InfoHub Logo

(áńgime)

Árbir jazýshynyń derlik óz shabyttandyrýshysy, qaıyrymdy danyshpany bolady, ádette, ol da jazýshy bolyp keledi.

Onyń kitaptarynan tek qana birneshe jolyn oqysańyz boldy — so zamatta ózińniń de jazǵyń kelip ketedi. Keıbir kitaptardan ashytqynyń sóli shapshyp shyǵa keletindeı-aq, bizdi mas qylyp, "dertin" juqtyryp, qolyńa qalam alýǵa zorlap kóndiredi.

Bir ǵajaby, sondaı jazýshy, qaıyrymdy dana kóbinese óz shyǵarmashylyǵynyń sıpaty, máneri men taqyryptary jóninen bizden qashyq turatyn bolyp shyǵady.

Men bir ádebıetshini — myqty realısi, turmys taqyrybyna jazatyn, asa salaýatty jáne baısaldy kisini bilemin. Ol úshin aǵyp turǵan qıalshy-fantast Aleksandr Grın sondaı qaıyrymdy dana bolyp tabylady.

Gaıdar óziniń dem berýshisi dep Dıkkensti ataıtyn. Al maǵan kelsek, meniń ózim Stendal prozasynan múlde alys jatqan zattardy jazsamdaǵy, Stendaldiń "Rımnen jiberilgen hattarynyń" kez kelgen betteri meni dereý jazýǵa kirisýge shaqyrady, bul meniń ózimdi de tańǵaldyrady. Bir kúni kúzde, men Stendaldi oqyǵannan keıin, "Kordon-273" — Pre ózeni boıyndaǵy qoryq ormany týraly áńgime jazdym. Ol áńgimeden Stendalmen ortaq eshteńeni de tabýǵa bolmaıdy.

Men bul jaıt jóninde tipti de oılanbaǵanymdy moıyndaýym kerek. Meniń buny eske alyp otyrǵan sebebim, ústirtteý qaraǵanda, jazýshylardyń jumys isteýine járdem beretin, eleýsiz bolyp kórinetin kóptegen jaǵdaılar men úırenshikti ádetter týraly sóılegim kelip ketkeni.

Pýshkınniń bárinen de góri kúzde jaqsy jazatyny el-jurtqa belgili nárse. "Boldıno kúziniń" tańǵalarlyq jemisti shyǵarmashylyqtyń qosalqy aty bolyp ketkeni teginnen-tegin emes.

"Kúz jaqyndap keledi, — dep jazdy Pýshkın Pletnevke. — Bul-meniń jaqsy kóretin kezim. — Ádette densaýlyǵym jaqsara túsedi, meniń ádebı eńbegimniń kezeńi kele jatyr".

Bul aradaǵy istiń mánisin túsiný, teginde, qıyn emes.

Kúz — bul meldirlik pen sýyqtyq, alys shalǵaıy ap-anyq bolyp kórinip, tynysy ańqyldap turatyn "qoshtasar sáttegi sulýlyq". Kúz tabıǵatqa sarańdyqpen óz sýretin salady. Ormandar men toǵaılardyń jıren qyzyly men altyny saǵat sanap sıreı túsedi de butaqtardy jalańashtap, olardyń syzyqtaryn adyraıtyp kórsete bastaıdy.

Kisi janary kúz peızajynyń aıqyndyǵyna úırene túsedi. Osynaý anyq aıqyndyq birte-birte jazýshynyń oı-sanasyn, qıalyn, qolyn bılep alady. Proza men poezıanyń bulaǵy tap-taza muzdaı sýyn syldyratyp aǵady, onda tek oqta-tekte muz synyqtary ándetip qoıady. Basyń jańaryp, júregiń bir qalpynda dúrsildeı soǵady. Tek saýsaqtaryń ǵana sál jaýraǵandaı bolady.

Kúzde adam oıynyń egini tolysyp pisedi. Bul týraly Baratynskıı jaqsy aıtqan: "Egin pisedi tolysyp sátimenen, aqyl-oı dánderinen sen ony jınaısyń da, adamdardyń taǵdyryn tolyq túsinip".

Pýshkın, óziniń sózine qaraǵanda, árbir kúz saıyn qaıtadan gúldeıdi eken. Árbir kúzde jasaryp otyrǵan. Ásilinde, Geıneniń kemeńgerler ómiriniń óne boıynda jasóspirim shaǵy birneshe ret qaıtyp oralyp otyrady degen sózi durys bolsa kerek.

Kúzdiń sondaı bir kúninde Pýshkın poetıkalyq shyǵarmashylyqtyń kúrdeli úrdisin kóz aldyńa elestetetindeı ǵajap beıneleıtin bir óleń jazdy.

Men álemdi umytam tátti tynyshtyqqa bóleńip

Qıalyma eliktep qalǵyp ketem ishi-baýyrym eljirep,

So bir sátte keýdemdegi poezıa oıanad:

Lırıkalyq tebirenisten janym tynym tappaıdy:

Typyrlaıdy, daýystaıdy, izdeıdi tús kórgendeı,

Emin-erkin tógý úshin syr-jyryn —

So mezette maǵan qaraı kele jatad kórinbeıtin

ir úıiri qonaqtyń,

Tanystarym baıaǵy, armanymnyń jemisteri.

Basymdaǵy batyl oılar tolǵanady — tolqıdy,

Yrǵaqtarym jep-jeńil bop solarǵa qaraı júgired,

Endi meniń saýsaqtarym qalamǵa, qalamym qaǵazǵa qaraı umtylad.

Sálden keıin — óleń ketedi emin-erkin aǵyndap.

