InfoHub Logo

Erte zamanda Qashaq degen el bolypty. Bul eldiń Ǵaıyp degen hany bolǵan eken. Ǵaıyp han asqan balýan jáne oǵan saı aılaǵa sheber batyr bolypty.

Osyndaı dáýirlep turǵan zamanynda artyma ataǵymdy qaldyratyn is isteýim kerek — dep oılap, osy oıyn jaýshylyqqa tıanaqtap, mańaıyndaǵy handarmeı soǵys ashyp el-jerin jaýlap alyp, ataǵy barǵan saıyn asa bergen eken.

Qalman degen hannyń elin de shaýypty. Ǵaıyp hannyń óz tusyndaǵy jaýgershiliktiń sońǵysy da osy Qalman soǵysy bolypty.

         Ǵaıyp hannyń jasy ulǵaıyp, burynǵy kúsh-qaıraty qaıtyp bosaǵanyn bilip, osydan  keıin eshbir hannyń elin izdep baryp soǵys ashpapty. Al jeńilgen handar tegindegi dúmpý aıbarynan qorqyp, Ǵaıyp handy izdep kelip soǵys ashyp kek qaıtarýǵa kelmegen eken.

Qalman han Ǵaıyp hannan jeńilis tapqan soń qalǵan kúsh-qýatyn jıyp qaıtken kúnde jazyqsyz elimdi  jaýlaǵan Ǵaıyp handy  oıran etsem degen armanda bolypty.

Qalman han osy oıyn oryndaý úshin óz halqyna mynandaı jarıa shyǵarypty:

— Kimde qandaı aıla, kimde qandaı óner bar, sondaı ónerli adam meniń ordama kelip óner saıysyna tússin. Ol óner tek jaý alýǵa beıimdi bolsyn! Osy saıystan óneri asyp jaýymdy jeńýge kómegi tıgeı adamǵa sol adamnyń ómirine jeterlik altyn berip, bas ýázirim jáne qolbasshym boldyramyn, – depti.

Hannyń bul jarıasyn estigender, azda bolsa ónerin kórsetip ómirimizge sep bolarlyqtaı syılyǵyn alamyz desip, jan-jaqtan kelip synǵa túsipti.

Kelýshilerdirdiń ishinde jas mólsheri alpysty alqymdap qalǵan búkirleý kelgen bir kempir de kelipti. Kempir basqalardaı emes, hannyń qandaılyq soǵys ashqaly jatqandyǵy, saıman kúshi, ásker sany, jaýǵa isteıtin amal aılasy, soǵysatyn hannyń kúsh, tásiliniń qandaı ekendigin Qalman han ózi biletin, bilmeıtindigi sıaqtylardy arylta surap, Qalman hannyń oılap otyrǵan soǵys  isi óz kóńiline jaqpaıtyndyǵyn aıtypty:

— Taqsyr, sizdiń myna oılap otyrǵan isińizdi oılasam, jaýdyń aýzyna ózi baryp túsetin kisiniń qylyǵyna uqsatamyn.

Men oılaǵanda  Ǵaıyp hannyń aıla tásilin, jaýǵa daıyndyq kúshin, ásker sanyn, oǵan bolysatyn kómegin túgel bilip alyp, sol kúshine qaraı kúsh, jasaq jóndep, sonan keıin, endi jeńetin boldym dep ǵana barý kerek bolady ǵoı. Mundaı aqyl aıtyp otyrǵanym mende beker jas jasady deısiz be, osy jasaǵan ómirimniń aýdandysyn derlik sizden nesin jasyraıyn: Aıarlyq pen aldaý-arbaý jolynda ótkizdim. Sondyqtan sizdiń osy oılap otyrǵan nıetti saparyńyzǵa meniń de paıdam tımes pe eken degen oıdamyn, qalasańyz men de áskermen birge barsam eken. Jeńý úshin ásker sanyn kóbeıtkennen góri aıla tásildi kóbeıtsek ǵana jaýdy ala alamyz. Ǵaıyp hanǵa áskerdiń kóbi de, azy da bir. Onyń qaıraty men aıla ádisi dúnıede asqan adam. Erte zamannan Ǵaıyp hanǵa degen óshpendiligim, ishimdi ottaı jalaıdy. Ǵaıyp hanǵa qarsy shyǵatyn adam balasy tabylmaǵan soń jalǵyzdyń úni shyqqan ba taqsyr, qorǵalap júrýshi edim. Myna sizdiń nıetińizdi estigennen beri qudaı tilegimdi bergen eken dep qatty qýanyp sizdiń aldyńyzǵa búgin kelip otyrǵan jaıym osy edi, – degende Qalman han:

— Sheshe, Ǵaıyp hanmen qalaı óshpendi bolyp edińiz? – depti.

— Ol zamanda sizdin jas bala kezińiz ǵoı. Sizdiń ákeńiz osy Ǵaıyp hanmen taǵy bir ret qaqtyǵys bolyp qalǵanda meni kúıikke dýshar etken ǵoı. Meniń ákem de asqan aılaker, batyr bolǵan adam edi. Sol soǵysta Ǵaıyp hannyń qolyna túsip, adam kórmegen qorlyqpen qazaǵa ushyraǵan edi. Ol kezde men jas boldym, ákemniń uly bolmaǵandyqtan joqtaýsyz ketken edi. Oǵan men óshikpeı kim óshigedi, – dep orynsyz ótirigin soǵyp beripti aıar kempir.

— Jaraıdy sheshe, ondaı bolǵanda Ǵaıyp hanǵa menen sizdiń kegińiz kúshti eken. Ondaı adamdy jaýǵa barma dep nege aıtaıyn. Siz de ónerińizge senip aıtyp otyrǵan shyǵarsyz. Aıtqanym aıtqan Ǵaıyp handy sizdiń aıla tásilińizdiń kómegimen ala alsam qalasańyz ózińizdi, qalamasańyz balańyz, jaqyndaryńyzdyń kimisi bolsa da aıtylǵan syılyqty múltiksiz oryndap bereıin, – dep senimin de beripti Qalman han.

— Taqsyr, Ǵaıyp handy ala almaıdy ekenmin dep ýaıymdama. Bul jaýǵa men barǵanda maǵan kúsh kómegi qatty tıetin, meniń aıtqandarymdy buljytpaı oryndaıtyn Kálem deıtin jigit bar. Sol jigit te jaýǵa menimen birge baratyn bolsyn. Osy jigittiń arqasynda jaý alynbaq. Sizden meniń ýázirlik shen alatyn qaı kelisken túrim bar. Sol jigit atalǵan syılyktaryńyzdy alsa bolǵany. Sonda bir aıtarym: sol jigit sizdiń beremin degen syılyǵyńyzdan basqadaı neni alamyn dese de tarta kórmeńiz. Ol da jan aýyrtyp syılyq tilemes, – dep eskertipti kempir.

— Ondaı azamatty izdep tappaı otyrǵamyn joq pa. Han basymmen bir jigittiń tilegenin bere almasam han tegime qara kúıe bolmaı ma, qalaǵanyn alsyn, – dep  kempirge rızashylyǵyn bildiripti Qalman   han.

Osyndaı aıarlyq amalmen Kálemniń qolyn jetkizbek bolyp júrgen kempirdiń óz ishinde bir úlken oı jatyr eken:

Bul – Kálem degen jigittiń teginde teńiz jaǵasynan taýyp alǵan sıqyrly taıaǵy bolady. Taıaqtyń tylsym syryn Kálem bilmeıdi de, biraq syrty ádemi bolǵan soń dalaǵa  tastamaı úıine qystyryp ǵana qoıady eken.

Taıaqty qolyna ustap turyp qolqasyn sýyryp jatsa da taıaq ustaǵan adam, basqa adamǵa kórinbeıdi eken. Baratyn jeriniń atyn aıtyp   «jetkiz meni!» dese qanat bitip, ushyp baryp, kózdi ashyp  jumǵanda qalaǵan jerine jetkizedi eken. Kórinbeı kelip qastandy adamynyń bir jerine tıgizse álgi adamy býylyp qalady eken.

Mine osyndaı sıqyrdyń qolynda turǵanyn bilmegendikten Kálem taıaqty úıine tyǵyp qoıady eken.

Bul taıaqty alǵash taýyp ákelgen kezde Kálemniń ákesi:

— Balam osy taıaǵyńdy kisige berýshi bolma. Qysylǵanda bir keregińe jarar degen eken. Al taıaqtyń qasıetin biletin aıar kempir, neshe alýan syılyq tartý alyp kelip qıyla surasa da Kálem áke ósıetin esine alyp bermegen eken. Tipti kempir suraǵannan keıin, taıaǵyn buryńǵysynan arman bekem jerge tyǵyp tastaıtyn bolǵan.

Kempir kelisimen kerilip keshigip otyra bermeı Kálemge keńesin bylaı dep bastapty:

— Balam, men   saǵan  janym  ashyǵandyqtan  aqylymdy aıtaıyn dep keldim. Óner degendi úırenýge qyryń bar, az-kem biletiniń de bar shyǵar. Sol az biletinińe ústeme qosyp ónerge qulash ursań degeli keldim. Meniń de biletin azdaǵan aıarlyq ónerim bar. Bul  ónerimdi úıretip ketetin meniń qaı aldy artym tolyqsyp otyr. Kerek dese urpaq-juraǵat joq. Endi mine «tórimnen kórim jýyq», qulashtaı ǵumyrym bolsa, qarystaı bolyp qysqardym. Qansha júrer deısiń, qara jerdiń qoınyna kiretin ýaqyt ta taıap keledi ǵoı. Sol jer qoınyna men kirgende ónerim ózimmen birge jerge kirip qala beredi emes pe. Sondyqtan osy ónerimdi ortaǵa salyp ólsem de opyq jemeı ketsem eken degen armanym bar edi. Al opyk jemes úshin, talaptanyp talpynatyn bireýge úıretip ketsem degen oıym bar edi. Mundaı oıdy oryndaıtynǵa qajymaıtyn talmaıtyn adam kerek qoı. Osy ónerge seni usyna qalap kelip otyrmyn. Men oılasam seniń ónerge olqylyǵyń joq, úırenip te, úırengenińdi ózgege ónege etip te shydaıtyn meniń qalaıtyn adamym sen dep keldim. Sol úshin myna Hannyń soǵys saıysyna túsip, sor men baqtyń birin qalap ómirden baq izdeseń dep keldim degende Kálem basyn julyp  alyp:

— Oıbaı sheshe-aý, ol ne degenińiz, ondaı biletin óner, Kúsh-qýatym bolsa basyma ornaıtyn baq dáýletti jek kóredi deısiz be? Tipti bilerim jok,  qolymnan keleri joq. Qur dalbasamen synǵa túsip quryǵansha,  úıimde otyra bersem bolmaı ma. Jas bolyp otyrǵamyn joq, qyryqty aralap qylańdap –degende kempir:

— Qyryq degen jas erkek adamǵa, qyzdarǵa  qyryn keletin ýaqyt – dep kópshik qoıyp bir qoıypty aıar kempir. Sonda Kálem:

— Átteń sheshe-aı, qyzdarǵa qyryn kelmek  túgil, qatyn qaıtys bolǵaly mine bes jyldyń júzi bolyp qaldy. Tolyqsyp dáýletim turǵan joq tógip berip qatyn ala salatyn. Qampaıǵan syrtym ǵana emes pe qanqaıǵan qara úıde, qaraıyp tútin tútetip otyrý qaı kelisip tur deısiz. Jýyqta qaıtys bolǵan Harýannyń qatynyna da sóz salyp edim, mańyna da   jolatpady. Siz ǵoı meni qyzdardyń top arasyna aparyp toǵytyp jiberdińiz ǵoı – dep kúlip kempirdiń betine qarapty. Kempir:

— Jaraıdy, qatyn alý degen er azamatqa qara baspaq súırep kelgennen de ońaı is. Aqylyma kónseń, osy qazir eki túrli  aıla úıreteıin, sen endi kóp myljyń sózdi qoı, hanǵa baryp sálemdesip kórinip qaıt. Sonda seniń isteıtiniń: men seni qazir myna shar tartqan qalpyńnan ózgertpeı, kúlimdegen gúldeı jas azamat qalypqa keltiremin, – dep Kálemdi bir úshkirip qalǵan eken, jıyrma bes otyzdyń arasyndaǵy jas jigit bolypty da shyǵypty. Bul ǵajap isti kórip tańyrqasa da, ishinen qatty qýanypty Kálem.

— Al ekinshide, saǵan eki túrli dári beremin. Aldymen myna dárini «taqsyr myna dári bas aýyrǵannyń dárisi edi. Sizge bir keregi bolar» – dep hannyń qolyna ber. Sonda ordanyń ishi tolǵan jylan bolyp ketedi. Munan han úreılenip qatty sasyp kózi sharasynan shyǵady. Sonan keıin myna dárini shashyp jiberseń álgi qaptaǵan qalyn jylan zym-zıa joq bolyp shyǵa keledi. Úreılengen han esin jıǵan soń, «Ne jumyspen keldin kedeıim» dep surasa, sen:«Taqsyr, bolyp jatqan saıysqa túsetin ónerimniń bir túrin kózińizben kórsin dep  edim, ary qaraı shyǵara beretin ónerimde bola beredi de daǵy at jónińdi aıtyp, jaýap kútpeı-aq qaıtyp ket, – dep aqylyn dárisimen qosa berip Kálemdi túrtkilep qaırap hanǵa jiberipti aıar kempir.

Kálem hanǵa kelip kempirdiń úıretkenderin túgel oryndap, kempirge qaıtyp kelgen eken, kempir oǵan:

— Mine bul ónerdi kórgen soń han endi senen aıyrylmaıtyn bolǵany. Endi Hannyń bas ýázirimin jáne eń baılyqtyń ıesimin dep bil – dep Kálemdi jigerlendirip tastap kempir ózi hanǵa kelipti.

Qalman han, kempir kelgende qurmetpen ordaǵa kirgizip oryn usynypty. Aldyna dastarqan qoıǵyzyp, sharap alǵyzyp barlyq ýázirlerimen bas qosyp dıdardasyp otyryp Ǵaıyp hanmen bolatyn soǵys jaıynda keńes bastalypty. Keńes betalysyn kempir baıqap otyrsa, qantógis úlken soǵys bolady dep joramaldap oń myń qol alyp neshe alýan palýan, batyr, qural-saıman, at, ton, azyq-túligimen daıyn etip júrgizýge toqtasqan, eken sonda kempir:

— Taqsyr, meniń baıqaýymsha mundaı kóp kúsh, qural-saımannyń keregi shamaly. Adamdardy qan tógiske salmaı-aq amal men aldyńyzǵa Ǵaıyp handy alyp kelip, múrıt etip, halqyn qolyńyzǵa salý úshin sarbazdardy sandaltpaý kerek. Buǵan tek bir myń ǵana qol ásker, bes myń altyn aqsha berseńiz bolǵany. Al osyndaı áskerdi bastap barýǵa tek Kálemdi jiberseńiz onan keıińgi jumysty óz moınyma alaıyn. Aıtpaqshy sol Kálem aldyńyzǵa keldi me? Ol myna óner saıysyna túsken joq pa? – dep hannan mekershilep surapty aıar kempir.

