InfoHub Logo

— Apa! — dep bastalypty jaýynger haty. Jalyn atqan ystyq lep shyqqan «Apa, apataıym!» degen sózder dúnıe júzine aıǵaı salyp turǵandaı.

— Apataıym-aı, saǵyndym ǵoı, — degennen keıin tizile qalǵan kóp noqattar yrshyp túsip domalap-domalap ketken kóz jasyna uqsaıdy.

Múmkin, hatty alqynyp otyryp, asyǵyp jazǵan adamnyń býlyǵyp kelip alqymǵa tirelgen saǵynyshy aǵytylyp shyǵarǵa sóz tappaı, túıilip qalyp, kóp noqatqa aınalǵan shyǵar! Múmkin, anasyn qatty saǵynǵan balanyń on bettik hat jazsa da, bar aıtary osy bir ǵana saǵyndym ǵoı degen qýanyshty kúrsinis kúıi bolar.

Hatty alyp turǵan Aqlıma apaıdyń da jan jaılaýy bir ǵana saǵynysh kúıine lyq toly júretin edi. Maıdanǵa ketkeli bes jyl bolǵan jalǵyz uly Qasymnan eki jyldan beri habar joq-ty. Sondyqtan ana júregi jel úrlese de yzyńdap turatyn qatty buralǵan dombyra shegindeı árbir názik únge qosyla ketetin.

Hatty oqyp turǵan jaýdyraǵan qoı kózdi, suńǵaq boıly Nurıla «saǵyndym ǵoı» degennen keıingi kóp noqattarǵa súrinip ketkendeı az ǵana kidirip qalǵanda, ana júregin búrk etip buzyp shyqqan ystyq ta iri jas tamshylary stol ústine tyrs-tyrs tamyp ketti. Nurılanyń da jańa ǵana ashyla bastaǵan qyzyl gúldeı úlbiregen qyzyl erinderi dir qaǵyp, bıik aq mańdaıy qyzara qalyp edi.

Úzilýge aınalǵan úmitin qaıta bir jalǵap jiberý úshin kelgen hatty qolyna alǵanda, Aqlıma apaı «balańnan» degennen basqasyn baıqaǵan da joq. Óz balasy Qasym týraly kelgen qara qaǵaz sandyq túbinde jatsa da, máńgi úzilmes ana úmiti — «balań mine tiri tabyldy» — dep, torǵaıdaı shyryldady. Jasqa toly kózderin kórshi páterdiń terasasyna júgirip shyǵa bergen Nurılaǵa bir jalt etkizip qalyp, Aqlıma:

— Nurkesh-jan, beri kelshi, — dedi qolyndaǵy hatty kórsetip.

Soǵys kezinde bir tilekti adamdar bir ǵana tún birge túnep shyqsa da, biriniń qýanysh-qaıǵysyna biri op-ońaı ortaq bolyp qala beredi. Osy páterde eki aıdan beri kórshi turatyn Aqlıma men Nurıla da kóp syrlaryna ortaqtasyp ketken jandar edi.

Bıik óksheli aqsur týflı kıgen ádemi aıaqtaryn terasanyń aralyq jaqtaýlarynan sylań etkizip bir-aq yrǵytty da, Nurıla dik etip beri tústi. Názik qana qyzǵyltqa boıalǵan aq júzi qýanysh sezingendeı, erkeleı kúlip kep, Aqlımanyń qolyndaǵy hatty aldy.

— Qýanysh ústinde jylaıtyn bolsań, oqymaımyn, — dep, áýeli Aqlımaǵa eriksiz bir ezý tartqyzyp alyp edi, endi mine, «saǵyndym ǵoı degendi oqyǵanda Nurılanyń óz daýysy da qaltyrańqyrap, az ǵana kidirip qaldy. Jup-jumyr appaq moınynda kógildir tartyp turǵan eki kúre tamyrdyń da lyp-lyp soqqany kórinip tur. Ózegińnen óterdeı tikteý qaraıtyn kózderiniń janary jasqa shylanyp barady. Ár salamen aqsa da áldeqaıda túıisip qalatyn ózen sýyndaı, eki kóńildiń tórkindes bir muńy toǵysqaly kele jatqan sıaqty. Dál osy jerde eki áıeldiń júregi de dombyranyń eki shegindeı eki túrli buralsa da bir kúıge kelip, bir kúıge qosylyp tur edi.

