InfoHub Logo

Qyzylorda oblysy, Jalaǵash aýdany
Qaraketken aýyly, № 114 orta mekteptiń 3-synyp oqýshysy
Rýslanqyzy Torǵyn

Taqyryby "Qymyz shıpaly sýsyn"

Mazmuny:
İ. Kirispe
Qazaq halqy úshin tórt túliktiń paıdasy

İİ. Negizgi bólim
A) Shıpaly sýsynnyń daıyndalýy
B) Qymyz – shıpaly sýsyn

İİİ. Qorytyndy

Qymyz sapaly tamaq ónimi ǵana emes, sondaı aq shıpaly sýsyn dep te esepteledi. Halyq arasynda qymyzdy kóńil kúı sergektigi jáne uzaq jasaý sýsyny dep tekke atamaǵan. Halyq medısınasynda ata-babalarymyz emdik sýsyn retinde qymyzdy asqazan, ókpe, ishek aýrýlaryna paıdalanyp kelgen. Qymyzdy qazaq halqymen qosa kórshi qyrǵyz eli, tatarlar, bashqurt halyqtarynda da emdik maqsatta qoldanǵan. Qymyzdyń quramyna kiretin túrli zattardyń bári de adamnyń boıyna jaqsy sińedi. Maıy dámdi, belogy tez sińimdi. Az shamada kezdesetin sút jáne kómir qyshqyldary adamnyń tábetin ashyp, asqazannyń jaqsy jumys isteýine jaǵdaı týǵyzady. Bıe sútinde «S» vıtamıni mol bolady. Sondyqtan da týberkýlez aýrýynan emdeýde aıryqsha jetistikterge jetýge kómegi barshylyq. Qymyzdyń osy qasıetteri belgili bolǵannan túrli emdeý mekemeleri ony dárýmen retinde paıdalýǵa kóshken.

Eshqandaı sýsyn qymyzben teń kele almaıdy. Quramynda dárýmender, maılar, beloktar baı, ol talaı aýrýdy emdep qana qoımaıdy, olardyń aldyn da alady. Qymyz as qorytýdy jaqsartady, qaýipti isikti boldyrmaıdy. Bıe sútinen ashytylady. Onyń alǵashqy ashytqysyn «qymyzdyń qory» dep ataıdy. Keı jerlerde muny bıe sútine súr qazynyń qabyrǵasyn, jylqynyń ashyǵan súr jambasynyń julyndy súıegin ne malta salyp nemese ashyǵan tary kójeniń sýyn qosyp, bólek ashytady. Sosyn sabadaǵy qordy saryqpaı, bıeniń jyly sútin saýmaldap, jańǵyrtyp otyrady. Jańa sút quıǵan saıyn 20-30 mınýttan pisedi, jańa sútpen qordy aralastyryp, irimtigin jazady, ashýyn basyp otyrady. Qymyzdy kóp sapyrǵanda oǵan taza aýa (ottegi, azon, t.b.) kóp sińedi.

Qymyz – qazaq halqynyń ulttyq taǵamdarynyń ishindegi eń qurmetti dastarqan dáminiń biri. Ol tek qana bıe sútimen ashytylady. Ádette saýylatyn bıeler: saqa bıe, qulyn bıe, qyran bıe dep úshke bóledi. Saqa bıe – birneshe ret qulyndaǵan, burynnan saýylyp kelgen bıe. Qulyn bıe – qunajyn nemese dónen jasynda alǵash qulyndaǵan bıe. Qysyraq bıe – dep ótken jyly keıbir sebeptermen qysyr qalǵan, qulyn ornyna taıy emip júrgen bıelerdi aıtady.
Kóktemde jáne shilde aılarynda bıeler jıi-jıi saýylady. Bıeni bıe kónekke nemese aǵashtan istep ystalǵan shelekke saýady.
Qor degenimiz – eski qymyz, ol jaqsy ashyǵan qymyzdyń saba túbinde qalatyn arnaıy saqtalǵan sarqyny. Bıeni qolmen jáne mashınamen saýady. Mashınamen saýýdyń qol men saýýǵa qaraǵanda aıqyn artyqshylyǵy bar: ol adamnyń jumysyn jeńildetedi, eńbek ónimdiligin arttyrady, ıý refleksi paıda bolýyna asa qolaıly fızıologıalyq jaǵdaı jasaıdy. Bıeni mashınamen saýý jónindegi birinshi tájirıbeni 1957 jyly Moskva túbindegi “Msyrı” sanatorııinde I. Anıkın júrgizdi. Bıelerdi mashınamen saýý úshin DA-ZM, AD-100 jáne DDA-2 saýý apparattaryn paıdalanýǵa bolady.