— Ol óner saıysynan buryn bir ǵajap isti maǵan kórsetip ketti. Osynda sálem berip bir jas jigit kelip edi. Amandyqqa kelip otyra berip, ózim kórgen túgil, estimegen tamasha kórsetti de, jónin de aıtqan joq, shyǵyp ketti. Bar aıtqany: Sizge keregim bolyp jatsa, meniń atym Kálem degen dedi daǵy kete bardy. Ol álgi sıqyrlyǵyn istese taǵymdy qazir alatyn túri bar– depti. Kempir:

— Onyń qolynan áli talaı is keledi. Mende bilgenimdi  úıretemin oǵan. Al endi, álgi men aıtqan adamdardy basqaryp, Kálemge tapsyryp júrgizińiz. Ásker úsh aıda jetetin  bolar. Bes myń aqshany men alyp keteıin.  Kálem qolyn bastap Ǵaıyp hannyń eline taıaǵanda ózim aldynan shyǵyp alarmyn, – depti.

Osymen aıar kempirge ábden uıyǵan han, qazynashyny shaqyrtyp, bes myń altyn aqshany saýdyratyp sanap, kempirge berip qoıa beripti Qalman Han. Kempir hannan shyǵyp, Kálemge kelip, han aldynda bolǵan oqıǵany túgel baıandap:

— Endi hanǵa bar da, jarlyǵyna qarsylyq etpeı, degenin isteı ber dep, baıaǵy beretin sıqyrly dárilerinen neshe túrlisin berip,  onyń sharttaryn úıretip men endi bul jerde turmaı, buryn bara beremin. Balam, osy álgi men suraı beretin taıaǵyńdy maǵan alyp bershi. Uzaq sapar júremin ǵoı ózi bir qolǵa ustap júrgenge unasymdy taıaq edi dep eskerýsiz ǵana surapty.

Kempirdiń hıkmetin oılaǵanda taıaq túgil qara basy dese de tartqaly turǵan Kálem joq, sandyǵynan taıaqty alypty da beripti. Taıaq qolyna tıgen soń:

— Endi isińe bekem bol, – dep kempir ǵaıyp bolypty.

Kempirdiń aıtqandaryn múltiksiz oryndap burynǵy bas ýázirin ornynan alyp kólemdi bas ýázir jáne qolbasshy etip Ǵaıyp hannyń elin shaýyp kelýge Qalman han jarlyǵyn berip áskerin attandyrypty.

Qalman han áskerin attandyryp áýre bolyp jatqanda kempir sıqyrly taıaǵymen ushyp Ǵaıyp hannyń  eline   kelip árekettenip  jatqan eken. Ol áreketi mynandaı eken: Bul shahardyń bir shuraıly, adamdar kóp júretin   jerinen altyn aqshany tógip otyryp berip sándi saraı satyp alyp osy saraıǵa sharaphana ashypty.    Sharaphanadan  ishkender shalqyǵan shattyqqa bólenip, túgel mas essiz derlik bolǵan. Sharap sýdaı tegin, alam degen adamdardyń ydystaryn toltyryp berip jiberetin jomarttyǵyn da kórsetipti.

Osylaı úsh aı boıy bir shahardyń adamdaryn araqshy etip deni durys júretin bir de adam bolmaǵan eken. Halqynyń mundaı keıpin kórgen Ǵaıyp han qahar shaqyryp, isim nasyrǵa shabar degen oıda bolǵan kempir, Ǵaıyp hannyń tamaq saraıyna kirip, han ishetin tamaǵyna qosyp, ýlandyratyn dári ishkizip, han sonan keıin sozylǵan aýrý bolypty da, halqynyń qamyn oılaý bylaı tursyn qara basynyń qasiretimen alysyp qaýip ústinde qalypty. Mine osylaı, Ǵaıyp hannyń qaraýyndaǵy halqy basy men aıaǵy túgel derlik kóktemniń muzyndaı ydyrap qulaýǵa jetip turǵanda, Kálem bastaǵan bir myń qol taıap kelip jetken eken. Bulardy kempir aldynan shyǵyp qarsy alyp, Kálemge  bylaı depti:

— Qudaı bereıin degende qulap aldyńa ózi domalamaı ma, Ǵaıyp handy dertti ettim. Áskerlerin bastyǵymen túgel araqshy ettim. Endi ıen jatqan mal dúnıe jıhazdy aıda da aldyńa sal.  Saǵan aıtar aqylym osy jerde qolyńdy basqaryp úsh kún jat. Úsh kúnniń ishinde, men barlyǵyn burynǵysynan beter eser eteıin, sonan keıin isti qalaı bastaýdy ózim habarlaımyn-depti.

Kempir Ǵaıyp hannyń shaharyna qaıtyp kelisimen sharap ishetinderge baıaǵy ashshy bulaǵyn aǵyzyp ishkenderin seńdeı soǵystyryp, endi men elime kaıtamyn. Úsh kúnniń ishinde armansyz sharaptaryńdy iship, saırandaryńdy salyp kóńil kóterip qalyńdar! – dep kelgenderine aıta beripti.

Osy habar birinen birine jalǵasyp, asyǵys qarbalaspen kelip kempirdiń sharaphanasynan sharaptaryn iship, asqandaryn ydystaryna quıyp alyp jatypty. Osyndaı qarbalas áreket syrtynda, jaýgershilikke eń myqty qolbasshy, batyr, palýan degen adamdardyń qaıda ekendigi, olardyń bosań jerleri, aıar kempirge málim bolypty. Aıtylǵan merzimdi úsh kún de bitip Kálem bastaǵan qol kelip jalǵyz túnniń ishinde shaharga lap qoıypty. Qarsy keler qaırat joq, adam bitkendi baılap matap, shynjyrlap alypty.

Bir tún ishinde bir shahardy barlyq adamymen qolǵa túsirip múrıt etipti. Kempirden úırengen aıarlyqpen Kálem de erlikten kenje qalmapty. «Qashqan jaýǵa qatyn bı» degen emes pe, ózine qarsy keler degenderdi ózi shaýyp óltirip te jiberipti.

Halqynyń mundaı kúızeliske túskenin kórgen Ǵaıyp han qansha aýrý degenmen aqyrǵy qaıratyn jumsamaq bolyp attanǵaly jatqanda aıar kempir Ǵaıyp hannyń qasyna kórinbeı kelip sıqyrly taıaǵymen bir túrtip qalǵan eken, han turǵan ornynan qozǵala almaı siresip qalypty. Toǵyz qabat shynjyrmen qol-aıaǵyn baılap, Qalman hannyń eline qaraı, Ǵaıypty el jurtymen matap, baılap, aıdap tartyp otyrypty. Ǵaıyptyń mekenine kerek dese ylaqqan ıtte tastamaı bodam etip kete barypty.

Bulardy jolǵa salyp jiberip Qalman handy qýantý úshin sıqyrly taıaǵyna minip ushyp sol kúni Qalman hanǵa jetipti aıar kempir. Qalman hanǵa kelip qýanyshty habaryn aıtyp, kúni-túni dýman toı bolyp Ǵaıyp hannyń endi óz aldynda múrıt bolyp turýyn Qalman handa asyǵa kútip otyrypty. Qalman han kempirge bólek kúmbez úı tiktirip kútýshisine qyryq qyz, otynshysyna on azamat, erikpeı erkin sóılesip otyrýyna el ishindegi ataqty, eńsere jasy kelgen, birneshe qart ordaǵa kelip qaıtyp turýyna qos kúıme, otaý tolǵan jıhaz boldyryp kempirdi úlde men búldege orapty. Kempir jolda kele jatqan jaýlap alǵan jaý eli, jaýdy alǵan jaýyngerlerdiń qandaı kúıde, ne qalde kele jatqandyǵyn, sıqyr taıaǵymen ushyp kelip neshe ret Qalman hanǵa jetkizip otyrypty.

      Asyǵa kútken Qalman jolaýshylary taıap qaldy degendi estip aldarynan shyǵyp, olardyń qal-jaıyn bilgennen keıin, qol-aıaǵy shynjyrly esi bardy-joqty kele jatkan Ǵaıyp handy kórip:

— Qarapaıym jatqan elimdi shaýyp, qastandyq etken óz basyn ǵana kesseń bolatyn edi. Beıýaz halqyńa da kesiriń tıip, qatty tozǵyn saldyrdyń. Bul kiná menen emes, ózińnen ekenin biletin shyǵarsyń. Endigi keńesti ordama barǵan soń istermin, – dep ordasyna qaıtyp ketipti Qalman han.

Qalman han ordasyna qaıtqanda qolbasshy Kálem de birge qaıtqan eken. Kelgen boıynda aıar kempirdiń úıine kelip túsip, endi bolashaqqy boljalsyz isi jaıynda kempirdiń aqyl-keńesin alypty. Sonda kempirdiń bergen aqyly:      

— Qalman han endi degeninen qaıta almaıdy. Qaıtýdan qorqady da, aıtýy boıynsha seni bas ýázir jáne qolbasshy etip qoıǵanyn han álde bolsa saǵan rıza bolǵandyqtan taǵy bir úlken syılyq usynsa kerek. Sonda ol beretin syılyǵyn seniń qalaýyń boıynsha bersem degen oıy bar bolý kerek. Biraq sen asyqpa. Sen alatyn jardy men aıtaıyn. Biz Ǵaıyp handy esinen tandyryp elin shaýyp, munda alyp keldik. Ǵaıyptyń jurtynda eki balasy qaldy. Biri-ul, biri-qyz. Osy eki bala dúnıe betindegi adamdardyń eń asyly, eń sulýy, eń qasıettisi, eń bilimdi, asqaq aılaker adamdar bolyp shyqpaq. Osy ekeýin qolyńa túsirip, ulyn óltirip, qyzyn nekelep jar etip al. Qyz qazir jas degenmen zaty qyz emes pe, tez erjetip ketedi. Munan basqa alamyn dep áýre bolma. Endi sen Qalman hannyń aldyna barǵanda ne tileıtin tilegiń bar degende osy eki balany taýyp alyp, qyzyn ózim jar etip alaıyn dep tile. Bul tilegińdi berdim dese qudaıdyń bergeni. Keıigisin maǵan qoıaber. Al Ǵaıyp handy jáne onyń qatyny ekeýin durys esimen qoısaq, Ǵaıypty baılap matap, toqtata almaımyz. Sondyqtan ekeýin de essiz esalań etip jiberý kerek. Bul qylyqty Qalman han sezbegen bolsyn. Óń tústerin basqa adamdardyń keıpine aılandyryp jiberip, jaýap alyp, suraq qylyp otyrǵanda, ashýym kelip jiberdim dersiń. Túbinde Qalman hannyń ornyna óziń han bolasyń. Biraq qazirshe asyǵys is istep almaıyq. Onyń mánisi bylaı: Ana jurtta qalǵan Ǵaıyp hannyń eki balasynyń uly tiri júrse dúnıe júzin bılegen han sultan bolmaq. Ony sol sultandyǵyna jetkizbeı joıyp jibere alsaq sol han sultan da óziń bolýyń yqtımal.

Al qyzdy óziń jar etip al – dep otyrǵanym, ulyn óltirý tek sol qyzdyń ǵana qolynan keledi. Basqa adam onyń janyna qas etý ońaılyqqa túspeıdi. Onyń jany denesinde emes. Jany qaıda ekenin ózi ǵana biledi Sonan soń qaryndasy ǵana biledi. Qyzdy ózińe qaratyp alǵan soń uldyń ólimi, keýektiń ústine oınaqtaǵan botadan da ońaı qolymyzǵa keledi. Al qaıta aıtaıyn, tek osy qyzdy taýyp alyp jar etýdi arman et. Armanyń oryndalsa dúnıe betine han sultan boldym de daǵy qoı. Endi hanǵa sóılesip kórgen bilgenińdi aıtyp, kóńilin taýyp qaıt ta Ǵaıyp handy óziń tergeýge alýdy oıla. Osy isterdiń bireýin múlt ketiredi ekensiń degenińe jete almaı, buryńǵy kúnińe zar bolasyń. Onan soń, myna jaýdy kempirdiń aıla ádisiniń arqasynda aldym deı bermeı, ózekti ádis ózińdiki bolyp aıtylsyn. Hannyń menen kóri saǵan razy bolǵany ózimizge paıdaly, – dep Kálemdi aqylymen sýaryp, shyǵaryp salypty Aıar kempir.

Ǵaıyp hannyń eki balasy bary ras eken. Ulynyń aty Qurmergen eken de, qyzynyń aty Altynasyq eken. Elin jaý shapqanda Qurmergen -toǵyz, Altynasyq - segiz jasta eken.

Bir kúni qoıan atamyz dep oınap ketken eki bala oıyn qyzyǵymen uzaı-uzaı kún batyp tún bolǵanyn bilmeı qalyp qarańǵyda jol jónin bile almaı, adasyp júrip bir tastyń úńgirine kirip panalap otyryp, uıyqtap qalypty. Zamatta oıanyp esterin jıyp qarasa, kún aı jaıylyp tús bolyp qalǵan eken. Jaryqta esin jıǵan balalar úılerine kelse jurty jatyr, aýyl túgil úı de, tipti tiri jan joq. Shaharǵa kelse, qıraǵan dúnıe, qanyrap bos qalǵan tam, eki bala qaıda bararǵa jón tappaı jylaýmen ǵana bolady. Eki bala qaıtyp jurtqa kelip, jylap- jylap dyǵdyrlary quryp, qaıda bararyn bile almaı taryǵyp álgi aýyly ketken jurtta otyra beredi.

Osylaı otyrǵanda Altynasyqqa bir oı kelip, aǵasyna:

— Aǵa, ne oılap otyrsyń? Meniń oıymsha, el kóshkende bizdi izdep taba almaı ketken bolý kerek. Olar bizdi osy qalpymyzda tastap ketpeıdi, qashanda bolsa atam bizdi izdep osy jurtqa bir keledi. Atam kelgenshe ólmeý úshin ot jaǵyp jylynyp otyra bereıik. Shómshek terip, ot jaǵaıyq! – dep, oshaqta qalǵan shoqty úrlep-úrlep otty tamyzyp, zor boldyryp jaǵyp, az ýaqyt otyrǵan eken, eki kún udaıy tamaq ishpegen balalar jaýrap qaryndary ashqanyn bilipti, biraq amal ne, tamaq tabar amaldary bolmapty. Taryǵyp otyrǵanda, Qurmergenniń esine qoıan atatyn sadaǵy túsip, sadaq tyqqan jerine kelip eki tal oǵymen sadaǵyn alyp qaıtyp kele jatyp bir kókshe qoıan atyp alypty. Qoıandy álgi jaqqan ottarynyń janyna alyp kelip Altynasyq terisin jyrtpaı soıyp, etin barshalap otqa qaqtap jep áldenipti.

Osylaısha jurtty bir kún, bir tún kúzetip, aqyry ózderin izdegen adam kelmegen soń, Altynasyq aǵasyna:

— Bizdi izdeýden qalǵan eken. Olardy dáýde bolsa, jaý kelip aıdap ketken shyǵar. Jaý aıdaǵan elde, jan saýǵadan basqa ne bolmaq. Jurtta otyra bersek sol jaýdyń qolyna túsip, tekten-tek ólemiz. Barar betti tappaı tek bas qanǵyrtyp ólgenshe Buldyr taýǵa baryp, buldyryq atyp jesek te ólmes úshin jan baǵaıyq. Kúnderdiń kúninde, atam tiri bolsa sol Buldyr taýdan bir izdep tabar, – depti.