Hattyń bas jaǵy bıik órden tar ǵana arnamen, apyr-topyr tik qulap túsken taý sýyndaı, túıdek aıtylǵan saǵynysh kúıi eken. Ne, aqyn aıta alar, ne bolmasa, kúıshi ǵana jetkize alar móldir taza, tunyq syr. Bul kúıdi Nurılanyń ózi de daýysyn shyǵaryp oqýǵa shydaı almaı, kóz júgirtip qana ótti.

Odan arǵy jaǵy aǵyn sý jaıylmasyna jetkendeı, keń jaıylyp, tynysh aqqandaı eken. Nurıla osy bir tusynan bastap ketti:

— Apa, seni Qaraǵandydan tapqanyma ári qýandym, ári qınaldym, — depti jaýynger. — Osy hatty jazar-jazbasymnyń ózi bir aýyr syn boldy. «Aqadyrdan» kezdestirgim kelip, áýelgi hatymdy sonda jiberip edim, Qaraǵandydan qozǵalmaǵan ekensiń...

— «Aqadyry» nesi?— dep, Aqlımanyń tańdanyp qalǵanyn Nurıla abaılamady da, hatty oqı berdi:

— Nege deısiń ǵoı, apa, bul jerde. Oǵan keıinirek oralarmyn, áýeli azdap esep bereıin.

Qulaǵy hatta bolsa da, eki kózi Nurılanyń júz qubylystaryn baqylap turǵan Aqlımanyń áli aıqyn boıaýlarynan aırylmaǵan qaıratty qara kózderinde «nege?» degen suraýdyń turǵany da ras edi. Kúdikti bir oı tolqyp kelip kóz jıekterine soqqandaı, kózderi keń ashylyp ketti de, aqsurlaý júzi qýań tarta qaldy.

Men bul soǵysta qyryq eki myń toǵyz júz qyryq toǵyz kılometr jer júrdim, apa. Keıin oralarmyn degenimniń jaýaby da sol qyryq toǵyzynshy kılometrde jatyr... Umytpasam... tap sol kúni seniń de qyryq toǵyzǵa tolǵan kúniń edi. Sol kúnińe arnap jazǵan hatym tós qaltamda kele jatqan. Biraq ol hatty sen de alǵan joqsyń, ózimde de joq...

— Baıǵus bala meniń qyryq tórtke bıyl tolatynymdy umytqan-aý... — dep qaldy Aqlıma. Munysy kúdigi me, álde, jasyn artyq aıtqandy unatpaǵany ma, ol arasyn Nurıla taǵy ańǵarǵan joq. Onyń qulaǵyna alystan bir tanys ún kele bastaǵandaı, ózgege oıy buryla almaıtyn halde edi.

— Bul onsha uzaq ta jol emes, apa: ózimizdiń oblysty on aınalǵandaı-aq, — depti jaýynger. — Ekinshi, sonsha jer júrsem de Berlınge jete alǵanym joq. Úshinshi, buǵan poezben júrgenim, aýada ushqanym, tankimen júrgenim, ilgeri júrgenim, keıin júrgenim bári qosylady. Arman sol sońǵy qyryq toǵyzynshy kılometrden asa almaǵanymda ǵoı! — degennen keıin jaýyngerdiń ókinishti bir kúrsingeni de estilip turǵandaı edi.

Nurıla da kúrsinip qaldy. Sol kúrsinis Aqlımanyń oıyna kele qalǵan kúdikterin jaýyp ta ketti.

— Apa, qýanysh-qaıǵyǵa birdeı berik, er bolatyn ediń. Endi sol qyryq toǵyzynshy kılometrge oralaıyn. Men senen týdym ǵoı, sen de irkilmeı ere ber, — dep, jaýynger bir súıenish aıtqan jerinde, Aqlıma apaı bar kúdigin umytyp:

Qulynym, qarǵam, Qasym-janym! — dep qaldy.

