InfoHub Logo

Álemdi moıyndatqan dańqty qolbasshylardyń biri - Aqsaq Temir. Ataqpen birge ańyz ben aıarlyq ilesip júretinin eskersek Temir týraly túrli mysaldar jeterlik. Bireýler onyń aqsaqtyǵyn ishten bite týǵan kemistikpen baılanystyrsa, ekinshiler kezinde qaraqshylar basshysy bolǵan jigittiń aıaǵana barymta kezinde jebe qadalǵan deıdi. Al, tarıhqa súıensek Aqsaq Temir 1336 jyly Buhar handyǵynyń quramyndaǵy Kesh shahary mańynda dúnıege kelgen. Túbi monǵol-túrik taıpasy atanǵan Barlas rýynan. Onyń ákesi Taraǵaı osy taıpanyń kósemi bolypty.

Temirdiń kezeńi san qıly oqıǵalarǵa toly. Shaǵataı memleketiniń qulaýy, Máýrenahrdy túrik ámirleriniń týlaqtaı etip tartysqa salýy, mońǵoldardyń tutas Shyǵys Túrkistan men Qulja aýmaǵyn, Jetisýdy qaramaqqa alyp Tuqylyq Temirdi taqqa otyrǵyzatyn osy tus. Qaraqshylarymen kelip Kesh sháriniń bıleýshisi Qajyǵa qyzmet ete bastaǵan Aqsaq Temirdiń bılikke qol jetkizýine Tuqylyq Temirdiń Maýrenahrǵa joryq jasaýy yqpal etken. Kesh bıleýshisi qashqan soń Aqsaq temir Tuqylyqpen kelisimge kelip, kenttiń bıleýshisi atanady. Al, 1361 jyly ol tek shahar ámiri emes, Tuqylyqtyń Máýrenahrdy bılegen uly İlıas qojanyń senimdi serikteriniń birine aınalady. Ýaqyt óte kele Ámir Temir kóregen suńǵylalyq tanytady da mońǵoldarmen atquıryǵyn kesisip, túrik ámiri Qazaǵannyń nemeresi Qusaıynmen birigý arqyly burynǵy dostaryna soqqy bere bastaıdy. Osynyń arqasynda 1364 jyly Máýrenahr túbi túrik Qusaıyn hannyń qolyna ótedi. Biraq, anasynan qan ýystap týǵan Temir ózine burynǵy Kesh shaharynyń qaıtarylǵanyn ǵana kanaǵat tutpaı, Qusaıynǵa qarsy eki márte soǵys ashady. Aqyrynda 1370 jyly 34 jasynda Qusaıyndy óltirip, bar tizgindi qolyna alady. Biraq, ol han degen ataqtan qashqaqtap, Uly Ámir-degendi qalaıdy.

Aqsaq Temir bılikti alysymen áýeli óz tártibin qabyldamaǵan kórshi bıleýshilerdi moıynusyndyra bastady. Jetisý men Shyǵys Túrkistanǵa joryq jasady. 1379 jyly Horezmdi talqandady. Al, keler jyly Parsylarǵa joryqqa shyqty. Temirdiń ustanǵany "Bir jahanda eki bıleýshi bolýy múmkin emes",- degen uran edi. 2 jyl ishinde Gerat, Horasan, Seıstan alyndy. Jalpy, Aqsaq Temir Parsy eline úsh márte joryq jasaǵan. Aınaldyrǵan 4-5 jyl ishinde Aqsaq Temir mońǵol ıeligindegi Qara Ertiske deıingi, altynordalyqtar at sýaryp júrgen Edilge deıingi aralyqty túgel ıemdendi. Parsynyń batys bólig imen Baǵdatty ýysynda ustaǵan Jalaıyrlar bul kezde jergilikti soǵystardan yǵyr bolǵan edi. Osynyń saldarynan kúlli óńir Temirdiń uly Omar sheıhtiń qol astyna kirdi. Al, Kaspıı jaǵalaýy, Ázerbaıjan men Qap taýynyń bir bóligi Ámirdiń ekinshi uly- Mıran shahty moıyndady.

Temirdi kóp mazalaǵan óz kómegimen Mamaıdy jeńip, Altynorda taǵyna otyrǵan Toqtamys han boldy. Máýrenahrǵa tumsyq suǵyp bir jeńilgen Toqtamys, Qap taýynda da qıǵalaq saldy. Uly Mıran shahqa kómek berýge attanǵan Ámir Temir 1395 jyly orys eliniń ońtústigin basyp aldy da, Toqtamyspen Terek ózeni boıynda qylysh júzdestirdi. Qaharǵa tótep bere almaı qashqan jaýyn ókshelegen bıleýshi jolyndaǵy Astrahan Saraı, Azov, Kafý syndy shaharlardy tas-talqan etken. 1398 jyly Ámir Temir Úndistandy jaýlaýǵa attanǵan.

