InfoHub Logo

Álıhan Bókeıhanov Nurmuhameduly (25.03.1866, burynǵy Semeı oblysy Qarqaraly ýezi Toqyraýyn bolysynyń 7-a-27.09.1937, Máskeý) — qoǵam jáne memleket qaıratkeri, ult-azattyq jáne Alash qozǵalysynyń jetekshisi, Alashorda avtonomıaly úkimettiń tóraǵasy, pýblısıs, ǵalym, aýdarmashy. Álıhan Bókeıhanov. Orta júz hany Bókeıdiń urpaǵy. Ata-tegi: Bókeı — Batyr — Myrzataı — Nurmuhamed — Álıhan.

Jasynan zerek, alǵyr ósken. Álıhandy ákesi Qarqaralyǵa alyp baryp, jergilikti moldanyń qolyna oqýǵa beredi. Biraq ol moldanyń qolynan oqýdy qanaǵat tutpaı, qaladaǵy úsh synyptyq staýat ashatyn mektepke aýysady. Ony bitirgennen keıin 1879-1886 jyldary Qarqaraly qalasyndaǵy qazaq balalaryna arnalǵan mektepte oqydy. 1886-1890 jyldary Ombydaǵy tehnıkalyq ýchılıshede oqyp, ony «tehnık» mamandyǵy boıynsha bitirip shyqty. 1890-1894 jyldary Sankt-Peterbýrgtegi Orman ınstıtýtynyń ekanomıka fakúltetinde oqydy. Munda ol stýdenttik qyzý pikirtalastarǵa qatysyp, XI ǵasyr Bsaǵasyn attaǵaly turǵan Reseıdiń qandaı jolmen damýy tıimdi bolatyndyǵy týraly qaıshylyqty pikirler qaqtyǵysyna kýá boldy, óz oıyn da shyńdaı tústi.

Bókeıhanov týraly «Semıpalatınskıı lıstok» gazetiniń 1906 jylǵy 5 maýsymdaǵy sanynda: «Ol Orman ınstıtýtynyń stýdenti bolyp júrgen kezinde barlyq stýdenttik qozǵalystarǵa belsendi túrde aralasyp, ásirese, solshyldarǵa ilesetin. Marksızm týraly qyzý pikirtalastarda ekanomıkalyq materıalızm qaǵıdalaryn des bermeı qorǵaıtyn» delingen. Á. Bókeıhanov Reseı jandarmerıa basqarmasynyń nazaryna alǵash ret stýdenttik jyldary — aq iligip, «Saıası — senimsizderdiń qara tizimine alyndy». Ol ınstıtýtty bitirgennen keıin Ombyǵa barady. Onda Orman sharýashylyǵy ýchılıshesine matematıka páninen oqytýshy bolyp ornalasty. Sosıalısik baǵyttaǵy «Stepnoı kraı» gazetiniń qyzmetine belsendi túrde aralasyp, onyń redaksıa alqasy quramyna endi. 1896 — 1903 jyldary Sherbına ekspedısıasy jumysyna qatysty. Onyń oıy boıynsha, ekspedısıa jumysyna qatysý sol tarıhı kezeńde qazaq halqy úshin eń zárý máselege aınalǵan — jer qatynastaryn tereńinen túsinip, belgili bir tujyrymdarǵa kelýge jaǵdaı jasaýǵa tıis edi. Álıhan Bókeıhanov ekspedısıa jumysyna qatysý barysynda qazaq dalasyna baılanysty Reseı ımperıasynyń kózdegen maqsatyn buryn ózi baıqaı bermegen jańa qyrynan kórdi jáne ortalyq bıliktiń taıaý jyldary iri sharalardy iske asyrýǵa daıarlyq jasap jatqanyn baıqaıdy. Qalaı bolǵanda da, Álıhannyń kózqarasynyń Sherbına ekspedısıasyna qatysqannan keıingi kezeńde úlken ózgeristerge ushyraǵandyǵy anyq. Degenmen, Bókeıhanov sıaqty qazaq zıalylarynyń múldem jańa sapaǵa kóterilýine 1-shi orys revolúsıasy erekshe yqpal etti.