— Tún edi, apa. Úshinshi tún edi. Kúndizgi kóp atystan kóterilgen kókala tumannyń ıisi áli arylǵan joq-ty. Bul tún meniń eń sońǵy kórgen dúnıem bolǵandyqtan kóp nárseler áli kóz aldymda turady. Bultty tymyq túnde shyǵys jaq bette ǵana biraz juldyzdar aıqyn jarqyrap turdy. Etekten kóterilgen qorǵasyndaı aýyr sezilgen qara bult túngi alasa aspannyń ýyq qary sheginen asyp, ne taramaı, ne shókpeı, ózenniń nemister jaq betin qarańǵylyq dúnıesindeı túnertip áketip edi. Sol qarańǵylyq nemister jaqtan aýdy ma, joq pa, men ony bilmeımin. Men kórgen sońǵy sýret osy bolatyn.

Keıde qara túnniń qarny jarylyp ketkendeı «byrq-syrq» etip qalady da, keıde túnniń shegi salbyrap túsip kele jatqandaı, qyzyldy-jasyldy aǵyp júrgen oqtar kórinedi.

— Úshinshi tún edi dedim ǵoı, apa. Ózennen ótý úshin úsh kún, eki tún arpalysyp, arǵy jaǵaǵa ıek arta almaı turǵanbyz. Arǵy bet ot belbeý, oq topanymen qorshaýly turǵandaı aıaq salǵyzbaıdy. Oq borany ózen betin júndeı tútip tur. Nemisterdiń irgesin osy aradan bir kóterip tastasaq, ár jaǵynda qıyn-qystaý joq sıaqtanady. Jaýynger úshin zań sol, apa: eń beri turǵan qaýippen eseptesesiń, onyń ár jaǵynda ylǵı úmit dúnıesi jatady.

— Áli esimde, keń jaýyryndy, som deneli, qarańǵy túnde kúndizgiden góri de iri kóringen dıvızıa komandıri polkovnık Remızov tankıster arasyna keldi. Qazyqtaı qatyp, symdaı tartylyp týra qalǵan tankıstermen salqyn amandasyp, baıaý aıańdaı óte berdi. Tyqyrshý barlyǵy, jańa bir buıryq belgileri polkovnıktiń qasyndaǵy kishi ofıserlerdiń urshyqtaı úıirilgen jınaqy qozǵalystarynan-aq kórinip tur. Polkovnık keıin oralǵanda, aıaǵyn shıraq basyp kelip qarsy aldymyzǵa tura qaldy da:

Bar maǵynasynda erikti túrde, bar maǵynasynda eshkimge borysh ete almaıtyn bir aýyz sózim bar, joldastyq sózim, — dedi. — Oryndaǵan adamdarǵa erlik te, ataq ta, baq ta áperem dep ýáde ete almaımyn. Ol ózderińde jetkilikti. Biraq qalaı oılaısyńdar? Arǵy betke ótip, bekinip alarlyq ýaqyt boldy ma, joq pa? — dep betimizge úńilgende, men júregimniń túbine deıin kórip tur-aý, dep, oılap qaldym. Sodan soń biz qaıtarar jaýapty ózi aıtty:

— Bilemin, ótip ketti, aldaqashan ótip ketti, keshiktik, deısińder, — dedi. Eshbir sózdiń ushyn naızadaı, túbirin tomardaı etpeı, jaı salmaqpen aıtty.

Soldattyń kúnde estıtin qatal ámirden góri osyndaı bir joldastyq sózdi saǵynatyn kúnderi bolady. Ata-anasyn, dos-jaranyn saǵynyp júretin jandar osyndaı bir sóz estigende, sol ata-ana, dos-jarannyń únin estigendeı bolady.

Ár jaǵy uzaq áńgime, sol jerde bes tankıst ózennen tankimen ótip, arǵy qabaqqa bekinýge ýáde berdik.

