InfoHub Logo

İ

Ertede aqyldy da ádil patsha bolǵan desedi. Nesi bar, el bıleýshilerdiń ishinde de jurtqa jaıly jaqsylary bolýy ábden múmkin. Sol aınalaǵa ámiri júrip, aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys bolyp turǵan patsha bir kúni ýázirlerine:

— Osy eldegi aqyn bitkendi túgel jınap, bárin qaldyrmaı maǵan alyp kelińder? — dep buıyrsa kerek.

Ámir aıtsa, oryndamaýǵa bola ma, ýázirleri jan-jaqqa shapqylap, kún demeı, tún demeı el kezip júrip, aqyn ataýlynyń bárin jipke tizgendeı etip jınap alady da, han aldyna alyp keledi.

— Aqyndar túgel keldi me? — deıdi han.

— Túgel, — deıdi ýázirleri.

Sonda han aqynnyń bárin syńǵyrlaǵan aq saraıǵa ornalastyryp, altynmen aptap, kúmispen kúptep degendeı, ne iship, ne kıem degizbeı, kereginiń bárin aldaryna tosyp, aýyzdaryna ustap, sán-saltanat, qadir-qurmettiń bárin jasatyp, áı, ne kerek, áıteýir jumaqtyń tórinen bir-aq shyǵarypty.

Aqyndardyń aýzynan aq maı aǵyzǵan bir jyl ótipti. Bir jyl ótkennen keıin qarasa, álgi aqynmyn dep júrgenderdiń kóbi jaqsy turmys, marapat pen madaqqa masattanyp, óleń jazýdy múldem estep shyǵarǵan eken. Han sonda baılyqqa bókkenge máz bolyp, óleń jazýdy qoıyp ketken aqyndardy erkine qoıa beripti de, qalǵandaryn qatqan qara sý men qara nanǵa qaratyp, tas zyndanǵa tastatypty.

Arada taǵy bir jyl ótedi. Jyl ótken soń baıqap kórse, arqa eti arsha, borbaı eti borsha bolǵan aqyn baıqustardyń aýzy-basy keberip, erinderi kezerip, baıtal túgil bas qaıǵy — óleń turmaq, ómirden kúder úzgen eken de, tek sińirine súıengen bireýi ǵana buryshta búrisip, qaltyraǵan qolymen óleń jazyp jatqan eken.

Sonda aqyldy patsha:

— Mine, baılyqqa tasymaıtyn, joqtyqqa jasymaıtyn shyn aqyn osy eken! Zormyn dep keýde kermeıtin, qormyn dep kisi qolyna telmireıtin, ónerine ǵana tabynyp, ózine ǵana senetin aqyn osyndaı bolsa kerek edi. Endeshe barsha syı, qurmet, qoshemet endi osy adamǵa jasalsyn! — dep ámir etipti.

Ótirik-shynyn kim bilgen, biz estigen ańyz osylaı deıdi áıteýir. Biraq árbir ańyzdyń astarynda árdaıym bir shyndyq jatatyny ras. Óıtkeni bizdiń halyqtyń ózi de baılyqqa basyn ımeıtin, ónerden basqany qudiret dep bilmeıtin osyndaı birtýar talant ıelerin ǵana aqyn dep tanyp, ardaqtaı baǵalaǵan ǵoı.

Búgin jasy alpysqa tolyp, aty alty muqym elge máshhúr bolyp otyrǵan Tumanbaı Moldaǵalıevti de men osyndaı sırek ushyrasar daralar qataryna qosamyn. Óıtkeni ol ózi qalam ustaı bastaǵan qyryq jyldan astam ýaqyt ishinde basynan joq-jitik, jetimdikti de ótkizdi; aqyry dara, daryny arqasynda kele-kele el qurmetine bólenip, ataq pen dańqqa ıe boldy.

Atqa da, taqqa da minip kórdi. Biraq sonyń bárinde de eń aldymen ózin aqynmyn dep bildi, bir kún óleń jazbaı qoıǵan emes. Óleńnen basqa keremet bar, qýat, qudireti bar eken dep oılaǵan joq.

Tumanbaı óte kóp jazatyn aqyn. Osy kúnge deıin jeke-jeke, úsh tomdyq bolyp shyqqan, shyǵyp jatqan kitaptarynyń ózin sanap taýysa qoıý qıyn.

Qazir tańerteń radıo tyńdar bolsań, kún saıyn mindetti túrde Tumanbaı sózine jazylǵan bir án berileri sózsiz. Ánderi de shetinen júrekke jyly tıip, quıqyljyp qulaqtan kirip, boıdy alyp turady.