Bul shyǵarmashylyqty qaıran qalarlyq náziktikpen taldaý. Buny tek adam jany jańǵyryp, shyrqaý bıikke shyqqanda ǵana jasaýǵa bolar edi.

Pýshkınniń taǵy bir ereksheligi bolypty. Ol óz nárselerin jazǵanda, shyǵara almaı qoıǵan jerlerine eshqashan da aıaldamaǵan, olardy ótkizip jiberip, ári qaraı jaza beretin bolǵan. Sosyn keıinirek ol ótip ketken jerlerine qaıta oralyp otyrǵan, biraq tek shabytty shaqtarynda ǵana, ony ol eshqashan da zorlap shaqyrmaýǵa tyrysqan.

Men Gaıdardyń qalaı jumys isteıtinin kórdim. Bul ádette jazýshylardyń qalaı eńbek etetinine múlde uqsamaıtyn birdeńe edi.

Biz ol kezde mesher ormanynda, derevnáda turyp jattyq. Gaıdar selo kóshesine qaraǵan úlken úıden qonys tepti, al men baýdyń túkpirindegi burynǵy aıadaı monshaǵa baryp jaıǵastym.

Gaıdar ol ýaqytta "Barabanshynyń taǵdyryn" jazyp júrgen bolatyn. Biz tańerteńnen túske deıin, bir-birimizdi balyq aýlaýmen qyzyqtyrmaı, adal, aq peıilmen jumys istemekshi bolyp kelistik.

Bir kúni men monshasymaǵymda ashyq tereze aldynda jazyp otyrǵan edim. Áli paraqtyń tórtten birin de jazyp úlgirmeı jatyp, Gaıdardyń úlken úıden shyǵyp, múlde beıqam jáne enjar pishinmen meniń terezemdi janaı ótip ketkenin kórdim.

Men ony baıqamaǵan syńaı tanyttym. Gaıdar ózinshe birdeńe dep kúbirlep, baý ishimen biraz júrdi de taǵy da meniń terezemniń aldynan óte berdi, biraq maǵan tıispek bolǵany anyq kórinip turdy. Ol baıaý ysqyryp, kólgirsip jóteldi.

Men ún qatpadym. Sol-aq eken, Gaıdar meni janaı úshinshi ret ótti de maǵan yzalana bir qarap qoıdy. Men úndemeı otyra berdim.

Gaıdar buǵan shydamady.

— Áı, — dedi ol, — aqymaqsyǵanyńdy qoı! Seniń sydyrtyp tez jazatynyń sondaı, eńseńdi sál ǵana kóterýińe bolady ǵoı. Bálsinýin, Boborykındeı bolyp! Men tap osylaı jazar bolsam, onda meniń júz on segiz tomdyq tolyq shyǵarmalar jınaǵym bolar edi.

Bul sıfr oǵan qatty unap qalsa kerek. Ol shyn kóńilden:

— Júz on segiz tomnan! Bir tomy da kem emes! — dedi qushyrlanyp.

— Káne, aıta qoıshy: saǵan ne kerek ózi? — dedim.

— Maǵan seniń, men oılap tapqan birer sózdi, tyńdaǵanyń kerek.

— Qandaı sóz?

— Mine, tyńda: "Shal baıǵus kúızeldi kelip, kúızeldi kelip!" — desti jolaýshylar. Jaqsy ma?

— Men ony qaıdan bilem! Onyń qaı jerde turǵanyna, nege qatysy bar ekenine qarasaıshy, — dedim men.

Gaıdar qatty ashýlandy.

"Nege qatysy bar", "Nege qatysy bar!" — dep ol meni keketip aldy. Kimge, ne kerek bolsa, soǵan qatysy bardaǵy! Endi qasyńnan shaıtan tabylsyn! Omalyp otyrǵyn da, shyǵarmalaryńdy sýsyldatyp jaza ber. Men baryp, osy sóz tizbegin jazamyn.

Biraq uzaqqa shydamady. Jıyrma mınýttan keıin ol qaıtadan meniń terezemniń túbine kelip, sendelip júrip aldy.

— Káne, taǵy qandaı kemeńgerlik sózdi oılap taptyń?" — dedim men oǵan.

— Tur qulaǵyńdy, buryn men seni, osy shirkin, ybyljyǵan zıaly ári ázilkesh pe dep shúbálana qaraýshy edim saǵan. Endi buǵan anyq kózim jetti. Sonda bar ǵoı — kúıinishpen kózim jetti — dedi Gaıdar.

— Taıyp tur bul aradan! Raqym et, kedergi jasama! — dedim men.

— Qandaı Lajechnıkov, qaraı gor! — dedi Gaıdar, áıteýir biraq ketip qaldy.

Araǵa bes mınýt salyp, ol qaıta keldi, alystan maǵan jańa sóz tizbegin aıqaılap aıtty. Onysy tosyn jáne jatyq eken. Men ony maqtaı qoıdym. Gaıdarǵa keregi de sol edi.

— Mine! Men endi saǵan qaıta kelmeımin. Eshqashan da! Seniń kómegińsiz-aq birdeńe etip, jazarmyn, — dedi ol

Jáne kenet kisi shoshyrlyq fransýz tilimen:

O revýar, mese, l, ekrıven rús sovetık! — dedi byldyrlap.

So kezderi ol fransýz tiline yntyq bolyp, ony endi ǵana oqyp, úırene bastaǵan edi.

Gaıdar taǵy birneshe ret baýǵa qaıta oraldy, biraq maǵan bóget jasamady, árirektegi jolmen birdeńeni kúbirlep aıtyp júrdi.

