InfoHub Logo

Arada talaı zaman ótti, biraq quba shól taǵy da ózin eske túsirdi.

1931 jyly jazda men Orlov oblysyndaǵy Lıvny qalasyna bardym. Men ol kezde ilgeride jazylǵan birinshi romanymdy baspaǵa ázirlemek boldym, sondyqtan da meniń eshbir tamyr-tanysym joq bir shaǵyn qalaǵa barǵym keldi de turdy, sóıtip alańsyz otyryp jumys isteýge eshkim de, eshteńe de kedergi jasamaıtyn jer kerek boldy.

Lıvnyda men eshqashan da bolmaǵan edim. Qala maǵan tazalyǵymen, gúl jarǵan kúnbaǵystarynyń kóptigimen, tutas tas plıtalardan salǵan kóshelerimen, sarǵysh devon dáýiriniń qalyń oqtasyn jaryp, shatqal jasap alǵan Bystraıa Sosna ózenimen qatty unady.

Men qala shetindegi eski aǵash úıden bir bólme jaldap aldym. Ol ózenniń jarqabaǵynda tur eken. Úıdiń artyńda sozylyp baryp, jaǵalaýdaǵy toǵaımen ulasyp jatqan, aǵashtary jartylaı qýrap qalǵan baý bar eken.

Úıdiń jasy egde tartqan jáne uıań minezdi qojaıynynyń — stansıa dúńgirsheginde gazet satatyn kisiniń — tunjyrap júretin aryq áıeli jáne eki qyzy bar edi: úlkenin Anfısa, kishisin — Polına dep ataıtyn.

Áljýaz da appaq shólmekteı Polına menimen sóılesken kezde uıalǵanynan udaıy aqsary burymyn órip-tarqatyp, órip-tarqatyp turatyn. Ol on jeti jasta edi.

Anfısa aq júzdi, sýyq surqaı kózdi, qońyr daýysty on toǵyzdar shamasyndaǵy symbatty qyz bolatyn. Taqýa áıel tárizdi qara kıinip júretin jáne úı sharýasymen aınalyspaıtyn — tek saǵattar boıy baýda jatyp alyp, kitaptar oqıtyn.

Qojaıyn úıiniń shatyrynda tyshqandar kemirgen kitaptar úıilip jatatyn, olar negizinde Soıkın basyp shyǵarǵan shetel klasıkteriniń shyǵarmalary edi. Osynaý kitaptardy shatyrdan men de alatynmyn.

Men birneshe ret bıikten, baý ishinen Anfısanyń Bystraıa Sosnanyń jaǵasynda otyrǵan jerinen kórgenim bar. Ol tek jarqabaq astyńda, dolana butasynyń janynda on alty jas shamasyndaǵy sary shashty, kisige ún-túnsiz baıyptaı qaraıtyn, jýas, aıaly shara kózdi ilmıgen bozymmen birge otyr eken.

Anfısa oǵan jurttan jasyryp, jeıtin birdeńeni aparady. Bala ony jeıdi, al Anfısa oǵan ishi-baýyry eljireı qarap otyrady, keıde ony shashynan sıpaıdy.

Birde men onyń kenet betin qolymen basyp, tula boıy qaltyrap, jylap jibergenin kórdim. Bala asty jeýin qoıyp, oǵan úrpıip qaraı berdi. Men eleýsiz ketip qaldym da uzaq ýaqyt Anfısa men bala týraly oılamaýǵa tyrystym.

Al men ańqaýlyqpen tym-tyrys Lıvnyda meni tiri jan romanymda jazǵan adamdar men oqıǵalardyń aýqymynan shyǵara almaıtyn shyǵar dep eseptegen edim! Biraq ómir tabanda meniń senimimdi kúl-talqan etti. Álbette, endi men Anfısaǵa ne bolǵanyn bilmeı turyp, alańsyz otyryp, jaıbaraqat jumys isteý týraly sóz qozǵaýdyń ózi múmkin emes edi.

Men ol qyzdy balamen birge otyrǵanyn kórgenge deıin, onyń azapty kózinen-aq, osynaý bıkeshtiń ashshy kúıikti bir syry bar shyǵar dep oılaǵanmyn.

Dáp solaı bolyp shyqty da.

Arada birneshe kún ótkennen keıin, men tún ortasynda kúnniń kúrkiregeninen oıanyp kettim. Lıvnyda kúnniń kúrkireýi jıi bolyp turatyn. Baıyrǵy turǵyndar buny Lıvny temir keni qorynyń ústinen qonys tepken, sol ken qory kúnniń kúrkireýin "soryp alady" dep túsindiretin.

Terezeler syrtyńdaǵy tún birde jalt etken appaq otpen shalqaıa ashylsa, endi birde Tas qarańǵylyq qoınyna búrisip joq bolyp ketedi. Qabyrǵa syrtynan qobaljyǵan daýystar estiledi. Sosyn men Anfısanyń yzaly aıqaıyn esittim.