Qaryndasynyń bul aqylyna, kóp oılanyp jatpaı-aq:

— Jaraıdy, – opyq jesek birge kórermiz! –depti de ekeýi qol ustasyp qoldaryna álgi ottarynan bir shoqty shala ustap Shahardyń shyǵys betindegi Buldyr taýǵa bet túzep júrip ketipti.

Qaıǵy men qańǵyrýdyń azaby batsa da ólmegen soń ómirleri óksip óldim-taldym degende kókeıin kesken Buldyr taýǵa jetipti.  

Bul taýda ańnan basqa adam balasy mekendep kórmegen, alystan buldyrap adasqanǵa jol siltegendeı, aıryqsha bıik jotasy ańsaǵan eki balany aıalaǵandaı ózine shaqyryp alypty.

Endi barar jeri joq, izdep tabar eli joq, esirkeıtin kimi bar, elsiz taýdy erkinshe aralap, jalǵyz úńgir taýyp meken etipti. Adasqan balalardan ańdarda qashpaı atyp jeýlerine qolaıly bolypty. Qurmergen ańdardy atyp kelse Altynasyk etterin rettep, terilerin ılep aǵasy ekeýine túrli kıim, etik isteıtin bolypty. Kún artynan kún jyljyp, eki balanyń deneleri tolyp aqyldary jetile beripti. Ań qyzyǵyna túsip alǵaý etip, arystan, jolbarysty qolymen ustap ermek etip, adasqanyn umytyp, ańmen oınap aıakózder osylaısha Buldyr taýda on jyl ómirlerin ótkizipti.

Bir kúni azyqtary azaıǵan soń, Qurmergen qaryndasyna:

— Sen kıimderińdi tigip ermek etip otyra ber. Men taýǵa saıahattap keleıin, – dep, ań aýlaýǵa ketipti.

Ań kezikpeı júre-júre bir bıik shyńǵa shyǵyp jan-jaǵyna qarap otyrsa taýdyń teriskeı betinde jadaý kıimdi jalǵyz jaıaý bir adam kórinipti. Bul elsiz ıen taýda on jyldan beri kórinbegen adamdy kórgende, kózine shoq basylǵandaı ystyq kórinip, adam balasyn saǵynǵandyǵy sondaı móltildetip eki kózine jas keltiripti.

— Ne bolsa da baryp sóılesip jónin bileıin. Jolyǵyp jónin surap jaý bolsa jazasyn bereıin, dos bolsa, dıdarlasyp jónin bileıin dep álgi adamnyń qasyna kelse, jahan kezip jalǵyzdyqtan japa shekken, jadaý turmysty jıyrmaǵa iliner-ilinbes jas mólsheri bar jigit, Qurmergenge quldyq ura sálem berip, amandasypty.

Bala jigittiń bas sıpatyn kózben sholyp, kómeskisin bilgendeı Qurmergen:

— Aıdalanyń azabyn shegip, ıen taýǵa kelip, neni kútip júrgen paqyrsyń? – degende álgi jigit:

— Eı, aǵataı-aı, meniń kórgenimdi adam balasy kórmesin, – dep kúrsinip alyp, basynan keshken oqıǵasyn Qurmergen men Altynasyqtyn ómirine saı, bir jeliles, bir arnamen, baǵyttary bir adam bolyp bar ómirin bulaqtaı sarqyratypty. Ol bylaı depti:

— Meniń týǵan elim Qashaq degen el eken. Qashaqtyń Ǵaıyp degen hany bolǵan eken. Ǵaıyp óz tusynda myqty han bolyp, talaı handarmen soǵysyp, jeńip, oljaǵa batyp júripti. Sol jeńilgen handardyń biri Qalman degen han eken. Qalman han, Ǵaıyp hannan bir joly jeńilis tapqan soń qısapsyz qol jıyp, Ǵaıyp hannyń eline jalǵyz túnde lap qoıyp, beıbit jatqan eldiń berekesin ketirip, shaharyn talqandap, adamdardyń ólgenin óltirip, ólmegenin aıdap, mal-múlkin oljalap, qolamtasynan basqa qurym týyrdyǵyn da qaldyrmaı, qulazytyp mekenin tastap, Qashaq halqyn qasiret qaıǵyǵa batyryp qalaı aıdap ketkeni de belgisiz, qan jutqan el qapasqa túsip, olja bolypty da ketipti. Orasan kúshpen oıran salyp júrgende meniń ákem de sol soǵysta Ǵaıyp hanmen birge qolǵa túsip, jaý qolynda tiri olja bolyp ketken. Sonda meniń sheshem meni jetelep baryp bir tastyń qýysyna kirip jasyrynyp, jaý ketkenshe kórinbeı qalyp qoıǵan ekenbiz. Jan saýǵalap qalyp qoıǵanymyzben  jaýdan qalǵan jandy da asyraý ońaıǵa soqqan joq. Kıim joq jalańash, tamaq joq ash qaıda barsaq ta ólim kútip, kaıǵynyń qara tumanyna batyp, qıraǵan shahardy aralap, on kún ǵana ómir ótkizdik.

Jaý shapqan jurtta ne qalsyn, jartymdy tamaq,  kıim tappadyq. Ary oılap, beri oılap, Tuman taýǵa   shyǵyp jemis terip jep, jan baǵaıyq dep  kelsek, «ólmegenge óli balyq jolyǵady» demeı me, úsh  laq ertken eki  eshki taýyp aldyq. Eshkilerdiń biri egiz laqty eken de, ekinshisi, jalqy laqty eken. Eshkilerdiń sútin saýyp iship qorek boldyrǵanymyzdyń syrtynda laqtarmen men oınap jalǵyzdyǵym bilinbeı, ermegim eshki men laq bolyp, el qaıda, jurt qaıda, oıyma da kirip shyqpaı, elsiz bolsam da ermekti bolǵanyma qýanyp júre berdim. Al   sheshem  sorly solqyldap jylap, sorasy shyǵyp, sozańdap kóris aıtyp soza kúrsinip jylaýmen ómiri ótti. Kún artynan kún  jyljyp óte berdi. Eki laqty eshkimiz óse-óse eki júz bastan asyp elsizdigimiz bolmasa kıim, tamaq, ermekten kende bolmaıtyn boldyq. Osylaı ómir ótkizip júrgenimizde bir  kúni sheshem qatty aýyryp pánıden baqıǵa kóshti. Amalym qanshsha, qasynda jylap jata berdim. Qasynan ketkim de kelmedi. Kóp jylap esim ketip basym qatyp, ár nárseni  oılap   otyryp, baıaǵy qyzǵysh dúnıe emes pe, álgi eshkileri ne boldy, ol qaıda ketti, bolmasa sol eshkilerimdi qaıyryp ermek etip kúnimdi ótkizeıin – dep eshkilerimdi izdesem tiri tik basqan laq tastamaı,   qasqyr tıpyl boldyryp, biraq qyryp ketipti. Mine, kelistirmeıin   degende, kedeıdi keıketten tosyp, oıpattan tonap alady  degen sóz beker aıtylmaǵan ǵoı, opyq jep, aýzymdy ustap, sanymdy bir-aq soǵyp dát dep otyrdym da qaldym. Qansha   qaıǵyryp zar shekkenmen kim meniń qaıǵyma ortaq bolyp ýatady, ózimdi-ózim   jubatyp,   kóńilimdi   tyıdym da ólip ketpes úshin tamaq qarastyryp, qoıan aýlaýǵa kiristim.

Tuman taý dep qalaı atyn qoıǵanyn kim bilsin, basynan tuman arylmaıtyn sorly taý eken, mańaıyna meken etken, adam balasynyń da basyna sol tumandaı, qasiret qaıǵy shógip mańaıynan raqym shyqpaǵan soń bezdim senen dedim de osy Buldyr taýǵa bet aldym. Bul taýdan da ne jaqsylyq, ne jamandyq ózgeris tapqanym joq buqpantaılap jan baǵyp júrgen jáıim osy.

Dúnıedegi jeti sorlynyń birimin ǵoı dep ómirden kúderimdi úzip, ólim kútip ǵana júrýshi edim. Álde de kóretin qyzyǵym bar eken. Adastym, aldymnan kúter jaqsylyq joq dep júrgende arystan aıbatty aǵataı óziń kez boldyń. Endi ólmeýime bir qudaıdyń ózi kýá. Ólsem óz qolyńyzdan  óleıin. Tiri bolsam qasyńyzda birge bolaıyn, – dep jalynyshty jáne baǵynyshty adam bolyp múláıimsip jylapty álgi jigit.

Jigittiń keńesin tyńdap bolǵan soń aqkóńil, ańǵal batyr óziniń basynan keshken ýaqıǵasyn aıtyp bergende, álgi jigit ekeýiniń ákeleri dos, ózderi bir eldiń ishindegi aǵaıyn jáne týys adamdar bolyp shyǵa kelipti.

Qurmergen  qýanyp ámbe dos, ámbe ini tapqanyna shúkirshilik etip, jigitti qasyna ertip ózderiniń meken  úńgirine alyp   kelipti.

Barlyq bolǵan is, estigen oqıǵasyn, qaryndasyna baıan etip:

— Bizdi qudaı sorly jaratqan joq eken. Men ań qýyp ańnyń qyzyǵymen dúzde júrip kóp nárse   oılamaımyn. Al sen ǵoı, jalǵyz otyryp alyp sary ýaıymdy sarqyrata aǵyzyp, sabańa túspeı sarǵaıyp, sarylasyńda otyrasyń. Osy qylyǵyńdy oılaǵanda, janym jaman qysylýshy edi. Endi men ańǵa ketkende ekeýiń birińe -birin serik, oıyn-kúlkimen qasiret qapasynan qutylyp qaıǵysyz otyra beresińder, –  dep aqylyn aıtypty Qurmergen.

Sonda aǵasyn aýlaqqa shyǵaryp qaryndasy:

— Osy jigitti qudaı ońǵa bergen joq. Túbinde, sorlap qalyp júrmeıik. Men osyniki mekerlik pe dep senbeı turmyn. Saq bolaıyq– degende aǵasy:

— Qoı, biz adam kórmeı, taýdyń taǵysy bolyp ketkendigimiz bolý kerek. Ómirimizde birinshi ret kórgen adamdy dushpan kórsek qudaı da qosh kórmeıdi– dep qaryndasynyń kúdigin elemepti Qurmergen.

Sonymen bular týys bolyp Qurmergen atqan ańdardy Altynasyq pen bala jigit etin rettep, terisin ılep, kıim tigip júre beripti. Qalman han tilegen tilegin oryndap, janyn jegen jaýyn aıaǵyna jyǵyp bergep jan dosy Kálemge:

— Oıymdy ýly qurttaı jaılaǵan, qas dushpanymdy aldıar degizip aıaǵyma jyǵyp, armanyma jetkizgen aıaýly dosym Kálem seni óz oıymmen syılyq berip, razy ete almaspyn. Qalaǵanyńdy al. Qabaǵyńdy jyqpaspyn, – dep Qalman han Kálemge razdyǵyn bildiripti. Sonda   Kálem:

— Taqsyr, pıǵylyńyzǵa   quldyq. Sizdin dáýirlep turǵan zamanyńyzda, sizdeı  patshanyń qol astynda qyzmet etken mendeı ýáziriniń uly isi urpaqtan urpaqqa tarıhta qalatyndaı, syılyq alsam eken degen oıym bar edi. Áıtpese qyzǵysh dúnıeni kim taýysar deısiz? Sol oıyma áli tıanaqtaǵamyn joq. Oılanyp kelip sizdiń ózińizge aqyldasyp aıta jatarmyn. Ázirshe oılanýyma raqym etýińizdi suraımyn depti.

— Jaraıdy, – dedi Qalman han, Keńinen oılan, keńshiligimdi berdim.

Ǵaıyp hannyń kózin joıý úshin Kálem endi Qalman handy bylaı aldapty:

— Taqsyr, tilegen tilegińiz túgel oryndaldy. Endi mıyńyzdy sharshatpaı demalyńyz. Ana qolǵa túsken adamdardan jaýap alý, olardyń tıisti jazasyn berýdi ózime júktetersiz, – depti.

— Jaraıdy men qyryq kún saıahatta júrip keleıin. İstiń bárin óziń rettersiń, – depti de han saıahatyna júrip te ketipti.

Qalman han saıahatqa ketisimen Kálem Ǵaıyp handy aldyna keltirip jaýap alaıyn dese Ǵaıyp han oǵan jaýap bermepti. Tek  aıtqany:

— Han adamnan han adam ózi ǵana suraq qylyp, jaýap alatyn jol bar. Men bir eldiń hany bolǵan soń, endi bir eldiń hanymen sanasýǵa haqym bar. Ómir taǵymnan ketkenimmen han atanǵan qasıetimdi joıyp, qarapaıym saǵan  han basymdy ımeımin. Ólimnen qorqyp, ómir úshin arymdy satpaımyn. Ólsem de arymmen ólemin. Jáne armanym bar, saǵan aıtpaımyn, sen qulqynyńa satylǵan satqynsyń!

Sonda Kálem:

— Meni sen alymsynbaýyń úshin ólimge basyńdy jetelep barasyń. Armansyz adam bolmaıdy ǵoı. Biraq oǵan jetý joly ór ekenin de jaqsy bilesiń. Biraq  armanyńdy aıtyp kór. Qoldan kelse oılanaıyq. Sen meni tómenshik kórgenińmen meniń hanym saǵan ne isteýime erik berip otyrǵanyn taǵy oılanǵanyń jón bolar.

Ǵaıyp sonda az oılanyp otyryp: osyǵan aıtyp kóreıikshi, qolynan is kelmese daǵy Qalmanǵa aıta barsyn dep:

— Sender meniń elimdi shaýyp shynjyr buǵaý basymyzǵa salyp talqandap aıdap ketken kúnniń keshesinde jaý kelerin bilgendeı jaıdary bola qalǵanym armanǵa ákep soqty. Men bir ul, bir qyzym bar kisi    edim.   Sol kúni sol eki balam:

— Ata biz qoıan atyp oınap keleıikshi! – degen soń sum basym jaraıdy baryńdar! Keshke qalmańdar dep ruqsat berip qoıa berip edim. Oıynǵa qyzyǵyp uzap ketip kele almaı qaldy ma, joq sender salǵan dúrbeleńnen buǵyp bir jerge jasyrynyp qaldy ma Tuman taýdyń tuıyǵyna batyp adasyp qaldyma, orala almaı, ne bolsada sol taýda tiri qaldy. Jaý qolyna tússe jabyrqaǵanymen tiri qalatyn edi. Japan dúzde zaryǵyp ashtan óledi-aý dep arman etemiń. Bir kún bolsada tútinderiń túzý patshasyńdar, sol eki balamdy kózime tiri kórsetseńder taǵymnan túsip baǵym taıdy dep arman qylmaı-aq Qalmanǵa qul bolýǵa da yqtıar kóner edim! – dep muńyn aıtypty.  «Qulan qudyqqa jyǵylsa, qulaǵyna qur baqa oınaıdy» degen ǵoı. Ǵaıypty kelimsek dep kórgeni me, kelemej etkeni me nemese kelisip alaıyn degeni me Kálem sózdi keltesinen qaıyryp:

— Eger eki balańdy tiri alyp kelsem, qyz balańdy túbinde maǵan jar etip beremisiń?  – depti.