Ol solaı júrip, sóz tizbegin oılap tabatyn da sosyn ony qolma-qol jazatyn, sosyn taǵy oılap tabatyn. Ol kúni boıy úıden baýǵa keletin. Men buǵan tańǵalyp, Gaıdardyń hıkaıaty áreń-áreń ilbip kele jatyr dep oıladym. Biraq keıin onyń qýlyq jasaǵany, jazǵany bir-bir sózden emes, odan áldeqaıda kóbirek jazatyny anyqtaldy.

Eki aptadan keıin ol "Barabanshynyń taǵdyryn" bitirdi de monshasymaqtaǵy maǵan júzi jaınap, jaıdary kúıde kelgen ol:

— Qalasań, men saǵan hıkaıatty oqyp bereıin, — dedi.

Árıne, men ony shyn yqylaspen tyńdaǵym keldi.

— Endeshe, tyńda! — dedi Gaıdar bólmeniń dáp ortasyna baryp, qolyn qaltasyna saldy.

— Qoljazbań qaıda? — dedim men.

Kóriskenshe, orys-sovet jazýshysy myrza.

— Tek shala-sharpy dırıjerler ǵana, — dedi Gaıdar aqyldymsyp, — partıtýrany aldyna, púpıtr ústine qoıady. Maǵan qoljazbanyń qajeti qansha! Ol ústel ústinde tynyǵyp jatyr. Sen tyńdaısyń ba, joq pa?

Sosyn ol maǵan hıkaıany birinshi jolynan bastap, eń sońǵy jolyna deıin jatqa aıtyp berdi.

— Degenmen de sen birdeńeni bir jerinde shatystyryp jiberdiń, — dedim men kúmándanyp.

— Bás tigem! — dedi Gaıdar daýystap. — Qatelesý onnan aspaıdy! Eger sen utylyp qalsań, erteń Rázanǵa jónelesiń de, sondaǵy baraholkadan maǵan baǵy zamannyń barometrin satyp ákelesiń. Meniń oǵan nazarym birden aýǵan. Áne bir, jańbyr kezinde basyna abajýr kıetin kempir bar edi ǵoı, esińde me? Qazir men qoljazbany ákelemin.

Ol qoljazbany ákeldi jáne hıkaıatty ekinshi ret jatqa oqyp shyqty. Men qoljazba arqyly ókshelep otyrdym. Ol tek birneshe jerde ǵana qatelesti, onyń ózi de bolar-bolmas. Sol úshin biz — Gaıdar bástesýde utty ma, álde utyldy ma — dep birneshe kún talasyp-tartysýmen boldyq.

Qalpy, men ony máz-meıram etip qýandyryp, barometrdi satyp alyp berdim. So bir qolapaısyz jez dóńbekpen biz ózimizdiń balyq aýlaıtyn tirshiligimizdi sáıkestep, rettemekshi boldyq, biraq á degennen "basy — bapan, aıaǵy — sapan" halge ushyradyq, barometr "uly qýańshylyq" boljaǵanynan keıin, úsh kún boıy sylpyldap jańbyr jaýyp, biz sýǵa malynyp qaldyq.

Sol bir ázil-qaljyńymyz, oıyn-kúlkimiz, ádebıetpen, kólder men kóne ózen arnasynda úzilip qalǵan qarasýlardan balyq aýlaý týraly daý-sharymyz bir úzilip kórmegen keremet jaqsy ýaqyt bolatyn. Mine, osynyń bári bizge ózimiz de sezbeıtin bir ǵajaıyp jazýymyzǵa járdemdesip turdy.

Fedın óziniń "Tótenshe jaz" romanyn jaza bastaǵan kezde, meniń onymen birge bolýyma týra keldi.

Meniń sol týraly jazǵanymdy Fedın keshire jatar. Biraq maǵan árbir jazýshynyń, ásirese Fedın sıaqty sheberdiń, jumys isteý máneri, tek jazýshylar úshin ǵana emes, ádebıetti súıetin barsha adamdarǵa qyzyqty da paıdaly bolady dep oılaımyn.

Biz sonda Gagrada, dáp teńiz jıegindegi shaǵyn úıde turyp jattyq. Revolúsıaǵa deıingi arzanqol "jıhazdy" úıler sekildi, so bir úı de ala kóbeń úńgir álpettes edi.

Daýyl kóterilgen kezde, ol jel men tolqyndar soqqysynan syqyrlap, shatyrlap, kóz aldyńda kóbeleri sógilip, jalp-jalp qulaıtyndaı bolyp seziletin. Ótpeli jelden qulyptary julynyp alynǵan esikter jaıymenen yzǵarlana ashylyp baryp, birneshe sekýnd oılanyp turatyn da, kenet tars etip qatty jabylatyny sondaı, úı tóbesiniń sylaǵy qopsyp túsetin.

Jańa jáne Kóne Gagralardyń buralqy tóbetteriniń bári osy úıdiń aıvany astyńda túneıtin. Keıde úı ıeleriniń ýaqytsha joqtyǵyn paıdalanyp, olar bólmelerge kirip, kereýetterge shyǵyp, alańsyz qoryldap uıyqtap jatatyn.

Sonda sizdiń kereýetińizdi basyp alǵan tóbettiń minez-qulqyn bajaılap jatpaı-aq, bólmege seskene, abaılap kirý kerek bolatyn. Uıaty bar, ımenshek tóbet bolsa, dereý atyp turyp, janushyra shańqyldap syrtqa tura qashatyn. Eger siz ańlamaı onyń jolyna turyp qalsańyz, ol qoryqqannan ózińizdi qaýyp alýy da múmkin edi.

Eger tóbet tasyr da tájrıbeli bolyp kelse, ol kereýette jatqan kúıi, sizden zárli kózin jazbaı baqylap, kárlene yryldaıtyny sondaı, kómekke kórshilerdi shaqyrýǵa týra keletin.

