InfoHub Logo

Dástúr jaıynda aıtyla beretin áńgime, onyń aınalasynda ólispeı berispeıtindeı ótip jatatyn talas-tartys, birde bátýaly, birde bátýasyz pikir alysý, sirá, máńgi tolastamas. Óıtkeni dástúr degenimiz — túp tamyry túý ǵasyrlar qoınaýynda jatsa da — ylǵı bir túlep, jańǵyryp kórinetin, ádebıettiń ár kezeńi saıyn buryn jurtqa belgisiz jańa astarynan ashylyp jatatyn jandy proses. Onyń toqtap, toqyraýy múmkin emes. Toqtap, toqyrady-aq, onda qandaı bir ádebıet bolmasyn ne meńireý, ne meshel kúıge túseri haq. Sondyqtan da búgingi zamanymyzdyń buryn-sońdy bolyp kórmegen uly ózgeristerimen, ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıasymen aǵaıyn-juraǵattaı qaýyshyp, qoıan-qoltyq aralasyp ketken, ósken, óreli qazirgi poezıamyzdyń ón boıynda ǵasyrlar qoınaýynda jatqan sol rýhty baba dástúrdiń kózge kórinbes tiri kletkalary men talshyqtaryna deıin bar ekenin dáleldep jatý artyq.

Bul jerde maqalamyz bastalar-bastalmastan-aq ǵasyrlar qatparynda, ǵasyrlar qoınaýynda degen sózderdi qaıtalap jatqanymyz tekten tek emes. Shynynda, biz anda-sanda bolmasa, kóbine-kóp dástúrdiń tereńdegi tamyryn emes, beleńdegi saǵymyn, árisin emes, berisin sóz etip kelemiz. Sonaý Asanqaıǵy, Shalkıiz, Aqtamberdi, Buqarlardy oqyp-úırenip jatqanymyzben, olardy qazaq óleńiniń dástúr-bastaýlary retinde tanyp-zerdelep jatqanymyz shamaly. Oǵan eń basty dálel: olardan qalǵan kól-kósir muralardyń osy qazirgi poezıamen genetıkalyq birliginiń áli kúnge qarastyrylmaı júrgeni. Áli de bolsa tereń ıgerilip, tereń zerttelmeı jatqandyǵy. Sodan ba eken, bizdiń ótken, burynǵy poezıamyz jaıly ózge jurtshylyq kóp aıta bermeıdi, aıtqannyń ózinde, Shyǵys poezıasy degen jalpy uǵymǵa qosaqtap, qosyp jiberedi. Onyń ózinde de tym saıaz, tym buldyr. Oǵan, árıne, ókpe joq. Óıtkeni óz sheńberimizdi ózimiz aıadaı qyp shektep otyrsaq, ózge jurt ony qaıdan alyp keńeıte qoımaq? Shyntýaıtyna kelsek, Shyǵys poezıasy degen hrestomatıalyq uǵymǵa geografıalyq beldeý arqyly qosylsaq, qosylarmyz, al biraq kórkemdik-estetıkalyq beldeý jaǵynan biz esh ýaqytta qosyla almaımyz.

Bul jerde jańalyq ashyp otyrǵan eshteńemiz joq. Muny bárimiz de jaqsy sezinip, jaqsy bilemiz. Óıtkeni Shyǵys poezıasyna tán komponent-qasıetter — kózdiń jaýyn alardaı myń buralyp sylańdaǵan arý men úlbiregen gúl, jemisi tańdaı úıirer beıishti baý-baqsha men qulaq quryshyn qandyrar saıraǵan bulbul, urttasań, demimen júrek sharpıtyn sharap pen shóptiń átiri sebilgen móldir haýyz, nebir astan-kesten oqıǵalardyń ózin asyqpaı, aqyryn jetkizetin sazdy yrǵaq pen fánı týraly bapty maqammen aıtylar danalyq sol tustaǵy qazaq poezıasynda joq, bolsa da, ne oryndalýy, ne rakýrsynyń qoıylýy múlde bólek.

Sol tustaǵy qazaq jyraýlarynyń óleńderin oqyp otyrsańyz, sóz joq., sizdiń qulaǵyńyzǵa shetsiz-sheksiz dalany tiriltip, dúrliktirip bara jatqan tuıaq dúbiri, myń san qoldyń qıqýy men aıqaıy, qynaptan sýyrylǵan qylyshtardyń satur-sutyr soqtyǵysy, qysqada kegi, uzynda óshi ketken jandardyń bir-birimen ustasa ketkendegi tunshyǵa shyqqan arsy-gúrsi qyjyldy demi, qarý tıgen qalqan shyńyly men ańyratyp tartqan adyrnalardan ushqan qaýyrsyndy jebelerdiń sýyly — bári-bári estilip jatary sózsiz. Jortýyldy erjúrek poezıa! Oǵan mamyrajaı ekzotıka múlde jat!