Áli esimde, bes tankiniń komandıri únsiz ǵana tankimizge kele jatyrmyz. Tankini tas bekitip jaýyp alyp, sýdyń astymen ózenniń ár jaǵyna ótpekpiz. Sý astynda tor da bar, or da bar, temir tuzaq, qorshaýlar da bar. Sý astyn tekserip shyqqan barlaýshylar bul qaýipterdiń baryn jasyrǵan da joq. Biraq, sol qaýipterdiń ara-arasymen ótýge de bolady. Ózenge tik túsip, on metr júrgesin, sol jaqqa burylyp, on bes metr júrip baryp, qıǵashtap qabaqqa asylýymyz kerek. Únsiz oıymyz osyny eseptep kele jatyr. Kózsiz erlik emes, kózdi erlik kerek, sony oılap kelemiz. Sý astyndaǵy shytyrman tordy kóz aldymyzǵa ákelip, ara-arasymen jol izdep kelemiz. Kedergisiz ótip ketsek, tankiniń ishindegi aýa tunshyqpaýǵa jetedi de, ol eki arada tankiniń ishi sýǵa da tolyp kete almaıdy. Eleýli bir kedergige ushyrap, ne ilgeri, ne keıin kete almaı turyp qalsaq, qorjyn aýǵa túsken balyqtaı bolamyz. Oı qaıta-qaıta osyny esepteıdi.

Bilekti úzerdeı qatty qysyp qol alysyp jatqanda ózen betine taǵy bir qarasam, áli jún-jún eken. Bizdiń áskerler ózennen túnde óte me dep qaýiptenip, nemister oq boranyn álsiretpeı tur. Únsiz ǵana temir kebejemizge kirdik.

— Apa, kórispesek, qosh bol! — dedim ishimnen. Joq, apa, joq! Atyńdy aýzyma aldym da qosh bol degendi aıtqan joqpyn. Qoshtas degen qurǵyr oı neshe ret kelip, qıpaqtap qasymnan ketpeı qoısa da, aıtqan joqpyn. Aıtqyzdym dep ol ketti, aıtqan joqpyn dep men qaldym...

Tap osy bir oılanyp úlgirmes, kóz ilespes, qas qaqqandaı bir sátte sezdim — jaryq dúnıede qoshtasarym da kóp eken. Qoshtasýǵa eshqaısyńdy qıa almadym. Eshqaısyńdy deımin-aý! Qaraǵandynyń úzdiksiz aǵylyp jatatyn kómir tasıtyn poezdarynyń tútinin de qıa almadym qoshtasýǵa.

Joǵaryda eskertken hatty da arǵy betten jibergim kelip, ala kettim. Aıaǵyna «denim saý, amanmyn» degendi erteńgi kúnniń atymen taǵy bir jazǵym keldi. Búgingi kún men erteńgi kúnniń arasynda qansha uzaq, qandaı qyzyqty ómir jatady, apa...

Úzip-úzip aıtylsa da uzaq bir jyr estilgendeı bolyp, óńderi buzylyp, ajary syna qalǵan áıelder birine-biri qaraı almaı qalysyp edi. Qyzaryp ketken muryndardyń qaısysyn qyr muryn, qaısysyn qaıqy muryn deýiń de qıyn bolyp qalǵan eken. Mańdaıdan bıik qaıyryp, jýan erip, jelkesine bostaý jıa salǵan qolań sarǵylt shashy Nurılanyń jumyr moınyn tómen ıip áketipti.

— Sen de bos ekensiń ǵoı, — dep Aqlıma Nurılany jubatqan bolady.

— Osyndaı balasy bar adam jylaı ma eken, — dep Nurıla ezý tartqan bolady. Kózderi kezdese almaıdy...

Áreń degende daýsynyń dirilin toqtatyp, Nurıla hattyń aıaq jaǵyn oqyp ketti:

— Jer betinde zirkildep, qulaǵyńdy tundyratyn aýyr tanki sý astynda qumyqqan, tumshalanǵan, tuıyq únmen ǵana keledi. Birese artqy jaǵy, birese aldyńǵy jaǵy qaıqań qaǵyp, ózen túbiniń maı batpaǵyn jumsaq qana esip kele jatqany seziledi. Ózge dúnıede ún joq...