Fedın turǵan bólmeniń terezesi teńiz jaqtaǵy aıvanǵa shyǵatyn. Býyrqanǵan daýyl kezinde aıvandaǵy órilgen kreslolardy shashyrandy sýdan ylǵaldanyp qalmasyn dep, sol terezeniń aldyna úıip tastaıtyn. So kreslolar úıindisiniń ústinde ámanda tóbetter jaıǵasyp alyp, ústel qasynda jazyp otyrǵan Fedınge joǵarydan tómen qaraıtyn. Tóbetter bunyń jaryq ta jyly bólmesine kirýdi ańsap, baıaý ulyp qoıatyn.

Áýelgi kezde Fedın tóbetterden záresi ushyp, qorqatynyn aıtyp shaǵynatyn. Ol qoljazbasynan basyn kóterip, terezege oılanyp turyp, bir qarasa bolǵany, ondaǵan ıtter kóziniń ózine ot shashyp, kektene tesireı qalatynyn kóretin. Ol budan, óziniń jyly jerde otyryp alyp, qaǵaz betine qalam ushyn sydyrtyp, mánsiz bir ispen shuǵyldanatyny úshin aıypty kisideıin, kádimgideı yńǵaısyzdanyp júrgenin sezedi.

Bul, árıne, belgili bir mólsherde Fedınniń jumys isteýine kedergi jasady, biraq ol birazdan keıin buǵan boıy úırenip, ıtterge kóńil aýdarmaıtyn boldy.

Sirá, bizdiń turmysymyzdyń qarapaıymdyǵy men jaısyzdyǵy onyń esine sıa qatyp qalatyn bólmede tereze aldynda otyryp, kez kelgen jaǵdaıda jaza beretin jastyq shaǵymyzdy esine túsirdi ǵoı dep oılaımyn.

Jazýshylardyń kópshiligi erteńgilik, keıbireýi kúndiz de, al birazy — túnde jazady.

Fedın táýliktiń kez kelgen saǵatyńda jumys isteı beretin, jıi-jıi solaı etetin de. Tek anda-sanda, dem alý úshin úzilis jasaıtyn.

Ol túnde, teńizdiń migirsiz gýilin elemeı jaza beretin. So bir úırenshikti shýyl oǵan eshbir bóget jasamaıtyn, tipti, járdemdesetin de edi. Oǵan, qaıta, tynyshtyq kedergi keltiretin.

Birde jeti túnde Fedın meni oıatyp, tolqyp turyp:

— Bilesiń be, teńiz úndemeı qaldy. Júr aıvanǵa shyǵyp tyńdaıyq, — dedi ol.

Jaǵalaýǵa jasyrynyp kelip, túpsiz tereń, ǵalamsharly tynyshtyq aıaldaǵan tárizdi. Biz qarańǵydan tym bolmasa, tolqynnyń álsiz shylpylyn esitemiz be dep ún-túnsiz tura qaldyq, biraq qulaǵymyzdaǵy shýdan ózge, eshteńeni estimedik. Ol qanymyzdyń áýeni edi. Ǵalamnyń sonaý shyrqaý bıik-túneginde juldyzdar kúńgirttene jyltyraıdy. Teńizdiń úzilmeıtin shýylyna ádettenip ketken biz, tipti mynadaı tynyshtyqtan kóńlimiz kádimgideı basylyp qalǵan tárizdi. Fedın sol túni jumys istemedi.

Erkimnen tys Fedındi syrtynan baqylap júrip, meniń bilgenim, ol, kezekti taraýy ábden oılanylyp, jan-jaqty tekserilip, oı-tolǵanystarymen, estelikterimen baıytylǵan, sanasynda árbir sóz tizbekterine deıin túzilgen jaıtta ǵana jazýǵa otyrady eken.

Fedın tek ózi anyq kórgen nárseni ǵana jáne ol tutas dúnıesimen jymdasyp, baılanysyp jatsa ǵana jazatyn.

Fedınniń aıqyn da ornyqty aqyly men jiti kózi oıjoba men ony iske asyrýdyń bosańsyp ketýimen áste kelispes edi. Fedınniń pikirine qaraǵanda, proza dáldiktiń shyrqaý shegine jetkenshe óńdelip-jóndelip, almastaı qatty bolǵanynsha shyńdalýǵa tıis.

Flober búkil ǵumyryn sóz saptaýdy jetildire túsýdiń azapty jolyna baǵyshtady. Prozasyn krıetaldaı tazalyqqa jetkizý isinde ol keıde toqtaı almaı qalatyn, báz bir kezderi qoljazbany óńdeý ol úshin prozany jetildire túsýdiń joly emes, ózindik derbes maqsatqa aınalyp ketetin. Ol nárseni durys baǵalaý qabiletinen aıyrylyp, sharshap-shaldyǵyp, jany toryǵyp, óz dúnıelerin jansyzdandyryp, ólekseniń kúıine jetkizetin, ıaǵnı Gogol aıtqandaıyn, "sýretti sala-sala súmireıtip qoıatyn".

Fedın omanda dál merziminde toqtaı alady. Onyń kókiregindegi synshy eshqashan qalǵymaıdy, biraq jazýshyny basyp tastamaıdy.

Ádebıet teorıashylary "personıfıkańıa" dep ataıtyn jazýshy qasıeti, qarapaıym sózben aıtqanda, óz keıipkeriniń turpatyna enip, túrlený qabiletiniń Floberge etene tán qasıet bolǵandyǵy sondaı, olarǵa basynan keshirip jatqan nárselerdiń bárin, jazýshy óz basynan ótkergendeıin, kúıip-janyp otyrady eken.