Sondyqtan da bizdiń sol bir kezeńdegi poezıamyzdy Kóshpeliler nemese Dalalyqtar poezıasy dese, áldeqaıda tıimdi, áldeqaıda oryndy sıaqty. Árıne, bul áli de bolsa ádebıetshiler kóp qadalyp, kóp zertteıtin másele. Bul jerde tek biz oǵan sóz reti kep qalǵan soń ǵana aıaldap, toqtalyp jatyrmyz. Áıtpese, ol máseleniń sholaq qaıyrylǵan birer sóılemmen bite qalmasyn biz de jaqsy bilemiz.

Asanqaıǵy, Shalkıiz, Aqtamberdi, Buqar sıaqty alyptardy aýyzǵa alyp otyrǵan taǵy bir sebebimiz — búgingi áńgimemizge tikeleı qatystylyǵynan. Ol, joǵaryda janamalap aıtyp ótkenimizdeı, búgingi poezıamyzdyń dástúr jalǵastyǵyn sol alyptardyń shyǵarmalarynan izdestirsek degen pikir.

Sondyqtan, eń aldymen, dástúr jalǵastyǵy degenimiz ne? Dástúr qalaı jalǵasyn tabady? Onyń laıyqty izbasar murageri kim bola alady? Osy suraqtar tóńireginde sóz sabaqtap, pikir tarqatyp kóreıik. Sóz joq, biz osy ýaqytqa deıin kóbine-kóp dástúr jalǵastyǵy degen uǵymdy tym ushqary, tym ústirt, bir jaqty qarastyryp kelemiz. Bul uǵym, tipti, keıingi kezde óziniń tabıǵı jaratylysynan aırylǵan, ne ushyp, ne júzip jarytpaıtyn asyrandy qazǵa aınalyp bara jatqandaı. Al mundaı úlken uǵymdy tabıǵı jaratylys bitiminen aıyryp qaraý túptiń túbinde aýladan asylyp ary qaraı almaýǵa, qara qulypty qaqpa ishine qamalǵan tomaǵa-tuıyqtyqqa ákelip soǵatynyn bárimiz eskere bermeımiz.

Biz dástúr jalǵastyǵy degen uǵymdy kóbine-kóp belgili bir shyǵarmalardyń syrtqy pishin-qurylysynan, býyn-býnaq ólshemderinen, dybystyq alletrasıalardan, sózderdiń syrtqy qozǵalys-qımyldarynan izdestiremiz de, onyń ishki tynysy men demine, áleýmettik kóterer júgine, kórkemdik-ıdeıalyq qýatyna úńile bermeımiz. Ras, bul máseleni qozǵaǵanda, qandaı bir shyǵarmanyń bolmasyn, syrtqy pishin-qurylysyn, býyn-býnaq ólshemderin, dybystyq alletrasıalaryn, sózderdiń syrtqy qozǵalys-qımyldaryn, t.b. tolyp jatqan atrıbýttardy aınalyp ótýge bolmaıdy. Óıtkeni olar jyr týar sáttegi aqyn júregindegi qupıa qubylystyń surapyl silkinisinen paıda bolǵan jandy músheler.

Olardy aıyryp, alyp tastaı almaısyz. Biraq solaı bola tura, biz, eń aldymen, aqyn júregindegi qudiretti qubylys týdyrǵan sol kezdegi ýaqyttyń aýa raıyn, áleýmettik atmosferany baıyptap, baǵdarlap alǵanymyz durys. Óıtkeni qandaı bir stıhıaly burqanystan týǵan shyǵarma bolmasyn, báribir ózin qorshaǵan áleýmettik ortanyń, belgili bir ýaqyttyń kórkem kóshirmesi. Aqyn júreginen qorytylyp shyqqan sol zaman kórinisi. Sondyqtan da biz qaıta-qaıta tápishtep aıtyp otyrǵan dástúr jalǵastyǵyn dál osy jerden izdestirgenimiz maqul. Asanqaıǵy, Shalkıiz, Aqtamberdi, Buqarlardyń kez kelgen óleńin oqyp kórińizshi: árqaısysy qadaý-qadaý alyp dińgekter sekildi úlken áleýmettik júk arqalap turǵan joq pa?! Sondyqtan da olar ǵumyrly, sondyqtan da olar máńgilik! Olardyń árqaısysy tutas bir dáýir, tutas bir tarıhı kezeńniń bel balasy. Sondyqtan da olar tek úlken ádebı tulǵalar ǵana emes, úlken tarıhı tulǵalar da! Sondyqtan da olardyń jyr, tolǵaýlary tarıhtyń talaı-talaı alasapyran oqıǵalarynyń arasynda adasyp, joǵalyp ketpeı, bizge kelip jetti. Áıtpese, sol kezde qora-qopsy, kórshi-qolań, qyz-qyrqyndy jyrlaıtyn jyraýlar bolmady dep otyrsyz ba? Bolǵanda qandaı! iraq olar bizge qaraı sapar shege almaǵan, ıaǵnı halyq júreginde saqtalmaǵan, sol qora-qopsy, kórshi-qolań aınalasynda qalyp qoıǵan.