Stýdenttik jáne Ombylyq ómiriniń alǵashqy kezeńinde Markstik baǵytta turǵan Bókeıhanovtyń saıası kóz qarasy ózgerdi. Ol qazaq dalasyn otarlaý saıasatyna bilek sybana kirisken patsha ókimetimen kúres júrgizý úshin áýeli búkil qazaq jurtynyń basyn biriktirýdi, sonymen birge orys qoǵamynyń ishinde resmı bılikke qarsy turǵan saıası kúresterge súıenýdi alǵa tartty. Álıhan 1905 jyly qarashada Máskeýde ótken Zemstvo jáne qala qaıratkerleriniń sezine qatysty. Sıeze qazaq halqynyń joǵyn joqtap sóz sóıledi. Sózinde ol qazaq halqynyń til, saılaý, din, t.b. bostandyqtary máselesin kóterdi. Ol osy jyly «Halyq bostandyǵy» (konstıtýtsıalyq — demokratıalyq) partıasynyń músheligine, al 1906 jyly onyń okrýgi quramyna endi. Bókeıhanov konstıtýtsıalyq — demokratıalyq partıanyń Qazaqstanda bólimshesin ashýǵa ynta bildirdi. 1906 jyly maýsymda Semeıde ótken qazaq saılaýshylarynyń sezinde Bókeıhanov «Halyq bostandyǵy» partıasynyń baǵdarlamasyn qýattap sóz sóıledi. Bókeıhanov birinshi memlekettik dýmaǵa Semeı oblysynyń qazaqtary atynyn depýtat bolyp saılandy. Biraq, ol birinshi memlekettik Dýma jumysyna qatysa almady. Óıtkeni Bókeıhanov Dýmada óz jumysyn bastaǵan kezde dala general — gýbernatorynyń negizsiz jarlyǵymen, sottyń tergeýinsiz 3 aı Pavlodar abaqtysynda otyrdy. Al abaqtydan shyǵyp, Sankt -Peterbýergke jetkende Dýma patshanyń úkimimen taratylyp, onyń biraz músheleri narazylyq aktisin qabyldaý úshin Fınlándıanyń Vyborg qalasyna júrip ketken edi. Bókeıhanov ta solardyń artynan attanyp Vyborg úndeýine qol qoıdy. Sol úshin jazaǵa tartylyp, Sankt — Peterbýrg sot palatasynyń  tótenshe májilisiniń sheshimimen úsh aıǵa Semeı túrmesine jabyldy.