Ý iship óletin Emma Bovarıdiń ajalyn sıpattaý ústinde, Flober ózinen de ýlanýdyń belgilerin anyq sezedi de dárigerden kómek suraýǵa májbúr bolady.

Flober shyn máninde azapker bolǵan. Onyń óte shaban jazatyny sondaı: "mundaı jumys úshin, óz murnyńdy ózińniń buzǵanyń jón" — deıdi eken kúıinip.

Balzak úshin de, óz keıipkerleri ózine tym jaqyn tiri adamdar bolady. Ol keıde qatty ashýlanyp, olarǵa ońbaǵandar men aqymaqtar dep qarlyqqan daýyspen zekirse, endi birde olardy kúlki etip, ıyqtarynan qaǵyp, qolpashtap otyrǵan, al taǵy birde olar baqytsyz bir kúıge ushyraǵanda, olardy ebedeısiz sózdermen jubatady eken.

Óz keıipkerleriniń shynaıylyǵyna jáne olar týraly jazǵanynyń aqıqattyǵyna Balzaktyń qulaı senetini fantasıkalyq deńgeıde bolǵan. Buǵan onyń ǵumyrynda kezdesken, bilýge turarlyq bir jaıt kýá bola alady.

Balzaktiń bir áńgimesinde jas sopy qyz bar (onyń aty esimde qalmapty, biraq onyń atyn Janna deı salaıyqshy). Ádarıattyń (monastyr) bıbisi jýas Jannany sopyhananyń qaıdaǵy bir isin retteýge Parıjge jiberedi. Jas sopy qyz astananyń kórýge kóz talatyn, jalt-jult etip, jaınap jatqan alasapyran ómirine qaıran qalady. Ol gaz shamdardyń jaryǵymen dúken jaımalaryna qoıylǵan el estimegen baılyqtarǵa saǵattar boıy jaýtańdap qaraıdy. Ol jupar ıisti jup-juqa kóılekter kıgen áıelderdi kóredi. So bir kóılekter álgi sulýlardy beıne bir sheshindiretindeı-aq, olardyń symbatty arqalary men tik aıaqtarynyń kishkene súıir keýdeleriniń ásemdigin ashyp kórsetkendeı edi.

Qyz erkekterdiń kisini ishpeı mas etetin ǵashyqtyq lebizderin, tuspaldap aıtqan sózderin, kólgirsigen sybyr-sypsyńdaryn estıdi. Júregi týlap, keýdesin tómpeshteıdi. Qaıdaǵy bir belgisiz baý ishinde, shynardyń qoıý kóleńkesi aıasynda, áldekimniń muny tuńǵysh ret zorlap súıgeni, kúnniń kúrkirindeı bolyp, ony aqyl-esinen tandyrady.

Ol Parıjde qalyp qoıady. Ol ádarıattyń kúlli aqshasyn shashyp, Parıjdiń ázázil sıqyrly sulýyna aınalady.

Bir aıdan keıin ol jezókshelik jolyna túsedi.

Bul hıkaıasynda Balzak sol kezderi tirshilik etip jatqan bir áıel ádarıatynyń atyn ataıdy. Balzaktyń kitaby onyń bıbisine kezdeısoq tap bolady. Dáp sol ádarıatta Janna atty balǵyn sopy qyz bar eken. Bıbi ony ózine shaqyryp alyp:

— Balzak myrzanyń siz týraly ne jazǵanyn bilesiz be? Ol bizdi masqara etti. Ol bizdiń ǵıbadathanany qaralady. Ol ári ósekshi, ári qudaıǵa til tıgizýshi! Oqyńyz! — deıdi qaharlanyp.

Qyz áńgimeni oqyp, jylap qoıa beredi.

— Kidirme! — dep aıqaılap jiberedi bıbi. — Kidirmeńiz, jedel jınadyńyz, Parıjge attanyńyz da odan Balzak myrzany taýyp alyńyz, sosyn odan bunyń ósek ekenin, onyń buryn tipti Parıjde eshqashan da bolyp kórmegen muntazdaı taza qyzdy qorlaǵanyn kúlli Fransıaǵa habarlaýyn talap etińiz. Ol bizdiń ádarıatty, barsha taýpıyqty qaýymymyzdy masqaralady. Meıli, ol óziniń esýas kúnásin jýý úshin, táýbege kelsin. Siz buny oǵan jasatpaı qoımańyz. Solaı bolmaǵan kúnde, munda qaıtyp kelmegenińizdiń ózi jaqsy.

Janna Parıjge júrip ketedi. Ol Balzakty taýyp alady, kóp qıyndyqpen onyń qabyldaýynda bolady.

Ol ústine eski halat kıip, azban shoshqadaı bolyp, alqyna demalyp otyr eken. Bólmesi temekiniń kók ala tútininen kórinbeıdi. Ústel ústinde asyǵys jazylǵan qaǵaz paraqtary úıilip jatyr.

Balzak qabaǵyn shytyp otyr. Oǵan ýaqyt jetpeıdi — onyń ǵumyry elýden kem roman jazbaýǵa kún ilgeri eseptelip qoıylǵan. Balzaktiń ótkir kózi almastaı jaltyldaıdy. Ol sol kózin Jannadan alar emes.

Janna mólıip jerge qarady, júzi dýyldap, qudaıdan járdem surap, Balzak myrzaǵa ádarıattaǵy kúlli oqıǵany aıtyp berdi, sosyn Balzak myrzanyń nege ekeni beımálim nıetpen, munyń páktigi men qadir-qasıetine túsirgen masqara qorlyq kóleńkesin alyp tastaýyn suraıdy.