Sondyqtan biz búgingi aqyn shyǵarmalarynan ejelden kele jatqan dástúr jalǵastyǵyn izdestiretin bolsaq, onda, eń aldymen, onyń kóterer áleýmettik júgine, azamattyq únine zer salyp, nazar tikteýimiz kerek. Jekeleı atrıbýttaryn /uıqasyn, yrǵaǵyn, býyn-býnaǵyn, t.b./ áńgime etsek, sonan keıin áńgime eteıik!..

Degenmen, bul pikir de bizdiń oıymyzdyń ornyqty formýlasy bola almaıdy. Oǵan taǵy árirek kóz salyp, tereńirek úńilgen jón. Óıtkeni sol bir kezeńder de, sóz joq, álgindeı alyptardyń maqamy men sarynyn, taqyrypty ıgerýdegi metody men metologıasyn, bas aýyrtyp, baltyr syzdatpaı-aq, ózine shapshań ıkemdeı qoıatyn ázir asqa tik qasyq daıyn aýyzdar bolǵan. Biraq olar da bizge jetpegen. Asanqaıǵy, Shalkıiz, Aqtamberdi, Buqar shyǵarmalarynyń bizge jetken sebebi, olardyń árqaısysy jyrlanar taqyryptyń áleýmettik mańyzyn ózinshe ashyp, ózinshe kóterip, buryn belgisiz jańa obrazdar júıesin, sózderdiń sıntaksıstik jańa túzilisin, olardyń semantıkalyq jańa mánin dúnıege keltirgen. Iaǵnı árqaısysy birin biri qaıtalamaıtyn jeke-dara jańalyq ákelgen. Shynynda da Asanqaıǵynyń tereń fılosofıasyn, Shalkıizdiń emenniń ıir butaǵyndaı aıqasyp jatqan joldary men Aqtamberdiniń jortýyl urandy daýsyn, Buqardyń birlikke shaqyrǵan qaısar aqyldy narkesken sózderimen shatastyra almaısyz. Árqaısysy erek ún, bólek bitimge ıe.

Sonymen, bizdiń aıtpaǵymyz: tereń áleýmettik máni bar óz daýsy, óz únimen kelgen jańalyq qana dástúrdi jalǵastyra alady, tek sol ǵana dástúr jalǵastyǵyn quraı alady. Iaǵnı dástúrdi ózinshe jetildirip, ony ózinshe jańǵyrtqan, jańalyq ákelgen tulǵa ǵana baba dástúrdiń murageri bolyp tabylady.

Al belgili saryn, taptaýryn jolmen júrgender, «sen tımeseń, men tımen, badyraq kóz» degen beıshara moraldyń qolyna sý quıýshylar eshýaqta da dástúr jalǵastyrýshylar bola almaıdy. Olar — dástúrdi jalǵastyrýshylar emes, dástúrdi bylǵaýshylar, dástúrdi búldirýshiler. Tasada turyp talantqa tas laqtyrýshylar da, kóleńkede otyryp kósemsip sóıleıtinder de solardyń ishinen shyǵady. Sózdi tozdyryp, oıdy azdyratyn da solar. Uıqasty buzdy, býyndy syndyrdy dep, únin emes, túrin sóz etip, jańalyqtyń jaǵasyna jarmasyp jatatyn da solar. Óıtkeni jańalyq olardyń saı-salany yqtap qonǵan qamys kúrkesin tegeýrindi bir demimen-aq ysyryp tastaı salýy múmkin. Sondyqtan da olar jyly oryn, yqta-mekenin qolpashtap, qorǵashtap baǵady. Sondyqtan da olar dástúrdiń syrtqy kıimin ǵana sóz etip, ishki ıirimine kózin tars jumyp qaraıdy. Sodan uıqas pen tarmaqtardy, býyn men býnaqtardy shotqa salyp otyratyn býhgalterler paıda bolady...