— Muny oılap tapqan kim? Ony súıýime bolmaıdy dep qandaı zańda jazylypty. So zańdy maǵan kórsetińdershi. Maǵan ǵumyr bergen ekensińder, endi ony tartyp almańdar. Ol kún sanap shyraǵdan sıaqty semip barady. Shyraǵdan sıaqty! — dep shańq etti de qumyǵyp qaldy.

— Anna, shaptyqpa! — dep daýystap jiberdi qojaıyn áıeline senimsizdeý únmen. — Meıli, aqymaq neme, júreginiń qalaýymen júrsin. Endi onyń qybyn taba almaısyń. Al, saǵan, Anfısa, men báribir qara baqyr da bermeımin.

— Maǵan senderdiń qarǵys atqan aqshalaryńnyń túkke de keregi joq. — Men ózim-aq tabamyn tıyn-tebendi, sosyn ony Qyrymǵa áketemin. Múmkin, ol onda taǵy bir jyl ómir súrer. Men senderden báribir ketemin. Masqara bolǵandaryń — bolǵan. Bilip qoıyńdar! — dedi Anfısa doldanyp.

Men ne bolyp jatqanyn endi ǵana boljap bile bastadym. Esik syrtyńda aıadaı dálizde taǵy bireý jylap, sińbirinip tur.

Men esikti ashyp, naızaǵaıdyń urlana jalt etken jaryǵynan Polınany kórdim. Ol uzyn shálige oranyp, qabyrǵaǵa mańdaıyn basyp tur eken.

Men oǵan jaı ǵana dybys berdim. Kúnniń aspandy qaq jarǵandaı etip qaharlana kúrkirep jibergeni sondaı, osynaý úıshikti qaıqaıta soǵyp, shatyryna deıin jerge jytyryp jibergendeı boldy. Polına selk etip shoshyp, meniń qolymdy shap berip ustaı qoıdy.

— O, jaratqan! Ne sumdyq bolar eken? Buǵan qosa kúnniń alasurýyn qarashy! — dedi ol sybyrlap.

Ol maǵan Anfısa bútkil jan júregimen Kolány, jesir áıel Karpovnanyń balasyn jaqsy kóredi dep sybyrlap aıta bastady. Karpovna úı-úıdi adaqtap, jurttyń kirin jýyp júredi. Ol óte jýas, úndemestiń ózi. Al Kolá dimkás, qurt aýrýymen aýyrady. Anfısa urt minezdi, qyzýly jan, eshkimge boı bermeıdi. Ol ne dittegen isin isteıdi, ne ózine-ózi qol salyp tynady.

Qabyrǵa ishindegi dabyrlasqan daýystar oqys óship qaldy. Polına óz bólmesine júgirip ketip qaldy. Men de jattym, biraq uzaq ýaqyt eleńdep, tyń tyńdap, uıyqtaı almadym. Qojaıyndar jaǵy tym-tyrys. Sosyn men qalǵyp kettim. Uıqyly-oıaý jatyp, kúnniń kerile-erine kúrkiregenin, ıtterdiń úrgenin esittim. Sóıtim jatyp, uıyqtap ketippin.

Men, tegi, tym az uıyqtasam kerek. Esikti qatty soqqan dybystan oıanyp kettim. Qojaıynnyń ózi qaǵyp tur eken.

— Biz bir bálege uryndyq. Mazalaǵanymdy keshirińiz, — dedi qojaıyn súlesoq únimen.

— Ne boldy?

— Anfısa qashyp ketti. Ústindegi kıimimen. Men qystaqqa, Karpovnaǵa baramyn. Bálkim, ol so jaqqa zytqan shyǵar. Al siz, raqym etip, meniń úı-jaıymmen birge bolyńyz. Áıelim es-túsin bilmeı jatyr.

Men asyǵys kıinip, qojaıymǵa valeránka aparyp berdim. Polına meniń atymdy atady, sosyn men onymen birge basqyshqa shyqtym. Sony qalaı túsindirýdi ózim de bilmeımin, biraq men qazir bir baqytsyzdyqtyń bolatynyn sezgen edim.

— Jaǵalaýǵa baraıyq, — dedi báseń únmen Polına.

— Sizderde panar bar ma?

— Bar.

— Tezirek ákelińiz.

Polına kúńgirt jaryqty panardy ákeldi de biz taıǵanaq jarlaýyt jaǵamen túsip, ózen jıegine keldik.

Men Anfısanyń osy mańnyń bir jerinde, qasymyzda ekenine senimim mol bolatyn.

— Anfısa-a-a! - dep kenet aıqaı saldy Polına jan daýsymen, nege ekenin qaıdam, osy aıqaı meni qatty shoshytty. "Ol beker aıqaılady! Beker!" — dep oıladym men.

