InfoHub Logo

(hıkaıat)

Men Jerebsov ǵumyryna qatysty qujattardyń joǵalyp ketkenine qynjylamyn, al onyń bizge jetken jurnaǵy úzik-sozyq ta mardymsyz.

Áskerı qyzmetinen bosaǵan Jerebsov joly bolyp, tap óleriniń aldynda jazýshy Evseenkomen tanysady. So bir jazýshy "Nıva" men "Rodına" jýrnaldaryna áńgimeleri men hıkaıattaryn yntaly uqyptylyqpen jetkizip turady. Onyń bos ýaqyty ete kóp oqyrmandarǵa, kóbinese saıajaıshylarǵa arnalyp jazylatyn qara-dúrsindeý dúnıelerinen talanttyń izi jylt etip te kórinbeıtin.

Evseenko birdeńeni oılap taba qoıatyn darynnan qur alaqan emes edi, biraq óziniń kóptegen zamandastary sıaqty, (gáp ótken júzjyldyqtyń 90-shy jyldaryna qatysty bolatyn), jurttyń kóńil kúıin aýlaý qumarlyǵynyń juqpaly dertine ushyraǵan edi. Ol tabıǵattyń, adamdardyń, janýarlardyń, óz basynyń kóńil kúıin, tipti tutas bir qalalar men Máskeý túbindegi saıajaı oryndarynyń kóńil kúılerin sıpattaıtyn.

Sol oryndardyń bireýinde ol Jerebsovpen de tanysyp, óziniń tájirıbeli kózimen ol osynaý qaýsap turǵan qaıyrymdy teńizshi jadynda áıteýir bir ádebı sújetti mindetti túrde saqtap júrgen shyǵar dep oılaǵan, sóıtip ol so sújetti ilip áketý isimen aınalysady. Sújet qolǵa ilinbeıdi, biraq ol áńgimeni bir jazýyn jazady da bastyryp úlgirmeıdi, óıtkeni qurt aýrýy asqynyp ketedi, sosyn ony Ialtaǵa attandyrady, aqyry so jaqta ólip tynady. Onyń áńgimesiniń qoljazbasy meni Qarabuǵaz shyǵanaǵyn alǵash ret zerttegen Jerebsov ǵumyrynyń sońǵy kúnderi jaıly derekter bolǵany sebepti ǵana qyzyqtyrǵan, asa qajetti qysqartýlar jasap, endi men sony osy araǵa keltirip otyrmyn. Áńgimeniń aty "Zaýaldy qate".

"Eger siz, oqyrman, kórkemsýret kórmelerine barǵam bolsańyz, onda shet aımaqtyń qulqaıyr qaptaı ósken aýlalary beınelengen sýretterdi umytpaǵan shyǵarsyz. Ábden tozyǵy jetken, biraq qabyrǵalaryna janama qujyralar men qanatshalary salynǵan jyly úı, terezege taıaý ósken jóke aǵashtary (onda uzaq qarǵalar uıa salady), atkópir jańqalar ústin basqan qalyń shep, jippen baılanǵan qara kúshik, taqtalary synǵan ketik sharbaq. Sharbaqtyń ar jaǵy sýretteı sulý ózenniń aınadaı aıdyny men kúzgi ormannyń jalqyn sary altyny. Qyrkúıektiń shaǵyrmaq jyly kúni.

Kóne úıge jaqyn-jýyq jerden zýlap etip jatatyn saıajaı poıyzdary, sarǵaıa bastaǵan ormanyna tozańdana sińip jatqan parovoz býynyń bulty tabıǵat sýretiniń ajaryn asha túsedi.

Eger siz, oqyrman, kúzdi jaqsy kóretin bolsańyz, onda bilip qoıyńyz, kúz kúninde sýyq lepten ózender sýynyń túsi kókpeńbek bolyp, jaltyrap ketedi. Al sol kúngi rý aıryqsha bir móldir kók tústi tapqan edi, onyń betinde tóńiregine tátti dymqyl ıisin seýip, taldyń sary japyraqtary júzip júrdi.

Qaıyńdardyń ylǵal japyraqtary sizderdiń bátińkelerińizge, vagondardyń tepkishekterine, vagondardan umsyna qarap turǵan shetaımaq adamdaryna óz taýarlaryn maqtap jatatyn máskeý kópesteri syrtyńdaǵy aılapattaı taqtaı qalqandaryna jabysyp jatyr.