Bizdiń dástúr jalǵastyǵynan úlgi kórsetip, dáris beretin uly-uly mektepterimiz bar. Bul rette Mahambet pen Abaı óleńderin atasaq ta jetkilikti. Onyń ekeýine birdeı emes, tek bireýine, Abaı mektebine az-kem toqtalyp óteıikshi.

Abaı, sóz joq, arǵy-bergi ádebı tarıhymyzda buryn-sońdy bolmaǵan uly mektep, qaıtalanbas ǵajap qubylys. Onyń búkil tvorchestvosyn bylaı qoıǵanda, ár óleńiniń ózi irgeli dúnıe, iri oqıǵa. Ár sóz, ár joly jańalyq! Biraq osyǵan qarap, ony ózine deıingi burynǵy aqyn-jyraýlardyń baı tájirıbelerinsiz, taǵylym-tálimderinsiz taqyr jerge tamyr salyp ósti desek, onda biz qatty qatelesken bolar ek. Ol, kerisinshe, ózine deıin jasalynǵan halqymyzdyń boıyndaǵy rýhanı baılyqpen meıiri qanǵansha sýsyndap, ony jetildirip, qaıta qorytyp baryp, jańa ádebı álemdi ómirge ákeldi. Ol, eń aldymen, ózine deıingi aqyn-jyraýlardan halyqqa qyzmet etý, halyqtyń úni bolý, qoǵamnyń áleýmettik mánin ashyp kórsetý, kúreskerlik sıaqty basty-basty máselelerdi mıras etti. Sóıtip, ol óleńniń qasterli qasıetin, eń basty qasıetin ustanyp qaldy. Dástúr jalǵastyǵy degenimiz, mine, osy! Árıne, ol árbir materıal qarsylyǵyn nemese taqyryp qarsylyǵyn, ózinshe jeńdi, ózinshe balqytty. Sodan baryp, buryn bolyp kórmegen ishki mazmuny tunba baılyǵynan bastap, syrtqy tulǵa bitimine deıin erek óleńder dúnıege keldi. Degenmen, sol múlde jańa, múlde erek kesek dúnıelerdi paıymmen paraqtap, baıyppen baǵdarlasańyz, olardyń ishinen sizdiń qulaǵyńyzǵa sonaý-sonaý ǵasyr qıyrynda qalǵan aqyn-jyraýlardyń úni men sazy, maqamy men saryny talyp bolsyn estilip jatatyny sózsiz. Tyńdap kóreıikshi:

Buqar jyraý:
Ekinshi tilek tileńiz —
Eń shuǵyl pasyq zalymnyń
Tiline erip azbasqa...
Altynshy tilek tileńiz —
Alpys basty aq orda
Ardaqtaǵyn aıaýlyń
Kúninde bir kún bireýge
Teginnen tegin olja bolmasqa.
Jetinshi tilek tileńiz —
Jelkildegen tý kelip,
Jer qaıysqan qol kelip,
Sonan bir sasyp turmasqa.

Endi Abaıdyń ataqty myna óleńin oqyp kóreıik.

Bes nárseden qashyq bol,
Bes nársege asyq bol.
Adam bolam deseńiz,
Tileýiń, ómiriń aldynda,
Oǵan qaıǵy jeseńiz.
Ósek, ótirik, maqtanshaq,
Erinshek, beker mal shashpaq —
Bes dushpanyń bilseńiz.
Talap, eńbek tereń oı,
Qanaǵat, rahym oılap qoı —
Bes asyl is, kónseńiz.

Eki óleńde de qozǵalar másele — adamǵa aıtylar aqyl, tilek, ósıet. Buqar jyraý ony ret-retimen sanamalap aıtsa, Abaı ony qosyp, jınaqtap aıtqan. Sonymen birge, óleńderdiń mazmuny jaǵynan da týystyq bar. Ekeýi de bir-birimen alystan oraǵytyp, qashyqtan qaıyryp jatpaı, dál qarsy aldynda, dál janynda otyryp, eń bir súıektes jaqynyńdaı aqyl aıtyp, naqyl úıretýimen úndes. Árıne, Abaı óleńi úlgi, túr jaǵynan da, mazmun baılyǵy jaǵynan da, kórkemdik-estetıkalyq oryndalýy jaǵynan da Buqardikinen ózge ekeni ras. Biraq osy eki óleńniń eti bólek bolǵanmen, súıegi men qany bir, jaqyn ekenin zerdeli zerek oqyrman birden-aq bileri sózsiz. Sondaı-aq biz Abaıdyń:

Jaınaǵan týyń jyǵylmaı,
Jasqanyp jaýdan tyǵylmaı,
Jasaýly jaýdan burylmaı,
Jaý júrek jomart qubylmaı, —

dep bastalatyn Ospan ólimine baǵyshtalǵan joqtaýy men basqa da birqatar óleńderi taza jyraýlyq úlgide jazylǵanyn jaqsy bilemiz.
Sonymen birge, uly Abaı dástúr jetildirýdi, ıaǵnı dástúr jalǵastyǵyn múlde jańa arnaǵa salyp, múlde jańa satyǵa kóterdi. Ol alǵashqy bolyp, tek óz halqynyń rýhanı baılyǵyn meńgerip, tek sony ǵana ıgerýmen halyqtyń tarıhı sanasyn jańa bıik deńgeıge kóterý múmkin emes ekenin uqty. Esik pen terezeni tas bekitip, tumshalanyp alý oı men sananyń tunshyǵýyna ákelip soǵatynyn bildi. Aýa qozǵalysynsyz tirshilik ataýlynyń kúltalqany shyǵyp, kúıreýge ushyraıtynyndaı, ózge halyq, ózge jurtpen rýhanı baılanyssyz oı, sananyń opat bolatynyn sezdi. Sondyqtan da ol orys ádebıetiniń, sol ádebıet arqyly Evropa ádebıetiniń eń úzdik úlgilerin múmkindiginshe boıyna molynan sińirip, molynan sýsyndady. Mine, bul da Abaı bizge ósıet etip qaldyrǵan dástúr.

Bul qubylys — dúnıe júzindegi barlyq ozyq ádebıetterge tán qubylys. Máselen, Pýshkın. Ol ózine deıingi jasalynǵan orys ádebıetiniń barlyq qadyr-qasıetin boıyna jınaqtap, onyń eń bir eleýsiz, qaǵa beris qaltarystarynda qalyp qoıǵan dúnıelerine deıin úńilip, adaqtap aralap shyqqan. Súzgiden ótkizgen. Bárin de professıonaldyq dárejede meńgergen. Ol sonymen birge tarıhy myń jyldap sanalatyn búkil dúnıejúzilik ádebıettiń arǵy-bergi úzdik úlgilerin ańqasy kepken shóldeı sińirip alǵan. Óıtkeni ol halyqtyń rýhanı baılyǵyn ádebıettiń ozyq dástúrlerinsiz tek bir ádebıettiń dástúr múmkindigimen ǵana jasap shyǵam deý ǵumyr boıy taý basyna tas tasýmen ótetin sızıftik bos áýreshilik dep bilgen. Eger Pýshkın álem ádebıetiniń ozyq dástúrlerinen ózin oqshaý qoıyp, tek orys ádebıetiniń poetıkalyq kafedrasynda ǵana jumys istese, onda ol, sóz joq, eshýaqta da ult maqtanyshy, ǵalamat ult aqyny deńgeıine kóterile almas edi.

Túchev te solaı. Tipti Brúsovtyń aıtýynsha, nemis poezıasy bolmasa, Túchev bolmas edi deıdi. Orys tilin, orys ádebıetin asa jetik biletin onyń dúnıetanymy, estetıkalyq kózqarasy — sol kezdegi baǵdarlaýsha — nemisshe bolyp shyqqan. Al qazir eshkim de Túchev tvorchestvosynan «nemisshe» estetıkalyq kózqarasty izdep jatpaıdy. Qazir jurttyń bári Túchevti taza orys aqyny retinde qabyldaıdy. Búginde orys poezıasynda Túchev dástúri, Túchev mektebi bar. Dástúr keıde osylaı da dúnıege kelip jatady.

Mundaı-mundaı mysaldar dúnıedegi iri tulǵalardyń bárine derlik tán.

Sondyqtan da dástúr jalǵastyǵy degen uǵymdy taza ulttyq aıada qarastyrýǵa bolmaıdy. Ol — asa keń, asa tereń uǵym. Bul jerde taǵy bir ashyq aıta ketetin nárse — Abaı dástúri, Pýshkın dástúri, Túchev dástúri degen uǵymdar týylǵan boıda dástúr bolyp qabyldanǵan joq. Aldymen olar Jańalyq bolyp, tuma kózin ashty da, sonan keıin baryp úlken arnaly Dástúr — ózenge aınaldy. Sondyqtan dástúr jalǵastyǵyn sóz etkende, tarazy basyn teń ustap qarastyrýymyz kerek. Cál aýytqý úlken adastyrýǵa uryndyrýy múmkin. Eń aldymen, jańalyqsyz ádebıet óspeıtinin, dástúr jalǵaspaıtynyn qatty eskergen jón.