— Burylma! Týra tart! Endi solǵa qaraı! Boldy, boldy! Endi tik tart! Al, ońǵa buryl! — dep, damylsyz qypylyq qaǵyp, qarsy aldymda qubylanama tur. Qasymdaǵy úsh joldasymnyń kózderi de osy bir kóbelek qanatynyń qypylyǵyndaı ǵana úmitke qadalyp qalypty. Ár metrdi tutamdap eseptep kelemiz. Qaýip qasynan súıkene ótip, súıemdeı jerden aman qalýymyz kerek. Eki mınýt... Eki jarym... Eki, qyryq... eki, qyryq bir... eki, qyryq eki... qyryq úsh... Mınýt pen mınýttyń arasy dúnıeni shyr aınalǵandaı uzaq jol ekenin saǵat betinen birinshi ret sonda kórdim. Tankiniń ishi kók býaldyr tartyp, ishke tartqan demińnen jylbysqy ıisi kele bastady. Tizege jaqyndap sý da kelip qalypty. Óńiń emes, túsinde áldenemenege maltyǵyp, qozǵalys-qımylyń ónimsiz, dilgir bir halge túskendeısiń.

Bir kezde tankiniń ishine kirgen sý keıin lyqsyp, keýdemizge deıin bir jaıpap ótti de, qor-qor úıirilip, astyńǵy esik-tesikterden qulaı bastady.

Meniń aldymda bir, artymda úsh tanki bar-dy. Olardyń nesheýi qyrǵa shyǵyp, nesheýi shyǵa almaǵanyn men osy kúnge deıin bilmeımin. Óz tankimniń tós-tabany túgel jerge tıgen soń, aıdap ilgeri kettim.

Anda-sanda aınalam bir jarq etip, dúnıe bir eles berip qalady. Talqandalǵan sym bógetter, istik arandar, úrpıisken nemis soldattary kórinip qalady. Tóbemizden burshaq jaýǵandaı tyrs-tyrs etedi. Ot ishine kirip ketippiz...

Zeńbirekshim Petr Chernov manadan beri atyp keledi. Bet-aýzyn eki bilegimen kezek-kezek súrtip tastap, tez-tez atady. Buryshta, aýzy bir damyl tappaı, rasıada Sorokın Nıkolaı otyr. Bir qańǵyǵan snarád kelip, tankimizdi mańdaıdan bir nuqyp qaldy bilem, ap-aýyr tankim selk ete tústi. Tankini júrgizýshi Rahymjan Sarbasov, japyryla jónelgen nemis soldattaryn taýyqtaı taptap, jińishke transheıany bir ezgilep ótkende maǵan bir qarap qoıdy. Qysyq qara kózderi jylt-jylt etedi.

Jaıaý áskerler ótip pe? — dep suradym Sorokınnen. Ol basyn shaıqady. Iá, óter ýaqyt bolǵan joq áli, nege suraǵanymdy ózim ǵana bilem...

Ózennen ótkeli on kılometr júrdik. — Qyryq eki myń toǵyz júz qyryq toǵyz kılometr, dedim ishimnen. Senin, qyryq toǵyzǵa tolǵan kúniń taǵy bir esime túsip, tós qaltamda kele jatqan hatty keýdeme qaraı qysyp qoıdym.

Petr Chernov birdeme aıtaıyn dep, basyn maǵan qaraı bura bergende, búıirden kelip soqqan oq oń jaq qolyn julyp áketti. Men murnymdy basa qaldym — sýyq bir nárse qaryp áketkendeı boldy.

— Jaıaý áskerdiń úlken bir toby ózennen ótip jatyr. Aldy bergi qabaqqa ilikti deıdi, — dep, Sorokın maǵan baıandaı berdi de, — siz murynnan aırylsańyz kerek... — dep aıaqtady sózin. Men oǵan Chernovty nusqadym. Chernovtyń aýyrsynǵany endi ǵana betine shyǵa bastap edi.

Bul kek kernep, ashý sheńberinen shyqqan kez edi. Tankiniń boıyndaǵy bar qudiretin burshaqtaı boratqym kelgenin jaqsy bilemin. Tankiniń ishi gúr etip jana jónelgenin de bilemin. Qap, qaltamdaǵy hatym janyp ketedi-aý, beker jóneltip jibermegen ekem dep oılaǵanymdy da bilemin. Shashym, bet-aýzym, ústi-basym jana jónelgende muryndy tastaı berip, basy-kózimdi túgel ýqalaı bastaǵanymdy da bilemin. Qozǵala bergende eki aıaǵym ornynan tabylmaı, qulap túskenimdi de bilemin. Onyń ar jaǵyn alty aı on kúnnen keıin ǵana túsindim...