Temirdiń 1401 jyly Baǵdattaǵy bılikti nyǵaıtýy asqan qatygezdikpen júzege asty. Osy shaıqasta 90 myń adam jan tapsyrypty. Jalpy, HY ǵasyr Aqsaq Temirdiń Osman ımperıasynyń sultany Baıazıtpen qyrqysýynan bastalady. Buǵan túrikterdiń Temirdiń senimdi adamy bılep otyrǵan Arzındjan shaharyn basyp alýy túrtki bolǵan. Bas aıaǵy eki-aq jyldyń ishinde Temir Baıazıttiń talqanyn shyǵaryp, ózin tutqynǵa aldy. Angordaǵy ataqty shaıqastyń bulaı tamamdalýy tek osmandyqtardyń ǵana emes, kishi Azıa bıleýshileriniń barlyǵynyń basyna kún týdyrdy. Kóregenniń jasaǵy barlyq qalalardy jaıpap ótti.

Kishi Azıaǵa saparyn aıaqtap, Samarqanǵa oralǵan Aqsaq temirdiń kókeıin tesken Qytaı edi.

Bılikke umtylý jolynda bar amaldy qoldanyp, 1370 jyly 34 jasynda taqqa otyrǵan Ámir Temir Parsyny, Qap taýy men Edil boıyn basyp alyp, túrik sultany Baıazıtti talqandaǵannan keıingi armany Qytaı tórinde at oınatý edi. Bul eldi jaýlaýdy ol 1398 jyldan bastap kóksegen. Osy maqsatyna jetý úshin shegaraǵa jaqyn mańnan eki bekinis te saldyrypty. Jaýlap alǵan jerlerindegi han sultandardy tynyshtandyramyn dep júrip, tek 1405 jyly ajdaha tańbaly elge joryqqa shyǵady. Alaıda, 70-ti alqymdaǵan Ámir Otyrar qalasyna jetkende syrqattanyp kóz jumady da, maqsaty oryndalmaı qalady.

Aqsaq Temir týraly tek bılikke umtylýshy degen kózqaras qalyptastyrý jón bolmas. Onyń ózi bılegen elderdiń barlyǵynan sheber aldyryp Samarqandy kórkeıtkeni, Qoja Ahmet Iassaýıǵa kesene saldyryp, Túrkistan qalasyn túrlendirgeni kópke málim.

Aqsaq Temir álemdi titirkentken uly qolbasshy Shyńǵyshan ómirden ozǵanyna bir ǵasyr óter-ótpesten dúnıege kelgen tulǵa. Qazirde osy ekeýdiń arasynan uqsastyq izdeýshiler bar. Derekterdiń kóbi Ámir Temir Shyńǵyshandy ustaz tutqan-aý degen boljamǵa ıtermeleıtini de ras. Áskerdi tártipte ustaý, jaýlap alǵan jerlerinde mádenıetke, bilimge keńistik berý, tóńiregine ǵalymdardy toptastyrý syndy uqsastyqtar barshylyq.

Qazir de dańqty qolbasshylardy menshikteý júrip jatyr. Osydan biraz buryn qazaq zıalylary "Shyńǵyshan qazaq pa, qazaq emes pe?",- degen máselege bas qatyryp edi. Endi osy indet ózbek aǵaıyndarǵa juqqan syndy. Óz jerine jýyp ketkenniń barlyǵyn baýyrana búrip ala qoıatyn kórshilerimiz bizdiń jerimizde turyp, qalamyzdy kórkeıtken Ámir Temir ózbek ekenine shúbá joq - dep eminip otyr.

Eskendir Zulqarnaıyn, Edil batyr, Shyńǵyshan syndy dara qolbasshylar shoǵyrynyń sońyn Aqsaq Temir túıindep tur. Ózgeleri sıaqty onyń tulǵasy da áli san pikirdiń ushyǵyna iliger, zertteler.

Ámir Temirdiń tarıhy óziniń kózi tirisinde-aq qaǵazǵa túsken. Ol týraly álı-ben Djemal-al-Islam, Nızam-ad-dın Shamı, Sheref ad-dın Iezdı, Hafızı Ábrý syndy ǵalymdar qalam tartqan. Ol eńbekterdiń birazy bizge tozǵan qoljazba kúıinde jetti. Al, tolyq saqtalǵandary Brıtanıa syndy elderdiń murajaıynda.

---