InfoHub Logo

Alǵashqy qadamyn óleńmen bastap, birte-birte, Pýshkınshe aıtqanda, salqyn-susty prozaǵa qaraı oıysyp, arǵy-bergini úńgı qazyp, ilgerileı ozyp, sol mańda birjola turaqtap qala bergen qalamger ataýlynyń júre kele poezıaǵa qaıta bet burýy sırek ushyrasatyn qubylys. Onyń ústine avtorymyzdyń ózi qazaqy qara sózde óz tustastarynyń eshbirinen kem soqpaıtyn, janryn da, jazaryn da tańdap taba bilgen talanttar tobynan bolǵandyqtan da ma, áıteýir. Sofynyń poetıkalyq shyǵarmasyn kóp kúdikpen tosyrqaı qarsy alǵanymyz ras edi.

Biraq kúdigimiz beker bolyp shyqty. Soǵan "Jarylǵap batyrdy" bastan aıaq túgel oqyp shyqqan biz de avtormen birge qýanamyz.

Sofynyń qazaq tarıhyn, ásirese eldi Abylaı bılegen alasapyran tusyn tereń zerttegeni de, sol kezgi áleýmettik ortasy, "han talastar" men jer-sý úshin jantalastardy da bir kisideı biletindigi eshqandaı daý týdyrmasa kerek. Kezinde eki kitaptan turatyn "Elim-aı" úlken-kishiniń nazaryn birden aýdaryp, qalyń nópir oqyrmannyń qolynan tastamaıtyn shyǵarmasyna aınalǵanyn bárimiz de bilemiz. Sondyqtan da bolar, "Jarylǵap batyrdyń" kirispesindegi avtordyń:

Betterin tarıhtyń paraqtadym,
Keıinge — eki-úsh ǵasyr ári attadym.
Úńildim kerýen-ýaqyt izderine.
Jar bol dep bul saparda Jaratqanym, —

degen sózine ilese biz de kóne tarıh qoınaýyna súńgip kete beremiz.

Árıne azattyq jolyndaǵy Abylaı bastaǵan joıqyn uly joryqta ár ata, árbir rýdan sýyryla shyqqan qazaqtyń mańdaıaldy batyrlary men baǵlandary az bolmaǵan ǵoı. Biz kóbins-kóp ejelgi jyr-ańyz, qıssalarda aýyzǵa jıi oralatyn:

Qarakereı Qabanbaı,
Qanjyǵaly Bogenbaı.
Qaz daýysty Qazybek,
Shaqshaquly Jánibek,
... Shubyrtpaly Aǵybaı,

Shapyrashty Naýryzbaılardyń erligin biletin edik te, aty-jóni ár tusta bir aıtylyp qalatyn úlken-kishi basqa batyrlardyń el múddesi, jurt pen ult tutastyǵy jolynda ne istep, ne qoıǵanynan beıhabar qala beretinbiz. Onyń ústine rýshyldyq dertine erte ilikken jekelegen avtorlar tarıhqa da kópe-kórneý qıanat jasap, "ý ishseń rýyńmenniń" jóni osy eken dep, óz elinen shyqqan batyrdy basqa qatarlas, taǵdyrlastarynan bıigirek qoıýǵa tyrysyp, barlyq erlik ataýlyny da bir ǵana sonyń basyna úıip-tógýdi ádetke aınaldyrǵanyn kórip, birde kúlip, birde túńilip júretinbiz.

Sofy sonyń bárin de eskergen. Abylaı qasyndaǵy basqa da marqasqa, jalqy týar jaısańdardan Jarylǵapty aıryqsha tulǵa etip bólip almaı, ózgelermen úzeńgiles, qandas, qarýlas erdiń biri bolǵanyn dáleldep baǵady. Sodan da baryp ár oqıǵa, árbir detal nanymdy bolyp shyǵady.

