InfoHub Logo

Qaraǵandy oblysy, Sátbaev qalasy,
Abaı atyndaǵy №4 mektep-lıseıiniń
3 "G" synyp oqýshysy
Aýkenov Aslan

KİRİSPE
Ózektiligi: Bul jobanyń men úshin ózekteligis - Balqash kóli týraly maǵlumat alý, kóldiń ekologıalyq jaǵdaıyna toqtala otyryp, onyń problemasyn ashý, túsiný.

Jobanyń maqsaty: Balqash kóli jáne onyń ekologıalyq jaǵdaıy týraly málimetter jınap, problemasyn ashýdyń joldaryn izdeý.

Mindetteri:

1. Balqash kóli
2. Balqash kóliniń klımaty
3. Balqash kóliniń janýarlary
4. Balqash kóliniń ekologıalyq jaǵdaıy

Negizgi bólim:
Balqash kóli – Kaspıı teńizi men Aral teńizinen keıingi kólemi boıynsha úshinshi oryn alatyn iri kólemdi jáne aǵynsyz sý qoımasy. Ol respýblıkanyń ońtústik-shyǵysynda Balqash-Alakól oıpatynda (teńiz deńgeıinen 342 metr bıiktikte) ornalasqan. Kóldiń uzyndyǵy – 614 shaqyrym, eń úlken eni – 74 shaqyrym. Aıdyn kóldiń aýmaǵy 18200 sharshy shaqyrym bolsa, jaǵalyq syzyǵynyń aýdany 2383 – shaqyrym. Sý kólemi – 106 tekshe km. Balqash eki bólikke bólinedi: batys jáne shyǵys. Batys bóliginiń tereńdigi 6-12 metr, al shyǵys bóliginiń tereńdigi 15-26 m. Kól shaǵyn araldar men shyǵanaqtarǵa bólingen. Eń iri araldardaryna Basaral men Tasaral jatady. Balqash kóline İleden basqa Qaratal, Aqsý, Lepsi, Aıagóz, Baqanas jáne basqa da ózender. Kólge İle kóli sýdyń aıtarlyqtaı bóligin (675) quıady.

Balqash kóliniń klımaty
Kól shól jáne shóleıt klımattyq beldeýde ornalasqan. Qańtardaǵy ortasha temperatýra –15 – 170S, shildeniń ortasha temperatýrasy 240S. Jaýyn-shashynnyń kóp jyldyq ortasha mólsheri 120 mm. Aýanyń salystyrmaly ylǵaldylyǵy 55 – 66%, jeldiń jyldyq ortasha jyldamdyǵy 4,5 – 4,8 m/s. Jel kóldiń batys bóliginde kóbinese, soltústikten, shyǵysynda – soltústik-shyǵystan soǵady. Osy sebepti kólde únemi kúshti tolqyn bolady. Jazdaǵy býlaný aýa raıyna baılanysty 950 mm-den 1200 mm-ge deıin aýytqıdy. Kól beti kóbine qarashanyń aıaǵynda qatyp, sáýirdiń ortasynda muzy erıdi. Muzdyń qalyńdyǵy keı jyldary 150 sm-ge jetedi. Taýdaǵy muzdyqtar erigen kezde (maýsym – shilde) sý deńgeıi biraz kóteriledi. Kóp jyldyq sý deńgeıi terbelisiniń mólsheri úsh metrden asady
Balqash kóliniń ereksheligi – onyń jińishke buǵazben jalǵasyp jatqan batys pen shyǵys bólikteriniń mıneraldaýynyń túrli bolyp keletindiginde. Burynnan sýy mol İleden tolatyndyqtan batys baseıniniń sýy tushshy da, shyǵys bóligi – ashshy bolyp keledi. Balqashtyń tabıǵaty óte tańǵalarlyq jáne qarama-qaıshylyqtarǵa toly. Qazaqstanda erte zamannan beri Balqash kóli týraly óleńder jazylyp, ánder, ańyzdar aıtylyp júr. Balqashty halyq fólklorynda eshqashan renjitpeıtin, kedeı jıhangermen de dostasyp, baspana men taǵamymen bólisetin appaq dana aqsaqalǵa teńeıdi. Balqash kóliniń jaǵasy boıymen Uly Jibek Joly arqyly Qytaıdan Ortalyq Azıaǵa jalǵasatyn jáne ári qaraı sońǵy teńizge qaraı (solaı Uly Dala aýmaǵynda Batys Eýropany ataǵan) sansyz kerýender ótken. Bul jerde tushshy sýmen qosa joryq iship-jemin osy jerlerde molymen mekendeıtin balyq pen jabaıy qustarǵa toltyrýǵa bolatyn.