Ál-dármeni ketip, báseńsigen naızaǵaılar ózenniń ar jaǵynda únsiz jaltyldap jatty. Kúnniń kúrkiregeni de emis-emis estiledi. Jar basyndaǵy butalardan tamshylar shylp-shylp túsip jatyr.

Biz ózen aǵysynyń yńǵaıymen tómen qaraı júrdik. Panar jaryǵy álsiz, sosyn dál tóbemizdegi aspan kesheýildep jetken naızaǵaı otynan alaýlaı jóneldi, men onyń jaryǵynan aldymyzdaǵy jaǵalaýda birdeńeniń aǵaryp jatqanyn kórdim.

Men sol aǵarǵan nárseniń qasyna kelip, oǵan eńkeıip qaradym. Anfısanyń kóılegi men keýdeshesin baıqadym. Onyń ylǵal týflıi de sol arada jatyr eken.

Polına shyńǵyryp jiberdi de jalt burylyp, keıin, úıge qaraı júgire jóneldi. Men ókpem óship, paromǵa deıin baryp, qaıyqshyny oıattym. Biz taqta qaıyqqa otyryp, júze jóneldik, ózendi bir jaǵalaýynan ekinshi jaǵalaýyna qaraı kesip ótip, udaıy sýdan kóz almaı, qaraýmen boldyq.

— Jeti túnde jáne mynadaı jaýynda ne tappaqpyz! — dedi ótkizýshi qatty esinep, — onyń uıqysy áli de ashyla qoımaǵan tárizdi. — Máıit qalqyp shyqqansha, báribir taba almaımyz. Bile bilgenge, ajal ajarlyny da aıamaıdy eken-daǵy. Máseleniń mánisi qaıda jatyr, súıiktim. Ólsem de ońaı leıin degendeı, sheshinipti ózi. Pole, bıkesh dep osyny aıt!

Anfısany kelesi kúni bógettiń qasynan taýyp aldy.

Tabytta ol saf altyn tárizdi qalyń burymy jaltyrap, kezergen erninen kináli kúlki taby bilinip jatty.

Beıtanys bir kempir maǵan sol arada:

— Sen oǵan tesile qarama, súıiktim. Bolmaıdy. Áıtpese mundaı sulýlyqtan júregiń jarylyp ketkenin óziń de baıqamaı qalasyń! — dedi.

Men biraq Anfısaǵa qaramaı tura almadym. Mine óz ǵumyrymda tuńǵysh ret ólsheýge tipti de kelmeıtin, ajaldan da kúshti áıel mahabbatynyń kýási bolyp qaldym. Osy ýaqytqa deıin men ony kitaptan oqıtynmyn, ol týraly elden estıtinmin. Hege ekenin qaıdam, osyndaı mahabbat bu pánıde bárinen de molyraq orys áıeliniń talanyna tartý etilgen ǵoı dep oıladym.

Ony qoıýǵa halyq kóp jınaldy. Kolá jurttyń eń artyńda, alysta kele jatty — Anfısanyń týmalarynan qoryqty. Men oǵan jaqyn barmaq bolyp, yńǵaılana bergennen-aq, ol menen tura qashyp, bir ıir kóshege túsip, joq boldy.

Júregimniń astan-kesteńi shyqqany sondaı, men kaıtyp bir jol da jaza almaı qoıdym. Shet jaqtan men endi qalaǵa, durysy — qalaǵa emes, stansıaǵa, temir jol dárigeri Marıa Dmıtrıevna Shańkaıanyń alasalaý, alakóleńke-kúńgirt úıine kóshýime týra keldi.

Anfısanyń ajalynan biraz buryn men qala baýy arqyly ótip bara jatyr edim. Jazǵy kınonyń janynda týra qara jerde shoǵyrlanyp, kóp-kóp balalar otyr eken. Olar, shamasy, birdeńeni kútip, torǵaılar tárizdi shyryldasa sóılesip jatty.

Sol sátte kınodan bir aqshashty kisi shyǵyp, balalarǵa bıletter ákelip úlestirdi, olar sosyn dereý bir-birimen qysyla-qymtyryla japyrlasyp, ózara urysyp-kerisip zalǵa qaraı júgire jóneldi.

Jasańdaý túr-pishinine qaraǵanda, aqshashty kisiniń jasy qyryqtar shamasynda bolsa kerek. Ol meıirimdi júzben maǵan syǵyraıa bir qarap, qolyn bulǵap ketip qaldy.

Men balalardan álgi ápendiniń kim ekenin bilgim keldi. Kınoǵa kirip, "Qyzyl periniń júgermekteri" atty kóne kartınany kórip, balalardyń ysqyrǵanyn, tabandarymen tarsyldatyp jer tepkenin, máz-meıram bola, úreılene dybystaǵanyn, muryndaryn pysyldatqanyn bir jarym saǵat boıy tyńdap otyrdym.