Mine, osynaý qalqandar týraly, ásirese solardyń qalyń jurtty Katyktyń shylymyn tartýǵa shaqyratyn bireýi týraly, sizderge, oqyrman, aıtyp bergim keledi.

Ózimiz álgide ǵana aıtyp ótken qyrkúıek kúninde, dáp osyndaı, jaýyn-shashyn men kún ótinde turyp kónergen, jarnamaly úlken qalqan qasynan, men, kónetoz teńiz shenelin kıgen shaldy kezdestirdim. Ásirese, shaldyń soltústiktiń samarqaý kúzinde sonshalyq totyǵyp ketkeni, appaq shashy men saqalynyń aıasynan aıqyn kórinip, kisini tańǵaldyrady. Shaldyń bet-aýzyna ystyq teńizder kúni shuǵylasynyń sińip ketkeni sondaı, onyń izderin ortalyq Reseıdiń jaýyn-shashyny da joıa almapty.

Shal taıaǵyna súıenip, Katyktyń tek óziniń shylymyn ǵana tartyńyz degen úndeýin báseń daýyspen kelemejdeı oqyp tur eken.

— Kázzap! — dep aıqaılap, shal taıaǵyn bir sermep qaldy. — Alaıaq, biraq basy jumys isteıtin sýbekt.

— Siz kimdi aıtyp tursyz?

— Katyk týraly, meıirimdi myrza, fabrıkant týraly aıtyp turmyn, — dedi shal buǵan yqylas bildirip. Sóıleskisi kelip turǵan sekildi.

Men odan: "Katyk nelikten alaıaq jáne kázzap?" — dep suradym.

— Bul ózi tym uzaq tarıh. Júrińiz, odan da bizdikine baraıyq — men osy jaqyn jerde turamyn, — shaı isheıik. Men sosyn ret-retimen sizge Katyk jóninde de aıtyp bereıin.

Shal meni joǵaryda aıtylǵan shaǵyn aýlaǵa ertip ákeldi, ishi muntazdaı taza bólmege kirgizdi. Tekshelerde qaýyrsyndary qyzǵylt, aıaqtary syıdıǵan uzyn qustardyń tulyptary tur. Qabyrǵalarǵa qyzyl qaryndashpen syzylǵan kóptegen teńiz kartalary jáne jasyl da daýyldy teńizdiń qulazyǵan bos jaǵalaýyn beıneleıtin akvarelder de ilinip qoıylypty. Ústel ústinde muqıat rettelgen eski kitaptar jatyr. Men olardyń attaryna kóz júgirttim — olar ár túrli teńizderdiń gıdrografıasy jónindegi jáne Orta Azıa men Kaspıı teńizine jasalǵan saıahattar jónindegi eńbekter eken. Kishkene qyzbala, qojaıynnyń qyzy samaýryndy qoıǵansha, shal feodosıalyq sary temekiniń qutysyn ashyp, jýan etip shylym orady.

— Endi, áketaıym meniń, — dedi ol temeki tútinine oranyp jatyp, — bárinen buryn tanysalyq, káne. Meni Ignatıı Aleksandrovıch Jerebsov dep ataıdy. Men qyzmetti qoıǵan teńizshimin, gıdrografpyn, Kaspıı teńiziniń kartalaryn qurastyrýshymyn. Ózińiz kórip otyrǵanyńyzdaı-aq, seksenge kelgen kisimin. Siz Katyktyń jaıyn suradyńyz. Endeshe meniń sizge aıtatynym, Katyk, meniń jas kúnimde, Kaspıı teńizimen júzý saparymdy endi ǵana aıaqtaǵan kezde, jibergen qatemdi múlde sátsiz túzetip keledi. Meniń qatemniń túıini mynadaı edi — so teńizdegi Qarabuǵaz shyǵanaǵyn, — siz ol jóninde esittińiz be, joq pa, bilmeımin, — men ony zerttegen birinshi kisimin jáne sony eshqandaı tabıǵı baılyǵy joq bolǵandyqtan da memleketke eshbir paıdasy joq dep tapqan sabazbyn. Biraq, buǵan qosa bir aıtaıyn degenim, shyǵanaqtyń túbi tuzdan turatynyn men tapqan edim, keıin onyń glaýber tuzy ekeni anyqtaldy.