Hatty tura kep turyp oqı bastaǵan Nurılanyń tizeleri búgilip qulaı berdi de, qabyrǵaǵa súıenip baryp áreń ońaldy. Aqlımada súıemel bolarlyq ta jaı joq edi. Jaraly júrekter uıyp qana, tómen tartyp bara jatyr. Álde ne alqymǵa tyǵylyp, jutyndyrmaıdy da.

Terasanyń aldynda oınap júrgen eki bala keldi. Ekeýi de mektepke búgin birinshi ret baryp qaıtyp kele jatqan balalar edi. Qara domalaq, qazaq balalary. Biriniń basynda maıdannan qaıtqan ákesiniń taıpaq pılotkasy, bireýi jalań bas.

— Men endi nemisterdi qalaı urý kerek ekenin bilemin! Ákemnen estidim, — dedi sur pılotkaly bala, — áýeli bylaı tý syrtyna shyǵyp alasyń da, sonsoń bylaı, jelkeden kelip peresiń...

Sodan keıin qasyndaǵy balany «pergisi» kelip, judyryǵyn siltep qalǵanda, ana bala jaltaryp ketti de, sur pılotkaly bala ózi ushyp ketti. Qorjynyndaǵy kitaptary da shashylyp qaldy. Jalań bas bala jalma-jan sur pılotkaly balanyń keýdesine minip alyp, aýzyn basyp:

— Sodan soń ol nemistiń aýzyn bylaı baılap alyp, súırep áketesiń! — dep, joldasyn súıreleı bastady. Balalar oıyny Nurılanyń oıyn bólip, kóńilin sergitti me, álde, azap ýyn bir-aq juta salaıyn dedi me, áıteýir hattyń aıaq jaǵyn tez-tez oqyp ketti.

— Aýyzǵa as quıylatynyn, qolyma qol tıetinin kópten sezinetin edim, — depti jaýynger. — Biraq, qulaǵym estimeıdi, kózim kórmeıdi, tilim sóılemeıdi, bar denem mylqaý, oıym esh nárseni barlaı almaıdy.

Birinshi qýanǵanym eki qolymnyń amandyǵyn anyq sezgen kúni edi. Mylqaý jatqan deneńnen birdeme aman tabylǵanyn bilý úlken qýanysh eken. On saýsaq túp-túgel eken! Birin-biri búgin ǵana tanyǵandaı, aımalasyp, amandasyp jatqan ústinde esimdi jıdym. Ózara amandyq-saýlyq surasyp bolǵan soń sol qolym sup-sýyq tyrbıǵan qabyrǵalardy túgendeı ótip júrek tusyna bardy. Endi eki qol birin-biri súıemeldep bas jaqqa bara jatyr. Bas jaqtan tas qyp tańyp tastaǵan shúberekten basqa eshnárse taba almaı, muryndy izdep edi, óz ornynda o da joq eken. Baıaǵy muryn turatyn jerge yp-ystyq qorǵasyn quıyp qoıǵandaı.

Ekinshi qýanǵanym, erinim men tisterim túgel eken. Eki qol erinniń esebine jete almaı jatqandaı, kezek-kezek túgendeıdi. Qaljyńdasqysy kelgendeı, aqyryn ǵana shymshyp ta qoıady.

Sol jaq baltyrym uıyǵandaı bolady da, oń aıaǵymnyń bas barmaǵy dýyldap qyshyp jatyr. Endi qoldar áreń syrǵyp, solaı qaraı ketip barady. Áýeli qyshyǵan baqaıymdy qasyp jibereıin dep, oń qolym tómen baryp edi, kesilgen bóreneniń moltaq basyndaı birdemege kezdesip ár jaǵynan eshnárse taba almady.

Endi bir kezde manaǵy ózennen ótkeli qansha ýaqyt bolǵanyn bilgim kelip jatty. Bilegimde saǵatym joq eken... Odan soń qaıda ekenimdi bilgim keldi. Áli sol tún sıaqty, kóp tús kórip, qatty uıyqtap oıanǵandaımyn. Tańdandyryp jatqan, maıdanda bolmaıtyn jumsaq tósek pen tarsyl-gúrsilsiz tynyshtyq qana edi.

Taǵy bir kezde basymdy qaıta tanyp jatqan ústinde esimdi jıdym. Yńǵaıly bir qoldar bas jaǵymda zyr júgirip júr.