— Adamnan shyqqan aıýan ekeniń osydan-aq kórinip tur! Aı sıpatty balam, adaspasa aqymaqqa jolaı almas, – depti Ǵaıyp han.

Ǵaıyp hannan jyly jaýap tappaıtynyn bilgen soń endi aıar kempirdiń aqylymeı bolaıyn dep Ǵaıyptyń bergen jaýabyn kempirge aıtqan eken, kempir Ǵaıypqa kelip:

— Ul balańnyń jany qaıda turady, sony aıtsań qazir bosatqyzaıyn. Aıtpasań bar armanyń ishińde ketetin bolady — dep kempir tike tartypty.

Balalarynyń tiri bar ekendigine kózi jetkendeı ishine qýanysh paıda bolyp, sonda da syryn saqtap:

— Eı, toba ne aıtyp otyrsyń? Adamnyń jany qaıda bolýshy edi? — dep tańyrqapty Ǵaıyp.

Ǵaıyp tiri turǵanda syryn aıtpaıtynyna kózi jetken kempir Ǵaıyp pen Hanymy eqeýin qatar qoıyp dárini sheship jiberip,  úshkirip qalǵan eken ekeýi de esalań  bolyp yrjyqtap óz tústerinen basqa kempir men shal bolypty da ketipti.

— Endi bulardy bosatyp qoıa ber, qaıyr surap jandaryn saqtasyn. Bulardyń esinde endi burynǵy ótken-ketken isi bolmaıdy. Tek oılaıtyny tamaǵy ǵana bolady. Al bular tiri júre berse túbinde bir keregimizge jaraıdy! – depti de kempir úıine ketipti.

Basqa adamdarǵa ne istese de Kálemniń qalaýy bilip, olja el týraly isin bitirip aıaqtaǵan kezde. qyryq kúndik saıahat saparynan qaıtyp Qalman han da kelipti.

Han kelisimen Kálemniń qandaı jumys bitirgendigin surap tanysyp:

— Bári de oryndy bolǵan eken, sonda Ǵaıyp handy maǵan keziktirmegeniń kelispedi, – dep Ǵaıyp týraly renish bildiripti.

— Ǵaıypty han degenińiz bolmasa ózi aqyr zaman doly adam eken. Tergeý ústinde sizge tilin tıgizip bolmaǵan soń ashýym kelip ketip óltirip jiberdim. Keshirińiz! – dep múláıimsipti Kálem.

— Oqasy joq, olqy bolǵan jeriń osy bolǵan eken, munan basqa da maǵan az qyzmet etken joqsyń, eńbegińdi aqtaý áli meniń moınymda ǵoı, álde aıtaıyn qalaǵanyńdy al. – dep keń peıil bildiripti Qalman han.

— Taqsyr aıtqanyńyzǵa quldyq! Sizdiń quzyryńyz úshin qylǵan qyzmetime qaqy tiler deısiz be? Tek aıtqanyńyzǵa jetip, berdim deseńiz Ǵaıyp hannyń jurtynda eki balasy qalypty. Solardy taýyp alyp kelsem biri ul, biri qyz eken. Sonyń ulyn qul etip, qyzyn jar etip alaıyn. Osyny qısańyz   bolǵany, – degende, Qalman:

— Muny menen nesin suradyń. Joryqtaǵy óz oljań emes pe? – depti qaranıetHan.

Sonymen Kálem, Altynasyq pen mergendi izdep Ǵaıyp hannyń mekenine sapar shegipti. Bul saparynda Kálem joldas-jora ertpeı aıar kempirdiń aqylymen jalǵyz ketipti. Jol azabyn tartyp, Ǵaıyptyń mekenine kelgenimen Qurmergen men Alynasyqtyń turǵan jerin taba almaı, úsh jyl izdep taryǵyp, bir kúni bıik taýǵa shyǵyp jan-jaǵyn boljap otyrsa, bir adam eki pildi óltirip ortasynan qosaqtap, ıyǵyna sala salyp ketip bara jatqanyn kóripti. Bul adam Qurmergen ekenin biledi daǵy artynan jansyzdap erip  Qurmergenniń meken etken úńgirin kóripti.

Al bulardyń qylyqtaryn baspalap kórip otyrsa aǵasynyń aldynan qaryndasy shyǵyp, aǵa sharshadyń ba? Mynalardy men tasqa shyǵara salaıyn, úıge kirip demińdi ala berińiz dep eki pildi aǵasynan alyp bıik taqta jartastyń ústine laqtyra  salyp ózi úńgirge kirip ketipti.

Mynandaı birinen biri asqan kúsh qaıratty kórgende záresi zár túbine ketip jaqyndaýǵa jany shoshyp, bastabynda bala dep basynyp, jalǵyz kelgenine ókinedi. Baryp sóılesýge batyly barmaı, aılamen alýǵa aqyly jetpeı amaly qýyrylyp, aıar kempirdiń aılasymen bolmasa óz tótesinen qolǵa túsiretin tásil taba almaı taryǵyp eline qaıtypty Kálem.

Joryqtyń jol azaby boldy ma joramaly kelmeı joly qaıtqanynyń áseri me áýre sarsańmen  júrip ala bóten súzek aýyryp úıine kele jyǵylǵannan bes jyl sary tósek bolyp  jatypty. Altynshy jyl degende dertinen aıyǵyp aıar kempirdi shaqyrtyp, armany bolǵan Altynasyqty qalaı qolǵa túsirýdiń ádisin surap kókeıin kesken arman zaryn aıtypty.

— Altynasyqty ala almasam bári bir armanda ólemin. Sary aýrýdyń sarqyny áli úzilgen joq. Bul Altynasyqtyń zardaby ǵashyqtyqtyń saldary! Qandaı aıla tabasyz? Qańǵyryp ólsemde qaıta júrýge bel baıladym! – dep munyń shaǵady. Aıar kempir:

— Qansha qańǵyp qalyń qolmen barǵanyńmen olardy jeńip alý seniń qolyńnan kelmeıdi. Al óltirý degen tipti oılap oıǵa syımaıtyn is. Bul saparǵa óziń taǵy jalǵyz barýyń kerek. Ádis istemese bularǵa basqa jol tabylmaıdy. Onyń ádisi óziń Ǵaıyp Hannyń jaqyn aǵaıynynyń balasy bolyp eldi jaý shapqanda shesheń ekeýiń jaýdan jasyrynyp qalyp birneshe jyl qańǵyrýmen jan saqtap júrip qudaıdyń qazasynan shesheń ólip, óziń jalǵyz qalyp, japan dúzde qańǵyp júrgen músápir adam bolyp kezik! Olarǵa osylaı birigip syryńdy aldyrtpaı syılasyp júrip syr tartyp qyzǵa jaqynda. Ol qansha degenmen urǵashy adam emes pe, jigittiń janyna jatyp turyp biraz kúnnen keıin jyny qozyp ózi-aq qylmyńdap janasa ketedi. Al qyz ekeýin kóńil qosyp birigip alǵannan keıin aqyldy sol qyzdyń ózine salasyń. Qurmergenniń janyn qýyrshaq qurdy kórmeı-aq qolynan qylyp qudaı qosqan qosaǵym dep moınyńa oralatyn bolady,  – dep Kálemge bilgen tásilderin úıretip: — Endi sen mynandaı jigit bolasyń, – dep kempir bir úshkirip qalǵan eken on jeti jas shamasyndaǵy bozbala  bolypty da shyǵypty.

Mine, Kálem kempirdiń sol aqylymen qaıta saparǵa shyǵyp, Qurmergen, Altynasyqtarǵa jolǵasyp birigip ómir súrip, áreketin asyrý úshin neshe qıly aıla oılansa da, Altynasyqtyń Kálem túgil tipti er adamǵa jolaıtyn yntasy joq ekendigin sezip, qyzdyń jaqyndatpasyn bilgen soń ózi amalyn taýyp Qurmergendi óltirip tastasam, jalǵyz qyz qansha myqty bolǵanmen menen qaıda ketedi, – dep oılaıdy.

Bir kúni Altynasyq ekeýi úıde qalyp, asyq oınap otyryp aǵasy úshin qam jegen adamnyń álpetimen:

— Shirkin, osy aǵamyz úıge bir kún tynyǵyp jatpaıdy. Neler qıyn taýlardan sekirip, neler doly ózenderdi keship júredi. Bir kúni óstip júrip, tekke ólesiń ǵoı. Albaty taýmen tasqa shyǵa bermeseńizshi desem – oı men ólmeımin. Tekke óle ketetin meniń janym shólmek deısiń be? Janymdy jaǵama túıip alyp júrgemin joq. Tıisti ornynda saqtaýly janymdy, kim alar deısiń? dep miz baqpaıdy. Degenmen olda adam, «shólmek myń kún synbaıdy bir kún synady» emes pe qaýipsiz júrip qaterge ushyrasa ekeýimizdiń kúnimiz ne bolar eken? – dep kemseńdep jylaǵan bolyp kóziniń jasyn súrtip, átteń osy aǵamnyń jany qandaı jerde turady eken. Bir kúni kim bilsin, qastandy bir jaý kezigip janyna qas etip, qara basyna qaýip kelip júre me. Bolmasa janynyń qaıda ekenin bizge aıtyp qoısa biz de saqtanyp júrer edik-aý! – degende ańdyǵan, kútkeni sol emes pe, Altynasyq ta aldyrmapty.

— Osy seniń syryndy men bile almadym-aý, «ańqaýyń syrtyńda, aramzań ishindegi» qylyq shyǵarasyń da júresin. Adamnyń jany qaıda bolýshy edi, denesinde daǵy! Orynsyz nárse surap basymdy qatyrma, – dep jigitke ursyp tastapty.

Onyń zekigenin kek kórgen bolyp, jylap qoıa beredi daǵy sol jylaǵannan Qurmergen ańnan kelgenshe óksigin baspaı jylapty jigit. Qurmergen keshke kelip jigitten:

— Osynsha nege jyladyń? – dep suraǵanda:

— Altynasyq meni ylǵı syrt sanap ala kózimen ata qarap aqylyn aýlaq alyp qasha beredi. Sorly basym endi qaıda baryp tirshilik kún kóremin. Barar jer, tabar elim bolsa on jyldan beri osy taýda qańǵyramyn ba? Endi qaıda baramyn, qalaı kún kóremin, – dep jigit eńirep, egilgende, Qurmergenniń jany ashyp, qaryndasyna renjip, jigitti ýatypty.Jigit  silesi qatqan álpet kórsetip, tamaqqa da qaramaı uıyqtap qalypty.

Jigitti uıyqtap qaldy dep oılaǵan Qurmergen qaryndasyna:

— Sen buǵan nege kóp ursa beresiń. Ózińe serik, ámbe ermek emes pe. Bul da qaı jyrǵap júr, ózimiz sıaqty el-jurtynan aırylǵan beıshara ǵoı. Endi buǵan ursa berme! – dep aqylyn aıtqan eken, qaryndasy aǵasyna:

— Osy jigitke júregim senbeı júrýshi edi. Búgin saǵan jany ashyǵan kisi bolyp qalyp: aǵamnyń jany qaıda turady dep menen sóz tartyp, eleýsiz ǵana bilip alyp qalmaq oımen surady. Munysy ótirik jylaý. Aram oıy áshkerege shyǵyp qalatyn bolǵan soń sol oıyn sezdirmeý úshin jylaǵan jylaý. Osyǵań senbeıik, opyq jep qalamyz, – depti qaryndasy aǵasyna.

Sonda Qurmergen, uıyqtap jatqan jigitke bir qarap qoıyp:

— Meniń janymdy qaıda turady dep suraǵanda ne tur? Aǵamnyń jany sadaǵynyń baýynda deı salsań boldy emes pe. Bul qas etemin degende, sadaqtyń baýyndaǵy meniń janymdy qaıtyp alady, – degende qaryndasy jylap jiberipti.

Ańǵal batyrdyń baıqamaı aıtyp qalǵanyn ishinen bilip otyrǵan Altynasyq aǵasynyń sózin short doǵartyp uıyqtap jatqan jigitti baryp tyńdap baıqasa uıyqtap jatqan bolyp, aǵasynyń aıtqan sózderin tyńdap jatqanyn sezip endi basqa sózdi qoıyp, aǵasyn jatqyzyp tastap, ózi dáretke barǵan bolyp, dalaǵa shyǵyp aǵasynyń sadaǵyn jigitke taptyrmaıtyn jerge tyǵyp tastap, ózi kelip jatyp qalypty.

Osydan keıin aǵasynyń janyn saqtaý úshin saqtyq jasap aǵasy ańǵa ketkeıde ózi shyǵaryp salyp ańnan kelgende aldynan shyǵyp sadaǵyn alyp ózi qolynan tyǵyp koıyp júretin bolypty.

Osylaısha úsh aı merzim ýaqyt ótipti.

Kesel qaıdan deriń barma, bir kúni Altynasyq aýyryp qalypty. Ystyǵy kóterilip, katty aýyryp jatqan Altynasyq aǵasy ańnan kelgende aldynan shyǵyp sadaǵyn tyǵatyn jerine tyǵa almaı qalypty. Osyny ańdyp júrgen jigit túnde dalaǵa shyǵypty da Qurmergenniń sadaǵynyń baýyn dál ortasynan «janyń osymen birge qıylsyn» dep pyshaqpen qıyp tastap, ornyna kelip jatyp alypty. Bul kezde Altynasyqtyń ystyǵy sál tómendep uıyqtap qalypty.

Tań atqan soń, kúndegi ádeti boıynsha jigit buryn turyp, Qurmergenniń betin ashyp qarasa, kelmes dúnıege kósilipti. Oılaǵan muratyna jetken jigit qýanǵanynan ushyp konyp  júrip as tamaqty daıarlap, Altynasyqty oıatyp:

— Qınalyp aýyrdyń ǵoı, — naýqasyń táýir bolsa túregel, ekeýimiz otyryp as isheıik. Aǵam keshe qatty sharshaǵan ǵoı qatty uıyqtaǵan sıaqty, – depti jólerlenip.

Oıana salyp aǵasynyń sadaǵy esine túse ketken Altynasyq tez turyp dalaǵa shyǵyp, aǵasynyń qıylyp qalǵan sadaǵynyń baýyn kóre salyp jylap jiberip qaıta úńgirine kirip, aǵasyn kórse aǵasy baıaǵyda pánıden baqıǵa ketipti. Amaly qansha, aǵasyn kórgen soń Altynasyq eńireı beripti.

Sonda túk sezbegen adam bolyp jigit:

— Altynasyq, saǵan ne boldy? Aýyryp bara jatsań jata ǵoı. Jumysty ózim-aq retteıin. Tamaqqa tábetiń soqpasa, aǵam ekeýimiz-aq ishermiz, – dep qapersiz qalyp kórsetipti.

