InfoHub Logo

SSSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty Aıgúl túbekke qaıtqan otarynyń sońynda sylpyldap kele jatqaly búgin úshinshi táýlik...

Qalaı esepteseń olaı esepte, ár táýlikte jalqaý jyljyǵan jıyrma tórt saǵat ýaqyt bar. Ol kóńil aýdarary kóp qala ýaqyty emes, kóz tartary joq dala ýaqyty. Únsiz ótip jatatyn ýaqyt.

Aıgúl ómiriniń jıyrma jyly osy únsizdikte ótip keledi. Ol dala únsizdigi, qoı únsizdigi. Astyndaǵy atyńa ǵana, qasyńdaǵy ıtińe ǵana tildeser jaýapsyz únsizdik.

Dalanyń meńireý únsizdigine Aıgúl bala jasynan úırengen. Ol — etek-jeńdi túre soǵatyn, qoıyn-qoltyqty qýalaı soǵatyn kúzdik pen kóktemniń azynaý jeline de kóndikken. At tanaýyna kók súńgi turyp qalatyp shańytqan sýyq sary aıazdarǵa da kóndikken. Jybyr-jybyr, qybyr-qybyr qozǵalǵan qoı momynnyń ónimsiz qozǵalysyna da kóndikken. Kóndigý bar, jeńý bar. Aıgúl sonyń bárin jeńgen adam. Yńyrsyp qana án salyp keledi. Kishirek kelgen dóńgelek qara kózderi áldeneni alystan barlaǵandaı, oıda kele jatqany da baıqalady.

Qoı otarynyń súıemdep aıańdaýyna jırenbesti ǵana kóndige almaı keledi. Qaǵazǵa tóngen qalam ushyndaı súp-súıir qulaqtaryn alystan kóringen qyrqalarǵa shanshady. Qyl shylbyrmen jetelep alǵan Aıgúldiń ózin súırelep alǵa qaraı julqady. Keıde ıegin Aıgúldiń ıyǵyna súıep, erinderi jybyrlap qant suraıdy. Qulaq túpterin qasyp jiberýdi, álde qaı jerin sıpap jiberýdi ótinedi. Qant keshe bitken. Ózi qansha qaljyrap kele jatsa da, áıel qoly anda-sanda atynyń moınynan qaǵyp-qaǵyp qoıady. Jırenbesti uzyn shylbyrdy soza julqyp taǵy da alǵa qaraı umtylady.

Búgin tań ata Aıgúl otary sý jaıylyp ketken Aq taqyrǵa kelip túsip edi. Jazdy kúni bul shańy burqyrap jatatyn mashına jolyna aınalǵan taqyr. Eki jaǵy kókjıekke deıin kernep ketken qıyr-shıyr buıra qum. Túbekke oralǵan otardyń osy taqyrǵa bir soqpasyna amaly joq.

Aq taqyrdyń ón boıyn órleı jaryp ótetin jalǵyz joldy qazir Syrdarıa sýy basyp ketken. Shegi-shetine kóz jete bermeıtin aq taqyr aınadaı jaltyraıdy. Búıiri salyńqy býaz qoılar baýyrymen sý syzyp, áreń qozǵalyp keledi. Qıǵashtap túsken kún kózine shalynǵanda qoı baýyrynan sorǵalaǵan tamshylar shashaqty kúmis oqadaı jarq etip qalady.

Sý jaıylyp ketken taqyrǵa tań ata kelip kezdeskende otar uılyǵa berip, jazyla almaı qoıyp edi. Múıizderi aıqasa bitken kókala serke basyn birer shaıqap, saqalyn silkilep az ǵana turdy da alǵa túsip ketti. Qazir otar jipke tizilgendeı shubalyp, jarty kılometrge sozylyp jybyr-jybyr jyljyp keledi.

Rezeńke etigi birese kúrk etip qalyp, birese kúmp etip qalyp Aıgúl de keledi. Búgin kún boıy, tún boıy, erteń kún boıy osylaı jyljı bermek. Jyly qashar, jaıly orynǵa erteń keshke ǵana jeter. Oǵan deıin otar da, Aıgúl de, shıyrshyq atyp kele jatqan jırenbesti de shydaýǵa tıisti. Sol jaıly orynǵa jetkenshe Aıgúldiń áni de úzilmeýi kerek.

Qaınaǵan sýdaı kógildir tolqyndanǵan kóktem saǵymynda alystan buldyrap jalǵyz-jalǵyz molalar kórinedi. Ár molanyń tóbesinde shanshylyp otyrǵan bir-bir qaraqus kózderin otarǵa qadap alypty. Ózderi qadalyp mola tóbesinde, kózderi qadalyp otarda. Olar otardy keshe de toryǵan, búgin de toryp otyr, erteń de torıdy, ómir boıy toryp keledi.

Qulpyrǵan saǵym qum arasynan kóne zamandaǵy adam mekenderin kóterip shyǵarady. Bir kezde el jaılaǵan, egin ekken jerlerdi álde qaı kezde qum basyp alǵan. Qoıshy oıyna tanys ańyzdar túsedi. Syrdarıa kóne zamannan beri ataǵy shyqqan myrza sý, kóne zamannan beri dıqanshy besigi. Kúrish te ósken, jońyshqa da ósken. Qarbyz-qaýyny kúzge qaraı zeńbirekteı gúrs etip jarylǵanda Qazalydan Qarmaqshyǵa estilip jatady eken...