Ol ózi balalarǵa arnap ta kóp jazatyn aqyn. Basqasyn bylaı qoıǵanda, ózi bas redaktor bolyp otyrǵan "Baldyrǵan" jýrnalyn oqyńdarshy, — ár sanynda Tumanbaıdyń bir óleńi júredi.

Árıne Tumanbaı sıaqty telegeı-teńiz kóp jazatyn aqynnyń shyǵarmalaryn túgel oqyp taýysý múmkin emes. Ol bir eshqashan sarqylýdy, tartylýdy bilmeıtin, teńizge qaraı tynbaı aǵyp jatatyn darıa sýy tárizdes. Darıanyń da sýyn iship eshbir adam taýysa almas edi. Biraq kenezesi keýip kele jatqanda ózenniń (nemese bulaqtyń) jıegine jata ketip, talaı-talaı shól qandyrǵandar bolǵan. Qansha shóldep kele jatsa da bulaq sýyn eshkim túgel sarqyp ishe alǵan joq. Biraq armansyz bir shóli qanǵanyn da eshqashan umytpaǵany daýsyz. Tumanbaı óleńi de sondaı, kez kelgen ýaqytta, kez kelgen óleń, kez kelgen kitabyn oqyp, óleńge, jyrǵa degen júrek shólin qandyryp alýǵa bolady.

Al salqyn bulaqtyń sýyn bir ishken kisi árbir shóldegen saıyn taǵy da ishsem-aý dep ańsary aýyp turatyny da aqıqat. Tumanbaı óleńin bir oqyǵan adam da ylǵı izdep, ylǵı oqyǵysy kelip júredi. Bul sózime senbegender bolsa, kez kelgen kitabyn taýyp alyp, taǵy bir oqyp kórsin.

"Ulan" gazeti, 1995 jyl

İİ

Osydan biraz jyl buryn az ǵana ýaqyt "Baldyrǵan" jýrnalynyń redaksıasynda Tumanbaı Moldaǵalıevpen birge, durysyraq aıtqanda, so kisiniń qaraýynda qyzmet istegenim bar edi. Keıde jumys babymen, keıde jaı amandyq bilý úshin bas redaktordyń kabınetine kúnige eki-úsh dúrkin kirip-shyǵatynym bolatyn. Qaı kezde kire qalsam da Tumanbaıdyń aldynda qobyraǵan kóp qaǵaz jatady. Qol alysyp, sálem berip úlgerer-úlgermesten: "Myna bir jańa jazylǵan óleńder bar edi, tyńdashy", — dep, álgi qaǵazdardyń birin sýyryp alyp, seniń sóz tyńdaýǵa degen qulqyńnyń bar-joǵyna qaramaı, sýyldatyp oqı bastaıtyn. Ol ol ma, keıde, tipti, avtomashına rýlinde kele jatyp, qoınynan sýyryp alǵan bir óleńdi qasyńda otyrǵan saǵan usyna qoıady da: "Bir týystyń týǵan kúnine barmaq edim, soǵan arnap jazǵanym ǵoı, oqyshy, tyńdaıyq", — deıtinin qaıtersiń.

Ózi jaqsy kóretin aǵalarynyń árbir merekeli kúnine, torqaly toılaryna óleń arnap jatady. Sol "Baldyrǵanda" júrgende Kákimbek Salyqov 60 jasqa toldy da, Tumekeń sol kisige arnap, áı, az degende alty óleń jazdy ǵoı deımin. Qasyna barǵan saıyn: "Tyńdashy, Kákeńe arnap taǵy bir óleń jazdym", — deı bergen soń:

— Tumaǵa, odan da "Kákimbeknama" degen tutas atpen kitap jazyp shyqpadyńyz ba birjola! — degenim de bar shydamaı.

Taǵy da biraz jyl buryn kóshe boılap bara jatqan Tumekeńdi maı quıryqtan áldebir jeńil mashına "súıkep" ótip, edáýir kún emhanada jatyp shyqqany bar. Úıine oralǵan soń kóńil surap barsam, taý tóbe qaǵaz jazyp tastapty.