Balqash kóliniń janýarlary
Balqash kóli balyqqa baı ekendigi burynnan málim. Balqashta balyqtyń 20-dan astam túri mekendeıdi, onyń 6 erteden mekendeıtin jergilikti túrleri (ilelik, balqash kókbalyqtary, balqashtyq alabuǵa jáne t.b.), qalǵandary basqa sý qoımalardan kelgen (súgen, shabaqtar, kókserke) bolyp tabylady. Ihtıofaýnaǵa jatatyndar ishinde sazan, Amýr balyǵy, shabaq balyq, kaıaz balyǵy, shubarjon balyq, aqbalyq, aqmarqa, taban, jaıyn jáne basqalaryn ataýǵa bolady. Balqash aqbalyǵy men onyń alabuǵasy Halyqaralyq Qyzyl kitapqa engizilgen. Aýlaýǵa sazan, kókserke, balqash alabuǵasy jáne t.b. túrleri jatady. Balyqshylar jáne ekstremaldy erkin demalystyń áýesqoılary Balqashqa emin-erkin bara alady. Onyń uzyndyǵy 614 shaqyrymdy, al eni – 3,5-ten 44 shaqyrymǵa deıin barady, eń tereń jeri 26 metrge deıin jetedi.
Balqash kóliniń nyshany bolyp tabylatyn ereksheligine aq aqqýlar jatady, ony tek kóldiń keıbir bólikterinde kórýge bolady. Onyń ornyna birqazandardy jıi kezdestirýge bolady. Balqash kóli sonymen qatar úlken sýquzǵyndardyń, shúregeılerdiń, qyrǵaýyldardyń, búrkitterdiń, aq tyrnalardyń jáne ondatralardyń meken ortasy bolyp tabylady. Qamys qopalarynda jabaıy qabandar kezdesedi. Kánki ańshylar qolyna myltyq alyp, buldyryq, úırek, qur, qoıan, túlki men tipti qasqyr aýlaýyna bolady.