Syr eline qyrǵyn, Syr boıyna qyrsyq ákelgen alǵashqy apat Súbitaı1 soqyr bolǵan ǵoı. Jýa jegen, sábiz-shalqan jegen Syr eline kezdeskende soqyr batyr:

— Shóp jegeni nesi ekeni.. Adam ba bular, aıýan ba? — degen ǵoı.

Sodan soń atqumar batyr kók dúnıeniń ishinen eki aıaqtyny aıdap shyǵyp, tórt aıaqtyny, attardy baǵyńdar dep ámir etken deıdi.

Qyrdyń qýań bozyna úırengen sur jorǵa at — batyrdyń eń senimdi serigi — Syrdyń kók jońyshqasy men júgerisinen, arpasy men kúrishinen basyn kótermegen kúıinde jarylyp ketken eken...

— Atqa as bolmastyń adamǵa ne keregi bar? — dep soqyr batyr kók dúnıege bir túkiripti de otatyp jiberipti. Súbitaıdyń óz qolymen julǵan kóktiń ornyna osy kúnge deıin túk shyqpaı jaltyrap jatady eken. Ashynǵan doly zár saralasa kerek, Syr boıyndaǵy sortań sol bir ot ornyndaı tazyǵyrdan bastalyp ketipti.

Bir kezde alysqa aıdap tastalǵan qum atjaldary osydan keıin Syrdarıany qaıta ıektepti. Iesiz qalǵan aryqtar, erkimen tası bergen uly ózen egistik jerdi tuzdaı bergen, tuzdaı bergen.

Osy uzyn Aq taqyrdyń ár jerinen kezdese beretin eski aryqtyń silemderi de Aıgúlge eski bir ańyzdy aıtyp kele jatyr edi.

Sonaý Súbitaı zamanynan bastap álekke ushyraǵan Syr boıy tirshiliginiń kúre tamyryndaı myrza ózendi áli jýasytyp ala alǵan joq. Syrdarıa keıde tentek minezin kórsetip, salyq salyp otyrady. Bir-aq túnde jaǵasyn buzyp shyǵyp, bir óńirdi astan-kesten etip, zar qaqsatyp ketedi.

Syrdarıanyń mundaı minezinen Aıgúl ár kezde saqtanatyn. Bıyl da saqtanyp, qozy alar túbegine qaraı erterek oıysyp edi. Birin-biri iz basyp qaıtalap jatatyn qat-qabat jınalystardyń aıaqtalýyn kúte almaı, tentek sýdyń jóneı berý qaýpi bar-dy. Ol qaýip oryndy eken, Syrdyń sýy mine Aq taqyrda kezdese ketti.

— Ózbekterdiń ne armany bar eken! — dep oılaıdy Aıgúl. — Ózbek jerinde Syrdarıa qatpaıdy da, tasymaıdy da. Qata qalsa bizden jıyrma kún buryn erip barlyq muz bizdiń alqymǵa kelip tirelip qalady. Ózbekter bizge uqsap eki juma boıy muz buzyp álektenbeıdi. Bizdiń Syr neshe jerden túıilip, neshe jerden keptelip qalady. Syr boıyna ózbekter qalaı aqyldy ornalasqan, qazaq qalaı beıǵam ornalasqan...

Kórshi elmen kúndespegenimen Aıgúl óz eliniń sý sharýashylyǵyna ári atústi, ári olaq ekenin oılap keledi. Bir kezde Aıgúldiń daýysy shyǵyp ketti:

— Jalǵyz Syrdarıa ma eken bas asaý kúıinde jatqan! — dedi ol ózine-ózi. — Daýysy kektene de kinálaı shyqty. — Kóshpeli ádetimiz áli basym. Umyta almaı kelemiz. Keıde búgingini ǵana oılaýǵa úımelesip qalamyz. Erteńginiń bar muńy sýda ǵoı. Tyńdardyń tyńy sý emes pe! Qazaq jerindegi jeti jarym myń ózenniń birde-biri qolbala bolǵan joq. Ǵalymdarymyz jer astynda jatqan on shaqty teńiz baryn ashty. Bilekti sybanyp jiberip, balaqty túrip jiberip, qolǵa alar is osy emes pe! Qum teńizine úırengen kóz sý teńizin izdemeı me eken! Jatsyna ma eken!..

Ózimen ózi daýlasyp kele jatqanyn Aıgúl endi ǵana baıqady. Bul onyń úlken bir jıynynda aıtýǵa ázirlep júrgen oıy edi. Gazet-jýrnaldarǵa áldeneshe ret sý máselesin kótergen ǵalymdarǵa ún qospaq bolǵan eken. Qazir mine etigi kúrkildep sý keship kele jatqanda kópten kernegen oı eriksiz aqtarylyp ketti. Tisi qaıraýly júr eken, áreń toqtady.