— Qane, otyr. Óleń tyńda! — dedi de, meni otyrǵyzyp qoıyp, shaı qaınatym ýaqyt jańa óleńderin oqydy. Bári de álgi avarıadan keıingi kóńil kúıi, dos-jaran, týma-týysqan, jekjat-juraǵatqa degen yqylasy, razylyǵy, ókpesi az renishi. Bári de syǵyp alsań maıy shyqqan qyzý qandy óleńder. Bári de oqyrmandy uzaq-uzaq oıǵa jetelep, qıal qupıalaryna qaraı súırep alyp keterlik jan aıqaıy, aqyn ǵana aıta alar aqıqat.

— Apyr-aı, jeńil súıkep ótkenge osynsha óleń jazypsyz, qulap ketseńiz — kitap ta jazyp tastaıdy ekensiz ǵoı, — dep ospadarlaý ázil aıtyp em aǵama.

Ol úndemeı qalǵan...

Munyń bárin tizbektep jatqanym, óleńniń kúshine, onyń áserine, Tumanbaısha senetin... soǵan ózgeni de eliktirip, uıytyp alatyn aqyndy áli kezdestire qoıǵan emespin. Óziniń ómirlik serigi óleńmen birge týyp, bite qaınasyp ketken ondaı qalamger de sırek, sırek emes, joq ta bolýy múmkin. Onyń ústine Tumanbaı kitaptaryn oqyp otyryp qansha atasy bar, olardyń esimi kim, tirliginde kim bolǵan, jan-jary, jaqyn dostary kimder, balalary nesheý, olar qandaı oqý bitirdi, qanshaǵa keldi, týǵan kúnderi qashan, qansha nemeresi bar — solardyń bári jaıly derek alasyń, muny tipti otbasylyq hronıka dese de bolǵandaı.

Ol aǵalaryna, apalaryna, qalamdas dostaryna, juraǵat-jekjattaryna, qaryndasy men inisine mol etip óleńnen sybaǵa daıyndap-aq jatady. Bireý anaý, bireý mynaý deı bersin, kórmeı, bilmeı, elemeı, eskermeı júrgennen góri osy bir yqylas, osy bir iltıpat qaıyrly dep oılaımyn men. Taıaýda ǵana jaryq kórgen "Týǵan elim — tiregim" atalatyn kitabynyń da negizgi deni taza ǵana arnaý óleńderden turady eken. Bárin de oqısyń, bárine de tamsanyp, súısinesiń. Áıteýir enjar qala almaısyń. Osy kitapty oqý ústinde asa kórnekti qazak aqyny, aǵa dosym Tumanbaı Moldaǵalıev jaıyndaǵy árqıly oılarymdy qaǵazǵa túsirip kórýdi jón kórgen jaıym bar.

* * *

Ádebıettiń aq bosaǵasyn "áýp!" dep alqyna attaǵan alǵashqy adymnan bergi qyryq-qyryq bes jyl ishinde Tumanbaı Moldaǵalıevtiń ózi de qalamyn jeldeı júıtkitip, quıyndaı uıtqytyp, bel sheshe burqyratyp, belsene dúrkiretip qansha kóp jazǵan bolsa, Tumanbaı men Tumanbaı talanty jaıynda da maqtaýy mol, dattaýy kem sózder az jazylyp jatpaǵany aqıqat. At-kópir desek te bolǵandaı. Áli kúnge deıin ózi aldarynan kese ótip kórmegen áz aǵalary da, qalamy berik teńdes-turǵylastary da, qyzǵanyshy az qurbylastary da, bar shabyt, barsha minezine ábden tánti bolyp alǵan men sekildi izetti inileri men qymsynǵan qaryndastary da jazyp keledi, jazyp júr. Ózi qalaı oılaıtynyn bilmeımin, meniń baıqaýymsha, dál osy jaǵynan aqyn maqtaýdyń da, dattaýdyń da, qaıyra aqtaýdyń da nebir túrin kórip keledi. Ádil de baǵalandy, ádiletsiz de synaldy, madaq ta estidi, marapatqa da tap boldy.

Tumanbaı talanty tóńireginde sóz etsem deıtin adam bir qınalsa, aldymen osy jaǵynan qınalady. Áıtpese, bul aqynnyń óz arnasynan aspaı da, basqanyń jerin baspaı da birqalypty baıaý aǵatyn darıadaı mol qunarly, telegeı-teńiz týyndylary osy kúnge deıin oqyrmanynyń ishin pystyryp, eshbirin enjar qaldyryp kórgen joq. Unatqany da oqıdy, jylatqany da oqıdy. Syzdanǵany da oqıdy, qyzǵanǵany da oqıdy.

Solardyń biri ózimiz.