Sonda Altynasyq:  Bul oılaǵan áreketin asyryp tyndy. Endi búǵan aǵamdy sen óltirdiń demeıin. Amalyn taýyp, ózin aǵamnyń ornyna «qurban» etýim kerek. Ol úshin qudaıdan kelgen ajal dep jalany qudaıǵa jaýyp, muny aq nıetti adam etip otyryp aılamdy asyrmasam, kim bilsin, munyń menen asqan qaıraty, amaly bolýy múmkin ǵoı, – dep oılapty da:

— Baýyrym, baıansyz dúnıe baıybyna jan barmaǵan, bardan joq etti. Baıbalam salǵanmen barǵanynan keler me. Asyl da bekzat aǵamyz kelmes dúnıege sapar shegipti. Endi ne boldyq eki sor mańdaı! – dep jigitke muńyn shaqqan bolyp, eńiregende, tura umtylyp Qurmergendi qushaqtap, jigit te eńireı beripti.

Altynasyq shyn kúıinish qaıǵy men jylasa, jigit qýanǵanynan jylapty. Ekeýi úsh kún ólikti qushaqtap jylap, dyǵdyrlary quryp, sileleri qatypty. Ýanyp oılaryn toqtatyp, ózderiniń úı esepti úńgirlerine Qurmergenniń tabytyn qoıyp jel, sý ótpeıtin beıit jasapty da ózderi basqa orynǵa kóshipti.

Óstip Qurmergenniń ólimimen aılanysyp júrgende aǵalarynyń daıyndap bergen azyqtary taýsylypty. Azyq taýsylǵanyn  syltaý etip, Altynasyq jigitke, bylaı depti:

— Biz endi qalaı jan baǵamyz. Sen ne oılap otyrsyń baýyrym? – dep ádeıi ózine sala suraý qoıypty. Sonda jigit:

— Amal qansha, ólip keterge jan tátti ǵoı. Tamaq tabýdy oılanaıyq. Shynynda iri ań atyp jeıtin bizde dármen joq qoı. Sadaqty tarta bilmeımiz. Tegindegi meniń úırengenim boıynsha jymyna tuzaq quryp, qoıan ustap jep qarshyǵa qurly jan baǵarmyz, – depti. Osylaı keńesip, jańa ornalasqan úısymaqtarynyń syrtyndaǵy tóbeshikke shyǵyp otyrǵan eken, arǵy  qyratta bir úıir arqar jaıylyp jatqanyn kóripti. Sonda Altynasyqqa bir oı týyp:

— Qudaıdyń salǵanyna qul jylap kónedi ǵoı. Amal qansha aǵamnyń sadaǵynyń baýy úzilip qalǵan eken. Ol úzilgen baýdy sheship alyp beıitiniń basyna shanshyp ketip edim. Sol baýyn qaıta taǵyp alyp arqardyń birin tartyp kóreıin. Óltirmeıin degen qudaı bolsa, oǵym daryp birin jyǵyp alarmyz. Eger búgin birin jyǵyp alsaq sadaqty ekeýimiz birdeı tartyp úırenip azyqqa taryqpaıtyn bolarmyz. Men baryp, sadaqty jóndep, baýyn qaıta taǵyp, osy tóbede tosyp otyraıyn. Sen anaý arqardyń art jaǵyna shyǵyp  maǵan qaraı úrkit. Men ábden taıatyp alyp ataıyn. Men saǵan beri júre ber degen belgi bergende, sen arqarlarǵa kórinis berip úrkitip maǵan qaraı aıda. Eger birin jyǵa alsam sen tez júgirip kelip, baýyzdaǵaısyń dep tapsyryp, ony arqarǵa jiberip, ózi sadaqtyń baýynyń úzigin qaıta jalǵap álgi tóbege shyqsa jigit te arqarlardyń arǵy jaǵyna shyǵyp alǵanyn kóripti de endi beri aıda degen ıshara beripti. Jigit arqarlarǵa kórinis berip Altynasyqqa qaraı júre beredi. Arqarlar úrkip Altynasyqqa jaqyndaı beripti. Altynasyq jigitke beri júre ber degen ıshara berýmen bolady. Endi arqarlar Altynasyqtyń jan-jaǵynan ótipti.

Sol kezde bir arqardy qos ókpeden tartyp qalǵan eken, aýnap túsip arqar jyǵylypty. Sonda Altynasyq:

— Júgir baýyrym! – dep jigitke aıqaı salypty da ózi otyrǵan ornynan qozǵalmapty. Sonda jigitke kelgen oı tegi áıel zaty bolǵan soń atýyn atyp alsa da ańnyń qasyna ózi barýdan qorqyp meni jumsap otyr ǵoı, – degen oımen jan ushyryp júgirip kelip arqardy baýyzdamaqshy bolyp jaǵalasyp jatqanda Altynasyq sadaǵyn oqtapty.

Jigit arqardy baýyzdap bolyp, endi Altynasyqqa qaraı bergende dál mańdaıdan qoıyp tartyp qalypty.

„Aq pen qara jarysyp, aqqa qudaı bolysty" demeı me, aramzaǵa ajaldyń oǵy birden jetip, kózdegen mańdaıyn ǵana tesip ótip qana qoımaı basyn birge julyp, «jahannamǵa» janyn tapsyrtypty álgi  aramza jigittiń.

Osylaı aılasyn asyryp, aǵasyn óltirip Altynasyqty alamyn dep aıýandyqpen adasyp joldan shyqqan pasyq nıetti, sasyq deneli Kálem, janynyń qalaı shyqqanyn da sezbeı qalypty.

Kálemniń sasyq denesin, bútin de tastamaı, jeti bólip, jeti qyrqadan asyryp tastap qarǵa-quzǵynǵa jem etip, aǵasynyń tabytynyń basyna kelip az jylap endi jylaýdan túk ónbegen soń neshe alýan qıalı oıǵa ketipti.

Endi ne isteý kerek? Aǵasynyń artynan ólý kerek pe? Joq ómir súrý kerek pe? Eger ómir súrse japan túzde qalaı ómir súrý kerek. Óle ketse ózin -ózi óltirgende kimnen kek alady. Eger ózi ólip aǵasy tirilse aǵasy qalaı jalǵyz ómir súredi. Al  jaý aıdap ketken elin izdep ketý kerek pe?Shirkin, ólgendi qaıta tiriltetin dári ne qandaı bir tásil jer betinde bar bolsa, sony izdep taýyp kelsem, aǵamnyń týysqandyq qaryzyn óter edim-aý! Ony qaıdan izdeıin? Ne bolsa da ólim men ómir ekeýiniń birine bet burmasam, ólgen aǵamnyń qasyna otyra bergende kim meni izdep kelip ýatady. İzdep keletin bolsa on jyldan beri qaıda júr dep ártúrli oıǵa ketedi.

Osylaısha oılap otyrǵanda: kishkentaıynda bir kúni oıynnan kelip tamaqtan keıin aǵasy uıyqtap, ózi oıaý otyrǵanda aǵasy týraly, ákesi men sheshesiniń aıtqan bir sózi esine túsipti.  Onda ákesi bylaı degen edi:

— Men óz tusymda baqytty handardyń biri boldym. Handyǵym, dáýletim, at, ataǵym bári de birine-biri saıma-saı. Talaı-talaı erlik isterim de boldy. Erlik asyramyn dep, talaı beıýaz handardyń elin shaptym. Sabaz batyrlardyń qanyn tóktim. Bul isterim óz tusymda bolyp ta jatty. Biraq menen qıanat kórgenderdiń urqynyń urqy qalaı óshpendilik etpesin. Bul óshpendiliktiń túbi ózimmen ketse jarar edi.  Al menen qalǵan erlikti myna Qurmergen qolyna alady. «Áke balaǵa synshy ǵoı» bul adam balasynan jeńilmek emes. Osy Qurmergen týraly bir isti seniń de esinde qalsyn dep aıtyp otyrmyn. Munyń dushpany menen de kóp bolmaq. Al munyń jany denesinde emes jaýǵa dep arnaǵan sadaǵynyń baýynda bolmaq.

Kim bilsin kúnderdiń kúninde osy jasyryn janyn sol dushpannyń biri sezip, qas bolyp ólip qalyp jatsa kúnniń batysynda, mekendeıtin, Bópe han deıtin han bar. Sol hannyń qasıetti altyn semseri bar. Sol altyn semserdi Qurmergenniń zıratynyń basyna jeti kún ilip qoısa, qaıta tirilmek. Men ózim, olaı-bylaı bolyp ketip sen balalardyń qasynda qalyp jatsań sol qaseıtti semserdi erjetken soń Qurmergenge uǵyndyrarsyń. Osy kúnde aıtqanmen jas qoı. Tolyq uǵyna qoımas! – dep hanymyna  ákesi aıtqan edi.

Sol sóz oıyna oralyp, altyn semserdi izdep tabýǵa jol júrý úshin bel baılapty Altynasyq. Óz kıimin tastap, aǵasynyń kıimin kıip, shashyn túıip aǵasynyń sadaǵyn asynyp aq jolyńdy ber – dep alys saparǵa aǵasynyń atyn jamylyp, óz aty Qurmergen bolyp, aǵasynyń arýaǵyna syıynady

Qosh bol aǵa salamat,

Denendi qoıdym amanat.

Bul dúnıeden sen ketip,

Basyma tústi ǵalamat.

Maǵan degen kóp eken,

Aldymnan tosqan jamanat.

Saǵan degen ajal oq,

Maǵan nege janamat.

Jalǵyzdyq jaqqan qudaıǵa,

Jalǵyzdyń kúni qarań-aq.

Qańǵyryp kelip, bir jaýyz,

Janymdy ketti jaralap.

Atam aıtqan asylyn,

Tabaıyn jahandy aralap.

Taǵy kez bolyp bir dushpan,

Bógemese qamalap.

Kún batysta dep edi,

İzdep kettim shamalap,

Altyn semser bop kettim,

Kóńilimdegi jaram-aq.

Qudaı biler ensha alla,

Bul semserdi tabam-aq.

Bópe han tiri bar bolsa,

Qolynan surap alam-aq.

Sen ólmediń men óldim,

Menimen óziń tólendiń.

Qurmergen degen atyńmen,

Dúnıe kezip jóneldim.

Qurmergen bolyp qursanyp,

Tataıyn dámin kóp eldiń,

Taýyp kelsem asyldy,

Qaryzyńnan óteldim, – dep qoshtasyp, kúnniń batysyn betine alyp sapar shegipti.

Tumandy taý, munarly orman, shól jazıra, najaǵaıly jańbyr, mı qaınatqan ystyq, kók doly ózen, qarly boran, qaqaǵan aıaz, azýly jyrtqysh ańdar, aıýannyń alyby aıdahar, zıankes jándikter,  qaskóı dáýler, qarsy shyqqan qastandylar men qajymaı qasarysa soǵysyp, batystan betin qaıtarmaı, jaý da, dáý de bar dep taısalmaı, qubylmaly, qupıa syrly, qula dala qý medıendi aralap Qurmergenniń qý sadaǵyn asynyp shyǵystan batysqa tartyp otyrypty Altynasyq.

Ajalsyz adam azabyn tarta-tarta, ańsap izdegen Bópe hannyń elin de aqyry izdep taýypty.

Bópe hannyń elin aralap ózin izdep, ordasyna sálem berip, oıǵa taǵy batypty: ózegin órtegen altyn semserdi qalaı etip qolyna túsirý kerek. Óz pıǵylymen bermese qaırat kórsetip tartyp alǵanda aǵasyna járdem bola ma. Aqpeıil aq nıetimen alǵany jón bolar degen oıǵa tıanaqtap, hanǵa kelip sálem beripti. Altynasyq kelgen kezde, bul hannyń uly jıyn toıy bolyp  jatyr eken.

          Bópe han óz zamanynyń aqyldy, ónerdi qatty qoldaıtyn adamy bolǵan eken. Sonda onyń qoldaıtyn óneri: Kúresý, kúsh synasý, teńge atý sıaqty ónerlerdi úıretýdi, azamattaryna qyzyqtatýdy beldi jumys dep  kóripti.

Bópe hannyń jalǵyz Quralaı degen qyzy bolypty da, er balasy bolmapty. Quralaı bet bitkenniń sulýy jáne ákesine tartqan asqan aqyldy qyz bolǵan eken de, jaqsyǵa jany amyraq emes pe, qudalyqqa adamdar kúnde kisi salatyn bolǵan eken. Qudalyqqa kelýshilerge hannyń beretin jaýaby:

— Men jalǵyz Quralaıymdy, ózim bılik shyǵaryp kisige bere almaımyn. Ózi súıgen erine, ókpesiz barǵany maǵan unamdy, – degen jaýappen qaıtarady eken. Al olar Quralaıǵa kelse, Quralaıdyń jaýaby:

— Men er jetip, boı túzep kete qoıatyn bolǵanym joq, – dep kelisimdi ǵana jaýabyn berip qaıtara beredi.

Quralaıdyń bul isiniń mánisi bylaı eken: «Bir kúni Quralaı uıyqtap jatyp, bir ǵajap tús kóripti, túsinde bir aq saqaldy adam: — Balam, seniń baqytyń aldyńda. Ózim súıdim dep barǵan adamyń baıandy bolmaıdy. Saǵan qudaıdyń qosatyn jary óli de, tiri de, jerde de, kókte de, emes. Biraq uzaq emes. Ózi izdep kelmeıdi, ózińdi kisi aparyp soǵan qosady. Bul qosylmaq jaryń dúnıede joq, adamnyń eń asyly, eń ardaqtysy. Sen osyny tosasyń. Sol jaryńa qosýshy adam seni izdep búgin saparǵa shyqty, endi eki jyl degende seni kelip tabar. Onan beri asyqsań opyq jersiń dep ǵaıyp bolǵan.

Mine, Quralaı osy kórgen túsi ne baq, ne sor, osynyń aqyryn tosyp, taǵaty ketkeli sol aıtylǵan, kórgen túsińdegi eki jyl merzimniń jetken kezi eken.

On segizge jasy kelip, oń men soldan  qudalyqqa kelýshilerdiń sany molaıypty. Áýre-sarsań oıǵa batyp otyratyn jaıy bolypty. Aqyrǵy kezde qudalyqqa kelýshilerge oıy jetkenmen, boıy jete qoımas, degen oıǵa kelip:

— Ákemniń alyp balýanyn jyqqan adamǵa baramyn, – dep, bir ǵana jaýap berip otyra beripti.

Al, Bópe han qyzynyń myna aqyly óte oryndy is eken. Alyp balýandy jyqqan adam alyptyń alyby bolýy naq. Olaı bolsa osyndaı adammen ómir qossa Quralaıym kimnen kem, kimnen kor bolady. Biraq alyp balýandy jyǵatyn adam dúnıe betinen tabyla qoıa ma? Ondaı adam tabý úshin, uly jıyn toı jasaýym kerek. Kópte ne joq, toıdyń aıaǵyn soza bersem dúnıe betindegi úmitti balýandardyn barlyǵy jıylyp, sonyń biri Alyp balýandy jyǵyp, dáýirlep turǵan zamanymda, Quralaıymdy qutty jerine qondyrsam eken – degen oıǵa tirelip, uly dýman toı istep balýandar saıysy jerine, «Altyn dińgek» ornattyryp,    balýandardy   kórip, qyzyq dýmandy kórip, merekesine meıirlenip, Bópe han otyrǵanda alys sapardyń armandysy Altynasyǵymyz da kelip jetipti.