Biz, sonymen birge, jańalyq degenniń ne ekenin tabıǵat — ananyń ózinen úırenýimiz kerek. Tabıǵatta esh nárse de birin biri qaıtalamaıdy. Bári jańa, bári tuńǵysh! Árqaısysy jeke dúnıe, jeke bolmys! Iaǵnı dúnıede qanshama japyraq bolsa, sonshama ózgeshelik bar. Bir japyraq ekinshi japyraqty qaıtalamaıdy. Meıli kólemi jaǵynan bolsyn, meıli kún nuryn súzip, nár jınaý jaǵynan bolsyn, meıli sımmetrıalyq túzilisi jaǵynan bolsyn, áıteýir, olardyń árqaısysy birinen biri bólek, erek dúnıe! Bul áldeqashan ǵylym dáleldep bergen tabıǵı qubylys!
Al biz tabıǵattyń uly minezinen tálim ala bermeımiz. Sodan baryp bizde syrtqy qubylysynan bastap, ishki bolmysyna deıin bir-birinen aýmaı qalǵan óleńder tasqyndy konveırmen dúnıege kelip jatady. Sodan baryp ne jandyryp, ne tońdyrmaıtyn, ne tolqytyp, ne tebirentpeıtin, qyzýy men jylýy birqalypty kabınettik temperatýrany kórsetetin surqaı óleńder paıda bolady. Sodan baryp baz bireýler óner degenimiz balqyp turǵan temirdi tas ústine salyp ózińshe ılep, ózińshe soǵyp shyǵarý ekenin bile bermeıdi.

Mine, osyndaı tabıǵı, osyndaı qarapaıym aksıomany eskermegendikten, keıbireýler óleńniń aldymyen tegi arqyly tehnıkasyn sóz etýdiń ornyna, tehnıkasy arqyly tegin tapqysy keledi. Eń bolmasa, olar kontekst arqyly qaralyp jatsa ǵoı. Ókinishke oraı, ol da joq! Ondaı synshylar uıqasty, býyn-býnaqty, taram-tarmaqty óleń denesinen butarlap, burap syndyryp alady da, myna uıqas sholaq, myna joldyń bir býyny kem dep, aqylgóısip, analız jasaýǵa kirisedi. Sóıtip, olar ózi shatasyp qoımaıdy, oqyrman qaýymdy qatar shatastyrady. Taǵy da ondaılar sıtatshyl keledi. Eki sóziniń biri — sıtata. Pálenshe degen klasık pálen degen, tólenshe degen klasık bylaı degen dep, eki aıaǵyńdy bir etikke tyǵatynyn qaıtersiń. Olar, eń soraqysy sol, ol sıtatalardy ómirmen, ýaqytpen baılanystyryp qarastyrmaıdy, taza kitabı qalpynda qarastyrady. Sonymen sol atyshýly klasıkterge qıanat jasap otyrǵanymen jumysy da bolmaıdy. Olardyń kóbisi-aq sıtatany tálim-tárbıe beretin dáris retinde emes, talanty bolǵanmen, daıyndyǵy azdaý, tegeýrini álsiz keıbir bos moıyn taıǵaqtardy qorqytyp-úrkitetin shoqpar retinde qoldandy. Iaǵnı olar úshin sıtata — tvorchestvolyq kúsh-qýat beretin dárý emes, bireýdiń betin qaıtaryp tastaý úshin kerek beline qystyryp júretin qarý!

Biz muny bostan-bos aıtyp otyrǵan joqpyz. Biz muny búgingi qozǵap otyrǵan áńgimemizge tikeleı qatysty bolǵandyqtan aıtyp otyrmyz. Óıtkeni dástúr jalǵastyǵy degen keń uǵymdy barynsha taryltyp, barynsha syǵyp qaraıtyndar da álgindegideı áperbaqandar. Taǵy da muny aıtyp otyrǵan bir sebebimiz, bizdiń sózimizdiń daýsy, az bolsa da olardyń jetesine jetip, súıegine sińer me eken degen nıetten týǵan edi. Bundaı sıtatashyl synshylarǵa fransýzdardyń: «Platon aıtty — bitti» degennen ótken kúıkilik, odan ótken beısharalyq joq», — degen sózin eskerte ketkenimiz maqul.