Osyndaı bir jaı Aıgúlde ár kezde bolatyny bar. Áldenege yzalanyp kilt sóılep te jiberedi. Únsiz dalada jınala bergen oılar, ásirese óz tirshiligine baılanysa týyp, ósip-órbip jatatyn oılar aıtylýdy kerek etetin sıaqty. Keıde tipti uzaq sóılep ketse, Aıgúl ózin bir jınalysta kóretini de bar. Kóz aldyna jınalysta otyrǵan júz tanys adamdar — malshylar, kúrishshiler, maqtashylar, kanal qazýshylar keledi. Bári de aıta tús, aıanbaı aıt dep otyrǵandaı bolady. Ondaı kezde Aıgúl toqtaı almaı uzaq sóıleıdi. Kóz aldyna elestegen adamdardan aırylǵysy kelmeıdi. Oılary salmaqty bolǵanymen, sóıleý túri olaqtaý shyǵyp jatqanyna da qaramaıdy. Keıde oılary eski qudyq basyna úımelegen qoılaryna uqsap, topyrlap ketetini de bar. Qalaıda qysy-jazy kóbinese jalǵyz júretin qoıshyǵa uzaq kúndi qysqartý kerek. Dala únsizdigin, qoı únsizdigin jeńý kerek. Ondaıdy kóterińki kóńil, kóńildi kótererdeı oı jeńedi de.

Shubap kele jatqan otardyń aldyńǵy jaǵynan saq kúzetshi Kókdaýyldardyń biri qańq etip qaldy. Shaqyrǵandaı bolady. Jas qozylardy tıep alǵan túıeli arba da sol daýysqa qaraı oıysyp barady. Taǵy bir saýlyq jol-jónekeı, sýda qozylaǵaly jatqany da. Bul mine on jetinshi...

Aıgúl kózi alǵa qarasa da, oıy taǵy da sýǵa oraldy. Ótken jazda ǵana Syrdarıadan otgonǵa tartylǵan kanaldy qazyp jatqandarǵa baryp qaıtqany esine tústi. Ol aradaǵy saılaýshylary:

— Avtolavka aıyna eki-aq ret keledi.

— Avtoklýb odan da sırek.

— Artıserdi, jazýshylardy kóretin kúnimiz bola ma? — desip qalǵan.

Mundaı aryzdardy Aıgúldiń ózi aıta bastasa tipti ashshy shyǵar edi. Kanal qazýshylar trassanyń ón boıyndaǵy bólimshelerdiń bárinde de eki júzdeı adamnan qurylǵan. Ondaı bólimsheler beseý. Mundaı jerge avtolavka da, artıser de tym sırek keledi. Al, jalǵyz jaıylǵan qoıshy olardyń birin de kórmeıdi. Biraq depýtat Aıgúl óz zaryn aıtqan joq. Tek kóziniń jymıýymen ǵana ańǵartty da:

— Basshylarǵa jetkizeıin, qulaq asatyn bolar. Keler, — dedi.

Kanal qazýshylardyń ásirese salmaq sala aıtqandary sý jaıy bolyp edi. Shól dalada sý degenniń qadiri qandaı ekenin Aıgúl ózi de jaqsy biledi. Ter men shańnan siresip qalǵan siri kóılek kıgen kanal qazýshylar shomylý degendi umytqan sıaqty. İshimdik sýdyń ózi tapshy. Sısternamen sý kele jatqanda Saryarqadan samal soqqandaı sezinedi.

Kún qum qaınaǵan ystyq edi. Sona men búgelekten basqanyń tamaǵynan as ótpeıtin ystyq ta.

— Sý senderdiń qoldarynda emes pe, joldastar. Júzdegen otarlar, myńdaǵan qoıshylar sýdy senderden kútedi. Shól dalany taspadaı tilip bolsa da, qysqy-jazǵy jaıylymǵa sý jetkizer mezgil bolǵan joq pa? Ýádeleriń ótken maı emes pe edi, endi qashan? — dep toqtaǵan Aıgúl.

Shańyn burqyratyp jer qazyp jatqan adamdarǵa shomylý arman ekenin Aıgúlge túsindirýdiń keregi joqty. Sondyqtan ol budan ári qazbalamaı toqtady. Dóńgelek qara kózderin qurylys bastyǵynyń kózderine qadap, jaýap kútti. Ol tez ornynan turyp:

— Keler maıda bitiremiz... Egin jınaý kezinde kolhozshylardy qýyp áketpese... Endi on shaqty ekskavator berilse... — dedi.

Osylaı, keıde ermek úshin eski ańyzdardy eske alyp, keıde búgingi men erteńgini qosaqtaı oılap Aıgúl keledi. Kún jylyp, sý jylyna bastaǵan. Týǵanyna bir-aq jeti bolǵan jas qozylar jas baladaı álsiz de aıanyshty mańyraıdy. Sharshaǵan baqyrlar jatyp demalǵysy keledi. Biraq ol demalysqa deıin eki kún, bir tún bar. Ol osy keshpe sýda ótetin kún, ol osy keshpe sýda ótetin tún.

Tas kómirdeı jaltyldaǵan qara qozy álsiz ǵana mańyrap qalyp, keship kele jatqan sýǵa jata ketkisi kelgen yńǵaıyn kórsetti. Tizelerin búge, bergende tumsyǵy sýǵa tıdi de, selk etip qaıta turdy. Sýdy táltirekteı keship qaıta júrip ketti. Endi on qadam júrse qulaı ketkeli barady. Aıgýl qozyny kóterip alyp baladaı keýdesine qysty, qumarlana, ıiskep-ıiskep qaldy. Kózderinen jasy da domalap ketti.