Seans aıaqtalǵannan soń, olarmen birge shyqtym da ózderine bılet satyp ápergen aqshashty kisi kim bolady dep suradym.

So mezette meniń aınalama ý da shý balalar mıtıńisi jınaldy da qaldy, sosyn bári azdy-kópti anyqtalǵandaı boldy.

Aq shashty adam — temirjol dárigeri Marıa Dmıtrıevna Shaskaıanyń inisi bolyp shyqty. Ol "mıy shaıqalǵan" aýrý. Sovet úkimetinen mol zeınetaqy alyp turady. Al, ne úshin alatyny beı-málim. Aıyna bir ret, oǵan zeınetaqyny ákeletin kúni, ol stansıa balalaryn túgel jınap, olardy kınoǵa aparady.

Balalar zeınetaqynyń qaı kúni keletinin dálme-dál biletin. Sol kúni olar tańerteńnen bastap Shaskııdiń úıi mańynda topyrlap júredi, vokzal janyndaǵy shaǵyn baýda otyryp alyp, sol araǵa kezdeısoq kele salǵan syńaı bildiretin.

Meniń balalardan bilgen jaıtymnyń bári osy. Árıne, iske zaredeı de qatysy joq egjeı-tegjeıin eseptemegende. Máselen, Iamskaıa qystaǵynyń balalary da Shaskııge juǵysqysy kelgende, stansıanyń balalary olarǵa oıran salyp, betin qaıtaryp tastaıdy.

Meniń qojaıynym da Anfısanyń ajalynan keıin, tósekten tura almaı qaldy, júreginiń qabynǵanyn aıtyp, shaǵyna beretin boldy. Bir kúni oǵan Marıa Dmıtrıevna Shaskaıa degen dáriger keldi, sonda men onymen tanystym da. Ol kózine pensne kıip júretin, óte batyl áıel bolatyn. Qansha kekse tartsa da kýrsant qyzdyń keskin-keıpin saqtap qalǵan edi.

Men odan inisiniń geolog ekenin jáne ustamaly aýrýy bar, rasynda da ózimizde de jáne Eýropada da keńinen málim ǵylymı eńbekteri úshin derbes zeınetaqy alatynyn bildim.

— Siz munda turmaı-aq qoıyńyz, — dedi Marıa Dmıtrıevna qarsy sóz estip ádettenbegen únmen maǵan. — Tez arada kúz de keledi, sylpyldap jańbyr jaýady, bul aranyń batpaǵynan aıaq alyp júrgisiz. Jáne bul úıdiń óziniń qabaǵy bir ashylmaıdy, jumys jasaý qaıda! Bizge kóship kelińiz. Meniń kempir sheshem men inimnen ózge eshkim joq, bes bólmeli páterim stansıa janynda. İnim bıazy jáne sizge bóget bolmaıdy.

Men kelise kettim de Marıa Dmıtrıevnanyń úıine kirip aldym. Sóıtip men ózimniń "Qarabuǵaz" hıkaıatymnyń bolashaq keıipkerleriniń biri, geolog Vasılıı Dmıtrıevıch Shaskıımen tanystym.

Shynyda da úıi tynysh eken, tipti kisini bir túrli uıqy basa ma, qalaı. Marıa Dmıtrıevna kúni boıy ambýlatorıadan, aýrýlardan qoly bosamaıdy, kemıir-sheshesi kartany jaıyp tastap, bal ashady da otyrady, geolog bólmesinen tym sırek shyǵady. Tań atysymen ol gazetterdiń túgin qaldyrmaı, sypyryp-sıyryp, oqyp shyǵady, sosyn tún túskenshe birdeńeni jedeldetip jaza bastaıdy jáne kún saıyn qalyń dápterdi jazyp bitiredi.

Qulazyp jatqan stansıadan oqta-tekte birden-bir manevr parovozynyń gýdogi estiledi.

Shaskıı áýelde menen jabaıysha jatyrqap júrdi, sosyn daǵdylanyp, sóıleıtin boldy. Sol áńgime-sózden onyń naýqasynyń sıpaty anyqtala tústi. Erteńgi shaqta Shaskıı áli sharshamaı turǵan kezderi, ol múlde deni saý, áńgimelesýge taptyrmaıtyn qyzyq adam. Ózi kóp biledi. Biraq sál sharshasa bolǵany, sandyraqtaı jóneledi. Sandyraqtyń túp-tamyrynda bir qıaly ıdeıa jatady, biraq sonyń kisini bultartpas qısyny bolady.