Endi qozǵap otyrǵan máselemizdiń negizgi jelisin ári qaraı qysqasha jalǵastyryp kóreıik. Árıne, óz tvorchestvosyn ǵasyr qoınaýlarynda jatqan óz halqynyń rýhanı muralarymen, Evropanyń eń úzdik tekti úlgilerimen qatar baıytqan Abaı salǵan sol dástúr kóp uzamaı-aq jarasty jalǵastyǵyn taýyp ketkenin jaqsy bilemiz. Iaǵnı Abaı salǵan sol bir altyn kópir bara-bara álemniń túkpir-túkpirinen rýhanı baılyq ákelip, álemniń túkpir-túkpirine rýhanı baılyq aparyp jatqan alyp kópirge aınaldy.

Qazaq poezıasyna naqaq kózdiń jasyn izdegen nala kóńil Sultanmahmut, Qulager shabystyy Ilıastar keldi. Olar da aqyn-jyraýlar men Abaı dástúrlerin — óz zamanynyń, óz ýaqytynyń úni bola bilýdi, beseneden belgili jolmen júrmeı, óz jolyńdy belgilep alýdy, óziń ómir súrip otyrǵan qoǵam men ortanyń áleýmıettik mánin ashyp kórsetý sıaqty qadaý-qadaý qasıetti dástúrlerin ózderine mıras etti. Olardyń árqaısysy qazaq poezıasynyń topyraǵyna jańa taqyryptarmen birge jańa sóz, jańa obrazdy oralymdar ákeldi. Óleń mazmun jaǵynan da, sonyń áserinen dúnıege kelgen yrǵaq, túr jaǵynan da baıı tústi. Ilıastyń «Búgingi dala» óleńin oqyp kóreıikshi:

Ertede, erte, erte edi,
El shapqannyń erki edi.
Han qaharly edi,
Qara mataýly edi.
Bı bedeldi edi,
Beıkúná ne kórmedi?
Batyr balpań edi,
Baıǵus jaltań edi.
Tóre sultan edi,
Tólengit ultan edi.
Baı myǵym edi,
Kedeı shildipirim edi.
Kún kúńgirt edi,
Dala jym-jyrt edi.

Endi osy óleńniń boıynda ǵasyrlar astarynda jatqan aqyn-jyraýlar tolǵaýynyń sazy men maqamy, solar qoldanǵan tásil-quraldar joq dep kim aıta alar eken? Eshkim de. Sonymen birge Ilıastyń sol bir belgili saz, belgili maqamdy jańa tynys, jańa demmen, buryn bolyp kórmegen poetıkalyq boıaýlarmen baıytqanyn da eshkim joqqa shyǵara almas edi. Rýhanı baılyqty ıgerý, ony jetildirip, jańǵyrtý osylaı bolsa kerek. Endi osy óleńniń sońyna zer salaıyq:

Qonys qoınyn eńbekke ashyp,
Jańa eline shashý shashyp,
Qyr kilemdi silkip saldy.
Kımeshekter kitap oqyp,
Malma tumaq myltyq aldy.
Jalba shekpen jaýǵa attandy,
Jer túrlenip, el shattandy.
Búgin, búgin, búgin dala,
Mundaı ma edi buryn dala?

Qandaı qazaqy, qandaı tabıǵı óleń! Sonymen birge sol tustaǵy Evropa poezıasynyń eń úzdik úlgilerimen ıyq tirestire alarlyq qandaı jańa! Sóz joq, kımeshekterdiń ktap oqýy, malma tumaqtyń myltyq alýy, jalba shekpenniń jaýǵa attanýy jańa zamannyń poetıkalyq kartınalary ǵana emes, buryn-sońdy qazaq poezıasynyń topyraǵynda bolyp kórmegen jańa obrazdar júıesi de! Sondaı-aq Ilıas bir óleńniń ishinde eki zaman, eki kezeń keskinin — ótken kún men jańa dáýirdi — eki túrli ekpinmen, eki túrli naqyshpen qaǵazǵa túsirgen. Birinshisindegi «kún kúńgirt edi, dala jym-jyrt edi» dep kókiregi qars aırylyp, kúrsinip estiletin daýys, ekinshisindegi «búgin, búgin, búgin dala, mundaı ma edi buryn dala» dep kúmbirlep qoıa beretin ún, eń aldymen, belgili dáýir men kezeń úni, belgili kezeń men dáýir daýsy. Sony aqyn qalaı dál taýyp, qalaı dál kóshirgen deseńizshi. Osy jerde Ábish Kekilbaevtyń Ilıas týraly «Sosıalısik Qazaqstan» gazetinde (3 ıýn, 1987 j.) salıqaly maqalasynda «Irgeli sýretker áýeli tańǵaltady, sosyn tolǵantady» degen sózi eriksiz eske túsedi.