Jas qozyny qolyna alsa-aq Aıgúldiń esine eki aıǵa tolmaı qaza tapqan tula boıy tuńǵyshy — Amankeldisi túsedi. Ol bir aýyr jyldardyń aýyr kúnderi edi. Aıgúl bosanardan eki-aq aı buryn maıdanǵa ketken jarynan da habar joq bolatyn. Soǵys ústinde týǵan soń, atyn Amankeldi qoıǵan balasynyń sýretin ákesine jiberýdi arman etip edi. Aıgýl ony da isteı almady. Jańa týǵan jas bala da, kúıeýiniń otary da jas bosanǵan Aıgúlge qarap qaldy.

Jalǵyz ǵana qursaq kótergen Aıgúl jas balanyń jylylyǵyn áli umytqan joq. Jas qozyny keýdesine qyssa-aq sol balanyń jylýy keledi. Álsiregen qozy mańyrasa-aq qulaǵyna sol balanyn úni keledi. Jas qozydan sol balanyń ıisi keledi.

Qozyny qolyna ala bergende Aıgúl az ǵana álsireý de sezinip edi. Onyń ústine shydamsyz jırenbesti ıyǵymen soǵylyp ketti de qozy sholp etip sýǵa tústi. Aıgúl ózi de az-aq qulamaı qaldy. Qozy baıǵus sortańdaǵy ashqyltym sýǵa tumsyǵyn birer tyǵyp alyp, tyrbańdap óren turdy. Basyn shaıqap, eki qulaǵymen jaǵyn shapalaqtap, túshkirip-túshkirip qaldy. Aıgúl qozyny qaıta kóterip alyp qyzylshubar shálisimen kózderin, qulaqtaryn, tumsyǵyn súrtti. Aty soǵylyp ketkende qulaı jazdaǵan Aıgúldiń sholaq rezeńke etigine sý tolyp ketipti. Eki tabany maı batpaqqa jabysyp qalǵandaı, attaı alar emes.

— Jáke, toqtaı turyńyz! — dedi Aıgúl uzańqyrap ketken túıeli arbaǵa qarap, — myna qozyny da arbaǵa alarsyz.

Aıgúl sý tolyp ketken rezeńke etiginen aıaǵyn áreń sýyryp aldy da, qozyny kótergen boıy arbaǵa qaraı ketti. Sý jyly eken. Kishkene aıaqtyń qyp-qyzyl saýsaqtary sý betine jymyńdasyp tıgendeı boldy.

Túıe jegilgen kúrkeli arba toqtap, túıeni jetelegen Jákeń shal murnyn sińbirip, jeńimen súrtti. Mańdaıynan sorǵalaǵan ter eki mıyǵynan aǵyp seldir saqalynyń ishine sińe beripti. Astyna kerege jaıyp keńeıtken, aınalasyna shı ustap qorshaýlaǵan arbadan Aıgúlge balalar daýysy estiledi. Ortalaryna taǵy bir.qozy kelip qosylǵanda kesheli-búgingi Týǵan jas tól shýlasyp ketti.

— Jıyrmadan asyp ketti-aý, shyraǵym. Keshke deıin qyryqqa jetip júrse qaıtemiz? — dedi Jákeń shal bórkimen mańdaıyn súrtip turyp. — Budan bylaı kún-tún demeı aqtarylady ǵoı. Qoı ǵoı, kún-túnine qaraı ma ol. Plan boıynsha da osylaı ma edi? Keshki qonalqada biraz qozyny soıatyn bolamyz ba?

— Pyshaǵyńyzdy jalańdatpaı, shydaı turyńyz, Jáke.

— Men shydarmyn-aý, qoılaryń shydasa! Qoıdyń qashan qozylaryn zotehnık ekeýiń ǵoı biletin. Ol oqyǵan, sen bolsań depýtat. Biraq men birdeńe bilsem qozy az bolmas.

Shaldyń kinálaı sóıleýin Aıgúl oryndy kórdi. Plan da, esep te durys edi, biraq, sonyń oryndalýyna kinárat aralasqanyn aıtty.

Jáke-aý, amalym boldy ma? Biz qystaǵan jerde tym bolmasa bir jel-qudyq sý berse, qoıdy sol jerde-aq qozylatatyn edik qoı. Aq taqyrdyń sýyn keship, túbekke oıysatyn nemiz bar edi?

— Túsinem, shyraǵym. Bıyl qary qurǵyr da kúrt erip, bir-aq kúnde joq boldy ǵoı. Túbekke kóshpesine amal qaldy ma?

— Kóshpesińe emes, qashpasyna deńiz, Jáke. Jel-qudyqtar sý tartpaı qur qańqaıyp qala barmady ma?

— Saıasatyna qarsy kelip qalam ba dep juqalap jatqanym ǵoı ánsheıin... Áıtpese osydan artyq qashý bolady deımisiń. Sýsyz jerde otar ustaýǵa bolmaıtynyn bilemin ǵoı.

— Jel qudyqtar kúzdigúni qanatyn bulǵap shaqyryp turǵandaı edi, dál kerek kezinde sý bermeı qosh aıtysqandaı qoldaryn siltep qala berdi.