Men Tumanbaı óleńderimen alǵash ushyrasqanda áli bir joly tasqa basylyp kórmegen bozbala ǵana bolatynmyn. Munyń aldynda Qasym Amanjolovtyń úsh tomdyq shyǵarmalar jınaǵy qolyma tıgen edi de, tasyp tógilip, asyp kórinip jatatyn búıra jaldy taý ózeniniń tosyn sarynyna uqsaǵan Qasym óleńderine eltip, eminip júrgen shákirt edim. Tumanbaıdyń alǵashqy kitaby pyshaq syrtyndaı "Stýdent dápteri" oqı bastaǵannan-aq múldem bólek áýenge jetelep, ózgeshe áser etken. Meniń endi-endi qyz qushyp, qyzyq qýa bastaǵandaǵy alyp ushqan alaquıyn jan-dúnıeme oraılas keldi me, kim bilsin, sol kitaptaǵy tańǵy shyqtaı taza sezim, qaınap shyqqan qaınar sýyndaı móldiregen oı, jáýdiregen kóńil deısiń be, — bári-bári ishi-baýyrymdy túgel jaılap, eliktirip, jeliktirip ákete bergen.

Sybyrlaǵandy qudaı estimeıdi deısiń be, sol kitapty bastan-aıaq jattap alǵanymdy da jasyra almaımyn. Jattaıyn dep jattaǵan joqpyn, ejiktep, kúbirlep kórmedim, bári de óz sózim, óz oıym, óz ojdanym sekildi bolyp ózi-aq jattalyp qala bergen.

Árıne, aqyn ómiri de, aqyn tvorchestvosy da udaıy bir qalyp, bir sarynda jóńkile bermesi haq. İzdený, ilgerileý, damý, shıryǵý, shamyrqaný sátterinde jorǵasynan jańylý, oı jetken jerge boı jetpeı múlt ketý, múmkin, kibirtikteı kidirýler bola beredi. Oǵan keıde "bilgishsı" sóıleıtin, "aıttym bitti, kestim úzildi"— deıtin synshylardyń úzildi-kesildi baılamy qosylyp, kóp aqyndy óziniń bastapqy baǵytynan buryp, baǵdarynan aıyryp jibere jazdaıtynyn qos. Kók júzinde qalqyp ushqan qyran da birkelki samǵamaıdy, shyrqap shyńǵa da ketip, quldyrap quzǵa tómendep jatpaı ma. Bul ómirlik zandylyq. Bir jaqsysy, Tumanbaı el sózine de, oqyrmannyń aınymaly yqylasyna da kóp kóńil bólip, "qaıtsem eken?" — dep daǵdaryp kórmepti. Qudaı bergen maıda shýaq minezine talanty men darynyn parlap jegip, ózi qalap alǵan kedirli-budyrly, taýly-tasty, sýly-nýly soqpaǵymen ilgeri tartty da otyrdy. Sodan da onyń óleńderi keıde qaıtalaý sıaqty, keıde bir qyzyqty aınala basqan izin shıyrlaý sıaqty kórinip, ári-sári pikirlerdiń týýyna jel berip, jeńil aýyz bireýlerdiń sypsyńyna sebep bolǵany da ras. "Tumanbaı otbasy, oshaq qasyn kúıttep ketti" — desken de, "bar tapqany bala-shaǵa tóńiregi", odan qalsa "árkimge arnap arnaý óleń jazady" desken de sózder shyrmaýyqtaı shyrmatylyp, júrse-tursa aldynan shyǵyp, aıaǵyna orala berdi. Biraq oǵan bola aıylyn jıyp aldanyp, alańdaı qoıar, úırenshikti sary jelisin buzyp, shabysynan jańyla qoıar Tumanbaı joq, júrgeni de, kúlgeni de, jatqany da, maqtany da aqyndyqtan jaralyp, talantymen kindiktes bolǵandyqtan shyǵar, boıdaǵy bar ıman-jyryn duǵasyndaı qaıtalap, óńdi aıtyp, ońdy aıtyp, árbir kelesi bel men belesti asqan saıyn ońaldy da otyrdy. Ernin shúıirgenderdiń kóbi eri moınyna ketken attaı, endi aıtarǵa sóz, dáıekke dáleli bolmaı dal uryp, qozy kósh jer keıin qalyp qoıyp jatty.