Torsyq pen saba sondaı ydystar bolyp tabylady. Torsyq degenimiz jylqynyń terisinen shelin alyp, ystap jasalǵan, sıymdylyǵy 10-30 lıtr teri qap. Teriniń shel jaǵy ishine qaratyp tigiledi. Saba - pıramıda sıaqty, tórt buryshty túbi jáne uzyn moıyny bar sıymdylyǵy 100-150 lıtr teri qap.
Qazaq halqynyń bir ǵasyrlyq tarıhyn basynan keshirgen Jambyl Jabaev aqyn atamyz:
...Úıirilgen sary altyndaı sary qymyz,
Aýrýǵa – em, saýǵa – qýat, dári qymyz.
Elimniń baıaǵydaı súıgen asy,
Shyǵarshy taǵy neń bar kári qymyz, - dep jyrlaǵan eken. Bunyń ózi qymyzdyń qasıeti men birge onyń túrleriniń kóp ekenin ańǵartady. Qazaqtar jyl maýsymyna qaraı qymyzdy ýyz qymyz, jazǵy qymyz, kúzgi, qysqy qymyz dep ataǵan.

Solardyń negizgi túrleri mynalar:

Ýyz qymyz – bul bıe sútiniń ýyz dámi taralǵan kezde ashytylǵan qoıý qymyz;
Sary qymyz – jaz ortasyndaǵy, shóp ábden pisip, býyny qatqan kezdegi qymyz;
Túnemel qymyz – mol qordyń ústine sút qyshqylyarnaýly torsyqta saqtalyp, eki táýlik sapyrylǵan, pisýi jetken qymyz;
Qunan qymyz – úsh táýlik boıy ashytylady;
Bal qymyz – bal, qant sekilditátti qosyp jýasytqan qymyz;
Dónen qymyz – tórt táýlik ashytylady;
Besti qymyz – bes táýlik ashytqan qymyz;
Asaý qymyz – besti qymyzdan da kúshti qymyz;
Jýas qymyz – baıaý ashyǵan nemese saýmal qosqan qymyz;
Qorabaly qymyz – mol qordyń ústine kún saıyn sút quıa otyryp, birneshe kún jınaǵan qymyz;
Sirge jıar qymyz – kúzdi kúni bıe aǵytarda sońǵy qymyz birneshe kún jınalady.

Keńestik kezeńniń ózinde Qazaqstanmen qosa Reseı jáne basqa da respýblıkalarda qymyzdy naýqas túrlerine shıpa retinde paıdalanatyn birqatar emdeý-saýyqtyrý oryndary bolǵan eken.
Qazaqstanda qymyzben emdeıtin alǵashqy emhana 1910 jyly Býrabaıda ashyldy. Býrabaı emhanasy úshin qymyzdy dástúrli ádis boıynsha sabaǵa ashytqan. Sol 1910 jyly Torǵaıda temir jol qyzmetkerlerin emdeıtin Bersúgir emhanasy jumys istegen.
Qymyz júıke aýrýlaryna birden-bir em. óıtkeni onyń quramynda V vıtamınimen birge V2, V12 vıtamınderi bar. Al týberkýlezben aýyratyn adamdardyń organızminde vıtamın almasýynyń buylatyndyǵy da dáleldengen jaıt. Olardyń qymyzben emdelgende saýyǵyp ketetindigi de sondyqtan.
Qymyz organızmge jan-jaqty áser etedi. Ol as qortý organdarynyń , júrek-qan tamyrlary apparatynyń, júıke sıstemasy men basqa organdardyń qyzmetin jaqsartady.