— Mıdaı dalada áldebirdemeniń qalqaıyp turǵany teris te emes shyǵar... Bastyqtar ornatqan qańqaıma ǵoı áıteýir, — dedi shal áldekimderdi keketkendeı únmen.

— Qańqaıyp turý úshin emes, sý tartý úshin.

— Á, túsinem ǵoı.

— Ony jurttyń bári de túsinedi.

— Bári de túsinse túsinetin shyǵar, biraq bárin de túsinemiz demes edim.

Aıgúl shaldyń ospaǵyn ańǵarmaı qalyp edi. Jáken árbir qartań adamnyń baıyrǵy ádetine basyp, aqyl aıta sóılep ketti: :

— Mysaly, tehnıkany men túsinemin be! Joq. Jel-qudyq degen nemene ózi? Bir dóńgelekti bir dóńgelek aınaldyryp turady, sol emes pe? Bir dóńgelektiń tisteri, ekinshi dóńgelektiń tisteriniń arasynan shyǵyp ketpese bolǵany da. Shyǵyp ketken eken — bitti. Bizdiń zotehnık pen ferma bastyǵyna usap shartpa-shurt bolady da qalady. Osynyń ózin senen basqa qoıshy bile bere me eken, sirá?

Aıgúl jábirlengen joq. Shaldyń ózin synap turǵanyn aýyrlamady. Shyndyq kórdi. Kózin ý-shý bolyp jatqan «balalar baqshasyna», qozy arbaǵa aýdaryp áketti. Qolyn qozylarǵa sozdy.

— Emetin ýaqyttary boldy, — dedi shal.

Jas qozylardyń jyp-jyly tumsyqtary Aıgúldiń qolyn ıiskeleıdi. Jybyr-jybyr etken jas erinder jalanyp qoıady.

— Shydaı turyńdar, qoshaqandarym. Erteń keshke deıin ǵana shydańdar. Áıtpese Jákeńniń pyshaǵy qaıraýly kórinedi. Shydańdar, — dep Aıgúl ár qozynyń basyn bir sıpady.

— Qaraǵym-aı, jas qozylarǵa meni jamandaǵanyń ne? — dep, Jákeń shal ókpelep qalǵandaı júzin arbadan aýdaryp, aınala qarana berip:

— Oıbaı, áketti! — dedi shoshynǵan daýyspen. Qolyn shubap kele jatqan otardyń art jaǵyna qaraı siltedi.

Dalanyń úlken qara qusy, qanattary sýyldap-ysqyryp, qara naızaǵaıdaı aǵyp, Aıgúldiń sýda qalǵan etikterine shanshyla qulap keledi eken.

— Áketsin, áketsin! — dedi Aıgúl saq-saq kúlip. Dala únsizdiginde jaryla kúlerdeı qyzyqtar da sırek. Aıgúl máz bolyp qaldy.

Qaraqus etikti qozy dep qalǵanyn sýǵa taıana bere sezinip, qaıqań qaǵyp qaıta joǵarylap ketti. Uıalǵandaı, jan-jaǵyna jalt-jult qaranyp barady.

Bolmashy qyzyqqa Aıgúl áli kúlip tur edi, art jaqtan dalaqtap shaýyp kele jatqan salt attyny kórdi. Sasqan adamnyń dalaqtaýy. Alystan-aq bórkin bulǵalap, eki aıaǵy sereń-sereń asa bir tyǵyz jumyspen kele jatqanyn ańdatady.

— Joldas depýtat! Joldas depýtat!

Shapqynshy jaqyndaı berdi. Tórtinshi fermanyń qoıshysy Berden ekeni de tanyldy. Ol bir qorqaq ta sasqalaq adam. Jaqyndaǵan saıyn atyn ókpege tepkilep, qamshylaı túsedi. Aıgúl oǵan shıryǵa qarap, «apyr-aı, qulaıdy-aý, qulaıdy-aý!» degenshe, Berden at-matymen tońqalań asyp qulap ta tústi. At tórt tarmaqtap baryp ornynan áreń turdy. Qoltyǵy dirildep, bar denesimen teńselip tur. Berden ózi taqyr basynan maı batpaq sorǵalap tez tura almaı qaldy. Sýǵa belshesinen batyp otyrǵan kúıi: «Depýtat joldas! Depýtat joldas!» dep jatyr.

— E, ne boldy, Berden? — dedi Aıgúl kúlimsirep.

— Endi jarty saǵatta jetpeseń bizdiń otardyń barlyq tóli «Qasqyrsaıda» qalady.

— Nege? Adamdaryń qaıda?

Berden sózge, suraýǵa qulaq asar emes, óz sózin aıta beredi.

— «Qasqyrsaı» ótkizer emes. Sý kernep barady. Ótkel berer emes. Sony málimdeýge keldim.

— Taǵy bir-eki kún uıyqtaı tússeńder edi! — dep Jákeń shal ony keketip tastady. Berden oǵan da qulaq asqan joq:

— Depýtatqa málimdedim, boldy. Endigisin ózi bilin, — dedi de ózin-ózi bóksesinen kótermelep, ornynan urdy.