Shaskıı naýqasynyń tarıhy "Qarabuǵazda" jazylǵan. Orta Azıaǵa geologıalyq ekspedısıa jasaǵan kezde, ol aqtardyń tutqyny bolyp qalady. Ony basqa da tutqyndarmen birge kún saıyn atýǵa aıdap aparady. Biraq Shaskııdiń joly bolady. Esep boıynsha, árbir besinshi adamdy atqan kezde ol — úshinshi, árbir ekinshi adamdy atqanda — birinshi bolyp shyǵady. Ol aman qalady, biraq aqyl-esinen aıyrylady. Apaıy ony Krasnovodskiden, buzylǵan taýarnyı vagonda turyp jatqan jerinen ázer degende taýyp alady.

Kún saıyn keshke salym Shaskıı Lıvnydyń poshtasyna baryp, Halyq Komısarlary sovetine zakazdy hat tapsyratyn. Marıa Dmıtrıevnanyń ótinishimen poshta bastyǵy so hattardy Máskeýge jibermeı áıelge qaıtaratyn, ol ony dereý otqa tastaıtyn.

Shaskııdiń so habarlamalarynda neni jazatyny meni qatty qyzyqtyrdy. Uzamaı men ony bildim de.

Birde keshkilik tósegimde, oqyp jatqan edim, ol meniń bólmeme kelip kirdi. Meniń týflıim, tumsyǵy bólmeniń ortasyna qarap, tósek janynda jatqan.

— Endigári týflılerińizdi dál osylaı etip qoımańyz. Bul óte qaýipti, — dedi ol keıistigin bildirip.

— Nege? Nelikten?

— Qazir bilesiz.

Ol shyǵyp ketti de bir mınýttan keıin maǵan bir paraq qaǵazdy ákelip berdi.

— Oqyńyz! — dedi ol — Oqyp bolǵasyn, maǵan bólmemniń qabyrǵasyn tyqyldatyńyz. Eger siz birdeńesine túsinbeı qalsańyz, kelip túsindireıin.

Ol ketip qaldy. Men qaǵazdy oqı bastadym.

Halyq Komısarlary Keńesine. Men bizdiń elimizge ajal qaterin tóndiretin qaharly qaýip jaǵdaı týraly talaı ret Halyq Komısarlar Keńesine eskertken edim.

Jerdiń geologıalyq qabattarynda asa qýatty materıaldyq energıanyń (máselen, tas kómirdegi, munaı men slanestaǵy sıaqty) qamalyp jatqany bárimizge belgili. Adam sol energıany bosatyp alyp, ony paıdalaný jolyn úırengen.

Biraq sol qabattarda osynaý qabattar quralyp jatqan dáýirlerdiń psıhıkalyq energıasy da qattalyp jatqanyn biletin kisiler óte az.

Lıvny qalasy Eýropadaǵy eń qalyń-qýatty devon áktasynyń ústinde tur. Devon dáýiri kezeńinde adamzattyń, adamgershilik ataýlynyń záredeı de belgisi joq, eń qatygez apaq-sapaqtaǵy ala-gúlik sanasynyń týa bastaǵan kezi bolatyn. Saýytty balyqtardyń kúńgirt mıy ol kezde basym túsip jatatyn.

Osynaý uryq túrindegi psıhıkalyq energıa amonıt-mollúskilerinde jınaqtalyp, shoǵyrlanǵan edi. Devon dáýiriniń áktasty jynysy tas-metin bolyp qatyp qalǵan amonıtterden túzilgen dese de bolady.

Árbir amonıt — sol kezeńniń kishkentaı ǵana mıy jáne óz boıyna orasan mol jaýyzdyq energıany sińirip alǵan.

Joly bolǵanda, adamzat geologıalyq qabattar jynysyndaǵy psıhıkalyq energıany bosatý jolyn úırene almaı-aq qoıady. Meniń "joly bolǵanda" dep otyrǵan sebebim, eger ony jaıbaraqat qalpynan shyǵaryp jibere alǵan bolsa, búkil órkenıetti joıyp jiberer edi. Onymen ýlanǵan adamdar bezbúırek haıýandarǵa aınalyp keter edi de, olardy tek kór-ózi, opasyz, soqyr sezimi ǵana bılegen bolar edi. Endeshe ol mádenıettiń joıylyp ketýi degen sóz ǵoı.

Biraq meniń buryn da Halyq Komısarlar keńesine san ret habarlap qoıǵaıymdaıyn, fashıser devonnyń psıhıkalyq energıasyn bosatý jáne amonıtterdi tiriltý tásilin tapqan.

Devonnyń eń qalyń qabattary bizdiń Lıvnynyń astyńda jatqany sebepti, olar sol energıany dáp osy arada bosatyp jibermekshi. Eger olar osyny jasaǵan kúnde, onda kúlli adamzat teginiń moraldyq jaǵynan, sodan keıin tándik jaǵynan qaza tabýynyń aldyn alyp, boldyrmaı tastaý múmkin emes.

