InfoHub Logo

Kıiz úıdiń qazaqy jáne qalmaqy dep atalatyn eki túri bar. Qazaqy úıler dóńgelek, tolyq kúmbezdi bolady da, qalmaqy túriniń tóbesi shoshaqtaý keledi. Qazaqy úıler paıdalanylýyna, sán-saltanatyna qaraı birneshe túrlerge bólinedi. Mysaly, qara úı (úsh qanat), qońyr úı (4 qanat), boz úı (5 qanat), aq úı (6 qanat), aq ala orda (8 qanat), aq orda (12 qanat), aq shańqan (18 qanat), altyn úzik (24 qanat), altyn orda (30 qanat) dep atalatyn túrleri bar. Sol sıaqty kóship-qonýǵa, ýaqytsha panalaýǵa nemese sharýashylyq, jumys retinde beıimdelgen úı túrleri bolady. Olar qos, abylaısha, kúrke, kepe, ıtarqa, jappa, jolym úı, as úı, qalqa dep atalady. Jańa úı bolǵan jas shańyraqty «otaý» deıdi.

Kıiz úıdiń ishi 4 bólimge bólinedi:

1. Tór. Munda júk jınalady, qonaqtar ornalasady. Bul – kıiz úıdiń joǵary ári syıly orny. Jas kelinder bul jerde otyrmaıdy.

2. Sol jaq (kirgende oń jaq) – úı ıesiniń otyratyn jáne jatatyn orny. Bosaǵa jaqta azyq-túlik, ydys-aıaqtar turady. Ony shımen jaýyp qoıady.

3. Oń jaqta (kirgende sol jaq) balalar ornalasady. Bosaǵa jaqqa qaraı er-turmandar, kıimder ilinedi.

4. Ot orny qasıetti oryn bolyp sanalady. Munda ot jaǵylady, qazan asylady.

 

Kıiz úı negizgi 3 bólikten quralady:

1. Úıdiń súıekteri (aǵashtan turatyn bólikteri).

2. Kıizderi (shı de osyǵan kiredi)

3. Baý-shýlary (baýlary men basqur, arqandary).

 

Kıiz úıdiń qazaq ómiri men áleýmettik jaǵdaıyna úılesimdigi sondaı, ony úlkeıtip, kishireıtip, tipti bir-birine qosyp, eki-úsh bólmeli etip tigýge de bolady. Týyrlyqtan jazda ystyq, qysta sýyq, jaýynda sý ótpeıdi. Keıde qystan kıiz úımen shyǵatyn qazaqtar týyrlyqty eki qabat etip jabady. Úı irgesin shóppen bitep, aınalasyn qamyspen shalylap qoralaıdy. Kóbinese qopaly, qamysty jerdi panalaıtyndyqtan, jel de kóp bolmaıdy. Mine, osyndaı úıde el dańqyn asyryp, namysty qoldan bermegen danyshpandarymyz ben batyrlarymyz týyp, óskendigin maqtanyshpen aıtýǵa bolady. Ásirese Kereı, Áz Jánibek, Táýke han, han Abylaı, Kenesary, uly Abaı, ǵulamalar Ahmet Baıtursynov, Qanysh Sátpaev, Muhtar Áýezovterdiń kindigi osy kıiz úı ishinde kesilgen. Árqashan qonys aýdarǵanda taza jerge tigilgen úıdiń saf aýasy aspan, jer, sýmen astasyp, qasıetti qara shańyraqtyń kıesi, múmkin, osyndaı ulylardyń kókiregine nurly sáýlesin quıǵan bolar.

Qazaq ómiri men mádenıetiniń, áleýmettik jaıynyń bir túıini kıiz úı men tórt túlikke baılanysyp jatady. Sálemi, kıimi, ydysy, salt-dástúri de osyǵan kelip saıady. Sondyqtan da olar buǵan laıyq qanatty sózder, yrymdar, ádetter, tyıymdar, ańyzdar da shyǵarǵan.