— Ýaqyt qansha? — dep suradym. Eshkim jaýap bermedi.

Kúńgir daýys qulaǵyma keledi, biraq maǵan jaýap qaıtarǵan eshkim joq. Men qaıtalap suradym. Daýysym shyqpaǵany endi esime túsip, qolymdy kóterdim.

— Siz qınalmańyz... Endi qaterden qutyldyńyz... Qazir Saratov qalasyndasyz... Endi bir-eki aıda júgirip ketetin bolasyz! — dedi kúngirt estilgen qońyr daýys. Eki ret qaıtalap aıtty.

Bul manaǵy ózennen ótkenen keıin alty aı on kúnnen keıin eken. Maǵan áli manaǵy bolyp jatqan oqıǵa áldeqashan baıaǵyǵa aınalypty. Men ony keıin bildim.

Apa! Mine, odan beri de jyl jarymǵa taıanyp qaldy. Men ózim ózime kelgeli de jarty jylǵa jaqyn ýaqyt ótipti. Endi qazirgi qalpymdy jazyp kóreıin... Eki aıaq joq, kesilgen tomardaımyn. Kózder endi ǵana aıqyndalyp keledi. Bet-aýzym qara qojyr shormaqtaı bolý kerek. Ony qolymmen sıpalap qana shamalaımyn. Qabyrǵadan shemirshek alyp, qoń terimmen tystatyp, muryn jasatyp aldym. Burynǵy qalpyna kelip qalǵan osy murnym kórinedi. Bul hatty jazar-jazbasymdy bile almaı qınaldym degenim, osy jaılardy jazýdan qysylatynym edi. Joldastar, dostar bar edi. Túrimdi kórgende eń bolmasa bir shoshyna qalmasyn deıtin jandar bar edi... Endi mine túgel jazýǵa týra keldi.

Apa, hattyń ózi kóńil kótereri azdaý bolyp shyqty bilem. Biraq qý-tolaǵaı múgedek eken dep qalma! Eki kózim aıqyndalyp keledi dedim ǵoı. Ol dúnıemen aramyzdaǵy eń úlken serik. Eki qolym saý. Keýdem toly keńes sıaqty. Aldyma qaǵaz, qolyma qalam alar kúnge jetsem, dúnıe úlesinen maǵan tıgeni mynaý-aq deıtin emespin!

Bu da bir úlken ómir ǵoı, apa! Men búkil Otan soǵysynyń tusynda bir-aq túrli ánge qosyp, bir-aq aýyz óleń aıtyp júrdim. Ol qaı án, qandaı óleń ekenin osy kúnge deıin bilmeımin. Ánin de, sózderin de jattap ala alǵanym joq. Ár yńyldaǵanda jańa bir án, jańa bir óleń tústi me aýzyma, ony da bilmeımin. Ol túgil, qandaı ýaqyttarda aıtqanymdy da esime túsire almaımyn. Biraq, ylǵı bir ánge salyp júretinimdi jaqsy bilemin. Sol ánime salsam-aq shalqar teńiz ústinde kele jatqandaı, ne bolmasa, taý qasynda turǵandaı sezetin edim ózimdi. Ashý, azap, qaıǵy, muń, qorqý-qobaljý, moıý degender esime de kelgen emes. Sol ánim keýdeme qaıta uıalap, ósip keldi. Kóp kók qanat balapannyń talpynǵanyn, ushqysy keletinin sezem. Ushar kezi jaqyn sıaqty.

Qazir, apa, kýrorttamyn. Aıaq jasatý úshin kesilgen súıekterdi shynyqtyrýǵa balshyqqa túsip jatyrmyn. Qaı kúni hatyń kelse, sol kúni ushamyn Qaraǵandyǵa... Kóriskenshe asyǵyp, qushaǵyńdy saǵynǵan balań... Sapar.

— Sapar? Sapar dep pe? Túý, júregim jańa ornyna tústi ǵoı! — degende Aqlıma apaıdyń qýanyp ketkendigi aıqyn edi. Óz balasy Qasym qaza tapty degen qaǵaz sandyǵynda jatsa da, mynaý azapty kórgen basqa bireý bolyp shyqqany manadan júdep turǵan sheshe kóńiline ómirinde birinshi ret estilgen qýanyshyndaı tıdi.

