InfoHub Logo

Qyzǵaldaqtaı kóktemde gúldep bergen,
sý tógilmes jorǵadaı júrdek kelgen,
Qaı aqyn bar baq, talant túgel daryp,
qalam alǵan shaqtan-aq qurmet kórgen?!
Topqa túsip dodaly, san qyzbaly
kele jatqan soqtyqpaı jar-quzǵa áli,
Qaı aqyn bar qalyń el qadir tutyp,
ǵashyq bolǵan qazaqtyń bar qyzdary?!
Qaı aqyn bar — qadirlep qala, dala,
súıikti etken qaryndas, nar aǵaǵa
Qaı aqyn bar dál sendeı tula boıy
jaqsylyqtan turatyn dara ǵana?!
Qulaı súıip qyzýly jyr dúrmegin,
arǵymaqtyń aldyrmaı bir kún demin,
qashan bolsyn halqyńnyń qaq tórinde
dombyrasy sıaqty kúmbirlediń.
Aramyzda kóp emes sendeı baǵlan,
keýdemizdi bizdiń de kerneıdi arman!
Alamanda qosylǵan aǵaıynnyń
qashnasy bar qarańdy kórmeı qalǵan!
Tóńiregin túrtkilep, joqqa eminbeı,
kókiregiń tekti áýen tekti erinbeı.
Kózdiń jaýyn alyp-aq tur-aý jyryń
óziń týǵan ólkeniń kóktemindeı.
Aldyn alyp teteles, teń-qurbynyń,
qas báıgeden qasqaıyp keldiń buryn.
Ejelden-aq osylaı baptaıtyn jurt
júzden júırik shyǵatyn eń dúldúlin.
Óziń týǵan ólkeniń baǵyn ashyp,
qyzǵanbaıyq, talaı bir taǵyna shyq!
Kúteri de kóp áli senen eldiń,
qazaǵyńnyń qyzdary áli ǵashyq!
Áli ǵashyq ózińe,
sózińe de seni oqymaı arýlar kóz ile me?
Júregiń de solarmen birge soǵyp,
egile de bilesiń, ezile de.
Parnas taýdyń basyna taıap baryp,
kórgen joqsyń elden syr aıap qalyp.
Tumanbaıdyń jyrymen bastalǵan toı,
Tumanbaıdyń jyrymen aıaqtalyp
jatqanyn da búginde kórdik endi,
peıilińe osyndaı Eldi berdi,
Kósile ber qazaqtyń marqasqasy,
kósiletin túsyń da endi keldi!

Bul meniń osydan tup-týra shırek ǵasyr buryn Tumaǵańa arnap jazǵan óleńim edi. Memlekettik syılyq alǵaly jatqanda aqynnyń anyq tileýlesi retindegi kóńil lebizi bolatyn. Sol keńil, aqjarma sol yqylas-peıil áli de burynǵy qalpynda. Tolyǵa, molyǵa túspese, ortaımaq emes.

Tanys-bilis, syrlas, syılas bolǵanymyzǵa da elý jylǵa taıap qalǵanymen:

Shyn kóńilmen súıse eken kimdi súıse,
Bir sezinde tursa eken jansa-kúıse, —

dep Abaı aıtqandaı, óz basym biz ekeýmizdiń aramyz áli kúnge sol bir daq túspegen kirshiksiz taza qalpynda ekendigin oılap, qudaıǵa shúkirshilik etemin.

Baıaǵyda, Baýyrjan Momyshulynyń 60 jyldyq toıynda arnaý óleń oqyǵan áıgili Sábıt Muqanovqa qatarlastarynyń biri qaǵyta qaljyńdap:

— Sábe, osy olindi Siz Báýkeńniń 50 jyldyǵynda da oqyǵan sıaqty edińiz ǵoı, — dese kerek. Sonda sózden tosylyp kórmegen jazýshy:

— Durys. Er jigit eki sóılemes bolar, meniń Baýyrjanǵa degen kóńilim osydan on jyl buryn qandaı bolsa, qazir de sondaı, — dep jol taýyp ketipti.

Sol Sábeń aıtqandaı, meniń de Tumaǵańa degen kóńilim eshqashan ózgerip kórgen emes.

"Qazaq ádebıeti" gazetiniń jigitteri habarlasyp, "Tumekeńniń týǵan kúnine jaqyn dostarynyń biri retinde sizdiń de lebizińiz qajet bolyp tur" — degende, esime eń aldymen osylar túsken. "Abylaıdyń asynda shappaǵanda, atańnyń basyna shabasyń ba?" — degendeı, mundaı saltanat pen mereı ústinde aıtpaǵan sózdi endi qashan aıtpaqpyn, — dep qanatymdy qomdaı qulshyna berip em, olar qaıta habarlasyp "Maqalany Kákimbek Salyqov jazatyn boldy, siz óleń berseńiz qaıtedi?" — dep toq eter tapsyrmalaryn jetkizgen.