Aýasynyń qurǵaqtyǵy, sýynyń jebir de qoıýlyǵy, qulazyǵan bostyǵy jáne eń sońynda, shalqyǵan keńdigi jóninen Qarabuǵaz múlde tótenshe jer. Ony qum shaǵyldary qorshap jatyr. Sonyń sýynda júzgen saparymnan keıin men tynys býylatyn tunshyqpa dertine ushyradym. Tek osy mańda, teriskeıde ǵana, sol aýrýdan áreń qutyldym, áıtpese, áketaıym, tún qurǵatpaı tunshyǵyp, ólip qala jazdaıtynmyn.

Ózimniń aqymaqtyǵymnan men shyǵanaqtyń qyl moınynan býyp, bógep, teńizden bólip tastaý kerek degen usynys jasaı jazdadym úkimetke.

Nege, dep suraısyz ǵoı? Aıtaıyn, onyń Kaspııdiń qısapsyz kóp, úıir-úıir balyǵyn ýlańqyryp jatqan sýynyń sumdyq zıandy ekenine anyq kózim jetken edi. Munyń ústine so jyldary teńizdiń jumbaqty túrde taıyzdap ketkenin, men Kaspıı sýyn shyǵanaqtyń toımaı da qoımaı jutyp jatqanynan dep paıymdadym. Sýdyń shyǵanaqqa bar pármenimen aǵyndap kelip, quıyp jatatynyn sizge aıtýǵa umytyp ketippin. Men eger shyǵanaqty bógep tastasa, onda teńizdiń deńgeıi jyl saıyn bir vershoktaı (4,4 sm.) kóterile bastaıtynyn eseptep shyǵaryp ta qoıdym. Men bógetke shlúzder ornatyp, teńiz deńgeıin kemelerdiń júzý qajetine qaraı rettep otyrý jaıyn kúnilgeri oılastyrdym. Biraq markum Grıgorıı Sılych Karelın meni so bir esýastyq jobany jasamaýǵa úgittep kóndirdi.

So bir, shyn máninde tótenshe jobany, shaldyń nelikten esýastyq joba dep ataǵanyn bilgim keldi.

— Baıqaısyz ba, áketaıym, shyǵanaq túbiniń glaýber tuzynan turatynyn men álgide aıttym ǵoı. Ǵalymdardyń boljaýyna qaraǵanda, shyǵanaqtyń sýynda jyl saıyn so bir tuzdyń mıllıondaǵan puty shógedi. Glaýber tuzynyń búkil álemdegi eń úlken ken orny dep aıtýǵa bolatyn osynaý shyǵanaq ózgeshe baılyq kózi — mine osynyń bári kenet bir ǵana soqqydan joıylyp keter edi.

Meniń ekinshi qateligim osy soltústik turaǵymyzdyń kinásinen paıda boldy. Meniń óz basym kalýgalyqpyn, al on bes jyl ýaqytymdy Kaspıı teńizinde ótkizdim. O jaqta — eger siz o jaqqa barǵan bolsańyz, bilýge tıistisiz — jabyrqaýshylyq ta, shań-tozań da, yshqynǵan jel de, qý mekıen shól de sonda, biraq shóp-buta da, aǵash ta, tap-taza aǵyn sý da joq — Qarabuǵazdyń sarqylmas mol baılyǵy jónindegi kúmándi oı basymda týysymen, meniń sol ispen birden aınalysýym kerek edi, erǵara ǵalymdardy soǵan jumyldyrýǵa tıis edim, biraq men sonyń bárine qolymdy bir-aq siltep, tezirek úıge, Jızdranyń ormandaryna qaıtýdy ǵana oıladym. Maǵan kúlli tuzymen qosa Qarabuǵazdyń ózi de kerek bolmaı qaldy. Kalýganyń alańdary aralas shoq-shoq toǵaılaryn, men, Qarabuǵazdyń onshaqtysyna aıyrbastamas edim. Bilesiz be, sonaý bir barmaqtaı bala kezimde bastan keshken kúnderdi ańsap, sańyraý qulaq ıisi ańqyǵan aýamen tynystap, jaýyn astyńda jamyrap qoıa beretin japyraqtar shýylyn tyńdaǵym keldi.