Biraq, Nurılanyń júzi týǵan sheshesi tanymaı qalardaı edi. Hattyń bar salmaǵy soǵan túskendeı, quba taldaı maıysyp, janshylyp ketti. Álgide ǵana sylań qaǵyp, symdaı shıratylyp turǵan sulý tulǵaly jas denesi bosap, kóleń qaǵyp kúlimdep kele jatqandaı kógildir gúl tókken kúreń jibek kóılegi de ýqalana qalypty. Aqlımaǵa qarap qadalyp qalǵan kózderinde naz da, tańdaný da, kinálaý da tur.

— Ózi bir sheshesimen syrlasyp ósken, sheshesine jan teńemeıtin jigit eken, — dedi Aqlıma, ózine ózi aıtqam únmen. Munysynda barlyq shesheniń máńgiden beri kele jatqan, máńgige deıin kete beretin kári armanymen birge jańaǵy orynsyz qýanǵandyǵynan uıalý da bar edi.

Nurıla Sapar degen jigitti bir-aq ret kórip edi. Budan úsh jyl buryn Almatyda oqýyn bitirip, Qaraǵandyǵa kelgende, qazirgi Aqlıma turatyn bólmede — Ulbala degen qartań áıel turady eken. Nurıla áýeli sol kisige kórshi bolyp edi.

Bir kúni, tús ortasy kezinde jınalystan qaıtyp kele jatqanda qasynan júgirip ótken jalańash adamdy kórgende, Nurıla shoshynyp qalyp edi. Qaraǵandynyń túngi aıazynda jalǵyz trýsımen kezdesken adamdy kórgeni osy. Nurıla júgire basyp páterine jetkende, Ulbala apaıdyń terasasynda kıinip jatqan jańaǵy jigitti tanydy. Erteńine qarsy qaıyrǵan qara shashty, qoıý kirpikti, erkek pishindi terasadan túsip bara jatqan Nurılany jas leıtenant kórip:

— Qaryndas, ótken túni men sizdi shoshytqan bolsam kerek. Keshire kórińiz, — dedi.

Osydan basqa sóz sóıleskenderi joq. Dostyq tilep turǵan qara kózder qyz tulǵasyna eki kóshe boıy qadalyp turdy da, kóldeneń kóshege burylǵan soń ǵana qoıý kirpikterin bir-aq qaqty.

Ol jigittiń aty Sapar ekenin, sol kúni júrip ketkenin, Nurıla Ulbala apaıdan keıinirek estidi. Ulbala qaıtys bolǵaly úsh aı ótti de, qazir ol bólmede kómirshi áıel Aqlıma turady. Nurılanyń bar biletini osy-aq edi.

Áldeqaıdan, alystan kelgen jaýynger úni Aqlımaǵa da jat estilgen joq edi. Syry kóp, mol ún ana denesine túgel jaıylyp, bılep alǵansha az ǵana ýaqyt kerek etken.

— Nurkesh, — dedi Aqlıma, — shesheń men dep shaqyrsam, keıin óz sheshesi tabylyp qalyp júrer me eken? Endi ul taýyp alsam, aırylǵym kelmeıtinin túsinýiń kerek. Bolmashy bir úmit qoı, áıtpese Qasym janymnyń tiri emestigin bilmeıdi deımisiń! — dedi.

Nurıla ózi biletin jaılardy aıtty. Az kórgenin uzaq syrdaı baıandady. Aqlımanyń bar uqqany — sonsha erlik istegen adamnyń sheshe saǵynyp jatqandyǵy edi.

Sol saǵatta Sapardy shaqyrǵan telegramma da jóneldi.

Endi, mine, Aqlıma apaı kóringen jurtqa balam kele jatyr dep, kútip otyr. Kesilgen tomardaı múgedek emes, qanatyn kere siltep aq ıyq, muzbalaǵy ushyp kele jatqandaı kútedi. Óz ulynyń aty Qasym ekenin umytyp ketkendeı, Sapar janym kele jatyr dep, kútedi.

Qaraǵandyǵa kele jatqan árbir samolet Aqlıma apaıǵa ushyp kele jatqan Sapardaı kórinedi...

---