Kákeńmen qalaı talasam. Ol kisi de men sıaqty Tumaǵańmen kópten beri dos-jar adamdar. Árdaıym aralas-quralas júredi. Áıtese de, "Tumaǵańdy dál mendeı qanyq bile bermeıdi-aý!" — degen bir kúdik qylań berip qalǵanymen, aqynǵa aqyn óleń arnap jatsa onyń nesi aıyp, aq sóıleıtin de, aqıqatyn aıtatyn da óleń emes pe ózi, bálkim, gazet basyndaǵylar ádeıi júktiń aýyryn maǵan qaldyryp jatqan shyǵar dep te túıgemin.

Sóıtip, bir kezde meniń ózimdi de eń alǵashqy "Stýdent dápteri" kitabymen eleń etkizip, birjola sońyna ertken jáne ádebıetke erkelep te entelep kelip, Qasymnyń aıtqanyndaı, "Bosaǵaǵa turyp qalmaı, tórge umtylyp", aǵalary arasynan syǵylysa baryp ór jaqtaǵy óz ornyn oıyp alǵan jas aqyn, bul kúnde ıisi qazaqqa tanymal Bas aqyn Tumanbaı Moldaǵalıev jaıly oıymdy óleńmen bylaısha túıindegim kelgen edi.

Ómiri de jaıdary, kóńili de jaıdary,
kele jatyr kılikpeı kıkiljińge qaıdaǵy.
Jaýyna da judyryq siltep kórgen jeri joq,
aq qaǵazdyń ústinde aıaqtalyp maıdany.
Úlkenderdiń aldynda on bestegi qyzdan jas,
kishilerge kisimsip, qyr kórsete syzdanbas.
Jaqsylyqtyń barlyǵy bolsyn deıdi ózime,
sóıte júre seniń de nesibeńsi qyzǵanbas.
Aǵyl-tegil aqtaryp asqaq óleń úlgisin
asyp-tasyp, astamsyp sóılemeıdi bul Kisiń
"Qoı!" — demeıdi saǵan da, jan balasyn teń kórmeı,
dúnıeniń tiregi ózimmin dep júrmisiń!
Kókirekke uıalap, qoltyǵyna tyǵylar,
ózi ǵana uǵynar bulbulynyń úni bar.
Áppaq tańda sol únniń áýenimen oıanyp,
án ǵyp talyp, sol únmen qalyp baryp tynyǵar.
Aıdy baryp aımalap, aqsha bultty jumarlap,
ańqyldap-aq júrgeni óleń jazyp, jyr arnap,
Quıryq jaly tógilgen júırikteı qashan da
ketip bara jatady kóz ushynda bulańdap...
Jaqsylardyń kóńilin tabý deı me endigi em,
kópshik qoıyp birine, bireýine berdi dem.
Kesirlenip kergigen Tumanbaıdy kórmeısiń,
kúlgen jeri — kúnshýaq, júrgen jeri — tór kileń!
Kúndiz-túni telegeı teńiz bolyp jazǵany,
qansha jerdi aralap, qanshama ken qazbady.
Jemisteri máýelep, daýsy ketken áýelep.
qalqyp úshyp kóginde aqqýlary, qazdary.
Ókine me, kim bilgen, tekke bir kún ótti-aý dep,
óleń-jyrdyń nóserin kúrkirete tókti-aý kep.
Úlgi bola bastaǵan ulyǵa da kishige
ózi de bir asqaq án ózi de bir tekti áýlet?!

... I "chývstvo dobroe ıa lıroı probýjdal", — dep edi Pýshkın ózi týraly. Óz óleńderimen udaıy ǵana janymyzǵa ǵajaıyp bir shýaq quıyp, kún saıyn nur sáýlesin tógip kele jatqan Tumekeń jasaı bersin, jaza bersin dep tilegennen basqa ne deımiz. O kisimen dostyǵyn aıtyp maqtanyp ta, tóbesin kórgende shattanyp ta júretin biz sıaqty izbasar inileri baryn umytyp ketpese bolǵany...

2005 jyl.