1906 jyly Ombyda shyǵatyn kadettik  «Golos stepı», «Omısh» jáne «Irtysh» gazetinde 1908 jyly Peterbýrgte jaryq kórgen menshevıktik «Tovarısh», kadettik «Rech», «Slovo» gazetteride redaktorlyq qyzmet atqardy. Sol jyly Samaraǵa jer aýdarylyp, 1909-1917 jyldary Don egishilik banki bólimshesinde jumys istedi. 1912-1917 jyldary kadetter partıasy OK-niń múshesi boldy. XX ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq qoǵamynyń saıası jáne rýhanı ómirin de «Qazaq» gazetin uıymdastyrýda jáne onyń jalpy ulttyq deńgeıge kóterilýine Bókeıhanov zor eńbek sińirdi. 1914 jyly maýsymda memlekettik dýmadaǵy musylman Fraksıasynyń uıymdastyrylýymen shaqyrylǵan búkil Reseılik musylman sezine qatysty, musylman fraksıasy búrosynyń turaqty múshesi boldy. Birinshi dúnıe júzilik soǵys jyldary maıdannyń qara jumysyna alynǵan qazaq, qyrǵyz, ózbek, t.b el azamattaryna qajetti túrli kómek kórsetý isine bashylyq jasady. Osy maqsatta 1917 jyly 15 aqpanda Mınskidegi zemstvo jáne qala odaqtary janynan ashylǵan brantanalar bóliminiń bastyǵy qyzmetin Bókeıhanov atqardy. 1917 jyly 20 naýryzda Ýaqytsha úkimettiń Torǵaı oblysy komısary jáne Túrkistan komıtetiniń múshesi qyzmetine taǵaıyndaldy. Bókeıhanov eski patshalyq bıliktiń ornyna kelgen Ýaqytsha úkimet jaǵdaıynda oblys basshysy dárejesine kóterilgen alǵashqy qazaq bolatyn. Ulttyq memleket qurý Bókeıhanovtyń túpki maqsaty boldy. Ol Ýaqytsha úkimetke, sondaı-aq kadet partıasyna úlken úmitpen qarady. Biraq onyń bul úmitiniń negizsiz ekendigin kóp uzamaı ýaqyttyń ózi kórsetip beredi. Bul Bókeıhanovtyń kadet partıasynan shyǵýyna alyp keldi. Onyń jetekshiligimen 1917 jyly shildede birinshi jalpyqazaq sezi ótkizildi, sondaı-aq «Alash» partıasy quryldy.

Bókeıhanov 1917 jyldyń kúzi men qysynda memlekettik bostandyqqa jetýdiń túrli joldaryn qarastyrdy. G.N. Potanın bastaǵan Sibir avtonomıashylarymen qatynas jasap, Sibir avtonomıasy quryla qalǵan kúnde Qazaqstannyń onyń quramyna enýin jaqtady. Biraq, búkil ımperıa kóleminde jaǵdaıdyń kún ótken saıyn shıilenise túsýine baılanysty, bul pikirdiń iske asýy ekitalaı edi. Mine osyndaı jaǵdaıda Bókeıhanov pen A. Baıtursynov bastaǵan bir top qaıratkerlerdiń usynysymen uıymdastyrý boıynsha 1917 jyly 5-13 jeltoqsanda Orynbor qalasynda qazaq memlekettigi týraly másele qaraǵan jalpyqazaq sezi bolyp ótti. Sıeziń kún tártibinde turǵan eń negizgi másele — keńestik bılikke qatynas jóninde baıandamany Bókeıhanov jasady. Sıez qazaq bolystaryn búlinshilikten saqtaý maqsatynda ýaqytsha «Ult Keńesin» quryp, onyń aty «Alashorda» bolsyn degen sheshim qabyldady. 25 orynnan turǵan bul úkimettiń tóraǵasy bolyp kópshilik daýyspen Bókeıhanov saılandy.