Balzak osynaý uıań minezdi, sulý sopy qyzdyń ózinen ne tilep otyrǵanyn túsinbegeni anyq edi.

— Qaıdaǵy qorlyq kóleńkesi? Men jazǵan nárselerdiń bári ámanda qasıetti shyndyq bolyp keledi, — dedi ol

Janna ótinishin qaıta aıtty da:

— Meni aıańyz, Balzak myrza. Eger siz maǵan kómekteskińiz kelmese, onda ne isteıtinimdi ózim de bilmeımin, — dedi báseń únmen.

Balzak ushyp turdy. Onyń kózi yzalana jalt etti.

— Qalaısha?! — dedi ol qyshqyryp. — Siz ne isteıtinińizdi bilmeısiz be? Sizben bolǵan jaıttardyń bári mende aıdan anyq etip jazylǵan ǵoı! Aıdan anyq! Endi qandaı kúmán-kúdik bolýy múmkin?

— Siz shynymen-aq meniń Parıjde qalýym kerek dep aıtqyńyz kele me? — dedi Janna.

— Iá! Iá, shaıtan alǵyr! — dedi ol aıqaılap.

— Jáne siz meniń anda...

— Joq, shaıtan alǵyr! — dep taǵy da aıqaı saldy Balzak. Men tek myna bir qara qaptal shapanyńyzdy sheship tastaýyńyzdy tileımin. Sizdiń jandy injý sıaqty, tańǵajaıyp balǵyn deneńiz qýanysh pen mahabbattyń ne ekenin bilse eken deımin. Sizdiń qalaı kúlýdi úırenýińizdi qalaımyn. Baryńyz endi! Baryńyz. Biraq jez ózekshelik jolyna emes.

Balzak Jannanyń bileginen ustap alyp, shyǵatyn esikke qaraı jeteleı berdi.

— Meniń aıtatynymnyń bári sonda jazylǵan, — dedi ol

— Baryńyz! Siz óte súıkimdisiz, Janna, biraq sizge bola, men úsh bet mátindi joǵalttym. Jáne qandaı mátin deseńizshi!

Janna ádarıatqa qaıta orala almady, óıtkeni Balzak myrza odan qorlyq tańbasyn alyp tastaǵan joq. Qyz Parıjde qalyp qoıdy. Arada jyl ótkennen keıin jurt ony "Kúmis tań" dep atalatyn stýdentterdiń shaǵyn dýmanhanasynan kóripti desedi. Ol óte kóńildi, baqytty da áıbat eken.

Jazýshylar qansha bolsa, sonsha jumys daǵdysy bolady.

Rázannyń túbindegi, ózim joǵaryda atap ótken, úıden men bizdiń belgili graverimiz Iordannyń graver Pojalostınge jazǵan hatyn taýyp aldym (bul hattar týraly da atap ótkenmin).

Sol hattyń bireýinde Iordan bir ıtalán kartınasynyń kóshirmesine gravúra jasaýǵa eki jylymdy jumsadym dep jazady. Jumys ústinde ol udaıy qolyna graverlik taqtany ustap, udaıy ústeldi aınalyp, tyrpyldap júre beredi de kirpish edende aıqyn iz qaldyrady.

"Men silelep sharshaıtynmyn, — dep jazady Iordan, — biraq men áıteýir júrdim ǵoı, qozǵaldym ǵoı. Al kontorka (bıik ústel) qasynda túregep turyp jumys istep ádettengen Nıkolaı Vasılevıch Gogol qalaı sharshaýǵa tıis edi deseńizshi. Áne, óz isiniń shyn mánindegi azapkeri dep sony aıtyńyz".

Lev Tolstoı tek erteńgilikte ǵana jumys isteıdi eken. Ol árbir jazýshy keýdesinde óziniń menshikti synshysy otyrady deıdi eken. Ol synshy bárinen de erteńgilik ashýlanshaq bolady, al túnde uıyqtap qalady, sol sebepti de jazýshy túnde tolyǵynan óz betimenen jiberiledi de qatań baqylaýsyz jumys istep, basy artyq nárseni, jaman nárseni kóbirek jazady. Sonda ol tek erteńgilik qana eńbektenetin Rýsso men Dıkkenske arqa súıeıdi eken, jáne túnde jumys isteýdi jaqsy kóretin Dostoevskıı men Baıron óz talantyna qarsy shyǵyp, kúná jasaǵan dep esepteıtin bolǵan.

Dostoevskııdiń jazýshylyq jumysynyń aýyrtpalyǵy tek túnemelikte ǵana jumys istep, jáne sol kezde úzdiksiz shaı iship otyratyndyǵynda ǵana emes. Saıyp kelgende bul onyń jumysynyń sapaeyna onsha kóp áser etpegen.

Onyń aýyrtpalyǵy — Dostoevskıı udaıy aqshasyzdyq pen qaryzdan qutyla almaǵan, sondyqtan da ol ámanda lajdyń joǵynan kóp jazatyn jáne asyǵys jazatyn bolǵan.

Ol ýaqyty tym az qalǵanda jazýǵa otyrady eken jáne óziniń birde-bir nársesin jaıbaraqat otyryp, bar kúshin tolyq jumsap istemegen. Ol óz romandaryn (jazylǵan better sanyna qaraı emes, baıandap aıtýynyń keńdigine qaraǵanda) jumbaqtap, shala-pula jazǵan. Sol sebepti de qalamgerdiń olary oılaǵanynan jáne bolýǵa tıis deńgeıinen tómen bolyp shyǵady eken. "Romandy jazǵannan góri, ony armandaǵan álde qaıda artyq" — deıdi eken Dostoevskıı.