Bizdiń álsiz áýestigimiz aqyldyń ámirinen de kúshti bolatyny túsinikti ǵoı. Men ataq-dańqtan bas tartyp, adamzat tegi aldynda qylmys jasadym deýge de bolady, sóıtip Jızdra túbindegi úıime ketip qaldym — jáne baqytty da boldym. Al biraq so kezderi leıtenant Jerebsov shyǵanaqtan onyń túbi tańǵalarlyq tuzdan quralǵanyn taýypty degen sybys ǵalymdarǵa da jetedi. Shyǵanaqqa túrikmenderdi jumsaıdy. Olar sýdy shynylarǵa quıyp ákeledi. Sosyn oǵan tájirıbe jasap kóredi, sóıtse ol taza glaýber tuzy bolyp shyǵady, bunysyz áınek jasaý da, basqa da kóptegen óndiristiń bolýy da múmkin emes kórinedi.

Dóp so tusta alaıaq Katyk sýmań etip shyǵa keledi. Shylym men báıge attary az bolǵandaı-aq, ol endi shyǵanaqtan tuz óndirýge bel baılaıdy, bir jaqsy jeri — qysta tolqyn ony jaǵalaýǵa taý-taý etip laqtyryp tastaıdy. Bul úshin ol qolma-qol aksıonerlik qoǵam qurdy, jurttyń báriniń basyn aınaldyrdy; tuzdy tasyp jatpaıdy, Qarabuǵazdy úkimetten tolyq kúıinde derlik óz ıeligine alady. Mine sol sebepti de sizdiń Katygińiz — naǵyz surqıa.

Budan ári qaraı Evseenko óz hıkaıasynda Jerebsovtyń qojaıynnyń kishkentaı qyzymen sóılesetin qyzyqty áńgimelerin jáne so mańaıdaǵy balalarmen dos bolǵanyn egjeı-tegjeıine deıin sypattaıdy. Olar úshin Jerebsov balyq aýlaý men kógershinderdi jattyqtyrý máselesinde kúmánsiz bedeldi kisi bolǵan. Balalardy ol "tompań", "qandala" dep ataıdy eken.

Meıramdar saıyn oǵan Máskeýden qaıtys bolǵan mekteptes joldasynyn uly — tamaǵynda kúmis tútigi bar bala (osynaý joldasyna jazǵan hatyn biz birinshi taraýdyń bas jaǵynda keltirgenbiz) kelip ketetin. Olar ekeýi birigip, qustardy ustaıtyn tor ne qarmaq jasaıtyn, ne bolmasa hımıalyq tájirıbeler jasaýmen aınalysatyn.

Keı kezderi Jerebsov balany úıinde qondyrýǵa qaldyratyn. Sonda onyń bólmesinde túnniń bir ýaǵyna deıin ekeýiniń kúbirlesken áńgimeleri basylmaıtyn. Jerebsov óziniń teńizde júzgen sapar-saıahatyn jyr etip aıtatyn. Obaly ne kerek, bunyń eshqashan da dál osyndaı zeıindi suhbatshysy bolyp kórmegen edi. Bala tyńdaýyn tyńdasa da, sosyn terezeler syrtyńdaǵy juldyzdarǵa qarap, kópke deıin uıyqtaı almaıtyn. Onyń esesine olar sosyn balaǵa uqsap, qatty uıyqtap qalatyn. Tipti qorazdardyń jańa, surqaı kúndi qýana quttyqtap, qyryldap shaqyrǵany da olardyń tátti uıqysyn buza almas edi.

Bir kúni tap osyndaı tańerteńgi shaqta Jerebsov oıanbaı qoıady.

Ony orman shetindegi qulazyp qalǵan qorymǵa aparyp jerleıdi. Jerleý rásimine saıajaıdyń qojaıyny — Marıa toǵaıyndaǵy etik ismerhanasynyń ıesi, kúmis kómeıli bala, birneshe kógershin ósiretin balalar men Evseenko keledi.

Arada bir apta ótkennen keıin molany jıren qylqandar basyp qaldy. Sosyn uzaq jańbyrly túnder men qysqa sýyq kúnder bastalady da Jerebsovty kúmis kómeıli baladan basqa jurttyń bári umytyp ketedi. Ol sırek te bolsa Máskeýden mola basyna keledi. Keledi de birneshe mınýt únsiz turady, sodan keıin jasandy uzyn jolmen parovoz býy burqyrap kókke kóterilip jatqan stansıaǵa qaraı júrip ketedi.

Endi qazir Jerebsovtyń molasyn tabý jónindegi is-árekettiń bári de áýreshilik bolyp shyqty.

Aýdarǵan Ábilmájin Jumabaev

---