Azamat soǵysy bastalyp ketkennen keıingi kezeńde Bókeıhanov bastaǵan Alashorda ókimeti keńes bıligine qarsy kúresip, aq qazaqtary men patsha generaldarynyń jaǵynda boldy. Bólshevıkter partıasy usynǵan baǵdarlamany qazaq qoǵamyn úlken apatqa uryndyrýy múmkin eksperıment esebinde baǵalap, al qazaq komýnıseriniń rotalyq bıliktiń qol shoqpary retinde aıyptady. 1918-1919 jyldary Alashorda jasaqtary qyzyl áskerge qarsy shaıqastarǵa qatysty, keńes bıligin qoldaǵan qazaqtardy jazalady. Keńes ókimeti 1919-1920 jyldaryndaǵy Alash qozǵalysyna qatysqandarǵa jarıalaǵan keshirimmen keıigi ýaqytta da Bókeıhanov óz prınsıpine senimdi kúıde qaldy. Keńes bıligi tusynda ol týǵan eli úshin belsendi qyzmetten bas tartqan emes. 1920 jyly Qazaq AKSR-y Eginshilik halyq komısarıaty kollegıasynyń múshesi, 1922 jyly ulttar isteri jónindegi halyq komısarıaty (Máskeý) janyndaǵy Ortalyq Baspanyń ǵylymı qyzmetkeri, 1926-1927 jyldary Reseı ǴA—nyń ǵylymı qyzmetkeri boldy. Ókinishke oraı Stalın basqarǵan joǵarǵy bılik revolúsıaǵa deıingi qazaq zıalylaryna, onyń ishinde Bókeıhanovqa senimsizdik tanytty, qoǵamdyq qyzmetin teris baǵalap, shektep otyrdy. 1925 jyly Qazaqstandaǵy saıası bılikke F. Goloshekın kelgennen keıin júrgizilgen onyń qonys aýdarýshylarǵa keń jol ashý saıasatyna jol bermeý úshin qazaq qojalyqtaryna qajet jer normasyn anyqtaý maqsatynda KSRO ǴA janynan profesor S.P. Shvesov bastaǵan ekspedısıany qurý isine belsene aralasyp, onyń quramyna ózi de endi. Qazaqstanda qonys aýdarýshylarǵa jararlyq artyq jer joq ekendigin ǵylymı turǵydan negizdep bergen bul komısıanyń jasaǵan tujyrymdarymen usynystary F. Galoshekınge jáne ortalyq memleketterge unaı qoıǵan joq. 1926 jyly Bókeıhanovty Máskeýden baqylaýshy oryndardyń ruqsatynsyz shyǵyp ketkeni úshin OGPÝ  qyzmetkerleri Aqtóbede tutqynǵa aldy da, keıin qaıtaryp, Býtyrka abaqtysyna jabyldy. Biraq ony 15 kúnnen soń shyǵaryp jiberýge májbúr boldy. Zorlyqshyl bıliktiń bul qoqan — loqysy kúreste qaıratkerlerdiń júregin shaılyqtyra alǵan joq edi. Kelesi 1927 jylǵy odaqtyń Eginshilik komısarıatynda ol profesor Shvesov usynǵan jer normasyn qorǵap sóz sóılep, otarshyl pıǵyldaǵy sheneýnikterdi áshkerelep synǵa aldy.

Bókeıhanov 1927 jyldyń 1- shi qazanynan bastap Máskeýde, OGPÝ oryndarynyń baqylaýy astynda turýǵa tıis body. Úkimet oryndarynyń, jeke adamdardyń ony Qazaqstanda turyp, qyzmet isteýine ruqsat surap ortalyqqa jasaǵan ótinishterinen nátıje shyqpady. 1928 jáne 1930 jyldary eki márte Alash qozǵalysynyń belsendi qaıratkerleri tutqynǵa alynyp, sottalǵanda, OGPÝ oryndary Bókeıhanovty bir-aq ret shaqyryp túsinik alýmen shekteldi. OGPÝ oryndarynyń Bókeıhanovty da qamap qoımaı, syrt qaldyryp qoıýyn shamalylap túsinýge bolady. Óıtkeni Bókeıhanovty tutqyndaý arqyly olar óz pıǵylyn qoǵamdyq pikir aldynda tym aıǵaqtap alýdan qaımyqty. 1937 jyly 27 qyrkúıekte KSRO joǵarǵy soty áskerı kollegıasynyń negizgi úkimi boıynsha atý jazasyna kesilgen. Sońǵy tergeýde Alash partıasy men keńestik bılikke qarsy áreketterine baılanysty barlyq jaýapkershilikti óz moınyna alǵan Bókeıhanov aqty sózinde «Keńestik bılikti súıgen emespin, biraq moıyndaýǵa májbúrmin» dep málimdedi.

1989 jyly 14 mamyrda KSRO joǵarǵy sotynyń qaýlysy boıynsha áreketinde qylmys quramy joq bolǵandyqtan aqtaldy.

---