Qalaǵan adamy tabylmaı, qaıaýly kóńilmen otyrǵan hanǵa, tártippen taǵzym etip, bir jas jigit kelip:

— Aldıar, aq suńqarym – ak batańyzdy alýǵa alys sapardan izdep kelgen adam edim. Sáti túsip, uly dýman toıyńyzdyń torqaly tobyna keziktim. Osy toıda, Alyp balýandy jyǵatyn balýan izdep otyr dep estip keldim. Kimniń jyǵaryn, bir qudaıdyń ózi biler. Sol balýanyńyzben kúresip kóreıin. Aq batańyzdy berińiz. Saıysta sáti túsip jyǵyp ketip jatsam balańyz da bolarmyn. Aıtqanyńyzdan qaıtpaıtyn shyǵarsyz, – degen Altynasyqqa han:

— Balam, han adamnyń eki sóıleýi qasıetin joıǵandyǵy bolady. Qaıratyńa senseń meni qaıtedi dep boıyńdy bos salmaı Alyp balýandy jyǵýdy oıla. Al aq nıetińmen kelgen ekensiń, men de aq batamdy berdim, qudaı betińnen jarylǵasyn! – depti han.

Hannyń batasyn alyp, balýandar saıys jeri Altyn dińgek túbine kelip otyrypty   Altynasyq.

Alyp dese alyp deneli, uzyndyǵy júz kez, keýdesi keregedeı, adymy alpys arshyn, dáý dıýdyń qaısysynan zor deneli qaıysar túri joq alyp balýan:

— Kúrespeı turyp jónińdi bilip qalaıyn. Kúresten keıin suraı almaspyn. Kúresten óziń de tiri qalmassyń, kimsiń? –depti.

— Zatym musylman, atym Qurmergen. Senimen kúresken adamnyń bári óle bere me? Óziń qashan ólesiń? Ony da boljadyń ba? – degende, Alyp balýan shamdanyp júgirip kelip sap etip ustaı alyp, julqa tartqan eken joıqyn salmaq, qolyn qarystyryp, saýsaqtary tasqa tıgendeı maıysyp, tamyr kúshi sarqylyp sasyp kórmegen palýan saıtany qashyp, sabyrlyq taýyp toqtap qalypty.

Al bizdiń palýan alańǵasar palýannyń arynyn basyp qoıaıyn dep qabyrǵasyn qysyp qalǵanda, qaısarymyz qan qusyp jiberipti.

Alyp balýannyń aryny basylyp aılasy taýsylyp aıypty adamdaı eńsesi túsip el betine qaraı almaıdy. Endi qaıttim degen adamsha turǵan balýanyn kórgen han:

— Degbirińdi ketirmeı demińdi al. Halyq túgel jıylsyn. Qaırat kúshtiń qaharmanyn kózderimen kórip kóńilderi tynsyn. Ózi shyǵarǵan jarlyǵy men ómirin qosatyn qosaǵynyń qandaı adam ekenin óz kózimen kórip, ókinbeı, óksimeı attanaryn Quralaı da bilsin, jeti kúnde, qaıta jıylyńdar. Al eki balýan meniń saraıyma jatyp dem alyńdar, — dep halqyn taratyp, han ordasyna kelipti.

         Jeti kúnniń ishinde qaırat kúshtiń habary qaı-qaıda jetipti. Saıys saltanatyn kóremiz degen halyq tóńirektiń tórt buryshynan quıylypty. Saıys dińgek túbine Qurmergen men Alyp palýan da kelipti. Bazarǵa basyn salǵan Quralaı da óz kózimen kórý úshin qyryq qyz nókerimen  kelip, ortadan oryn alypty.

Saıys bastalýyna ıshara berilipti. Sap etip palýandar da ustasa ketipti. Saıqymazaq etip turýdyń reti joq, Altynasyq ap etken jerden alyp palýandy julyp alyp aspanǵa atyp jiberipti. Alyp palýannyń aıaǵy dereńdep ólimge moıyn usynyp qaıtyp kele jatqan palýandy Altynasyq alaqanyna qaǵyp alyp:

— Jasym kishi bolǵanmen «oıynda órelik joq» degen ǵoı, renjimeńiz – dep qoıa beripti.

Qurmergenniń kúshine Han men halqy qaıran qalyp, hannyń saraıyna qoshamettep alyp júripti.

Bópe han ýádeli sózimen otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn istep, Qurmergenge Quralaıdy uzatý qyzyq qyzmetin bitirip, toqsan túıege jasaýyn arttyryp, toqsan qul, toqsan kúń, toǵyz otaý tiktirip jol amanǵa bir myń qol ásker ertip júrgizýge daıyn   bolypty.

Osyndaı tolqyndy dúnıeni han toǵystyryp jatqanda arman bolǵan Altyn semserdi qalaı suraý amalyn taba almaı, taryǵyp júrgen Altynasyq júrer joldyń jópeldemesine  taqaǵanda qıyla ıbaǵat etip, han atasyna qalaýly buıymtaıyn aıtqaly kelipti.

— Han ata qaırymyńyzǵa quldyq! Jalǵyz basym jahan kezip júrgen jaıym mynaý. Elim, jerim alys. Jazıradan jazıraǵa ótetin saparym bar. El taný, jer taný saparymen júrip sizdiń altyn dıdaryńyzdyń nuryn kórgenimniń syrtynda ardaqtaǵan jalǵyz balańyzdyń alǵynshyq joldasy bolyp qaıttym. Bul men úshin úlken syı-sybaǵa. Sonda men sizden bir nárse suraǵaly keldim. Quralaıǵa degen jıhaz dúnıe, múkamal qul, kúń, jol amandyqqa degen qol barlyǵy da áýreshilik qoı deımin. Top qaramyz az bolsa jol torabynyń tosqaýylynan aman óte berýimizge qolaıly. Osy jasaýlardy qoıyp Quralaı ekeýimiz ǵana ketsek dep sizden tilep keldim!

Han qup kórmese de Altynasyq óz aıtqanynan qaıtpaı otyryp alypty. Bolmaǵan soń han aqyrynda:

— Qaraqtarym-aı, bolmasa, menen «mura»  bolarlyk bir zat nege alyp ketpedińder? Qurdan – qur qaıtyp jiberemin? degende:

— Jan ata-aı janymyzdy ezip jiberdińiz-aý. Qalaǵanyńyz bizge berý bolsa, qısańyz, altyn semserińizdi alaıyq! Sizden muraǵa basqa ne alamyz. Osyny qısańyz bolǵany ǵoı, – depti Qurmergen.

Qapa bolyp otyrǵan han eki sózge kelmeı-aq ornynan atyp turyp altyn sandyǵymen qasıetti qylyshyn kýıeý balasyna usynyp:

— Balam bul sandyqtyń qasıetin ózim ǵana bilemin dep júrýshý edim. Bir qudaı saǵan da bilgizgen eken. Kúnderdiń kúninde bastaryńa ajal kezikse osy semserdi óliktiń beıitiniń basyna jeti kún ilip qoısańdar ólgen adam qaıta tirilmek. Bul syrdy jan adamǵa sezdirýge bolmaıdy! – dep semserdiń syryn da aıtyp beripti han.

Semser qolyna tıgende ólgen aǵasy tirilip qazir qasynda turǵandaı qýanǵanynan ornynan ushyp turyp han atasyna taǵzym etip sandyqty, semserdi qushaqtaı qonaq saraıyna qaraı qustaı ushyp jónelipti Qurmergen.

Saraıǵa kelip qýanyshty kóńilin ázer basyp:

— Bul han atamdy men ne berip razy eter ekenmin? Kisige berip razy etkendeı mende qandaı dúnıe bar? Bul hannyń jalǵyz qyzynan basqa nesi bar. Óziniń yqylasymen balasyna degen jasaý dúnıesin almaǵanym qatty jasytty-aý. Eger sol jasaý dúnıelerińizdi alaıyn desem, kóńili razy bolar ma edi. Endi ne bolsada osy jaıdy aıtaıyn dep, qaıtyp hanǵa kelip:

— Han ata, men sizden tilegimdi aldym. Sizdiń maǵan istegen eńbegińizdi aqtaı alatyn emespin. Al men bolsam, tek bir adamdy kúresip jyqqannan basqa eleýli qyzmet etkem joq. Endi men sizdiń balańyz bolǵandyqtan kóńilińizdi taýyp qaryzyńyzdan qalaı qutylamyn? Ne istep bersem, razy bolar ekensiz? – degende han:

— Eı, balam-aı! Men senen dúnıe almaq túgil ózimniń boqshylyǵym qaıda qalmaq. Jalǵyz Quralaıyma degen jasaý jıhazdy da almaı battaǵan ústine battap melshemnen batyryp túskendeı etip qaldyryp ketip otyrǵan joqsyńdar ma. Senen alǵandy qoıyp sol dúnıe meni qaıǵyǵa batyryp otyr ǵoı balam, – dep kúrsinipti han.

— Ata jylamańyz, qajymańyz! Sizdiń kóńilińizge qaıaý salyp ketý, qas maskara is bolar, Quralaıǵa degen dúnıe jıhazyńyzdy alyp keteıik, – degende han aǵynan jaryla qýanyp endi jolyn keshiktirmeı joǵarydaǵy dúnıe jıhazyn arttyryp-tarttyryp ózi bas bolyp bir aıshylyq jerge shyǵaryp salypty.

Bular jolda eshbir bógetke kezdespeı, baıaǵy óz mekeni Buldyr taýdyń buldyraǵan saǵymyna aralasyp týyp ósken mekeniniń jupar ıisti samalyna balqyp aýylyn jaılap qondyryp tastap altyn semserin moıynyna asynyp:

-Meni jeti kúnge deıin izdemeńder! — dep tastap bir taýdyń basyna shyǵyp kete barypty Altynasyq. Sol ketkennen alty kún ótkende qaıtyp kelip Quralaıdy ertip alyp aǵasynyń beıitiniń basyna baryp, molanyń beınelerin ilýli turǵan, altyn, jahut, merýertter bezelgen ásem semserlerdi tamashalap  turǵanda Altynasyq Quralaıǵa:

— Al Quralaı, meniń dúnıege adam bolyp jaralǵannan bergi ata-ana, jalǵyz aǵamnan keıińgi adam balasyndaǵy birinshi dosym sen bolǵandyqtan dúnıege beti ashylmaǵan, adam balasy seze bilmegen syrymdy saǵan ashyp muńdasatyn ýaqytym jetti dep kóziniń jasyn tógip ústindegi erkekshe kıimin sheship óziniń buryńǵy qyz kıimderin kıinip, Quralaıdyń qasyna kelip otyrypty da qatty kúızelip azdan keıin Quralaıdyń ıyǵyna oń qolyp artylta salyp:

Eı, Quralaı-Quralaı!

Qylyǵym júrdi-aý saǵan unamaı.

Ne istesem de kóndiń sen,

Munyń ne - dep suramaı.

Endi kiltin ashamyn,

Dertke, dertti quramaı.

Tuıyqqa ákep qamaǵan,

Qasiretti ómir, tuman-aı! – dep bir eki aýyz muńly jyryn aıtyp: – óziniń bastan keshkenderin baıandapty.

— Quralaıym, men seniń eriń emes, dosynmyn. Seniń ómirlik joldasyń myna beıitsymaq úńgirdiń ishinde ólip jatyr. Sen ekeýimizdiń ákelerimizdiń aıtqany ras bolsa altyn semser ilingen soń, jeti kún bolǵanda aǵam tirilmek. Tirilgendeı kún týsa meniń kórgen  bilgenimdi túgel aıtyp berersiń. Myna hatymnyń ishine de jazdym. Men endi aǵamnyń kózine tiri de kórine almaımyn. Qaı betimmen kórinemin. Dúnıede aǵamnyń isteıtin erligin qyz basymmen uıalmaı ózim istedim. Qyz atymdy tastap erkek atpen júrdim. Basqanyń emes, óz aǵamnyń atyn jamyldym. Meniń atym Qurmergen emes, Altynasyq. Osy amanat sálemimdi birin qosyp, birin tastamaı aıt. Men endi jerde de, kókte de, óli de, tiri de emespin. Meni izdep tabamyn dep áýre-sarsań bolmasyn – dep Quralaıǵa bar ómirbaıan, amanat sálemin aıtyp bitirip, aǵasynyń beıitiniń esik jaǵyn ashyp ishine kirip aǵasy kórse jan kiretin beınege kelip, denesi tolyp, tamyrlaryna qan júgire bastaǵany baıqalypty. Endi dem sanap, aǵasyna qaraýmen bolypty. Shartty jeti kúndik merzim de tolypty. Óliktiń aldymen eki aıaǵy qybyrlap, onan soń eki qolyn qozǵap baryp uıqydan oıanǵan adamsha aýnap túsip, endi turýǵa basyn kótere bergende, buǵan tań bolyp turǵan Quralaı Altynasyqqa qarasa Altynasyq adam emes, bir kók qoıan bolyp bosaǵada qarap otyrypty. Ólik basyn kóterip alǵanda álgi qoıan:

— Qosh bolyńdar, aǵa, jengem, meni dúnıeden izdemeńder! – depti de bosaǵadan bir-aq sekirip ǵaıyp bolypty.

Umtyla berip, Altynasyq — degenge ǵana Qurmergenniń shamasy kelipti. Qurmergen júgirip dalaǵa shyqty, túk te joq. Qaıta júgirip úńgirine kirip kelse bóten bir qyz tur. Qurmergen ań-tań,  ańtarylyp turǵanda,  álgi qyz:

— Mergenim asyqpa. Aqylǵa kelińiz. Altynasyq dúnıe betinen tabylar, tabylmasa eki ǵaıyp saparǵa ketti. Men kórgen bilgenimdi aıtaıyn, sony tyńdap alyp, sonan soń aqyl oılańyz, – dep ıilip kelip Qurmergenniń qolynan ustap, jetelep dalaǵa shyǵyp, alys jerlerge kóz salyp otyrǵannan keıin:

— Aldymen Altynasyqtyń hatyn oqyńyz, – dep hatty oqytyp, sonan soń, bolǵan jaıdy baıandap shyǵypty.

Qurmergen Altynasyqtan armanda aırylǵanyna qaıǵyrdy, qapalandy, ne paıda, bolmasa adam túsinde joǵalǵan bolsa, izdep tabar da edi. Ne kerek taptyrmas túspen ǵaıyp boldy.

İzdep tabar joldy qansha oılansa da tappasyna kózi jetip, ólimnen tirilip ómirge kelgen soń endi súıikti jary Quralaıdy ertip, ózi kórmegen aýylyna kelipti Qurmergen.

Aýylyndaǵy joldastaryna bular syryn ashyp aıtpapty. Bir anadan týǵan ekeýinde qandaı aıyrmashylyq bolsyn. Ekeýi aıyra tanyǵysyz eken, olar da túk sezbepti.

         Qurmergen men Quralaıdyń kúndelikti qyzyqty ómirleri júrip jatty.