İÚ

Tumanbaıdyń talanty, Tumanbaı shyǵarmashylyǵy jaıynda az jazylyp júrgen joq. Ár jastaǵy mereıtoılar tusynda da, basqa da qısyny kelgen kezeńderde de aldyndaǵy aty málim aqyn aǵalary ma, akademık kókeleri me, biz sekildi qasyna ergen qalamdas-zamandastary bar, sońyna ilesken ini-qaryndastary bar, bári qosyla jamyrasyp, udaıy ǵana jarym yrys — jaqsy lebizderin, oǵan degen oıda bar, boıda tunǵan ystyq yqylastaryn bildirip kele jatqanyn baıqaımyz. Basqasyn qoıyp, bizdiń ózimiz de yńǵaıy kelip qalǵan jerde qarap otyrmaı, Tumekeń tvorchestvosy týrasynda eki-úsh maqala jazyp, áldeneshe óleńder de arnap jibergen ekenbiz. Árıne, ár tusta árqalaı jazyppyz. Birde kózdegen nysanamyzdy dál baryp tapsaq, endi birde asqaqtata túsemiz dep otyryp, Abaıdan da asyra jazdap baryp, at basyn áreń-áreń tejegenimiz de baıqalmaı qalmaıdy...

Esime túsip otyr, sol jańaǵy maqala-esselerimniń birinde men Tumanbaı Moldaǵalıev shyǵarmashylyǵyn taýdan tómen quldyraı qulap, syńǵyrlaı aqqan móldir taza bulaqqa da teńegen ekenmin. Ondaı bulaqtyń arnasy tartylmaıtynyn, salqyn sýy sarqylmaıtynyn aıta otyryp, qaı-qashan eńkeıe bere erneýine ernińdi tıgizseń boldy — birjola qanyp ishkenshe bas kótere almaıtynyńdy, jutqan ústine juta bergiń keletinin, bulaqtyń ózi bolsa sol baıaǵy syldyr qaǵa aǵyndaǵan, biraq bet alǵan baǵytynan jańylmaǵan qalpynda bulyqsı aǵyp ilgeri tarta beretinine toqtalǵan edim. Seniń kókeıińde dámi, qulaǵyń men kóńilińde áni qalady, umyta almaı, ańsaryń da, yntyzaryń da soǵan qaraı aýady da turady.

Qaıyryla soǵyp, qaıtalap baryp meıirińdi qandyra taǵy bir jutsam dep tamsana túsetinińdi óziń ańǵarmaı qalasyń. Sony meńzegen edim.

Men bilsem, qazirgi kózi tiri qazaq aqyndary ishinde eń kóp jazatyny da, óndirte, jeldirte jazatyny da Tumanbaı. Ónimdi jazady, ylǵı da sergek, ózine-ózi senimdi jazady. «Tań aldynda óleń meni ózi túrtip oıatady, — deıtini de bar, — Úlgerip qana qaǵazǵa túsirip alyp otyramyn. Sodan qalǵyp-múlgimesten tań aǵaryp atqansha 5-6 óleń jazyp ta tastaımyn». Oǵan kúmán keltirip jatpaısyń, óıtkeni sol jazǵandaryn sıasy keppeı turyp-aq gazetter men jýrnaldar betinde izin sýytpaı úzdiksiz jarıalap ta jatady. Jyl saıyn, keıde tipti bir jyl ishinde qos eliden qalyń kitaptartar da shyǵaryp júr.

Basqalarymyz aıynda-jylynda on shaqty óleń jazyp, eki-úsh jylda bir kitap shyǵara alsaq, soǵan da máz bolatynymyz bar. Ol bolsa...

Osy arada bir sát oılanyp ta qalasyń. Kóp bolǵan soń onyń kóbigi de, kúrish arasyndaǵy kúrmegi de bolmaı qoımasy anyq. Udaıy ǵana injý-marjan qaıdan kelip qolǵa túse bersin, alasy da, qulasy da bar shyǵar-aý dep qalatynymyz bolady. Jıi-jıi jurt aýystyryp, qonys jańartyp otyrmaǵasyn da taqyryp órisi de tarylyp, taptaýryndyq ta kózge uryp qala ma dep sen de kúdiktene túsesiń. Tańǵy shyqtaı taza bulaqtyń kózi de kómeskilene bastaǵandaı bolyp kórinetini bar. «Bu qalaı boldy?» — dep bir sát daǵdyryp ta úlgermeı jatyp, kenetten bulaq kózi qaıta ashylyp bergendeı, týma talant tegeýrini álgi tosyn kelgen kúdigińdi birden seıiltip, qaıta túlegen Tumanbaı aqyndy tabar ediń. Tabar ediń de, betindegi shóp-shalamyn úrlep jiberip, baǵanaǵy tańdap tatqan, tańyrqatqan bulaǵyńa qaıtadan bas qoıǵanyńdy sezbeı de qalar ediń.