Ol óziniń jazylmaǵan romanyn udaıy ózgertý jáne baıytý arqyly árqashanda onymen uzaǵyraq bolýǵa tyrysady eken. Sol sebepti de jazýdy bar kúsh-jigerimen soza beretin bolǵan, — óıtkeni ár kún saıyn, saǵat saıyn jańa ıdeıa týýy múmkin, sosyn ony bitken romanǵa keıingi kún esebimen synalap engize almaısyń ǵoı.

Jazýǵa otyrarda ol jıi-jıi romannyń áli pice qoımaǵanyn bilse de, qaryzdary ony asyǵýǵa zorlap kóndiretin bolǵan. Roman ne jazylyp bitkennen keıin, jazýshynyń pikirine qaraǵanda, ne túzetilmeıtindeı bolyp, búlingennen keıin baryp, tym keshigip kelgen oı saldarynan, qanshama oılar, beıneler egjeı-tegjeı zaıa ketetinin aıtsańyzshy!

"Kedeıliktiń kesirinen, — deıdi Dostoevskıı ózi týraly, — men lajsyz asyǵamyn da kerek-jaraq úshin jazamyn, demek — ony daýsyz búldiremin".

Chehov jas shaǵynda Máskeýdegi tar da shýly páterinde terezeniń aldyna otyryp ta jaza beredi eken. "Qoryqshy" áńgimesin sýǵa túsetin bólmede jazǵan. Biraq jyldar sarsańynan jumystaǵy mundaı jeńildigi joǵalyp ketedi.

Lermontov óz óleńderin qolyna túsken nárseniń bárine de jaza beredi eken. Bir ǵajaby, so óleńderi onyń oı-sanasynda birden túzilip, jan-júreginde ándetip turǵandaı-aq, ol sosyn olaryı esh-bir túzetýsiz, asyǵys jazǵandaı bolyp kórinedi.

Alekseı Tolstoı, eger aldynda bir býda bolyp, tap-taza jaqsy qaǵaz jatsa ǵana jazatyn bolǵan. Ol ústelge otyrǵannan keıin, ne týraly jazarymdy bilmeı qalamyn dep, jıi-jıi moıyndaıdy eken.

Onyń basynda, ádette, bir áıbat nárseniń egjeı-tegjeıli kórinisi bolady eken. Ol birden sodan bastaıdy eken, sosyn ol birte-birte búkil hıkaıany, sıqyrly jip tárizdi, tizbektep tartyp alyp shyǵady eken.

Tolstoı jumys ahýalyn, shabytty ózinshe "aryn" dep ataıtyn. "Eger aryndap kelip qalsa, men tez jazamyn. Al, eger arynyń basylyp qalsa, onda jazýdy qoıý kerek" — deıtin ol

Álbette, Tolstoı edáýir dárejede sýyryp salma qalamger bolatyn. Onyń oıy qolynan ozyp otyratyn.Bálkim, jumys istep otyrǵan kezde bir sony oıdyń nemese sýrettiń kisi sanasynyń tuńǵıyǵynan kenet joǵaryǵa jarq etip shyǵa keletin bir ǵajap jaı-kúıdi jazýshylardyń bári de biletin shyǵar. Eger olardy so mezette jazyp úlgirmeseńiz, olar shyqqany sıaqty, zamatyńda iz-túzsiz joǵalyp ketedi.

Sol oılarda jaryq ta, jannyń da dirili bar, biraq olar tús sıaqty turlaýsyz. Oıanǵannan keıin sekýndtyń áldebir bólshegindeı ýaqyt esimizde saqtaıtyn tústerdi de biz birden umytyp qalamyz. Sodan keıin ony esimizge túsirmekshi bolyp, qansha azaptansaq ta, tyryssaq ta esimizge túsire almaımyz. Sol tústerden tek, jumbaq sıaqty, ǵajaıyp, Gogol aıtqandaıyn "keremet bir sezim esimizde qalyp qoıady".

Sony jazyp úlgirý kerek. Sol múdirseńiz boldy, oıyńyz jalt etip joq bolady.

Sodan ba, áıteýir, kóptegen jazýshylar, jýrnalıser sıaqty, tildeı uzynsha qaǵazǵa, grankalarǵa jaza almaıdy. Qaǵazdan jıi-jıi qol úzýge bolmaıdy, óıtkeni sondaı bolmashy bir sáttiń ózi ony joıyp jiberýi múmkin. Sana jumysynyń, qıal sıaqty, tez bolatyny anyq.

Fransýz aqyny Beranje óleńderin arzanqol dámhanalarda jazady eken. Meniń bilýimshe, I.Erenbýrg te dámhanada otyryp jazýdy unatady eken. Bul túsinikti de. Eger eshkim de, eshteńe de tikeleı seniń oıyńdy bólip jibermese, baıypty kóńilińdi buzyp tastamasa, árıne dabyrlasqan tobyr arasynda jalǵyz bolýdan artyq nárse joq bolsa kerek.

Andersen óz ertekterin ormanda júrip shyǵarýdy qalaıdy eken. Onyń janary óte jiti, kórgish bolypty. Sol sebepti de ol bir tutam aǵash qabyǵyna, ne qaraǵaıdyń eski búrine qarap otyrǵanda, dáp bir úlkeıtkish lınza sıaqty, onyń túp-tuqıanyna deıin anyq kóretini sondaı, sodan ertegilerin ońaı qurastyrady eken.

Jalpy alǵanda orman-toǵaıdaǵy nárselerdiń bári — árbir múk basqan kári túbir, jasyl-móldir qanatty tıtimdeı shirkeıdi, dáp bir ásem han qyzyn alyp qashqandaı-aq, tartyp ala jóneletin qaraqshy qumyrysqa, — osynyń bári ertekke aınalyp júre berýi múmkin.

