InfoHub Logo

1921 jyldyń qysynda men Odessada, "Alshvang jáne kompanıanyń" burynǵy dúkeninde turyp jattym. Men jasyryn túrde, buqpantaılap, onyń ekinshi qabattaǵy kıim ólshep pishetin jaıǵa ornalastym.

Meniń qaramaǵymda bem áıneginen jasalǵan aınalar qondyrylǵan, úlken úsh bólme bar edi. Aınalardyń qabyrǵalarǵa jabystyryla qoıylyp, jıekterinen bitelip tastalǵany sondaı, Edýard Bagrıskıı ekeýmizdiń sol aınalardy qoparyp alyp, Jańa bazarǵa aparyp, olardy azyq-túlikke aıyrbastaımyz ba degen oıymyzdan eshteńe de shyqpady. Birde-bir aına tipti shytynap synbady da.

Kıim pishetin orynjaıda ishterinde shirigen aǵash úgindileri bar úsh jáshikten basqa eshqandaı múlik bolmaıtyn. Bir jaqsy jeri qalyń áınek esik topsasynan ońaı ajyratylatyn. Men árbir kesh saıyn ony topsasynan sýyryp alyp, eki jáshiktiń ústine qoıyp, tósegimdi soǵan salatyn edim.

Shyny tósek tym taıǵanaq bolatyn, sol sebepti de eski tósenish túnemelikte sodan birneshe ret ózimmen birge edenge syrǵanap, qulap túsken edi.

Tósenishim jyljı bastaǵannan-aq, men, aqymaq basymmen, ol, bálkim, toqtaıtyn shyǵar — dep úmittenip, tipti saýsaǵymdy jybyrlatýdan da qorqyp, tynysymdy tartyp tynyshtala qoıamyn. Biraq ol jaıymen, toqtaýsyz jyljı beredi, meniń qýlyǵymnyń paıdasynan zıany.

Munyń eshbir kúlkisi joq. Qys qutyrynyp turǵan. Teńiz porttan bastap, Kishi Fontanǵa deıin tas bolyp, qatyp qalǵandy. Azynaǵan nord-ost granıt kóshelerdi jaltyratyp jalap tastaǵan edi. Qar qytymyrlanyp, bir ret te jaýmaı qoıdy, osydan ba, kóshelerde qar jatqan kezdegiden góri, sýyq burynǵydan áldeqaıda kúsheıip ketken sıaqty bolyp kórindi.

Kıim pishetin orynjaıda kishkene ǵana qańyltyr pesh — "býrjýıka" turatyn. Oǵan jaǵatyn eshteme de joq. Jáne osy bir qorash peshsymaqpen orasan úlken úsh bólmeni jylytý múmkin emes edi. Sol sebepti de men "býrjýıka" ústine qoıyp, sábiz shaıdy qaınatýshy edim. Oǵan birneshe eski gazet te jetetin.

Úshinshi jáshikti ústelge aınaldyrdym. Keshke salym onyń ústindegi syǵyraımany jaǵatyn edim.

Men jata qalyp, qolymda bar jyly zattar ataýlynyń bárin ústime jaba beretin edim, sosyn syǵyraıma jaryǵynda, Hose Marıa Eredıanyń Georgıı Shengelı aýdarǵan óleńderin oqıtynmyn. Osy bir óleńder sol ashtyq jyly Odessada basylǵan bolatyn, men so jyrlardyń bizdiń erligimizdi álsiretpegenine kýá bola alamyn. Biz ózimizdi, rımdikter sıaqty, kaıtpas qaısarmyz dep sezindik jáne jańaǵy Shengelıdiń: "Dostar, bizder de rımdiktermiz, qanymyz josyp tógilgen..." degen óleńin eske alatynbyz.

Álbette, bizdiń qanymyz tógilgen joq, biraq qansha aıtqanmen, biz sıaqty, jas ta kóńildi kisiler, baǵzy bir kezderi shamadan tys ashyǵyp, jaýrap-tońyp júretinbiz. Biraq eshqaısymyz kúńk etip syr bergen emespiz.

Tómende, dúkenniń birinshi qabatyńda, qaıdaǵy bir kórkem óner arteli ábigerge túsip, kúdiktileý bir is-áreketin óristete bastady. Osynaý kásiporynnyń basynda "mańdaısha — jazý koráli", Odessaǵa belgili urysqaq, kári keskindemeshi turǵan edi.