Qymyz — shıpaly ári juǵymdy sýsyn. Sapy qymyz — dertke shıpa, denege kúsh.
Qymyz – aýrýǵa em, saýǵa qýat. Qymyzdyń densaýlyqqa tıgizer paıdasyn aıtyp taýysa almaısyń. Qymyz quramynda «S» dárýmeni mol, sıyr sútimen salystyrǵanda on ese kóp. Onyń emdik qasıetteri, ásirese qurt aýrýyn emdeý qasıeti joǵary. Onyń adam aǵzasyn álsiretetin sozylmaly aýrýlarǵa qarsy kúresetin artyqshylyǵyn da aıta ketken jón.Dárigerler qymyzdy bezgek aýrýyna jáne jótelge qarsy ishýge usynys jasaıdy. Qymyzben emdelgende qan quramyndaǵy gemoglobın erıtrosıt kóbeıedi. Tamyrdyń soǵýy jıilep, qan aınalymy jyldamdaıdy. Qan tamyry jumysy men júrek soǵysy jaqsarady. Osy kúni jastar jaǵy qymyzdyń ornyna sheteldik «Coco-cola», «Pepsi-cola» tárizdi sýsyndardy jıi tutynady. Onyń aǵzaǵa zıandylyǵyn eskerip júrgen biri joq. «Coco-cola»-nyń bala densaýlyǵyna aýyr zıan keltiretinin dúnıejúzi bilip, jar salyp jatyr. Tipti jarnamalaýǵa tyıym salyp, kompanıaǵa onyń zıandyǵyn moıyndaty. Osy «Coco-cola» sýsynymen kóliktiń esigin jýǵanda boıaýy birden ketip qalypty. Taǵy bir mysal – aýyldaǵy mal soıǵan úı qaryn tazalaý úshin osy sýsyndy paıdalanady eken.
Jańa soıylǵan maldyń qarnyn 15-20 mınýt «Coco-cola» sýsynyna salyp qoısa, qaryn appaq bolyp shyǵa keletin kórinedi. «Pepsi-cola» sýsynyn da ishkennen saqtaný kerek. Bul sýsyn densaýlyqqa óte qaýipti. Aıtalyq, semizdik, dıabet, júrek, qan tamyrlary aýrýlaryna shaldyqtyrady. Sondyqtan, tek qana ata-babalarymyzdyń izimen ulttyq taǵamdarymyzdy boıymyzǵa, ulttyq qundylyqtarymyzdy janymyzǵa azyq eteıik, aǵaıyn!

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Qazaqsha ensıklopedıa
2.Q.Bozymov “Jylqy jáne túıe sharýashylyǵy”
3. Q.Dúısenbaev, Z.Seıitov, Á.Hasenov “Qymyz”
4.Internet materıaldary

Anotasıa

Ulttyq taǵam – uly taǵam. Ata –babalarymyzdan mura bop qalǵan osyndaı ulttyq taǵamdarymyz ben sýsyndarymyz, ıaǵnı ulttyq ónimderimizdi bilý oqýshylardyń mindeti.
3-synyp oqýshysy Rýslanqyzy Torǵyn “Qymyz shıpaly sýsyn” atty taqyrypta ǵylymı zertteý jumysyn jasady.
Zertteý jumysynyń barysynda ulttyq taǵamdardyń eń qurmettisi, dastarqan dáminiń biri-qymyz jaıly, olardyń adam densaýlyǵyna keltirer emdik shıpaly sýsyn ekendigin zerttep, óz oıymen ushtastyra bildi.

Usynys
1. Qymyzdyń adam densaýlyǵyna, aýrýdyń aldyn alý maqsatynda sapaly daıyndalǵan qymyzdy árbir jas urpaqqa ishkizip, keńinen qolǵa alynsa.
2. Qymyzdy aýrý túrlerine baılanysty shıpa retinde paıdalanatyn birqatar emdeý saýyqtyrý oryndary ashylsa.

---