Biraq Qurmergen jalǵyz qaryndasyn saǵynyp, oılaýmen sarǵaıdy. Altynasyqty izdep tabýdan kettim, bolmasa alǵash ketkende qoıan tústi bolyp ketip edi ǵoı. Bir qoıan ustap alyp kelip Altynasyǵymdaı erkeletip otyraıyn degen oıǵa kelip, neshe kún izdep qańǵyryp júrip bir qoıanǵa kezigedi.

«Qudaı bereıin degende, Altynasyǵym osy bolmaǵaı. Osy qoıandy ustap alyp úıge alyp baryp, erkeletip ósireıin» – dep qoıanǵa jaqyndasa qoıan qozǵalmaıdy. Qoıandy ustap qolyna da alady.

Qoıandy sylady, sıpady, Altynasyqtyń ózin tappasa da, medeý taýyp, qoınyna tyǵyp alyp, júrgen eken. Qoıan ystyq qoıynǵa tunshyǵyp pyryldap jany qysylǵanyna Qurmergen eljirep ketip kolyna alyp júrgen eken. Ol da epsiz bolypty. Endigi amaly, shybyq taldan eki sharbaq toqyp, birine qoıandy salyp, birine qoıannyń salmaǵyndaı tas salyp, atyna teńdep qoıyp, endi júrgeli turǵanda dál qasynda ǵana bir buǵy bulaqtan sý iship turǵanyn kóripti. Sonan soń Qurmergenge mynandaı oı sap ete qalypty: Osy buǵyny ustap alyp osyǵan teńdep alyp júrsem jany qysylmaıdy eken, – dep atyna mine salyp buǵyny tura qýyp ustap alyp kelip eki sharbaqty teńdep, shylbyryn múıizine taǵyp atyna minip júrip ketipti. Osylaı kele jatqanda arnasy tereń bir bulaq kezigipti. Aty yǵysyp júrmegen soń tebinip qalǵan eken, qarǵyp bulaqtyń arǵy jaǵasyna túskende, jetegindegi buǵy keıin tartyp qalyp shylbyr úzilip ketedi. Buǵy jalt berip keıin qasha jónelipti. Qaıta ustamaq bolyp, Qurmergen tura qýypty. Oǵan buǵy jetkizbeı qalyń ormanǵa kirip adastyryp joq bolypty. Ózine ózi yzalandy, atyna da ashýlandy, osynsha sormańdaı etip jaratatyn ne jazdym, – dep, qudaıǵa da tili tıdi, amaly qansha aqyry taryǵyp, endi teńdeýli sharbaǵy bar buǵy izdeýmen Qurmergen jahan kezipti.

Qurmergen jahan kezip júre tursyn, endigi keńes Altynasyq ne boldy, qaıda bardy soǵan keleıik.

Sol tusta taǵy bir taıpanyń, Chahı degen hany bolypty. Ol hannyń Qamal degen jalǵyz er balasy bolǵan eken. Chahı han qaıtys bolyp, Qamal jasta bolsa, han taǵyna otyrypty.

Qamal jas han bolsa da danyshpan, óte ǵadyl patsha bolǵandyqtan, Qamal atyn Ǵadyl han  dep halqy at qoıyp alǵan eken. Osy Ǵadyl hannyń elinde bir shal, bir kempir turady eken. Bul ekeýinde bala bolmaıdy da, balaǵa zar adamdar eken. Jazdyń ystyq kúniniń birinde kempir dalada órmek toqyp otyryp, balasyz, panasyz, dúnıeden ótkenimiz be? – dep kóris aıtyp jylap otyrsa úıleriniń aıaq jaǵyndaǵy, toǵaıdyń alanqysynda ústinde teńdeýli sharbaǵy bar sharbaq ishinde, oınap otyrǵan búldirshindeı qyz balany, jaıylyp turǵan buǵyny kóripti. Kempir kórisin toqtata qoıyp tańyrqap qarap otyrady da:

Ańǵa da berdiń balany,

Múıizi segiz salaly.

Zarlaǵan bizge qımadyń,

Qýanttyń qý dalany.

Kórmegir kózim, ne kórdiń?

İshime salyp jarany.

Qudaı bizge bermes pe,

Keze bersek dalany?

Kórik berip gúl shashty,

Toǵaıdyń alqap alańy.

Jer betinde jeksuryn,

Qudaıdyń biz be, aramy.

Óńim be, álde túsim be,

Buǵyǵa japtym jalany.

Elestep kóńilim otyr ma,

Ashylǵan soń arany.

Zaryqqan soń bala úshin,

Qudaıǵa qyldym  nalany, – dep kempiriniń kóriske qosyp zarlap jylaǵanyn úıde órim órip otyrǵan shaly tyńdap:

— Eı góı-góılegen kók soqqan, kórispen bala taýyp alatyn bolsań qaıda júr, kósegeń kógerip bolǵan joq pa úıge kir. Shaı qaınat. Shylǵı taspany tarta-tarta dińkem qurydy, – depti.

Sonda kempiri:

— Oıbaı, beıbaq shal-aý, anany qarashy! Qudaıdyń bizge qımaǵan balasy dalada ańnyń ústinde de júr.Tegi jaratqan balasy jer betine syımaı ańnyń ústine shyǵaryp jibergen shyǵar shyqshy, beri, – degende shaly:

— Myna kók soqqanǵa ne kórinip tur, – dep shal kúńirene úıinen shyǵyp, sharbaqtaǵy bala men buǵyny kórip tańyrqap oıǵa qalypty da kempirine:

— Qudaıdyń bereıin dese qazynasy keń ǵoı. Bizge dep jibergen balasy shyǵar. Júr kempir, ekeýimiz eki jaǵynan umtylyp kóreıik. Qudaı naq bergen bolsa balany alyp qalarmyz, – dep ózi buǵynyń ar jaǵyn orap shyǵyp, ekeýi eki jaǵynan kelgende buǵy qashpaı shyn tilegen tilekteri qabyl bolyp, balany sharbaǵymen túsirip alyp úılerine kelipti. Aq nıetimizge, qudaıdyń jibergen tondy balasy, endi jıǵan-tergenimizdi osy jalǵyz baladan aıamalyq, – desip, bar joq qyzarǵan, jasarǵanyn kıindirip, ishindirip degen sıaqty mápelep ósire beredi de, sen kimnin balasy ediń, ne keremetpen buǵyǵa teńdeldiń, dep suramapty.

Al balanyń bir ereksheligi, alǵash taýyp alǵanda kishkene bala bolsa, kún sanap kúndeı sulý boıjetken bolyp, tolyǵyp óse beripti.

        Ǵadyl han elin aralap, halqymnyń ál-aýqatyn kózimmen kóremin, egjeı-tegjeıin bilemin dep kele jatyp, kún keshkirip qalǵan kezde toǵaıdyń shetindegi jalǵyz qarasha úıge kezigipti. Kún keshkirip qaldy ǵoı, osy úıge qonaıyq dep álgi úıge burylyp kelip túsipti. Bul Altynasyqtyń sońǵy ata-anasynyn úıi eken.

Han kelip úıine túskende, shal, kempir sharq ura qýanyp han túgil qara kelip kózine ilmeıtin qarasha úıimizge qasıet qonyp qaıtqan baǵymyz balamyzben ilese kelip qut-berekeniń qory ornaıdy eken! – degen yrymmen hanǵa razyshylyq bildirip, baǵyp otyrǵan  jalǵyz toqtysyn soıyp, baryn jaıyp, qonaq etipti.

Ǵadyl hannyn aýzy keńeste bolsa da arǵy túbi arpalysqan bir dúnıe bolyp ár alýan oıǵa ketip, alyp ushqan júregi arnasyna bir túspeı, alys pen jýyqty boljatpaı alaqyzǵan kóńili shapqan attaı zýlap esil-derti qyzda bolyp túrli oıǵa ketip otyrypty.

Áıtse de bul joly shalǵa da, qyzǵa da kórseqyzar istemeı, ordama barǵan soń kisi salaıyn. Qarapaıym adam dep qasıetin tómen tutýym jaramas degen sheshimge kelip, han uıqyǵa ketipti.

Ǵadyl han shal men kempirdiń qurmetti qonaǵy bolyp, batańyzdy ber, – dep bir myń dildá syılyq aqsha berip óz ordasyna tartyp otyrypty.

Han ordasyna kelip, ýáziri Begmandy, Altynasyq pen ata-anasyna jiberipti. Hannyń bul sálemi kempir men shaldy qatty kúızeltipti. Amaldary qansha, qudaı túzge jaratqan soń qolda ustap otyra almaıtynyn biletin baıqustar qyzyn beretin bolypty.

Sonda shal:

— Han balaǵa aıta bar. Men Altynasyǵymdy bereıin. Biraq qoıatyn birneshe shartym bar. Sony oryndasa bolǵany. Men basqalardaı balamnyń qalyń maly pálendeı demeımin. Qalyń maldyń maǵan keregi joq. Tek Altynasyǵym ekeýiniń raıy kelisip, ómirleri baqytty bolsa bolǵany. Al shartym: hannyń saraıynan meniń esigimniń aldyna sheıin kelip-ketip júrgende, Altynasyǵym júretin altyn jol salsyn. Kókegi shaqyryp, bulbuly saırap tursyn. Osy sharttarym oryndalsa, aılanyshym joq, balamdy attandyramyn, – dep hannyń habarshysyna jaýap qaıtarypty.

Ákesiniń qıyn shartyn estip habarshy Begmandy attandyryp jatyp, Altynasyq taraǵy men júzigin hanǵa beripti de:

— Hannyń saraıy men bizdiń úıdiń eki ortasyn dál ólshep, sol jerdiń batys jaǵyna taraqty, shyǵys jaǵyna júzikti qoısyn da jata bersin. Jumys kóp isteledi eken dep renjimesin, – dep sálemin aıtyp jiberipti.

Han bul habardy alyp ishteı qýanyshty bolypty da, Altynasyqtyń aıtqanyn istep jatyp qalyp erteńinde kórse han saraıy men shaldyń úıine sheıin altyn jol tartylyp, alqaby bir-aq ný orman toǵaı bolyp dúnıeniń jánnaty jalǵyz túnde ornap qalǵanyn kóripti.

Han kókiregin qýanysh kernep qudaıdyń beker adamǵa keziktirmegenine táýbá etip, toǵyz túıege altyn, kúmis, mata, torqa, jabdyǵyn artyp Altynasyqty suraı Ǵadyl han atasynyń úıine kelipti.

Ulyqtyǵyn buldamaı, uly basyn kishi etip kelgenine qýanǵan kempir-shal keshiktirmeı Altynasyqty da attandyrypty.

El-jurtyn jıyp, qýanyshty toılaryn jasap, ata-analarynyń batasyn alyp, Ǵadyl han men Altynasyqtyń ómir qyzyǵy osylaı bastalypty.

Kún artynan kún jyljyp ótip jatty, Altynasyq tósegimen kóterip altyn aıdarly ul taýypty. Kóktemniń gúlindeı kún sanap ol bala da talpynatyn mezgil jetipti.

   Qurmergen Quralaımen qyzyqty ómirin tynyshtyqpen ótkize almady. Kúıikpen zar qaǵyp, zahar shegip kún-túni oılap, saǵynǵany Altynasyq bolyp qaıǵymen qara sýdan zapyran qusty. Aı júrip, jyl júrip izdedi, derek tappady. Sonda izdeıtini sharbaq teńdegen buǵy. Sol buǵynyń ústindegi qoıan Altynasyq bolyp, elestepti de turypty. Sondyqtan sharbaq teńdegen, buǵy izdep júrip Ǵadyl hannyń eline kez bolypty. 

Kúnderde bir kúni Ǵadyl hannyń elin aralap júrip bir oı sap ete túsipti: Bul Ǵadyl han ne degenmen patsha adam ǵoı. Jáne ózin halyq taqýa, bilgir desedi. Osy hanǵa baryp, basymnan keshken jaılarymdy túgel aıtyp qandaı jolmen izdesem tabamyn dep aqyl suraıyn. Jalǵyz ózim syrymdy ishime tyǵyp, ne taptym degen oı men Ǵadyl hannyń ordasyna tartypty.

Altynasyqtan derek tappasa da bolmasa baratyn baǵyt tapqanyna kóńili qýanyp qaryshtaǵan júrispen aldynda kóringen qara beldiń ústine shyǵa kelgende, qasyna ertken qalyń qyz nókeri men, alýan-alýan saýyqpen kúımeniń perdesin ashyp tastap kún nuryna betin berip, qasyndaǵylaryna, kóńildi beıne kórsetken   bolyp aǵasyn saryla oılap kele jatqanda:

— Altynasyq! – degen aǵasynyń sańq etken daýysymen birge bas salyp ózin qushaqtaı alǵan aǵasyn da  kóripti.

Amaly qansha uıattan betin basqanymen aıaýly aǵasynyń munsha zaryǵyp izdegenin esine keltirip endi qutylmasyn bilgen soń Altynasyq ta aǵasyn qushaqtap jylaı beripti.

Sonda Altynasyqpen birge kele jatqan atqosshysy:

Altynasyq   qamyqty,

Jylamaı qaıtsin zaryqty.

Saǵynǵany sondaılyq,

Altynasyq talypty.

Baýyr eti ezilip,

Qushaqtasyp qalypty.

Uıat kúshti ólimnen,

Osyndaı kúıge salypty.

Baýyry ketip ań bolyp,

Aǵasy zarlap qalypty.

Baýyryn izdep Qurmergen,

Jahandy kezip shalypty.

Ne suraý joq, derek joq,

Qaıǵymenen nalypty.

Talmaı izdep aqyry,

Baýyryn taýyp alypty, – degen eken.

Qaıǵynyń jylaýy emes, qýanyshtyń jylaýy, ókinish ketip, óksikteri basylyp, janarlary janyp kúlkimen aıaqtapty.

Az jylap maýyqtaryn basyp Ǵadyl hanǵa kisi jiberipti. Bular saıahattan ordaǵa qaıtqanda sán-saltanatymen qaıyn aǵasynyń aldynan Ǵadyl han da kelip   jolyǵypty.

Ordaǵa kelip ortasy tolyp,  qýanyshqa qýanysh ulasyp, Altynasyqtyń asyraǵan ata-anasyn aldyryp, qutty bolsyn aıtqanda, kempir men shaldyń kesilgen úmitiniń aıaǵy kesesinen qyz berip, qyzymen aǵasy tabysyp, bul jalǵannyń baqyt qusy bastaryna qonǵandaı bolypty.

Altynasyq pen Qurmergenniń tabysqan qýanyshty habaryn jetkizip, alyp kelýge bir myń qosynmen Ǵadyl han Quralaıǵa jiberipti. Tóte jolmen aman-esen, bir aı jol júrip Quralaı da kelip tabysypty.Ǵadyl han dúnıe júzine jarıa salyp, uly jıyn toı jasap, toıdyń aıaǵy toqsan kúnde tıylypty.

     Aıar kempir Kálem ólgen kúnnen bastap-aq Altynasyqty joǵaltpaq amalyn izdestirgen eken, biraq ne sharapatpen bolsa da Altynasyqqa istegen sıqyrlyǵy júrmepti.