Mundaı áýeli tańǵaltyp kelip, sosyn ǵumyr boıy tolǵantyp ótetin talanttar, shúkir, bizdiń poezıamyzda barshylyq. Darıǵa júrek Qasym Amanjolovty, ishki rýhty monologtardyń qudireti Ábdilda Tájibaevty, mıllıon tolqyndy Taıyr Jarokovty, poezıadaǵy túrkisibimiz Asqar Toqmaǵambetovty, aqsha bulttaı sulýlyq ákelgen Ábý Sársenbaevty, burqanyp tasyp tógilip jatqan Hamıt Erǵalıevti, ótken men búginge qatar qonys tepken Qalıjan Bekhojındy, «Men — qazaqpyn» dep qıanǵa daýsyn jetkizgen Juban Moldaǵalıevti, adam seziminiń syrshyl syrnaıy Syrbaı Máýlenovty, týǵan jerge kindiginen baılanyp qalǵan Ǵafý Qaıyrbekovty, ár sózi shege bop qaǵylyp jatatyn Toqash Berdıarovty búginde bárimiz de maqtan tuta alamyz. Olardyń qaı-qaısysy da ádebıetke óz ún, óz daýsymen kelgen, dástúr jalǵastyrýshy degen qurmetti uǵymǵa laıyq sýterkerler

Bul jerde alpysynshy jyldary ádebıetimizge jańa Gólffstrım aǵysyn alyp kelgen býyndy atamaı ótý kúná bolar edi. Shynynda da, búgingi bizdiń poezıamyz Muqaǵalıdyń keńistiginsiz, Jumekenniń tereńdiginsiz, Tólegenniń erkindiginsiz, Saǵıdyń ińkár qushtarlyǵynsyz, Qadyrdyń dáldigi men oılylyǵynsyz, Tumanbaıdyń syrshyldyǵynsyz, Ótejannyń shynshyldyǵynsyz sonshalyqty opyraıyp, sonshalyqty júdeý kórineri lázim. Osy bir túıilgen judyryqtaı bolyp kelgen tegeýrindi jetiliktiń sońyn ala ártúrli estetıkalyq radıýsterde jumys istep júrgen Farıza, Muhtar, Dúısenbek, Aıandar shyqty. Sondaı-aq bizdiń tustarymyz — Kúláshtiń názik sezimshildigi, Jarasqannyń poetıkalyq naqtylyǵy, Iranbektiń ıirimdi aǵysy, Nurlannyń dramalyq tebirenisi, Jumataıdyń ulpa kerbezdigi, Keńshiliktiń áýezdi sazdylyǵy, Israıldyń sezim móldirligi, Ulyqbektiń psıhologıalyq peızajdary qandaı bir minbeden bolsyn sóz alýǵa laıyq.

Bul aqyndardyń bárin qur tizbelep, qur marapat úshin aıtyp otyrǵan joqpyz. Jurt moıyndaǵan osy aqyndardyń, úlkendi-kishili osy talanttardyń tvorchestvosyn qarap otysańyz, olardan siz, sóz joq, sonaý Asanqaıǵy, Shalkıiz, Aqtamberdi, Buqar, Shal, Mahambet, Abaı dástúrleriniń zańdy jalǵasyn, álemdik ádebıettiń úzdik úlgileriniń elementterin kezdestiresiz. Bul sózimizdi dáleldeý úshin olardyń árqaısysyna jeke toqtalý kerek bolar edi de, onda maqala monografıalyq kólemnen de asyp túser edi. Árıne, olaı etýdiń eshkimge de qajeti joq. Óıtkeni zerek oqyrman bizdiń aıtpaǵymyzdy onsyz da sezip, onsyz da qapysyz tanyp otyr ǵoı dep bilemiz.

Sonymen, baba dástúrdiń murageri kmi? Taǵy bir qorytyp qaıtalaıyqshy. Baba dástúrdiń murageri — óz halqynyń rýhanı baılyǵy men álem ádebıetiniń úzdik úlgilerin boıyna jınaqtap, olardy ózinshe ıgerip, ózinshe qorytqan, óz ýaqytynyń úni bola bilgen, óz zamanynyń áleýmettik mánin ashyp kórsete alarlyq qýatqa ıe, nemere Jańalyq! Tek sol ǵana murager bola almaq.

---