Bul kúnde Tumekeńniń jasy jetpis besten asyp jyǵylady. Sońynda qıyr-shıyry mol butaly-budyrly, buralań burylysy da bar ondaǵan myń óleń joly qalyp jatyr. Ózi bolmasa, o jaǵyn ózgemiz sanap taýysyp, sanyna jete almaq emespiz. Bizdiń biletinimiz, joǵaryda aıtqandaı, búgingiler ishinde Tumanbaıdan kóp jazǵan, asyra jazǵan, jazǵanynyń bárin shyp-shyrǵasyz jarıalap ta júrgen eshkimniń joqtyǵy. Sondyqtan da bolar, qalyń elge tanymaldyq jaǵyna kelgende de onyń shoqtyǵy qashan da ózgelerden bıigirek turady. Ózimniń de osydan otyz jyldaı burynyraqta «Marqasqa» dep atap, Tumanbaıǵa óleń arnaǵanym bar edi.

Qyzǵaldaqtaı kóktemde gúldep bergen,
Sý tógilmes jorǵadaı júrdek kelgen.
Qaı aqyn bar baq-talant túgel daryp,
Qalam alǵan shaqtan-aq qurmet kórgen!
Topqa túsip dodaly, san qyzbaly,
Kele jatqan soqtyqpaı jar-quzǵa áli,
Qaı aqyn bar qalyń el qadir tutyp,
Ǵashyq bolǵan qazaqtyń bar qyzdary!

— dep te jibergen kezimiz bolǵan eken. Sol sózdi qashan da qaıtalap aıta berýime bolady.

Tumekeńdi basqalarymyzdan bólekteı túsetin (bálkı, daralaı túsetin) de taǵy bir jáıt bar. Ol ár jaqqa bir umtylyp, ońdy-soldy lyqsyp, ózgemiz sıaqty, ózin-ózi shyǵyn ete bermeıdi. Iaǵnı onyń ózine ǵana tán fenomendik bolmysyn da ýaqytpen úndesý, qoǵamdaǵy ártúrli qaǵıdalar men qaıshylyqtar tóńireginde emes, bir ǵana ádebı kategorıadan izdesek kerek. Sondyqtan da Tumanbaı: «Ushpaqqa da shyǵardy óleń meni!» dep jyrlasa — eriksiz ılanasyń.

Tumanbaı óziniń qaı shyǵarmasymen bolsa da (bireýin naǵyz shedevr desek, endi bireýiniń tuzy jeńildeý bolar) oqyrmanynyń kóńilin taba biletin, sezimin sergitip, sanasyn oıata júretin aqyn. Bul jaǵynan alǵanda ony ulttyq poezıamyzdyń barsha muratyn boıyna sińirgen shynaıy ǵana qazaqy aqyn dep aıtýymyzǵa ábden-aq bolatyndaı. Tipti ánge arnalyp jazylǵan óleńderiniń ózimen de oqyǵan eldiń oıynan shyǵyp, sezimine sezim qosý jaǵynan ol az eńbek sińirip júrgen joq. Oǵan boılaı túsý úshin Tumanbaıdyń burynǵy-sońǵy jazǵandaryn oı eleginen jáne bir ótkizip kórý kerek. Sonda baryp, eger Tumanbaıy bolmasa qazaq poezıasynyń qazynasy, beri salǵanda, jutań tartyp, áıtpese múldem olqylanyp qalaryna kóziń jete túser edi.

* * *

Jasymyz qaraılas bola tura (ol menen bar bolǵany úsh-aq jyl buryn týǵan eken) ol óziniń biz aıtyp jetkize almaı otyrǵan quıma altyndaı quıylyp túser talantynyń arqasynda qalyń elge de, ádebı ortaǵa da erterek, tym erterek tanylǵan aqyn. Erte ashylyp, erte tanylyp úlgerdi de Ǵalı, Ábdilda sıaqty aldyńǵy býyn aǵalarynyń alaqanynda boldy. Sondyqtan da shyǵar, ókshesin basa shyqqan bizdiń birtalaıymyzǵa ustazdyq yqpaly erekshe bolǵany bilinbeı, elenbeı qalǵan joq. Jalǵan namystyń keregi ne, óz basyma onyń shyǵarmashylyǵy sol Ǵalı, sol Ábdilda, sol Qasym Amanjolov pen Ǵafý Qaıyrbekovterden kem áser etken joq edi. Áli kúnge aldyn qıyp ótpeı, qatarlasa bersek te únemi ózine qaraılaı túsip kele jatýym da sondyqtan shyǵar dep qala beremin.