«Qasqyrsaı» deıtin báleni Aıgúl bala jasynan biletin. Uzyndyǵy jıyrma kılometr keletin tereń saıǵa keı jyldary Syrdyń sýy túsip ketse, ótkel bermeıtini ras. Qys boıy qumda baǵylatyn otarlar túbekke oralǵanda, osy saıǵa soqpaı óte almaıdy. «Qasqyrsaıdan» Aıgúl otary da keshe ǵana ótken. Onda qurǵaq jatyr edi. Ylǵı jymıyp kelip, qapy soqtyratyn Syrdyń sýy urlanyp kelip basyp alǵany da. Endi ol saı salyǵyn salmaı ótkizbeıdi. Aıgúl oılanyp qaldy.

— Bizden keıin taǵy da kóp otarlar kele jatyr. Bári de kelip tireledi soǵan. Olardyń kúni ózimen, bizdi apattan qutqara gór, depýtat.

Óz otarynyń qysylysyn kúıip-pisip turyp aıtsa, basqalardyń muń-muqtajy enjar ǵana aıtyldy.

— Nemene, senderde tym bolmasa mynadaı arba da joq pa? — dedi Jákeń shal. Arba jaıyn orynsyz-aq qystyrǵanyna qaraǵan joq.

Óz qolynan jasap alǵan, ár jylda birer kún keregi de bolyp qalatyn arbasyna Jákeń mardamsı qarady. Aldynǵy eki dońǵalaǵy eski soqalardan qalǵan temir dońǵalaqtar, artqy ekeýi — motosıkldiki.

— Arba dep turǵanyńyz mynaý ma? Kórgen de emespin, estigen de emespin, — dedi Berden. Keketeıin, qýlyq aıtaıyn" degen joq, arbıǵan-yrbıǵan birdemeni jaratpaı qalǵanyn týra aıtty.

— Óı aqymaq! Jyl saıyn barlyq tóldiń janyn alyp qalyp júrgen osy arba ekenin estimep pe eń? O ne degeni eken!

— Já, «Qasqyrsaıyńa» qaıta ber. Men de uzamaı jetermin, — dedi Aıgúl borbaıynan sorǵalap áreń tura bergen Berdenge qarap, — Jáke, siz ıtterge ıe bolarsyz, meniń artymnan erip ketpesin. Otardy toqtatpaı, ilgeri qaraı jyljyta berińder. Tusyna jetkende Áýesbek te kelip qosylar.

Áýesbek ekinshi qoıshy, bir kanıstr sý, bir sháınek, bir qazanshany bókterip alyp, ol mana ilgeri ketken. Ár qysylshańnyń óz amaly bar, qoıshylar kezektesip ilgeri ketip, sýdan qurǵaqqa shyǵyp jyly tamaq jasaıdy. At shoqyraǵymen jarty saǵat ilgeri ketken qoıshyny otar jyljyp úsh saǵatta áreń qýyp jetedi. Ol eki arada myzǵyp alýǵa da bolady.

— Óz qozylaryn qoınyna tyqsa da, aman alyp qalar edi. Kolhozdyń qozylary qyrylǵaly jatqanyn saǵan málimdeýge kelgenin kórdiń be munyń! Basyna minip otyryp, qyzyl buryshty qystyrar ma edi quıryǵynyń arasyna! — dedi Jákeń shal, atyn ókpege tepkilep uzaı bergen Berdenge qarap.

Aıgúl úndegen joq. Etiginiń sýyn tógip, jalań aıaǵyna sýǵa saldy da, atyna mindi. Erigip kele jatqan jırenbesti qoıandaı orǵyp atyla jóneldi. Atynyń tórt tuıaǵynan jaryla shashyraǵan sý kún kózine shalynǵanda Aıgúl eki jaǵyna qyzyldy-jasyldy marjan shashyp bara jatqandaı kórinedi eken, Jákeń shal qyzyǵa qarap:

— Eriń de, erkegiń de sendeı-aq bolar! — dedi. Sodan keıin Aıgúldiń artynan jónele bergen ıtterin shaqyrdy:

— Káh, káh, káh!..

«Qasqyrsaıǵa» jetken soń, Aıgúl jurttyń eki nárseden ańtarylyp qalǵanyn tanydy. Tasyǵan sý, keń dalany qaptaldaı jalap ketetin órt, bıik aspandy tilgilegen, naızaǵaı sıaqty alyp kúshter dala halqyn arbasýǵa keltirmeı jeńe bergen, baǵyndyryp alǵan. Sol yqtaý áli arylmaı keledi. «Ot pen sý — tilsiz jaý» — dep jaı aıtyldy deısiń be, kelisimge kelmeıtindikten aıtylǵan ǵoı. Onyń ústine bir saty bolsa da joǵarydan buıryq kútý taǵy bir tusaý bolyp qosylypty.

«Qasqyrsaı» kemerinen kelip tola bastaǵan eken. At omyraýynan asatyn, buıralana aqqan sý saıǵa tyǵylǵan qańbaqtardy aǵyzyp áldeqaıda áketip barady. Saıdyń arǵy betine úsh-tórt otar jınalyp qalypty. Bir-bir kıiz úıdi artyp alǵan túıeler ár jerge shóktirýli jatyr. Saıdyń jaǵasyna ot jaǵylyp, sháınekter, qazandar asylǵan. Erkekter ońasha shoqtarylyp áldeneni ermek etip otyr.