Lıvny mańyndaǵy devon energıasyn bosatyp jiberý josparynyń egjeı-tegjeıine deıin fashıser ony muqıattap jasap qoıǵan. Kúlli asa kúrdeli josparlar sıaqty, ol da osal Jaı ǵana ýaq birdeńeni kúni buryn kórip, eskermeseń bolǵany — jospar júzege aspaı qalady.

Sol sebepti de Lıvnyny tez arada iri áskerı quramalarmen qorshap tastaýmen birge, qalanyń turǵyndaryna olardyń úırenshikti ádet-qylyqtarynan bastartýy jóninde asa qatań jarlyq berilýge tıis (óıtkeni fashıserdiń jospary álbette Lıvnydaǵy ómirdiń daǵdyly aǵymyna laıyqty eseptelip jasalynǵan) jáne olar fashıserdiń bulardan kútetinine múlde kereǵar ádet-qylyqtar jasaýǵa tıis bolatyn. Muny mysalmen túsindireıin. Lıvnynyń barlyq azamattary uıqyǵa bas qoıarda aıaq kıimderin tósektiń qasyna tumsyqtaryn bólmeniń ortasyna qaraı qaratyp qoıady. Budan bylaı olardyń tumsyǵyn qabyrǵaǵa qaratyp qoıý kerek. Bálkim, máseleniń osy bir bólshegi josparda kórsetilmegen shyǵar, sóıtip osyndaı bir bolmashy nárseden jospary zaıa ketedi.

Taǵy bir qosaıyn degenim, devon qabattarynan psıhıkalyq juqpaly derttiń tabıǵı túrde syzdyqtap shyǵýy (ras, bolmashy ǵana) bul qalanyń minez-qulqy, mólsheri men turpaty dáp osyndaı basqa qalalarǵa Qaraǵanda, áldeqaıda dóreki bolatynyna aparyp soǵady. Devon áktasynyń qalyń qatpary ústinde úsh qala: Kromy, Lıvny men Eleń tur. Olar týraly: "Kromy — kúlli ury-qarylardyń ordasy, Lıvny urylarymen ajarly, al Eleń-ury ataýlynyń atasy", — deıtin kóne máteldiń týǵany tekten-tek bolmaǵan tárizdi.

Fashısik úkimettiń Lıvnydaǵy ókili jergilikti dárihanashy bolyp tabylady".

Shaskııdiń meniń týflıimniń tumsyǵyn nelikten qabyrǵaǵa qaratqany endi ǵana maǵan anyqtala túskendeı boldy. Bunymen birge meniń de úreıim ushty. Men Shaskıılerdiń otbasyndaǵy jaıbaraqat tynyshtyqtyń dáıeksizdigin birden túsine qoıdym. Munan árbir mınýt saıyn jarylysty kútýge bolatyn edi.

Kóp uzamaı men sondaı jarylystardyń onsha sırek bolmaıtynyn bildim, biraq Shaskııdiń anasy men Marıa Dmıtrıevna olardy bóten kisilerden jasyra biledi eken.

Kelesi kúni keshqurym, bárimiz jaıymen shaı iship, gomeopatıa týraly jaıbaraqat áńgimelesip otyrǵan kezde Shaskıı bir kireńke sútti alyp, samaýryn kerneı ishine laqyldatyp quıa saldy. Kempir-shesheı qyshqyryp qaldy. Marıa Dmıtrıevna Shaskııge qatýlana qarap:

— Sen nege eliresiń? — dedi.

Shaskıı, kináli kisideı kúlimsireı otyryp, tap osy samaýryn men sút sekildi ántek qylyqty fashıser óz josparynda kúni buryn eskermegeni anyq, árıne, sol sebepti de bul so jospardy tas-talqan etip, adamzatty qutqardy, dep jaımashýaq kúıde túsindire bastady.

— Óz bólmeńe bar! — dedi taǵy Marıa Dmıtrıevna yzǵardy únmen, sosyn ornynan turyp, kúıgen súttiń ıisin bólmeden seıiltý úshin, kijinip baryp, terezeni shalqaıtyp asha saldy.

Shaskıı eńsesi túsip, kónbis keıippen óz bólmesine ketti.

Alaıda "ashyq-jarqyn" sátterinde, Shaskıı shyn yqylasymen kóp sóılep te qoıatyn. Sodan keıin baryp men onyń Orta Azıada bárinen de uzaǵyraq jumys istegenin jáne Qarabuǵaz shyǵanaǵyn alǵashqy zertteýshilerdiń biri bolǵanyn bildim.

Ol onyń shyǵys jaǵalaýyn aınalyp shyǵypty. So zamanda bul ólimmen teń is dep eseptelgen kórinedi. Ol sony sıpattap jazyp, kartaǵa túsiripti jáne shyǵanaq mańaıyndaǵy shaqa taýlar arasynan tas kómirdiń bar ekenin anyqtap ashypty.