Jarylǵap batyr da "alty kúnde kúletin, alpys kúnde júretin" ertegi aralas epos batyry emes, kádýilgi et pen súıekten jaralyp, "ata kórip — oq jonyp, ana kórip — ton piship" úırengen qazaqtyń bir ónegeli uly edi. Árıne, munda da eski ańyz-erteginiń saryny joq emes, óıtkeni batyr Túıte men Aısha da bir perzentke zar bolyp, oljaly jerde úlesten, ordaly jerde orynnan qaǵylyp júredi. El bitkenniń bári qadir tutyp, azamatym dep ardaqtap júrgen Túıteniń ózin jalǵyz mini — baýyrynan balasy bolmaǵany úshin keketip-muqatyp, aqyry elden bezýge májbúr etetin kóne súrleý-sújet bul shyǵarmadan da kórinis beredi. Qazybek bıdiń aq batasy, aǵaıyn-týystyń tilegi jelge ushpaı, ómirge Jarylǵap kelgen.

Sol Jarylǵap qazaq-qalmaq soǵysyndaǵy úlken bir saıys ústinde jaý jaǵynyń aıtýly batyrlarynyń birimen jekpe-jekke shyǵyp jeńedi de, jas ta bolsa eren erligimen Abylaıdyń kózine túsedi. Sol kúnnen bastap jáne "sabaqty ıne sátimen", birer ret handy týra kelgen ajaldan saqtap qalǵannan soń el arasynda ataǵy dúrildep, shoqtyǵy bıikteı túsedi. Abylaı ony ózine "Barmaqdos" etip alady. Keıin, taǵdyr tálkegine oraı, Abylaı anda júrip torǵaýyttar tutqynyna túsip qalǵanda da qasynda Jarylǵap bar-tyn. "Úıde ıesi bardy túzde ıt qappaıdy" emes pe, balasynyń kegi úshin ishine qan qata tura tutqyndaǵy Abylaıdy qınaýǵa da, óltirýge de bata almaǵan qalmaq hontaıshysy qaradan shyqqan batyr Jarylǵapty aıamady. Kózine kók shybyn úımeletip qoı sońyna salady, malshy da, jalshy da etip jumsaıdy. Ony óltirse de eshkimniń qun daýlamasyn biledi, soǵys zańy qatal. Jalǵyz uly Sharysh ta Abylaı qolynan qaza tapqan. Qanyn sýdaı shashar edi, artynda qabyrǵaly qalyń eli bar, kóp qaranyń biri emes, han tuqymy aqsúıek, sultan Abylaı, han Abylaı. Qalmaqtyń qandy qolyn tejeı beretin de sol, seskendiretin de sol.

Aqyry ebin taýyp Jarylǵap qashyp shyǵady. Tutqynnan bosanady. Keıin Qazbek bımen ilese kelip Abylaıdy qutqaryp alady.

Sofy Smataı kóne ańyz, jyrdaǵy qısyndardy paıdalana otyryp, batyr obrazyn somdaýda, sol zaman oqıǵasyn búgingi kózben sýretteýde "qazanshynyń erki bar qaıdan qulaq shyǵarsaǵa" barmaı, romandaǵy keıipkerlerin barynsha "tiriltip", ura da biletin, qajet jerinde buǵa da biletin batyrlar tulǵasyn jasaıdy. Sondyqtan da eshqandaı mysqylǵa barmastan, mıyqqa kúlki úıirmesten árbir keıipkerdiń óz áreketine laıyq bolyp shyqqanyna ılanasyń, nanasyń.

Sofy sol baıaǵy "Elim-aı" romanynda da avtor retinde de sheshen sóılep, keıipkerleriniń aýzyna da kileń bir aýyzeki aıtys ústinde otyrǵandaı tapqyr da utqyr sóz salyp, qyzyqtyra tartyp otyrýshy edi. Tipti kezinde "Sofynyń kósemi de, shesheni de — sheshen, batyry da, qatyny da jeztańdaı, sózýar" dep min taǵýshylar bolǵan. Oǵan Sofy aıyl jıa qoıǵan joq. Óziniń jazý mánerin, ádis-stılin saqtap qala bergen.

Myna "Jarylǵap batyr" jyrynda da sondaı tapqyrlyq, aǵyl-tegil sheshensip sóıleýdiń úlgileri bar. Onyń ózi bir jaǵynan poezıalyq shyǵarmaǵa jarasyp ta tur, oqıǵa ajaryn asha túsedi.