Moıyndaryna ashyq tústi qyzyl ala galstýk baılaǵan eki jas qoıshy sýdan atpen júzip ótti de, Aıgúldi bergi jaǵada qarsy aldy. Saıdyń arǵy betinen: — Jetken eken, jetti ǵoı depýtatymyz, — degen daýystar estiledi.

— Osydan bir-aq jeti buryn ne dep kelisip edik? Ýádeleriń qaıda? — dedi Aıgúl amandyqqa kelmeı jatyp-aq. Daýysynda áreń ustap qalǵan yzǵar bar edi. Qoıdy umytyp, qoshemet kórsetkeli kelgen jas qoıshylar abyrjyp qaldy.

— Apaı-aý, ferma bastyǵy aldap urdy ǵoı. Aıtqandarynyń birin oryndaǵan joq.

— Sodan keıin kózimizge kóringen joq,— dep jas qoıshylar bar kinány kózi joqqa aýdaryp jatyr.

Jırenbestini omyraýlata júzdirtip Aıgúl saıdyń arǵy betine shyqqanda, barlyq qoıshylar qoparyla kóterilip kelip qarsy aldy. Bular da depýtatqa uzaq shubyryndy, qoshemet kórsete bastap edi, Aıgúl tez toıtaryp tastady.

Bolmashyny daǵdarys kórip, bolymsyzdy sóz qylatyn minezderge Aıgúl kúıip-pisip qalatyn edi. Ol jaıylymy keń kóringenmen kóbinese jaıdaqy shyǵatyn oıdyń damy emes, jınaqy da shymyr oıdyń adamy. Enjarlyqtan týatyn ezbe sózderdi ol aıyǵary joq kúzgi aq jańbyrdaı sezinedi. Qoıshylardyń bolmashyny, sep qylyp, alystan aǵash jaǵaltaılap ákelip bar kinány ferma bastyǵyna aýdarǵysy kelgenderine Aıgúl qulaǵyn da salǵan joq. «Já, jeter!» dep aıǵaılap jibergisi de keldi. Biraq kópshilik aldynda kóterile sóıleý, zekip qalý Aıgúldiń ádetinde joq edi.

— Já, bolar is bolyp, ýaqyt ótip ketken eken, amal ne... Tek endigi jyly taǵy da osyǵan urynbaıtyn bolaıyq, — dedi Aıgúl az ǵana jymıa sóılep. — E, talaıdy umyttyńdar ǵoı, muny da umytyp ketersińder!

Ýádege myrza jurt:

— E, nege umytaıyq!

— Este qalatyndaı-aq bolyp tur, — desti.

— Onda turmaıyq, úsh-tórt keregeni qosaqtap saly jasańdar. Árbir saly eń kemi jıyrma qozyny kóteredi. «Qasqyrsaıǵa» bir qozyny da qurmaldyq etpeımiz. İri qoılar ózderi de júzip etedi. Káne!

Osy ońaı oı qoıshylardyń bárinde de bar eken, bári de ońaı maquldady. Tek erlikke, ozyq tehnıkaǵa súıengen oı bolmaǵandyqtan aıtýǵa arlanypty.

Tórt otardyń jas qozylaryn salymen ótkizýge edáýir ýaqyt ketti. Qoıshylar qozylarynyń aralasyp ketpeýine jan salyp júr. Aıǵaı-shýlary kóp, bógesinderi kóp, birine-biriniń aqyl aıtýlary kóp. Keıbir qoıshylar qozylary túgel qyrylyp qalatyn bolsa da, qalyptasqan ádetterinen aırylǵylary kelmeıdi, joq jerden talas shyǵarady.

Aıgúl osy tusta ǵana bir aıqaılap qaldy:

— Toqtatyńdar bosqa daýryǵýdy. Men jaýap berem! — dedi. Yzǵarly úndi ońaı sezine qalǵan qoıshylar odan keıin zekip qalýdy kútken joq.

«Qasqyrsaıdan» aman ótken otarlar tún ortasy aýa bergende Aq taqyrdyń jaıylma sýyna kelip kıligip edi. Ári-beriden soń otarlar aralasyp ta ketti. Keshegi-búgindi týǵan jas qozylardy kerege-súıretkige jegilgen túıeler ákele jatyr. Túıeniń ústine shańyraq-kúrke jasap alyp qozylardy soǵan toltyryp alǵandar da bar. Bir apattan aman ótse de, sý jaıylyp ketken taqyrdyń álegine otarlar endi kezdesti. Jazǵytury ári býaz, ári jadaý qoılar tizeden sý keship áreń jyljyp keledi.

Qozylap ta keledi, biren-sarandap júrýge jaramaı qalyp ta keledi. Qoıshylar da qaljyrap qalǵan. Án de joq, eleń eter ún de joq. Taǵy da dala únsizdigi. Oǵan qosyla tún únsizdigi, sharshaý únsizdigi. Tek qana ár otardyń ıtteri syıysa almaı, álsin-áli janjaldasyp, tóbelesip-tóbelesip alady. Júrip kele jatyp qalǵyp ketken qoıshylardyń uıqysyn ashatyn da sol ıtterdiń tóbelesi ǵana.