Men Kaspıı teńiziniń asa qorqynyshty da jumbaq shyǵanaǵy Qarabuǵaz týraly, onyń sýyndaǵy mırabılıttiń sarqylmaıtyn qory týraly, shóldi joıyp jiberýdiń múmkindikteri týraly tuńǵysh ret Shaskııden bildim.

Adam bir jandy maqulyqty qalaı jek kórse, Shaskıı de qýan shóldi tap solaı — aıryqsha qushtarlyqpen, tasbaýyr qataldyqpen — jek kóretin. Ol ony jerdi jemirip jep jatqan qurǵaq merez, qabyrshaq, rak, tabıǵattyń túsiniksiz zalymdyǵy dep ataıtyn.

— Shól tek qana óltirýdi biledi. Ol — ajal Adamzat sony jete túsinýi kerek. Álbette, eger ol birjolata esýas bolyp ketpese, — deıtin ol

Esalań kisiden osyny estýdiń ózi birtúrli túsiniksiz nárse edi.

— Ony meńdete burap, tynysyn taryltý kerek, raqymsyz qatygezdikpen ólgenshe úzdiksiz soqqylaý qajet. Qashan janyn tapsyrǵansha, qajymaı-talmaı ura bergen jón. Sosyn onyń óleksesi ústine ylǵaldy qońyrjaı jánnatty ornatý kerek.

Ol meniń keýdemde qalǵyp jatqan óshpendilikti oıatty — balalyq shaqtaǵy qaıǵy-muńymnyń jańǵyryǵy ǵoı.

Eger adamdar, — deıtin Shaskıı — birin-biri óltirýge jumsap jatqan qarjylary men kúsh-jigeriniń tek jartysyn ǵana shól-baıabannyń kózin qurtýǵa jumsaıtyn bolsa, qýań shól baıaǵyda kuryp bitetin edi. Halyqtyń búkil baılyǵy men mıllıondaǵan adam ǵumyryn soǵysqa ǵana baǵyshtap jatyr. Ǵylymdy da, mádenıetti de. Tipti poezıanyń ózin ebin taýyp qyryq pyshaq qyrǵynnyń sybaılasyna aınaldyryp jiberdi.

— Vasá! Sabyr aıla. Soǵys endi bolmaıdy. Eshqashanda, — dep aıqaılady Marıa Dmıtrıevna bólmesinen.

— Eshqashanda — bul bos sóz! — dedi Shaskıı apaıyna kútpegen jerden. — Búgingi túnnen qalmaı amonıtter tirilip ketedi. Jáne qaıdan tiriletinin bilesiz be? Adam dıirmenińiń janynan tiriledi. Júrińiz káne, serýendep, sony tekserip qaıtaıyq.

Onyń sandyraǵy bastaldy. Marıa Dmıtrıevna inisin alyp ketti de oǵan "behterevkany" berip, tósegine jatqyzdy.

Shól-baıabannyń kózin qurtý jónindegi jańa kitapty bastaý úshin, men romanymdy tezirek aıaqtaýǵa yntyzar boldym. "Qarabǵazdyń" kómeski oıjobasy dáp osylaı paıda bolǵan edi.

Lıvnydan men kúzdiń sońyna taman júrip kettim. Ketpeı turyp, burynǵy qojaıyndaryma baryp, qoshtasqym keldi.

Kempir áli de jatyr eken. Shal úıinde bolmaı shyqty. Polına meni qalaǵa deıin shyǵaryp salmaq boldy.

Qyzyl ińirdiń kezi bolatyn. Jol sorabyna qatqan muz sytyrlap jatty. Baýlardaǵy japyraqtar saýdyrap túsip bitýge qalǵan. Melshıgen aspanda sýyq shapaqtyń jaryǵy túsken eń sońǵy bult sónip barady.

Polına menimen qatar júrip, jatsynbaı, qolymnan ustap kele jatty. Sodan da bolar, áıteýir ol maǵan kishkene qyz bolyp kórindi de osynaý uıalshaq ta jalǵyz-jarym qyzǵa janym ashyp, ishi-baýyrym eljirep sala berdi.

Qalalyq kııodan mýzyka áýezi talyp estiledi. Úı-úıdiń shamdary jana bastady. Samaýyr tútini taramdalyp baý ústinde ilinip qalǵandaı. Aǵashtardyń jalańash butaqtary arasynan juldyzdar jyltyraıdy.

Túsiniksiz bir tolqyn júregimdi qysqandaı boldy, so mezette men osynaý tańǵajaıyp jer úshin tipti myna Polına sıaqty bir ǵana qyz úshin, adamdardy qýanyshty da shyn máninde sanaly ómir súrý jolyndagy kúreske shaqyrý kerek qoı dep oıladym. Adamdardy ezip-janshyp, qamyqtyratyn nárseniń bári túp-tamyrymen julynyp tastalýǵa tıis. Shól de, soǵys ta, ádiletsizdik te, ótirik-ósek te, adam júregine salǵyrt qaraýshylyq ta...