Sıqyrlyǵy júrmegen soń Bópe hannyń elinde jatqanda dostasyp júrip qurtpaqshy da bolypty. Munysy da iske aspapty.

Ólimnen tirilýshi Qurmergendi órtep jibereıin dese ózin ańdyp júrgen dushpan bar ekenin bilip qoıyp, Altynasyq jer betinen izdep meni tabady da qurtady dep taǵy janynan qoryqqanynan ony da istemepti.

Bularǵa qastandyǵy júrmeıtin bolyp taryǵyp taqyrǵa otyryp, sıqyrlyq baly Altynasyq, Qurmergenderge júrmeıtinin bilgen soń mańaılaryn baspaı ketken eken.

Aıar kempirge mynadaı oı týypty: Endi meniń qylmysym áshkere bolmaǵanda nesi qaldy. Qurmergen áke, sheshe, el-jurtyn joqtap myna Qalman hanǵa keledi. Ony jeńer munda kúsh joq. Bolǵan oqıǵany Qalman han qoryqqanynan Qurmergenge baıan etedi. Men kóretin jaqsylyq joq. Qurmergenniń ata-anasy tiri tura tursyn, bir keregime jaratarmyn, osy istegen isimdi Qalman hanǵa baıandasam ol qoryqqanynan Qurmergenge keshirim surap barsa, sonda óz isimdi ózim áshkerelep, ekeýinen de keshirim suraǵan jaıymdy Qalman Qurmergenge aıtsa batyr ańǵal keledi emes pe, óz isin-ózi áshkerelep, qylmysyn moıyndaǵan soń boldy, dep meni keshirip jibermes pe eken. Ondaı atty kún týyp jatsa, qoltyǵynyń astyna kirip alǵan soń kóre jatarmyn, – dep osy oıǵa tıanaqtap, Aıar kempir Qalman hanǵa kelipti.

Kempirdi Qalman han jyly júzben qarsy alyp:

— Sheshe ajaryńyz nege synyq? Jaıyńyz kelmeı júrgen bir jaı bolyp júr me? – dep surapty.

— E, qaraǵym-aı, ózim de osy júdeý jaıymdy aıtaıyn dep keldim. Men sumyraı bastabynda qara basymnyń qamyn oıladym. Onan kelip seniń ataǵyńa kelgen namysty oıladym. Sonyń aqyr túbi aram iske aılanyp han kempir de atanbaq boldym. Osy aıarlyǵymnyń túbi óz basymdy jutatyn, qala berse seniń de túbińe jetetin jaǵdaıǵa dýshar kelip qaldyq. Osy jaıt qoı, meniń solyp júrgenim, – degen de, Qalman han:

— Iapyrym-aı sheshe, talyqpaı-aq júgirýshi ediń, munsha nege qamyǵyp, qysyldyń? Taǵy bir úlken soıqan bolmaǵaı, – depti.

— Soıqanńyń soraqysyn men aıta bereıin, ashýlanbaı, aptyqpaı aqylmen tyńdap,  keń tolǵap túzeý jolyn sen oılan, – dep keńesine kirisipti:

— Meniń osyndaı aıar bolýyma, bireýdiń bir aýyz sózi sebep boldy. Biz bir eneden apaly-sińilili ekeý edik. Apam menen asqan aıar edi. Baıany joq boq dúnıe emes pe. Aıarlyǵy óz basyna jetip, erterek dúnıe saldy, – dep bir kúrsinip qoıyp, – bir kúni, osy aıarlyqty keńes etip otyrǵanymyzda, endigi dúnıeni Súleımennen keıin bılep-tósteıtin Ǵaıyp hannyń Qurmergen degen balasy bolady. Oǵan aıarlyq júrip, áli jetetin dúnıe betinde adam bolmaq emes. Ony joǵaltqan adam, dúnıe júziniń  patshasy han Sultan bolmaq degende:

— Ony nege, adam óltirip aıarlyq júrmeıdi dep suraǵanymda apam:

— Onyń jany basqa adamdar sıaqty denesinde jaralmaıdy. Onyń janynyń qaıda ekenin ózi ǵana biledi. Sondyqtan ol ólmeıdi. Ólmeıtin janǵa dúnıeniń qansha kúshin jı, tek álek ǵana. Onyń kúshin surasań seksen myń dıýdyń kúshimen teń bolmaq, – dep  edi, sol áńgime júregime uıydy da qoıdy. Osy keńesten keıin kóp keshikpeı aıarlyǵy ózin soǵyp apam qaıtys boldy. Osy apamnyń kúıigimen urynarǵa qara tappaı júrgenimde, seniń Ǵaıyp hanmen jaýlasatyn, oǵan oraı óner saıysy bolyp jatyr degen qulaǵyma sap etip tıisimen, apamnyń keńesi esime sap ete qaldy. Mine, meniń  isim osymen bastaldy. Oıyma jetý úshin, adam istemegen árekettiń bárin istedim. Áıtpegende Ǵaıyp han saǵan aldyra qoıatyn jaý emes edi, – dep barlyq istegen áreketin ashyqqa shyǵarypty.

Qalman han kempirdiń sózinen qatty shoshyp, qas masqaraǵa urynǵanyn bilipti. Igi jaqsy, dos-jarandaryn túgel shaqyrtyp mystan kempirden bolyp mysynyń  quryǵanyn aıtyp, muńyn shaǵypty. Endi qandaı amalmen halqyn, handyq taǵyn onan qalsa óz basyn qalaı aman saqtap qalý jóninde aqyl-keńes quryp, dostyq jolymen baryp keshirim suraý durys dep kórip, Qurmergenge baryp jolyǵýǵa bastyǵy Qalman ózi bolyp aıar kempirdi jolbasshyǵa alyp, Qurmergenge quldyq urý úshin sansyz  saltanaty men Ǵadyl hannyń eline qaraı qalyń qosyn sapar shegin jol tartypty.

    Quralaıdy alyp ketken Qurmergen emes onyń qaryndasy Altynasyq eken. Quralaıdy aparyp Qurmergendi ólimnen tiriltip Quralaımen  Qurmergen qosylǵan eken de endi Altynasyqty Ǵadyl hanǵa uzatyp, toı istep jatyr degen habardy estip, ótirik pe, shyn ba? Baryp Quralaıymdy kóreıin – dep Bópe han toı ústine kelipti.

Qurmergenge quldyq uryp, keshirim suraý úshin elinen izdep attanǵan Qalman han, aıar kempir de kelip jetipti.

Ataǵy asyp dúnıe júzine taraǵandyǵy sondaı Altynasyq, Qurmergenniń qurmetine jer júziniń handary «qutty bolsyn» aıtyp, syılyqtaryn berip qaıtyp jatypty.

Qurmergen, Quralaı, Altynasyq, Ǵadyl han, Bópe handar birigip keńes ashyp, aldymmen Qalman handy aldyryp suraq qylypty.

Qalman istegen is áreketin, onyń neden bolǵandyǵyn túgel baıan etipti. Aıar kempirdiń qylyǵyna aldanyp, adam balasyna qataldyq jasap alǵanyna qatty ókinishti ekenin de qaldyrmapty. Ǵaıyp han men hanymyn Kálem óltirdi dep bildiripti. Endi Aıar kempirdi suraqqa alyp kelgende bar shynyn aıtyp berip, qasyqtaı qanymdy, shybyndaı janymdy qaldyra kórińizder, – dep jalynǵanda Qurmergen:

— Meniń ata-anamdy óltirtken sen be ediń?  Olardy qaıda kómdirdiń? – dep suraǵanda, kempir:

— Taqsyr, ata-anańyz ólgen joq. Dúnıe betinde áli tiri bar. Biraq meni óltirip tastasańyzdar olar tiri bolyp sizderdiń kózderińizge kórinbeıdi. Óıtkeni men Ǵaıyp hannan qoraqqanymnan ekeýin de jaı adamnyń kebin kıdirip jibergen edim, – degende Qalman han ushyp turyp:

— Áı ońbaǵan-aı. Maǵan aıtpaǵan  syryń jatyr ma edi, – dep qatty keıigende kempir:

— Men olardyń shyndyǵyn aıtsam sen qazir qalpyna keltir deısiń, qalpyna keltirsem, Ǵaıypty toqtatatyn ekeýimizde aıla joq. Ol shaharyńdy talqan boldyryp sen ekeýimiz sol jerde joq bolatyn edik. Sondyqtan aıtpaǵan edim, – depti.

Ata-anasynyń áli tiri ekendigine kózi jetkende Qurmergen ornynan atyp turyp:

— Iapyr-aı, qatelespeıtin adam bolmaıdy ǵoı. Jaýshylyq aty – jaýshylyq. Óshikken adam bir -birine ne istemeıdi? Ata-anam osydan kózime tiri kórinse istegen qylmystaryńyzdy sol kisilerdiń qurmetine keshtim, – dep Altynasyqqa qarapty.

— Ata-anamyzdy kózimizge kórsetetini shyn bolsa, aıar kempirdiń de janyn keship meniń qaraýyma berińizder. Sútpen bitken súıekpen ketedi ǵoı. Aǵama degen óshpendiligi ólgenshe ózimen birge ketetin bolý kerek, – depti Altynasyq.

Shyn júrek, shyn tilek etip, shyndyǵyn aıtyp, shyrmaýǵa túsken basynyń shylaýynan aldyrǵanyn, shyn ómirdi jańa tanyp, shyn dosyń Qurmergen, Altynasyq, dep bilip, ótken ómirinde ókinishti is jasap alyp alǵandyǵyna endi ókinip armandy bolyp keshken isin, kesir kesepat dep bilip, keń tolǵamdy oıǵa kelip keshirim suraı kelgen Qalman handy handar ózara aqyldasyp qatarlaryna han qalpymen otyrǵyzyp, odaǵaı isin keshirip, doıyr minezin dostyq jolymen-jumsartyp, berekemen beıbit ómir ótkizýge  shaqyryp qaıta toı jasapty.

      Toı aıaǵyn áreń tosqan Qurmergen men Altynasyq tozyp bitken el-jurty, baǵy taıyp taǵynan túsip, bar álemniń sorlysy bolǵan, Ǵaıyp han, shesheleri Máýe hanymdar bul dúnıede tiri bar degen habar estip altyn júzderin kórýge, alys saparǵa asyǵa  shyǵypty.

Qaharman batyr Altynasyq pen Qurmergenniń ata-anasy Ǵaıyp pen Máýelerdiń qadir-qurmetine taǵzym etip qaıtýǵa Bópe han, Ǵadyl han, Qalman han qalyń qosynymen Altynasyq birge jol tartypty.

Barǵanda bazarǵa baǵy salynatyn bolyp baıaǵy bir kezde basshy bolǵan aıar kempir de birge kele jatypty.

Ata-analaryn kórýge asyǵyp alys joldy jaqyn boldyrýǵa, kúndi túnge jalǵap kóp sarylyp jol júrmeı kókeılerin kesken Qalman hannyń eline kelip, hannyń ordasyna da túsipti.

Ordaǵa keldik, – dep otyrys qaıdan bolsyn, opyq  jegen ata-analaryn tez kórisýge aıar kempirge ámir beripti.

Kempir ketip keshikpepti   kebi   ketip,  keıpi   buzylǵan kempir men shaldy ertip kelipti.

Bul keıipti kórip ne isterge bilmeı Altynasyq pen Qurmergen kúıinish pen qýanysh aralasyp, aqyl tappaı alaqtap turǵanda  Quralaı, ylp etip ornynan turyp tize búgip taǵzym etipti de atasynyń basyna táj, enesiniń   ıyǵyna altyn ton jaýypty.

Osy sátte esterin jıǵan Altynasyq pen Qurmergen kóz jastaryn tógip, armanda aıyrylǵan ata-anasynyń alyp kushaǵyna enipti.

Qaıran bolyp ótirik pe, shyn ba degendeı bógelip turǵan handardy Bópe han bastap taǵzym   etipti.

— Egilip turǵan jandardyń eńsesin kóteretin mezgil jetti, – depti Quralaı aıar kempirge.

Aıar kempir, dári alyp, balalary qushaqtap turǵan kempir men shalǵa shashyp jibergende, sol baıaǵy  qalpyna kelipti.

Az ýaqytta balalaryn qushaqtap turǵannan keıin Ǵaıyp han:

 

Altynasyq – Mergenim,

Qur atyńdy terbediń.

Adasyp qalyp ekeýiń,

Sum ákeńdi jerlediń.

Bastabynda bas qańǵyp,

Ryzdyk túzý termedim.

Batyrmyn dep pále izdep,

Tasqyn sýdaı seldedim.

Batyr bolsam qaharman,

Senderge káne selbegim?

Kesirim tıip tozdyrdym,

Qaıda meniń el – Begim.

Zaıa ketti tógildi,

Elime qylǵan eńbegim.

Mundaıǵa túbi soǵar dep,

Oılanbadym -senbedim.

Erjeter, óser qorǵar dep,

Sender eń qalqam sengenim.

Ańdyǵan jaýǵa aldyrdym,

Senderdi jurtqa qaldyrdym,

Alakózim qulynym,

Ózegińdi taldyrdym,

Qoqańdaǵan qoǵa bas,

Temirden shynjyr saldyrdym.

Ekeýiń qalyp ıende,

Olja bop jaýǵa qaldyrdym,

Esimmen júrmeı, esersoq,

Tańlaǵan ańdaı ańyrdym.

Jyndy kempir, jyndy shal,

Degen atqa tańyldym.

Jadygóı soqqan jyn menen,

Esimnen múlde jańyldym.

Qaıyrshy bolyp jan   baqtyq,

Jazǵany sol ǵoı taǵdyrdyń.

Jas qalyp ediń   ekeýiń,

Áreń-áreń   tanydym.

Tanymaıtyn ekenbiz,

Aıǵaǵy boldy qalynyń, – dep Ǵaıyp han saǵynyshyn jyrǵa qosyp kórisedi. Máýe, Ǵaıypsha zarlap jylamapty,  tek shalyna toqtaý retinde:

Qurmergen — Altynasyǵym,

Senderdi kórip  tasydym,

Qaıǵy shoǵy tutanar,

Qýǵan soń, ómir  basynyń.

Qaıratyń seniń qaıda shal:

Osynsha nege  jasydyń.

Aılanyp kelip toqtaýy,

Dıirmenniń tasynyń.

Suńqaryń keldi qolyńa,

Tús endi shal jolyńa.

Erligiń qaıda  eńireısiń,

Men kónbeımin onyńa.

Jyrǵaý emes jylaǵan,

Ondaı jan uqsar dolyǵa.

Ne bolar ediń ekeýi,

Kezikpese, soryńa – dep qaıǵyǵa berilmeı balalaryn jigerlendiripti Máýe hanym.

Shınelisi kóp shyrmaýyqtaı birine biri oralǵan qyryq shataqpen qıyr shetten jınalǵan tórt eldiń handary túbi berekemen birlikke soǵyp, ár han óz-óz halqyna handyq qurypty.

Ǵaıyp han óz elin mekenine jetkizip, handyq taǵyna otyryp, dana aqyldy, daýyldaı kúshti Qurmergendi patshalardyń patshasy, Han-sultan bolǵyzyp muratyna  jetkizipti.

---