Qazybek bıge qastandyq jasaýdy oılaǵan sol kezdiń kúnshil-minshil jantyqtarynyń biri aldymen bıge kópshik qoıa sóılep:

Ańǵa shyqsaq — siz bizdiń qyranymyz,
Jaýǵa shapsaq — alashtyq uranymyz.
El qazyǵyn kórdim dep aıta júrip,
Er azyǵyn qolymnan bir alyńyz! —

dep et asatpaq bolyp, nıeti oryndalmaı, qolǵa túsip qalǵanda:

... Ardy óltirip pirsizdik,
Ashý jeńgen aqyldy.
Jyrdy jerlep qunsyzdyq,
Ákim tepken aqyndy.
Kindiginde saıqaldyń,
Adam. Shaıtan. Táńir bar.
Adamy kim? Shaıtan kim?
İzdeńder de, tabyńdar.
Otyr jaılap bir sumdyq,
Keýdesinde-aq árkimniń.
Ol — baqastyq, kúnshildik,
Baǵasyndaı parqyńnyń! —

dep ashshy yzasyn aqtaryp salady.

Osyǵan uqsas tuzdyqty shýmaqtar, tutasa shyqqan sátti bólimder roman boıynda barshylyq. Pikirimiz shubarlanyp ketpesin dedik te, mysal keltire berýden tartyna berdik. Qazaq ádebıetinde óleńmen roman jazý úrdisi asa keń taramaǵan. Ótken ǵasyr basyndaǵy Sultanmahmut, Sábıt Muqanovtar bolmasa, bul janrǵa batyly jetip qalam terbegen aqyndar az bolatyn. Onyń ústine bizdiń ulttyq prozamyz J.Aımaýytov, M.Áýezov, Ǵ.Músirepov, İ.Esenberlın, T.Ahtanovtar arqyly sonshalyq ilgerilep, kórkemdiktiń kókjıegin múldem keńitip jiberdi de, óleńmen roman jazýǵa múmkindik te bermedi, onyń qajeti de bar dep eshkim oılamaǵan. Sofy sony basqamyzdan jaqsy bile tura osyndaı kózsiz erlikke baryp, ádebıetshi retinde, zertteýshi, qalamger, aqyn retinde úlken tabysqa jetken. Kitap sońyna taman berilgen Abylaı monologi avtordyń da maqsat-múddesin aıqyn ashyp bergendeı.

... Janymdy jaı tapqyzbaı synǵa malyp,
Otyram oı soqty bop myń qamalyp.
Ózgeniń tynyshtyǵyn buzbaý úshin,
Ózimniń tynyshymdy urlap alyp.
... Kórbilte uıyp jatqan buryn kórdeı,
Oı, mıyn mazaladym tynym bermeı,
Salǵyrttyń samalyna sóz qondyrdym.
Ushsyn dep eń bolmasa qyryn kólbeı.
Dán saldym tańdaıyna tamsansyn dep,
Jyr ektim keýdesine án salsyn dep.
Perdesin qara túnniń qars aıyrdym,
Shapaǵyn atqan tańnyń qarsy alsyn dep.

Bul — han Abylaıdyń qazaq taǵdyry, halyq bolashaǵyn oılaǵandaǵy aıtqany. Sol sózdi han aýzyna sala otyryp, jazýshy Sofy Smataı da birazymyzǵa oı sala ketkendeı. Joǵymyzdy túgendeý ústinde dál osy saryndas sóz búgingi bizge de kerek edi.

Sondyqtan bolar kitapty ult ádebıetine taǵy bir tamasha tartý kelip qosylǵanyna degen razylyqtyń sezimimen jabasyń. Bul kitaptyń oqyrmany da kóp bolaryna shúbásiz senesiń.

Jazýshy Sofyǵa boıdaǵy darynyn árdaıym osylaı sarqa paıdalanyp, dámdi de nárli dúnıe týǵyza bersin dep tilek aıtqyń keledi...

"Egemen Qazaqstan " gazeti, 2006 jyl

---