Polına menimen birge qalanyń birinshi úılerine deıin keldi. Sol arada men onymen qoshtastym. Ol mólıip temen qarap, aqsary burymyn órip-tarqatyp turyp, kenetten:

— Men, endi kitapty kóp oqıtyn bolamyn, Konstantın Georgıevıch, — dedi.

Ol uıalshaq janaryn joǵary kóterip, maǵan qolyn berdi de jedel basyp úıine qaıtyp ketti.

Men Máskeýge kisilerge toly qasań vagonda zýlap kele jattym.

Túnde tambýrǵa shyǵyp, temeki tartpaq boldym, terezeni túsirip, suǵynyp syrtqa qaradym.

Poezd beket ústimen japyraqsyz jalańash ormandy qaq jaryp, zymyrap keledi. Olar tipti kórinbeıtin tárizdi. Olardyń bar ekeni áýendi dybystan — dóńgelekter tarsylynyń qalyń jynys arasynda týǵyzǵan jedel jańǵyryǵynan sezýge bolatyn edi. Qasat qar yzǵarynan tynys alǵan aýa kisi betine úsik shalǵan japyraq ıisin jetkizip jatqan tárizdi.

Al orman-toǵaılar ústinen qaraǵanda kózdi qaryp túsetin jarqyn juldyzdary buldyrap, kúzdiń tunjarymdaǵy aspany poıyzdan áste qalǵysy kelmegendeıin qosarlana jarysyp keledi. Sál ǵana gýildep kópirler de qalyp jatyr. Poıyzdyń jedel júrisine qaramastan, onyń astyńdaǵy qaraýytyp jatqan balshyqtyń ba, álde ózenniń be — sýyna jalt etip túsken juldyzdar shuǵylasyn kórýge bolatyn edi.

Poıyz býsanyp, tútindetip, tarsyldap-gúrsildep tartyp barady. Dirildegen panarlar shyraqtarynyń ottary lapyldap janyp tur. Tereze syrtyńda kúreńitken ushqyndar shoǵyry sadaq tárizdi ıile ushyp qalyp jatyr. Óziniń pármendi júrisine mas bola shattanǵan parovoz kómeıin jyrta qyshqyryp jiberdi.

Men poıyzdyń ózimdi baqytqa qaraı zýlatyp alyp bara jatqanyna kámil senetin edim. Jańa kitaptyń kókeıkesti oıy basymda úıirile bastaǵan bolatyn. Men ony jazyp shyǵatynyma kámil senetin edim.

Men terezeden úńile qarap, tún týraly, bu jalǵanda Reseıden súıkimdi ólke joq degen maǵynada qısynsyz bir sózderdi aıtyp, ándetip kele jattym. Jel meniń betimdi qyzdyń tarqatylǵan burymy sıaqty, sıpap qytyqtaıdy. Meniń osynaý qolań burymdy, jeldi, qaınar bulaqty, sýyq jerdi súıe bergim keldi. Biraq men ony qalaı jasaıyn, áıteýir qosyreı kisideı jóndi-jónsiz ándete túsemin, shyǵys bettegi aspannyń ásemdigine tańǵalamyn, o jaqta tym álsiz, tym názik kógis reń syzdyqtap týyp kele jatyr edi.

Men shyǵystaǵy aspannyń ajaryna, onyń muntazdaı taza, álsiz shapaǵyna tańyrqaımyn dep, onyń jarqyrap atyp kele jatqan jańa tań ekenin sosyn baryp bildim.

Men tereze syrtynan kórgen dúnıelerdiń bári, keýdemde alasuryp oınap jatqan qýanyshtyń bári, ózim de túsiniksiz álde bir eseptermen endi jazý kerek, jazý kerek, jazý kerek! — degen bir berik sheshimge baryp birikken bolatyn.

Biraq ne týraly jazý kerek? Meniń jerdiń ásem kórki týraly, sony azyp-tozýdan, solyp-semýden, ajaldan aman saqtap qalý jónindegi oılarym neniń tóńiregine baryp toptasady, magnıt sıaqty, qandaı taqyrypqa tartylady degen másele tap sol sátte men úshin múlde nemquraıly qaraıtyn nárseler edi.

Biraz ýaqyttan keıin so bir oılar "Qarabuǵazdyń" oıjobasyna kelip quıdy. Múmkin, ol basqa kitaptyń áı ózegine baryp quıýy da ǵajap emes edi, biraq ol so kezde meni bılep alǵan taqyryptyń basty mán-mazmunymen, sezim-túısikterimen mindetti túrde shúpildep tolyp turýy kerek-ti.

Sodan beri qaraı ǵumyrymnyń jańa bir kezi — oıjobany "kóterip júrý" dep atalatyn kezi, durysyraǵy — ony shynaıy mazmunmen toltyrý kezi bastalyp ta ketti.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---