Artel mańdaısha — jazýlarǵa, áıel shápkelerin tigýge, "aǵalardy" ázirleýge (áıel týflılerin ázirleý ejelgi qarapaıymdylyqpen jasalatyn: "aǵash ultanǵa" birneshe qaıysbaý qaǵyla salatyn!) jáne "kıno jarnamasy sýretterin salýǵa (olardy qısyq sherege (ushqat taqtaıǵa) jelimdi boıaýmen jaza qoıatyn).

Alaıda bir kúni onyń joly boldy, artel sol kezdegi qara teńizdiń birden-bir parohody "Pesteldiń" "tumsyǵyn ásemdeý" dep atalatyn iske zakaz alady. Ol birinshi reıspen Batýmıge barǵaly jatyr eken.

Bu "tumsyq qapty" olar qańyltyrdan jasady da, sodan keıin onyń qaraýytqan aıasyna altynmen ósimdik ispetti oıýlar saldy.

Bul jumys jurttyń bárin eliktirip jiberdi, ony kórý úshin, tipti kórshidegi postysynan keıde mılısıóner Jora Kozlovskııdiń ózi keletin.

Men o kezde "Morák" ("Teńizshi") gazetinde hatshy bolyp isteıtinmin. Jalpy alǵanda, onda kóptegen jas jazýshylar jumys isteıtin, olardyń arasynda Kataev, Bagrıskıı, Babel, Olesha men Ilf bar bolatyn. Tájrıbeli qart jazýshylar qatarynan bizge, redaksıaǵa, ámanda bir nárse úshin tolqyp júretin, súıkimdi ushqalaq kisi Andreı Sobol ǵana kelip ketetin.

Birde ol "Morákqa" óziniń taqyryby qyzǵylyqty, biraq shatysyp-bytysqan, julma-julma, biraq, daýsyz talantty áńgimesin ákeldi.

Bul áńgimeni bári de oqyp shyqty, biraq bári de abyrjydy: ony dáp osy saldyr-salaq kúıinde basýǵa bolmaıtyn edi. Sobolge ony túzet dep qaıtyp berýge eshkimniń de dáti barmady. Bul turǵydan kelgende ol aıtqanǵa áste kónbeıtin — sonda avtorlyq ózimshildiginen emes (ondaı ádet Sobolde joq derlikteı edi), tek júıkelep qalǵandyǵynan: ol ózi jazǵan nárselerine qaıta aınalyp soqpaıtyn jáne olarǵa múlde qyzyqpaıtyn.

Biz otyryp alyp: ne isteımiz, — dep oılastyq. Bizben birge bizdiń korektorymyz, Reseıde eń kóp taratylǵan "Rýsskoe slovo" ("Orys sózi") gazetiniń burynǵy dırektory, aty áıgili baspager Sytınniń oń qoly bolǵan Blagov degen shal otyrǵan.

Ol óziniń ótkeninen elerdeı qorqatyn, onsha sóılemeıtin adam bolatyn. Ol óziniń baısaldy tulǵasymen bizdiń redaksıanyń jalba-julba, ý-shýly jastarymen múlde úılespeıtin.

Men Soboldiń qoljazbasyn taǵy bir ret oqyp shyǵý úshin, ózimmen birge Alshvangtiń dúkenine ala kettim.

Keshqurym keshirek (saǵat onnyń shamasy bolatyn, biraq qarańǵylyq qoınyndaǵy qala ymyrtta qulazyp qalatyn, tek kósheler toǵysynda jel azynap soǵyp turatyn) mılısıóner Jora Kozlovskıı dúkenniń esigin kelip qaqty.

— Sizge bir azamat suranyp tur, — dedi Jora. — Siz onyń kim ekenine kýá bolyńyz, sosyn men ony jibereıin. Bul ara — sheberhanalar. Tek syr-boıaýlardyń óziniń quny úsh júz mıllıon somǵa jetedi deıdi.

Árıne, eger, máselen, bir meniń ózim "Moráktan" aıyna bir mıllıon som alatynyma nazar aýdarsaq, (bazardyń baǵasy boıynsha ol qyryq quty ottyqqa jeter edi), bul soma Jora oılaǵandaı, asa kóp emes tuǵyn.