Kıiz úı berik aǵashtan (qaıyńnan, taldan) jasalady. Olarǵa qurt túspeıdi, basqa aǵashtar sıaqty tez shirimeıdi. Taldyń keregege qajetti jýan, jińishkesin tańdap alýǵa da bolady.

Úıdiń súıegin úıshiler jasaıdy, ony «úı basý» deıdi. Qajetti aǵashtar 6 aı, keıde bir jyldaı kóleńkede keptiriledi. Mezgili jetken kezde úıshiler bul aǵashtardy qajetinshe jonyp, morǵa, qozǵa (ystyq qolamtaǵa) salyp balqytyp, tezge  salyp túzetip alady. Olar úı súıegine laıyqtalǵan aǵashtardy jonyp, túzetip shaýyp, qyrnap bolǵannan keıin, ony taǵy morǵa salyp, kerege, ýyqqa, kúldireýishke laıyqtap yrǵaqqa (qalypqa) salyp, belgili bir úlgi, jobaǵa keltiredi de, ony qurastyra bastaıdy.

Kerege kıiz úıdiń negizin quraıdy. «Keregeń keń bolsyn» degen tilek osydan shyqqan. Óıtkeni úıdiń berik bolýy, keńdigi osy keregege  baılanysty. Kerege quraıtyn aǵashtardy jeli, onyń uzynyn erisi, qysqalaryn saǵanaq, balashyq dep ataıdy. Jelilerdiń basy men aıaǵyna ádemilik úshin oıyp, syzyqtar (yrý) júrgizedi. Jelilerdi tesip, túıeniń moıyn terisi nemese ógizdiń bas terisiniń sirisi (qaıystary) arqyly kókteıdi. Keregeniń basy men aıaq jaǵy sál shalqaıtyla, al ortasy dóńesteý jasalady. Daıyn keregeni qanat dep ataıdy, ıaǵnı 18 qanat úıde 18 kerege bolady. Kerege kóziniń úlken-kishisine qarap torkóz, jel kóz dep bóledi. Torkózdi kerege ádemi ári berik bolady.

Kıiz úıde esik ekeý bolady: ishki esik – syqylaýyq-aǵashtan jasalady, ekinshisi – kıiz esik – kıizden jasalady, ol syqyrlaýyqtyń syrtynan jabylady. Kıiz esik ashyq kúnderi mańdaıshaǵa deıin shıyrshyqtalyp jınalyp qoıylady, jaı kúnderi kún túspes úshin, onyń bir jaǵy baqan arqyly ashyq turady.

Aǵash esik mańdaısha, eki bosaǵa, tabaldyryq jáne eki jarma esikten quralyp, keregege bekitiledi. Keregeler bir-birine tańǵysh qur arqyly jalǵasady. Kerege bastary arqyly tartylatyn bas arqan mańdıshanyń eki jaǵyna myqtap baılanady. Úıdiń barlyq aýyrlyǵyn ustaıtyn, beriktigin saqtaıtyn bas arqan. Sándik úshin bas arqan tusynan jáne kerege basy týyrlyqty qajamas úshin basqur júrgiziledi.

Ýyq – kerege men shańyraq ortasyn qosatyn negizgi bóliktiń biri. Ýyq alaqan, ıini, qary jáne qalamy degen ataýlardan turady. Ol ıininen ishke ıile jasalady, ıaǵnı úıdiń  kúmbezdi úlgisi osy ýyqtan bastalady. Ýyq alaqandaǵy ýyq baý arqyly kerege basyna baılanyp, qalamy shańyraqtyń qalamdyǵyna suǵylady. Qalam men qalamdyq tórtburyshty qyrlanyp, oıylady. Mundaı ýyq berik bolady, ári aýyp, qısaıyp ketpeıdi. Qanat sanyna qaraı ýyqtyń sany da, uzyndyǵy da óse beredi. Ár úıde kólemine qaraı 60-160-taı ýyq bolady.