Sánmen erttelgen elgezek attardy tańdap mingendeı eki jas qoıshy qaı otarda qansha saýlyq baryn, qansha qozy týǵanyn esepke alyp júr. Árbir jańa qozylaǵan qoıdyń, árbir júre almaı qalǵan qoıdyń qaı otardiki ekenin ekeýi kezektesip kelip Aıgúlge málimdep ketedi. Jas taqymǵa ilikken jaraý attaryn bezektetip kele jatqanda túngi tynyq sýǵa úımelene túsip turǵan shym-shytyr juldyzdar shatynap jarylyp joq bolady.

Erteńder túbekke jetken soń osy tórt otardyń qoı-qozysyn birine-birin aýystyrmaı bólip berý janjaly bar. Ol árıne Aıgúlge bir soqpaı tyna almaıdy. Sondyqtan Aıgúl óz otaryna qansha asyqsa da, áli kete almaı aınalaqtap júr. Baıqalatyn yńǵaılar bar, anyqtalatyn esepter bar.

— Aramqatqyr, jatqyń kele me, nemene ózi! — degen daýys ashyraq shyqqan soń Aıgúl ádeıi solaı qaraı burylyp kelip edi, Berden eken. Kerege-salyny súırep kele jatqan dardaı atan turyp qalypty. Berden atandy qansha jerlep, qalaı uıaltam dese de, ornynan qozǵalar emes. Baqyryp-ulyp, basyn shaıqap, jynyn shasha bastapty.

— Demaldyryńyz! — dedi Aıgúl jaqyndap kelip.

— Depýtat shyraǵym, áli ketken joq ekensiń ǵoı. Endi óz otaryńa júre ber. Bir apattan alyp qaldyń, raqmet depýtatymyzǵa. Barlyq buıryǵyńdy buljytpaı oryndaımyz, — dedi Berden.

— Men buıryq berdim be?

— Óz qolyńmen istep kórsetken soń buıryqtyń keregi ne! Sen kelmeseń tól túgil iri qoıdyń shyǵyny az bolatyn ba edi? Jigitter, munyń jaıyn depýtatymyzǵa jetkizbesek bolmas degen men edim áýeli, aýzyma qudaı salǵan eken...

Berden budan góri de shubalta sóılemek edi, áldeneden súıretpede kele jatqan qozylary shý ete týsti.

— Eı, ne boldy? Nege shýlap kettińder? — dep Berden qozylardyń qasyna bardy da, — oıbaı, sý kóterilip ketipti... Qozylar sýǵa ketetin boldy. Ketip qala kórme, joldas depýtat! — dep taǵy sasqalaqtap qaldy.

— Oıańǵa kezdesip qalmasań, bul arada sý kóterilmeıdi, Sasqalaqtama! dep Aıgúl attan túsip edi, sý qaıta taıazdanyp qalǵandaı eken. Kerege-súıretpe jerge jabysyp qalypty.

Birese atanyn julmalap, birese qozylaryna júgirip abyrjyp qalǵan Berden:

— Eı, myna bórik qaıda barady? — Syrdarıaǵa qaraı tartty ǵoı! — dedi.

Shaldyń basynan ushyp túsken bórkin sý aqyryn ǵana jyljytyp áketip barady eken. Betalysy shyn-aq Syrdarıaǵa qaraı. Aıgúl qýanyp ketti. Qoınynda júretin qol oramalyn sýyryp alyp tastap jiberip edi, oramal tipti tezirek jyljyp ketti. Onyń betalysy da Syrdarıa.

— Toqta, shal! Áýrelenbe, qutyldyq, qutyldyq!

Aıgúl atyna qarǵyp minip alyp, qalǵyp turǵan qarańǵy túndi jaryp jibergendeı ashyq daýyspen:

— Toqtańdar! Toqtatyńdar otardy! Tańerteń qurǵaqpen qozǵalasyńdar. Kanal bitipti! Kanal, kanal! — Jaıylma sýdy sol tartyp áketip jatyr. Kanal, kanal! — dep, shubaǵan otardyń aldy-artyna shaýyp baryp, oralyp áreń toqtady. Áýeli kóterińki shyqqan daýysy endi bir kezde dirildep, jylap jibergeni baıqalady. Qalǵyp-shulǵyp kele jatqan qoıshylardyń bári de sergip, únsiz tún, gýildep ketti:

— Kanal, kanal!..

Sýsyz dala ógeı sheshe ǵoı, uzaq túnder túgil, uzaq ǵasyrlar boıy jylasań da emirener me, bylq eter me!

Jaıylǵan sýdyń keıin syrylýy jańa kanaldyń bitkeni de! Betimen jaıylǵan sýdy soraptap soryp áketip jatqan sol kanal bolat ta.

Qoıshylar Aıgúldi taǵy da qorshap alyp:

— Kanalda da seniń eńbegiń bar ǵoı.

— Sen bolmaǵanda taǵy biraz sarǵaıtatyn edi ǵoı! — desip qoshemet kórsete bastap edi, Aıgúl ony estigen joq.

Jırenbestiniń basyn alǵa qaraı buryp alyp jónep berdi. At ta ushyp keledi, Aıgúldiń ózi de ushyp kele jatqandaı.

Ózi úshin de, ózgeler úshin de áldeqandaı úlken bir qýanyshty aıtyp ketip barady. Ol óleń aıtyp bara jatqandaı. Óleńniń sózi emes, sazy qalady ǵoı este. Aıgúl júreginen atqylap kele jatqan da sondaı bir saz edi.

---