Esiktiń syrtyńda Blagov tur eken. Men onyń kim ekenin kýálandyrdym. Jora ony dúkenge kirgizdi de endi bir eki saǵattan keıin bizge jylynýǵa kelip, qaınaq sý ishetinin aıtty.

— Kelgen sebebim, — dedi Blagov, — Soboldiń álgi bir áńgimesi esimnen shyqpaı qoıdy. Talantty nárse. Ony eleýsiz tastaýǵa bolmaıdy. Siz bilesiz be, gazettiń kári bórisi retinde, meniń jaqsy áńgimelerdi qoldan shyǵarmaıtyn ádetim bar.

— Buǵan endi ne istersiń! — dedim men.

— Qoljazbany maǵan berińiz. Arymmen ant eteıin, men onyń birde-bir sózin ózgertpeımin. Men osynda qalamyn, óıtkeni úıge Lanjeronǵa qaıtý múmkin emes, — sheshindirip ketetini anyq. Sizdiń kóz aldyńyzda otyryp, qoljazbany sydyrtyp, bir qarap shyǵamyn.

— "Sydyrtybyńyzdyń" mánisi ne? "Sydyrtyp qaraý" — bul jóndeý ǵoı.

— Birde-bir sózin alyp tastamaımyn, birde-bir sóz qospaımyn dedim ǵoı men sizge?

— Sonda siz ne isteısiz?

— Keıin kóresiz.

Men Blagovtyń sózinen jumbaq birdeńeni sezgendeı boldym. Qystyń daýyldy túninde osynaý baısaldy adammen birge

Alshvangtiń dúkenine qupıa bir syr kirgendeı boldy. Sol qupıany bilý kerek edi, sondyqtan da men onymen kelise kettim.

Blagov qaltasynan shirkeýdiń jup-jýan shyraǵynyń tuqylyn sýyryp aldy. Ony altyn jolaqtar buralyp, orap tastapty. Ol so shyraq tuqylyn jaqty da ony jáshiktiń ústine qoıdy, sosyn meniń eski shamadanymnyń ústine otyryp, qolyna baltashynyń jalpaqsha qaryndashyn alyp, qoljazbaǵa eńkeıip, ony qaraı bastady.

Tún ortasynda Jora Kozlovskıı keldi. Men dál sol sátte sýdy qaınatyp, shaı salǵaly jatqanmyn, bu joly keptirilgen sábizben emes, usaqtap týralyp, qýyrylǵan qyzylsha shaıyn salyp, buqtyrmaqshy edim.

— Qaperińizde bolsyn, sizder alystan qaraǵanda, naǵyz jalǵan aqsha jasaýshylarǵa uqsaısyzdar. Bul arada ne istep jatyrsyzdar? — dedi Jora.

— Áńgimeni jóndep jatyrmyz. Gazettiń kezekti nómirine, — dep jaýap berdim men.

— Qaperlerińizde júrsin, — dedi taǵy Jora, — sizderdiń nemen shuǵyldanyp jatqanyńyzdy mılısıanyń kez kelgen qyzmetkeri túsine bermeıdi. Osy aradaǵy postyda qaıdaǵy bir mágas emes, meniń turǵanym úshin, árıne, álgi bir joq qudaıǵa alǵys aıtyńyzdar. Men úshin bárinen de joǵary turǵan — mádenıet. Al endi jalǵan aqsha jasaýshylarǵa kelsek, olardyń ártistigi sondaı, kádýelgi japyraıǵan tezekten dollardy da, úıge turý huqyǵy jónindegi kýálikti de jasaı beredi. Parıjdegi Lývr murajaıynda, qara barqyt jastyq ústinde bir keremetteı sulý mármár qol jatyr deıdi jurt. Ol biraq Sara Bernardyń, Shopenniń ne Vera Holodnaıanyń qoly emes. Ol Eýropanyń dańky jer jarǵan jalǵan aqsha jasaýshysynyń qoly. Ony kim dep ataǵanyn umytyp qalǵanym. Kezinde onyń basyn shaýyp tastanǵandaǵy, ol bir dáp sheber skrıpkashy bolǵandaı-aq, qolyn kórýge qoıǵan. Sabaq bolarlyq tarıh emes pe?