Shańyraq – kıiz úıdiń qasıetti, kıeli múlki. Qazaqtyń kóptegen jaqsy sózderi osyǵan baılanysty aıtylady. Shańyraq «úı, otbasy» degen maǵynany da bildiredi. «Shańyraǵyń bıik bolsyn» degen tilek bar. Kıiz úı shańyraǵy toǵyn, kúldireýish, kepildik degen bólikterden turady. Toǵyndy, ıaǵnı sheńberdi, qaıyńnan oıýlap, órnektep jasaıdy, jıilep qalamdyq oıady. Kúldireýish shańyraq kúmbezin jasaıdy. Kepildik kúldireýishtiń ornynan qozǵalyp ketpeýi úshin qyzmet etedi.

Úıshi úı súıegin tolyq jasap bolǵannan keıin, ony qyzyl tústi josamen nemese qyzyl, kók boıaýlarmen boıaıdy. Eger úı qaıyńnan jasalsa, ony ósimdik maıymen maılaıdy. Ol aǵashqa pil súıegi tústes óń beredi, ári oǵan sý sińbeıdi. Saltanatty ordalardyń shańyraǵyn, ýyǵyn, kerege basyn, mańdaıshasyn oıýlaıdy, órnekteıdi. Aýqatylar kúmispen, súıekpen, múıizben áshekeıleıdi.

Úı súıegi ázir bolǵan soń, onyń kıizderi jasalady. Kıizderi kerege boıyna týyrlyq, shańyraqqa deıin úzik, shańyraqty jabatyny túndik jáne kıiz esik dep atalady. Olar qoıdyń aq kúzem júninen basylady. Erterekte qazaqta qoı kóp, sondyqtan kıiz úıge qajetti materıal jetkilikti bolǵan. Mine, osy júnnen úı kıizderi daıyndalady. Qazaq dalasynda júnniń kóptigi sondaı, 25 myń qoıy bar qyzyljarlyq Qosshuǵyl degen baı qoıdyń jabaǵysymen qurt qaınatady eken. Onyń ázirleý, daıyndaý, pishý joldary uzaq bir ǵylymı etnografıalyq shyǵarmaǵa laıyq. Kıizder qur, baýlar arqyly tutylady. Olar týyrlyq baý, túndik baý, úzik baý, jel baý dep atalady. Týyrlyq pen úzikterdiń ózara aıqasatyn jerin jabyq deıdi.  Týyrlyq pen úzik baýlary kesteli, oıýly jalpaq qurdan jasalyp, úıge kórik berip turady. Kıiz syrtynan jel kótermes úshin eki beldeý arqan tartylady. Úıge qoldanylatyn arqan túrleri de kóp.

Shańyraqta jelbaý dep atalatyn oıý-órnekti, 4 shashaqty baý bolady. Ol jeldi kúni shańyraqty  bastyrýǵa, kóshkende baılaýǵa asa qajet. Jaı kúnderi úıge ásemdik, kórik berip turady.

Úı kıizderin ázirlep bolǵannan keıin, ony aq  bormen nemese kúıgen súıekpen borlaıdy. Bul ádemi aq tús beredi, ári kıizderdiń berik bolýyna, sý, jylý, sýyq ótpeýine edáýir áser etedi.

Kıiz úıdiń bir bólshegi – kádimgi shı. Ony júnmen orap, kilem, tekemet túsindeı oıýlarmen bezendirip toqıdy. Ony shym shı deıdi, oraýsyz shıdi aq shı deıdi.  Shı kerege men týyrlyqtyń eki ortasyna keledi. Onyń ásemdikke ári jylylyqqa áseri mol. Sondaı-aq shı turǵanda  syrttan qurt-qumyrsqa, kesirtke, jylan taǵy basqa jándikter kire almaıdy.

---