Men ózimniń jeke basyma tán ádebı tájirıbem týraly onsha aıtqym da kelmeıdi. Bul buryn jazylǵan jaıttarǵa eleýli túrde taǵy birdeńeni qosa almaıtyn da shyǵar. Degenmen de óz janymnan men de oǵan birer sóz qosqym keledi.

Eger biz ádebıetimizdiń bıik dárejede gúldeýine qol jetkizemiz desek, jazýshynyń qoǵamdyq is-qımylynyń eń jemisti túri — onyń shyǵarmashylyq jumysy ekenin túsinýimiz kerek. Kitap shyqqanǵa deıin jurttan jasyryn júrgiziletin jazýshy jumysy, kitap shyqqannan keıin, jalpy adamzattyq iske aınalady.

Jazýshynyń ýaqytyn, kúsh-jigeri men talantyn qasıetteı saqtap, olardy ádebıet tóńiregindegi kisini qajytatyn ábiger májilisterge aıyrbastamaý kerek.

Jazýshy jumys istep otyrǵan kezde, oǵan jaıma-shýaq jaǵdaı kerek, múmkin bolǵanynsha, eshbir qam-qarekettiń bolmaǵany jón. Eger onyń, tipti shalǵaıda jatqan bir renishti jaıt kóńilin alań etse bolǵany, onda qoljazbaǵa kirispegenniń ózi jaqsy. Qalamush qolyńnan túsip qala beredi ne odan qınalystan týǵan jansyz joldar jórmelep shyǵa bastaıdy.

Bir kúni qys mezgilinde, men, múlde bos teplohodta Batýmıden Odessaǵa bara jattym. Teńiz surǵylt ta sýyq, typ-tynysh. Jaǵalaýdy kúlgin túnek kúrgeılep tastaǵan. Aýyr qara bulttar alystaǵy taý qyrattaryna jaıǵasyp alyp, uzaq uıqyǵa shomyp ketken tárizdi.

Men kaıýtada jazyp otyrǵanmyn, keıde túregelip, ılúmınatorǵa jaqyndap baryp, jaǵaǵa qaraımyn. Teplohodtyń temir qanasyndaǵy qýatty mashınalar baıaý ándetedi. Shaǵalalar shańqyldaıdy. Jazýym júrdek. Súıkimdi oılarymdy bóletin tiri jan joq. Ózim jazyp jatqan áńgimeden ózge eshteńeni, tipti esh nárseni oılaýdyń qajeti joq. Men muny asa uly baqytymdaı sezinemin. Ashyq teńiz meni kedergi ataýlydan qorǵap keledi.

Buǵan qosa teńiz keńistiginde migirsiz qozǵalyp kele jatqanymyzdy bilip, ózimiz aıaldaýǵa baratyn portty qalalar jónindegi buldyr úmit, kisini sharshatpaıtyn qysqa kezdesýlerdiń bolýy múmkin degen oılar da jumysymdy demep-jebegendeı boldy.

Teplohod qurysh forshtevenimen qysqy aqshyl sýdy kesip, meni bolmaı qoımaıtyn bir baqytqa qaraı áketip bara jatqandaı.

Maǵan bulaı bolyp kóringeni jazyp otyrǵan áńgimemniń sátimen shyqqaly turǵany anyq edi.

Meniń taǵy bir esimde qalǵany — derevná úıiniń mezonıninde kúzde ońasha, maı shyraqtyń pyshyrlaǵanyn tyńdap otyryp, qulshyna jumys istegenim.

Qyrkúıektiń jelsiz qarańǵy túni baıaǵy teńiz tárizdi, meni kedergiden qorǵap, aınala qorshap tastaǵan bolatyn.

Nege ekenin aıtýdyń ózi ońaı emes, áıteýir, úı syrtyńdaǵy derevnányń eski baýy japyraqtarynyń túnimen saýdyrap túsip jatqanyn oı-sanamen seziný jazýǵa kóp kómegin tıgizdi. Men so baýdy tiri jándik retinde oıyma alyp otyrdym. Ol úndemeıdi, sirá, meniń keshirekteý, túnniń bir ýaǵynda shaınekpen sý alý úshin qudyqqa baratyn kezimdi kútip turǵan bolýǵa tıis. Múmkin, oǵan adamnyń shelekti saldyrlatyp, adymdaı basyp kele jatqanyn estigennen keıin, osy bir sheksiz uzaq túndi ótkizý jeńilirek bolatyn shyǵar.

Biraq dúnıede ne bolyp, ne qoıyp jatsa da, so bir jalǵyz-jarym baýdy jáne selo shetinen ári qaraı ondaǵan shaqyrymǵa sozylyp jatqan sýyq qara ormandy, dáp osyndaı jeti túnde, árıne, birde-bir tiri jan balasy bolmaıtyn jáne bolýǵa da tıis emes, oǵan tek soǵan deıingi júzdegen, myńdaǵan jyldar buryn so bir meńireý toǵaı kóliniń betinde juldyzdar sáýlesi qalaı shaǵylysyp tursa, tap solaı shaǵylysyp turǵan shyǵar degen oı sezimi meniń júgimdi jeńildetti. Ásilinde men so bir kúz keshterinde shyn máninde baqytty boldym-aý degendi ashyp aıta alamyn.

Eger seni aldyńnan asa qyzyqty, qýanyshty da janyń súıetin jaqsy is tosyp tursa, tipti alys jatqan kóne ózen jıegindegi qara tal saıasynda otyryp, balyq aýlaý sıaqty, bolmashy nárseniń ózi jazýyńa jol ashatynyn qaıtersiń.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---