Sý tógilmes jorǵalar úshin qatqaq jol ma, batpaq jol ma — bári bir. Qatqaqta kósile siltep, batpaqta sál kidirer, biraq júrisinen jańylyp, jorǵasyn buzbaıdy. Men biletin Tumekeń de sondaı. Keıde ol maǵan sahnada oıyn kórsetetin, qoıny-qonyshynyń bárinen alqyzyl lentalar sýyryp alyp jatatyn sıqyrshydaı bolyp kórinedi. Ol sıqyrshy saǵan kúle qarap turyp, álgi qyzyl-jasyl matanyń jeti atasyn býdaqtata shyǵara beredi, shyǵara berer edi, toqtamaı, taýsylmaıtyn bir qyzyq sátter... Tumekeńniń óleń jazý tásili de sol sıaqty; kún demeıdi, tún demeıdi, kúı talǵamaıdy. "Kúıim kelmeı júr" dep basqalarymyz sıaqty saryýaıym sala zarlamaıdy, jaza beredi, jaza beredi. Bir kezde men Tumanbaı tvorchestvosyn toqtaýdy, tolastaýdy bilmes sýy móldir tunba bulaqqa teńegen edim. Bulaq sýyn eshkim de iship taýysa almaıdy. Biraq ańsaryń aýa jetkende kez-kelgen jerinen eńkeıip iship, shólińdi qandyrasyń. Shekeńnen ter burq ete túsedi.

Sol sıaqty Tumanbaı jyrlaryn da oqyp túgesý múmkin emes. Áıtse de, kez-kelgen kitabynyń kez-kelgen tusyn ashyp, kez-kelgen óleńin, kez-kelgen shýmaǵyn oqyp, aqynnyń alymyna da, shalymyna da, qarymyna da súısinip, meıiriń qanady. Ony árdaıym ózine aıtyp ta júrem. Bireýlerge ol shynynda da ǵumyr boıyna tek qana atasyn, ájesin, ákesin, sheshesin, apasyn, tátesin, ápkesin, enesin, qaryndasy men bólesin, balasyn, nemeresin, qyzdaryn, jıenderin, jaqyn dostaryn, barys-kelis, alys-beris aǵaıynyn jyrlap kele jatqandaı kórinedi eken. Qaı kitabynda da osy tóńiregindegi taqyryptar kóbirek oryn alatyny da ras. Ony joǵaryda aıttyq ta. Biraq sol taqyryp arqyly ózi ómir súrip kele jatqan zamannyń — ótken ǵasyr men búgingi kúnniń bar tynysyn, mol yrysyn, adamy men árbir qylt etken jaqsy qadamyn túgel tize kóz aldyńnan ótkize bilgen kim bar?!

Ol tek Tumanbaı talantyna tán qubylys. Kárisi demeı, jasy demeı, ákimi, aqyny demeı, qazaq jurty búgin túgel syılap, qurmettese — ol aqynnyń sol kóńil jomarttyǵyn tanyǵandyq, soǵan tánti bola tabynǵandyq der em men. Sonaý bir pyshaq qyryndaı ǵana shaǵyn jınaq — "Stýdent dápteri" arqyly poezıa orbıtasyna shyrqap shyǵyp alǵan aqyn ylǵı ǵana qasqa mańdaıda turar. Men tipti de ol aldyńǵy aǵalarynan asyra jazyp ketti, birden olardyń bárinen artyp tústi dep qudaı aldynda kúnáhar bola almaımyn, biraq sol kezgi jastardyń (jastardyń ǵana emes) estigisi, tyńdaǵysy, oqyǵysy keletin sózin, móldir tunyq sezimin:

Aı da búgin alasyryp tóbemizden tónedi,
Jan-jarymdy ruhsatsyz qaıta-qaıta kóredi.
Kólegeılep jabar edim albyraǵan jar júzin,
Biraq meniń ózimniń de kore bergim keledi, —

dep dóp basqan alǵashqy aqyn Tumanbaı bolǵan. Sóıtip, ol tutas bir jas býynnyń aldyna qoıyp, boıyn túzer aınasy bola bilgen edi.

* * *

— Kóke, — dep telefon soǵam Tumekeńe eki kúnniń birinde, — óleń qalaı, tógilip, quıylyp tur ma?

— Bar, — deıdi kókem. — Óleń bar, búgin tańǵy beste "tur-turlap" oıatyp edi, biraz siltep tastaıpyn sháıǵa sheıin. Eki-úsh óleń keldi dúnıege.

Men kúlemin. Kúlemin de aǵa dosyma: aman júre ber, aqıyq aqyn, qazaq jyry senimen sulý, senimen ǵana baqytty! — dep ishteı táýba etemin.

"Qazaq ádebıeti"

2001 jyl

---