Sonaý da sonaý, áli jeligi basyla qoımaǵan shuǵylaly shaqtyń kókteminde, qyzǵaldaq bolyp qulpyra túsken kóńilimizdiń kirshiksiz shaǵynda qolymyzǵa áldeqalaı tıe qalyp, áp-sátte bas almastan túgel oqyp shyqqan qyzǵylt tústi «Stýdent dápteri» atalatyn kitaptyń áseri de áli kúnge esimnen shyqpaı júrse, ol da Tumanbaı aqynnyń shynaıy da shynshyl, sypaıy da syrshyl jyrlarynyń bizge tıgizgen ómirlik yqpalynan shyǵar-aý dep te oılaımyn.

Aı da búgin alasaryp, tóbemizden tónedi,
Sáýleshimdi ruqsatsyz qaıta-qaıta kóredi.
Kólegeılep jabar edim albyraǵan jar júzin,
Biraq meniń ózimniń de kóre bergim keledi!

— deıtin jalǵyz shýmaq óleńniń de álgi kitap jaryqqa shyqqannan bergi elý bes jyl ishinde esimnen ketpeı, berik ornaǵan kúıinde kókeıimde qalyp qoıýynyń sebebin de ózime tıgizgen áserinen izdegen durys-aý deımin.

Myna bir:

— Budan buryn tartýshy ediń «Prıboı»,
Búgin tartqan papırosyń iri ǵoı, —
... Degenimde kózin qysyp dos kúldi,
Kúlkisinen qýaqy úni estildi.
— Qyz aldynda jóteltedi «Prıboı»,
— Al «Qazbek she?»
— Markasy onyń iri ǵoı, —

dep aıaqtalatyn sypaıy ıronıaǵa (kekesin, mysqyl emes) toly óleńdi de eshbir qaǵazǵa qarap jatpaı-aq jatqa jazyp otyrmyn.

Ári qaraı ketsek:
Kórsetpe súıý áýresin,
Berildi júrek tek saǵan.
Súıý de jaqsy, sáýleshim,
Súıikti bolý jaqsy odan!

— deıtin joldar da oıda qalyp qoıǵan eken. İlgerindi-keıin oqyǵan burynǵy-sońǵy aqyn-jyraýlardyń bir kezde múdirmesten jatqa soǵa beretin myń san óleń joldaryn da jadymyzdan sydyryp alyp qalyp jatqan búgingideı egde tartqan jasymyzda da Tumanbaı óleńderiniń biraz nusqasyn tókpeı-shashpaı ońashada ózine oqyp berip júrsek, ol da sol balań shaqtan bergi janymyzdyń jaqyndyǵy, júregimizdiń úndestiginen qalǵan úles qoı dep bilgenimiz jón.

Osylaı bola turǵanymen Tumanbaı kókemniń bútkil bolmys-bitimin, tynys-tirshiligin úlgi tutyp, udaıy ǵana pirge balap kele jatyrmyn desem, qudaı aldynda jalǵan aıtqan bolyp shyǵar edim. Shyny kerek qoı, qalaı desek te, bir jaǵy bárimizdiń de pende ekendigimiz belgili, baz-bazda bizdiń de shaıdaı ashyq kóńilimizge kirbiń túsip, pikir-nıetimiz de bir jerge túıise qoımaı, údireıise, úrke túsip baryp, raıymyzǵa qaıtatyn tustarymyz bolyp turady. Biraq mundaı bir sáttik qana kóńil alshaqtyǵy, aspanymyzdy torlaı bere aıyqqan aqsharby bult buǵan deıingi ózim súısine oqyǵan, súıip tanyǵan óleń-jyryna degen shynaıy yqylas-peıilimizge kir shaldyra qoımasyn, tirshilikten týyndaıtyn álgi bir ala-qulalyqtyń ózi de onyń shyǵarmalaryna degen oı-aýanymdy ózgerte almasyn ábden jaqsy bilemin. Bul jaǵyna Tumekeń qalaı qaraıdy, ol endi... onyń óz sharýasy. Bizdiki «kóńil kiri aıtsa ketetiden» shyǵyp jatqan jáıt qana.

* * *

Tumanbaı Moldaǵalıev 1935 jyldyń kókteminde Almaty oblysynyń shaǵyn ǵana «Kazatkom» atalatyn aýylynda dúnıege kelgen edi. «Shapyrashty rýynyń Qoshqar áýletinenmin», — deıtini bar. Ákesi keshegi el basyna qan men qasiretin tóge kelgen, arandaı aýzyn asha tóne kelgen Uly Otan soǵysynan oralmaı qalypty. Ájesi men sheshesi, apa-jezde, ápkeleriniń qanaty astynda, solardyń nuryna shomyla júrse de kishkentaıynan qamkóńil bolyp ósken bolashaq aqynnyń oıy onǵa, sanasy sanǵa bólinip, kóńili udaıy bir alys núktege, qupıaly álemge qaraı oıysa beretin edi. Ol — aqyndyq joldyń alǵashqy adymdary bolyp shyqqanyn ózge túgili ózi de keıin baryp uqqan tárizdi.