— Onsha emes. Sizde qant bar ma? — dedim men.

— Bar. Tabletki tárizdi. Bólisýge bolady — dedi Jora.

Blagov qoljazbaǵa jasaǵan jumysyn erteńgisin aıaqtady. Biz redaksıaǵa kelip, ony mashınıst áıel tap-taza etip qaıta basqansha, ol maǵan qoljazbany kórsetpedi.

Men áńgimeni oqyp shyqtym da mylqaý kisideı úndemedim. Bul móp-móldir, tógilip turǵan proza edi. Bári de ajarlanyp, aıqyndala túsipti. Burynǵy umar-jumarlyqtan, irkes-tirkes sózderdiń kóleńkesi de qalmapty. Bir ǵajaby, shyn máninde birde-bir sóz alynyp tastalyp, ne qosylmaǵan.

Men Blagovqa qaradym. Ol shaı sıaqty qap-qara kýban temekisinen oralǵan jýan shylymdy shegip, myrsyldap kúlip otyr eken.

— Bul — keremet. Siz muny qalaı jasadyńyz? — dedim men.

— Iá, men tek tynys belgilerin oryn-ornyna durystap qoıdym. Sobolde ol jaǵy uıqy-tuıqy eken. Men ásirese núktelerdi tıisti jerine muqıat qondyrdym. Jáne abzastardy da. Súıiktim meniń, bul ete uly nárse, tynys belgileri jóninen baıaǵyda Pýshkın de aıtqan. Olar oıdy bólip kórsetý úshin, sózderdi ózara durys úılestirip, árbir sóz tirkesin jeńildetip, áýendetip turý úshin ómir súredi. Olar mátin shashyrap ketpeý úshin, ony shekten shyǵarmaı, ustap turady.

Áńgime basylyp shyqty. Kelesi kúni redaksıaǵa Sobol kımelep kirip keldi. Ol burynǵysha kepkasyz keldi, shashy qobyrap ketipti, kózinde túsiniksiz bir otty jarqyl bar.

— Meniń áńgimeme tıisken qaıyssyń káne? — dep aıqaılady ol el estimegen daýyspen, sosyn gazet tigindileri jatqan ústeldi taıaǵymen salyp qaldy. Shań-tozań ústel ústine qalyń bulttaı burqyrap kóterildi.

— Eshkim de tıisken joq. Mátindi tekserip shyǵýyńyzǵa bolady, — dep jaýap berdim.

— Ótirik! Aldaý! Men báribir kimniń tıiskenin bilemin! — dep qyshqyra tústi Sobol.

Janjaldyń ıisi ańqyp qoıa berdi. Bıazy qyzmetkerler bólmeden tez ǵaıyp bola bastady. Biraq árqashanǵy ádetterimen ý-shýǵa "aǵash ultandaryn" tarsyldatyp, eki mashınıst áıel — Lúsena men Lúsá jetip keldi.

So sátte Blagov baısaldy, tipti muńly daýyspen:

— Eger siz áńgimeńizdiń tynys belgilerin durystap qoıýdy — tıisý dep bilseńiz, onda minekıińiz, ol — men edim. Korektorlyq mindetim boıynsha, — dedi ol.

Sobol Blagovqa umtylyp baryp, qolynan alyp, ony qatty silkiledi, sosyn shaldy aıqara qushaqtap, máskeýliktershe, ony úsh ret shópildetip súıdi.

— Rahmet! — dedi Sobol tolqyp. — Siz maǵan keremetteı sabaq berdińiz. Biraq ókinishti jeri tym keshteý boldy. Ózimniń burynǵy dúnıelerime qatysty aıtarym, men olardyń aldynda ózimdi qylmysty sezinemin.

Keshkilik Sobol bir jerden jarty shyny konák taýyp, Alshvangtiń dúkenine ákeldi. Biz Blagovty shaqyryp aldyq, Bagrıskıı men postydan shyqqan Jora Kozlovskıı keldi, biz ádebıet pen tynys belgileriniń dańqy arta berýi úshin ishtik.

Osydan keıin kerekti jerine kezinde qoıylǵan núkteniń oqyrmanǵa qandaı qaıran qalarlyq kúshpen áser etetinine meniń birjolata anyq kózim jetti.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---