Tumanbaıdyń «Etik» deıtuǵyn óleńi bar. Sol bir sum soǵystyń zardabynan ash qursaq, jalańaıaq júrgen kúnderin eske ala otyryp, ol:

Arbasy balalyqtyń alǵa júrdi,
Jaý kózdep atty meniń armanymdy.
Ash júrdim, sýyq úıde uıyqtadym men,
Bilmeımin qalaı tiri qalǵanymdy.
Anamnyń kóńili maǵan bólinedi,
Men úshin qabyrǵasy sógiledi.
Ekeýmiz kıdik sony kezektesip,
Bir etik bizdiń úıde bolyp edi.
Áńgime, óleń dese uıyp qalam,
Aıtady sonyń bárin súıikti anam.
Qalady pesh janynda jalǵyz ózi,
Mektepke etigin men kıip baram.
Qaı qazaq esirkesin jetim uldy,
Maǵan tek talaılardyń beti kúldi.
Tapjylmaı tústen keıin men otyram,
Ketedi anam kıip etigimdi..., — dep jazǵan edi.

Kóbimizdiń kóz aldymyzdaǵy sýret. Soǵys kezindegi balalardyń barshasynyń basynan dál osyndaı ýaqıǵalar ótken. Biraq sony Tumanbaı ǵana kózimizge jas úıildire otyryp, qaz-qalpynda aldymyzǵa jaıyp salyp edi.

Jas ósedi, jarly da bir baııdy. Tumanbaı da jetildi, jetti. Aty alysqa jaıylǵan arqaly aqyn boldy. Jumyr jerdiń túkpir-túkpirin túgelge jýyq aralady. Myń san mańǵazdarmen, tipti bir-bir eldi dara bılep otyrǵan premer-mınıstr, Prezıdenttermen de qatar júrip, dámdes boldy. Biraq men úshin aryndap, áli de jalyndap júrgen qas aqyn, búgingi bas aqyn Tumanbaıdan góri, sol baıaǵy ózime uqsaǵan, sheshesiniń etigin kezektesip kıip, «áńgime, óleńdi uıyp tyńdap», etiksiz qala bergen sátterde pesh túbinde buıyǵyp qana burynǵysha qıalǵa batyp otyratyn bala Tumanbaı jaqynyraq kórinetini bar. Tipti men úshin ǵana emes, óziniń asqaq taýlardy órleı, kók teńizdi kólbeı ótip júrgende jazylǵan barlyq óleńiniń bosaǵasynan syǵalap turǵandaı bolatyn sol bala-aqyn onyń óz kózine de ystyǵyraq kórinetin shyǵar-aý degendi de oılaı beremin. Ol týraly ózi de:

... Estigendeı bolamyn da bóten jyr,
Qyrǵa shyǵyp, qıaldarǵa ketem bir.
Menimenen qoshtasýǵa asyqqan
Jastyq shaǵym ba eken bul?!

— dep jyrlapty bir kezde. Sóıte kele qarshadaı kúninen bastap kóńilin eleńdete bergen óleń atalatyn, poezıa deıtuǵyn sazy bólek sıqyrly dúnıege ámpeı-jámpeı aralasty da kete berdi. Sol sharq urýdyń aıaǵy aýqymy keń aqyndyq dańǵylǵa baryp ulasty. Jyrǵa degen sol bir qushtarlyǵy ony jany keń, jaısań ustazdardyń aldyna alyp baryp, birden-aq solardyń ystyq meıiri, oqshaý yqylasyna bólendi. Bul jaǵynan jetimdik kórdim dep ózi de aıta almaıdy, aıtpaıdy da. Ásirese alǵashqy balań jyrlarynan bolashaq klasıkti tanı bilgen Muqan Imanjanov sıaqty aǵalarynan alǵan úlgi-tálimin de ózi udaıy eske alyp, asa bir yntyq súıispenshilikpen áńgimelep júredi.

Tumanbaı Moldaǵalıev ádebıetke jigittiń naǵyz joly bolar baqytty shaǵynda kele qalǵan aqyn. Bul qazaq qaýymynyń, úlken-kishi aınala qalyń eldiń poezıaǵa, óleń-jyrǵa degen qushtar-qumarlyǵy barynsha shalqyp-tasyp, uıqydan oıanǵandaı kúrt jetile, arta túsken, daýylpaz Qasym únine endi-endi qanyǵyp, ile-shala İlıas daýysy qulaǵymyzǵa endi-endi shalyna bastaǵan tus bolatyn. Minekı, sol bir qudaı sátin salǵan tusta qazaq poezıasynyń sapyna tegeýrindi jas sarbaz Tumanbaı kelip qosyldy da, óleń kókjıegin odan árige keńeıte túsýge birden-aq bilek sybana belsene kirisip ketken bolatyn. Úlken-kishiniń nazaryn bir ózine aýdara otyryp, shymyrlana, shyńdala túsken.

Sol kezgi jastar, ásirese stýdentter jaǵy ony móldir-tunyq sezimniń, mándi mahabbattyń, jalyndy jastyqtyń birden-bir jyrshysy dep qabyldady, tóbelerine kóterdi. Ár sózin jerge túsirmeı qaǵyp alyp, toı-dýmanda tek qana Tumanbaı ánderin shyrqady. Qyzýly, qyzǵyn jyrlaryn jabyla jatqa oqydy. Hatqa túskenin qaǵyp alyp, birine biri uzata júre aqyn dańqyn áýeletip, ataǵyn aspandatyp áketti.

Onyń ózi de bul tustarda ereýildete, ekpindete jazdy, shabyttana, shattana júrip tóńiregin túgel qamtı jyrǵa qosty. Saz óneriniń birtýar sańlaqtary Nurǵısa Tilendıev, Shámshi Qaldaıaqov syqyldy áz aǵalary, óner jolynda shashasyna shań juqtyrmaı ótken ini dosy Áset Beıseýov syndy sabazdarǵa qosylyp, aıǵa qarap ándetti, kúnge qarap kúlimdedi, qus bolyp qaıtyp, áýelep ushty, áýendetti. Aýzyn ashsa boldy, saýyldap óleń tógilip turǵan sol bir qarymdy shaqta onyń qalamynan qanshama bir ásem ánniń dúnıege kelgenin de qazaq qaýymy áli umyta qoıǵan joq.

Men onyń sol kezgi óleńderin oqı otyryp, bul aqyn tegi táýliktiń jıyrma tórt saǵaty boıyna baqyt qushaǵynda balqyp júrgen eken-aý degen oıǵa da taban tireı beretinim bar. Óıtkeni:

Tótelep men tartyp kelem kedir-budyr jolmenen,
Taý da jatyr bult búrkelip, tas ta jatyr kóldeneń.
Jolaýshymyn men eshqashan uıqy-kúlki kórmegen,
Keleshektiń kúnderine, túnderine shóldegen.
Búkil barlyq armanymdy alyp-ushyp men kelem.
Qulasam da, jylasam da aǵyp baryp qulaıyn,
Júregimniń sońǵy nuryn jaǵyp baryp qulaıyn,
Juldyz bolyp janyp baryp, janyp baryp qulaıyn,
Nede bolsa baryp-baryp, baryp-baryp qulaıyn,

— deıtin joldar álgindeı shalqyp-tasyp, aldynda barmaıtyn alańy, almaıtyn qamaly joqtaı kórinetin, talantymen taý qoparýǵa daıyn adamnyń ǵana aýzynan shyqsa kerek.

Súıgenin ańsap asyǵyp ta aptyǵyp kele jatqan bozbalanyń aldynan jaıdaq bir tóbe shyǵa kelip, qol sozym jerdegi aýylyn kólegeıleı beredi, sonda aqyn:

Tilegim netken kóp edi,
Júregim tur ǵoı ot alyp.
Myna bir turǵan tóbeni
Tastasam ba eken qoparyp!

— dep te jiberedi.

Keýdesi kók tirep kele jatqan jıyrmadaǵy jigit bolmasa, búgingi jer ortasy jastan asyp bara jatqan Tumanbaılar qalamyna ilige bermeıtin-aq sóz!..

Aqynnyń alǵashqy jyrlary ishinde basqalarynan oqshaýyraq turǵan bir óleń bar. Ol óleń — «Asyl ustazǵa» dep atalady. «Muqan Imanjanovqa eskertkish» degen anyqtamasy da bar.

Orkestr! Tart qaraly kúıińdi,
Kúńiren!
Qoshtasty asyl jan
Kóktemniń gúlimen, kúnimen,
Kóktegen alma aǵash
Aıyryldy búrinen!

— dep keýdeńdi dúr silkindire kúrsindirip alady da, ol baqıǵa attanyp bara jatqan áz Aǵa — asyl Azamatty qıa almaı, ózi de kúńirene kelip:

Súıýshi eń kógildir kógińdi,
Súıýshi eń eljirep elińdi, — dep alyp:
İzdedim, óleńmen terbedim,
Deneńdi qıady jerge kim.
Aıaýly ustazym, ózińdi
Keýdeme jerledim,

— dep aıaqtaıdy qazaly kúıge uqsaǵan sol óleńin. Shamasy kelse, árkim-aq asyl ustazyn osylaı azalasyn. Osylaı joqtasyn!

* * *

Maǵan salsa, Tumanbaı tvorchestvosyn birine biri jalǵasyp jatqan qos aǵys — eki birdeı kezeńge bólip te qarastyrǵan bolar edim. Onyń alǵashqysy — óleńin balasha áldılep, aıalap ósirip, ózi súırelep, avtor retinde únemi bıikten bıikke kótergen kezeńi. Ekinshisi — ábden jetilgen, pisip-tolǵan, tolysqan, býyny bekip, tuǵanasy qatqan Óleń deıtin shirkinniń endi avtordyń ózin jetegine alyp, arǵy-bergi aǵaıyn, alys ta jaqyn eldegi abyroıyn asyra túsip kele jatqan qazirgi kezeń. Óıtkeni, biz bir kezde onyń árbir shýmaq, ár jolyna talǵammen qarap, tatyp kórip qana baǵalap kelsek, keıingi kezeńde ol ne jazsa da, ne aıtsa da aýzymyzdy ashyp, kózimizdi juma júre qabyldaı beretin bolǵanbyz. Bul jaqsy ma, jaman ba, onyń ádil qazysy bolatyn men emespin. Oqyp, kórip júrgen qalyń el áli bar ǵoı, endigi aqıqatyn solar aıta jatar.

Qoǵamdyq salada, qımyl-qareket jaǵynan onyń aty ázirge ańyzǵa aınala qoıǵan joq shyǵar, biraq qazirgi poezıamyzdyń aýzy dýaly abyzy dárejesine deıin kóterilip otyrǵanyn aıtpaı qala almaımyz. Sol Tumanbaı Moldaǵalıev, onyń tvorchestvosy jaıynda men qyrǵyz manasshylary sıaqty erinbeı-jalyqpaı tańdy tańǵa ura otyryp áńgimeleýge barmyn. Qanshama qazyp aıtyp jatyrmyn degenimmen sózimnen jańyla da, kóp sóılep qoıdym-aý dep jalyǵa da qoımasym belgili. Tumanbaı týdyrǵan kól-kósir óleń dúnıesiniń qaı qyrynan kelseń de áńgimege nár qosyp, dám berip, ilkide tapshylaý ma dep qalǵan taqyryptyń ózi-aq seni qaı-qaıdaǵa súırep ala jóneler edi... Basqasyn bylaı-aq qoıaıyq, osy búgingi azdy-kem áńgimeniń ózinen-aq qazaq jyrynyń qaıyspas qara nary Tumanbaı tirliginiń barynsha mándi, barynsha aýqymdy kórinisi, shyǵarmalarynyń uńǵyly men shuńǵyly, syry men symbaty, tylsym-tuńǵıyǵy, qaltasy men qaltarysy qylań berip qalyp jatyr-aý deımiz de, budan ári ózimizdi ózimiz tejeı turýǵa májbúrmiz.

Kezinde Tumanbaı tvorchestvosyna da syn aıtyp, «anaý-aq», «mynaý-aq» dep, onyń sonaý áý basta tańdap túsken súrleý-soqpaǵynan basqa baǵytqa buryp ta jibergisi kelgender bolǵan. Oǵan bola aıylyn jıǵan aqyn joq, alǵan betinen aınymaı, alpys jyl boıyna júreginiń qalaýyn ǵana aıtyp, álgi súrleý-soqpaqty qazaq poezıasynyń Tumanbaı dańǵylyna aınaldyra bildi. Ara-tura sol dańǵylǵa bizdiń de soǵa ketip turatynymyz bolady. Qanshama kitaptarǵa arqaý bolarlyq áńgimeler aıtamyz. Syrlasamyz, suhbattasamyz. Burynǵydaı bolmaǵanymen, ara-tura bir-birimizdi oqyp qoıyp ta júretinimiz bar. Bir-birimizden min tappaımyz, min tappaǵan soń syn da taqpaımyz.

Qazirgi Tumanbaıdy men qadiri bólek qalamdas, zaty bólek zamandas dep qana emes, úlken-kishi talanttar tobyn óz týynyń astyna shoǵyrlandyra bilgen dara da dana tulǵa dep te esepteımin. Ózi de sol bir ataǵyna laıyq El aldyndaǵy aqyndyq qyzmetin adal atqaryp kele jatqan azamat.

2011 jyl

---