Balqash kóliniń ekologıalyq jaǵdaıy
Balqash kóli alabyndaǵy tabıǵı resýrstardy (ásirese, sý qorlaryn) tıimsiz paıdalanýdyń nátıjesinde Qazaqstannyń ońtústik-shyǵys aımaǵynda 20 ǵasyrdyń aıaǵynda qalyptasqan tabıǵı, áleýmettik jáne ekonomıkalyq jaǵdaı. Ony negizgi 2 sebep týdyrdy. İshki sebep – Qapshaǵaı sý elektr stansasynyń salynýyna baılanysty (1970) İle ózeni arnasynyń bógelýi. Oǵan deıin Balqash kóliniń ekologıalyq tepe-teńdigin kólge quıatyn ózender sýy men kól aıdynynan býlanǵan ylǵal mólsheriniń turaqtylyǵy qamtamasyz etetin. Jyl saıyn kól alabyndaǵy 15,0 km³ sý qorynyń 11,9 km³-i (80%) İle óz-men kelse, qalǵan 3,0 km³ sý kóldiń batys bóliginen shyǵys bóligine yǵysady. 1970 –1985 jyldardaǵy Balqash kóline quıatyn ózender sýynyń jalpy aǵymy 14,9 km³-den 11,8 km³-ge kemidi, ıaǵnı kól jylyna shamamen 3,0 km³ sý joǵaltyp otyrdy. Kól alabynan alynatyn sý mólsheri jylyna 7,0 – 8,0 km³-ge deıin ósti, onyń 6,5 km³ sýy egin sýǵarýǵa, Qapshaǵaı jáne basqa da bógenderdi toltyrýǵa jumsaldy. Býlanýǵa ketetin shyǵyny jylyna 2,0 km³-ge jetti. Osy sebepterden 1970 jyldan sý deńgeıi kúrt tómendedi. 1986 jyldyń aıaǵynda kól deńgeıiniń absolút bıiktigi 340,54 m boldy. Kól deńgeıiniń quldyraý jyldamdyǵy jylyna 15,6 sm-ge jetti, bul kórsetkish 1908 – 1946 jyldardaǵy tómendeý jyldamdyǵynan (9,2 sm/jyl) birshama joǵary. İle ózeni atyraýyndaǵy batpaqty-sýly alaptardyń 2/3 bóligi qysqardy. Qapshaǵaı SES-i iske qosylǵan soń, tasqyn sý shyǵymy 1600 – 1800 m³/s-tan 700 – 800 m³/s-qa deıin tómendedi. Elektr stansasy qajetine baılanysty sý aǵymy jyldam ózgeretin (0 – 1000 m³/s) boldy. SES-ten tómen qaraı ózen tasyndylary (sýdaǵy qatty zattar) toqtap, olar tolyǵymen Qapshaǵaı bógeninde shógetin boldy. 1986 jyldyń aıaǵynda Balqash kóline quıatyn İle ózeniniń tarmaqtarynan Shubarqunan, Iir, Bazarbaı jáne Qalǵanile ǵana qaldy. Sý shyǵymynyń 90%-y tek Iir tarmaǵymen qosylǵan Qoǵaly tarmaǵyna jınaqtalyp, bir arnaǵa aınaldy. Kezinde sýy arnasyna syımaı jatatyn Jıdeli tarmaǵy shógindige tola bastady. Kóldiń ońtústik jaǵalaýyndaǵy balyqtardyń ýyldyryq shashý aımaǵy túgeldeı joıylyp, atyraýdaǵy 15 kól júıelerinen tek 4 – 5-eýi ǵana qaldy. Osynyń saldarynan jyl saıyn aýlanatyn balyq mólsheri 17 – 18 myń tonnadan 10 – 11 myń tonnaǵa deıin tómendep, balyq sapasy da nasharlady. Mysaly, buryn negizinen sazan aýlanatyn bolsa, keıin aýlanatyn balyqtyń 90%-yn taban, jaıyn,kókserke, t.b. qurady. Al aty áıgili kókbas, Balqash qarabalyǵy 1970 jyldan beri kezdespeıtin boldy. 1980 jyldan bastap kóldegi balyqtar sýdaǵy pestısıdter mólsheriniń kóbeıýinen jappaı fıbrıaldy sarkoma (qaterli isik jaralary) keselimen aýyra bastady. Kól sýynyń mıneraldyǵy kúrt ósti. Balqash metalýrgıa kásiporyndarynyń óndiris qaldyqtarynyń áserinen sýda aýyr metaldar (mys, myrysh, qorǵasyn, kadmıı, t.b.) men kúkirtoksıdteriniń mólsheri kóbeıdi. Balqash alabynan atmosferaǵa túsetin ár túrli gazdardyń kólemi jylyna 250 myń tonnaǵa jetti. Bul gazdar kól betinen býlanǵan ylǵalmen qosylyp, jerge qaıtadan qyshqyl jańbyr bolyp jaýady. Jaýyn-shashynnyń mıneraldyǵy 3 eseden astam ósti. Qurǵap qalǵan aýmaqtardan kóterilgen shań-tozańnyń áseri bıik taýly aımaqtardaǵy muzdyqtardyń erip, usaqtanýyna ákeldi. Mysaly, 1974 jyldan beri İle Alataýyndaǵy aým. 1 km²-den astam 86 iri muzdyqtyń 6-ýy ǵana qaldy. 1980 – 1990 jyldry İle – Balqash tabıǵı-sharýashylyq júıelerine keshendi ǵylymı-zertteý júrgizilip, olardyń qorytyndysy boıynsha berilgen usynystarǵa sáıkes, Qapshaǵaı bógeniniń deńgeıi 10 metrge tómendetildi, sóıtip, kólemi 2 esege (28 km³-diń ornyna 14,5 km³) kemidi de, jer sýǵarýǵa alynatyn sý mólsheriniń ósýi toqtatyldy. Osy sharalar Balqash kóliniń deńgeıin turaqtandyrǵanmen, sý sapasy jyldan-jylǵa nasharlady. Syrtqy sebep – Balqash alabyndaǵy sý qorynyń jartysyna jýyǵy Qytaı memleketiniń aýmaǵynda qalyptasady.
İle boıynda jáne kól jaǵasyndaǵy tirshilik etetin qustardyń túrleri de azaıyp ketken. «Qyzyl kitapqa» engen aqqý, birqazan, kókqutan, t.b. qustar qazir óte sırek kezdesedi..
Bul óńirdegi ekologıalyq iri máseleler qataryna Balqash kóli boıyndaǵy Balqashmys kombınaty, Prıozer, Aqsúıek ken rýdalaryn baıytý keshenderi,
Saryshaǵan polıgony jáne Tekeli qorǵasyn-myrysh kombınattary osy aımaqta turatyn turǵyndarǵa óz zardabyn tıgizip otyr. 1999 jyly «Balqash kólin qutqarý, onyń búgingisi men bolashaǵy» atty halyqaralyq deńgeıde ekologıalyq forým ótti. Onda Balqash kólin qutqarý máseleleri qaralyp, naqty sheshimder qabyldandy. Onyń negizgileri:
1. İle ózeni boıyndaǵy óndiris oryndarynda sýdy tıimdi paıdalanýdy retteý. 2. Qapshaǵaı sýqoımasynan Balqashqa jiberiletin sýdyń úlesin turaqtandyrý. 3. Aqdala jáne Sharyn massıvterindegi kúrish alqaptaryn azaıtý. 4. Jer asty sýlaryn paıdalanýdy júzege asyrý. 5. Sýarmaly jerlerdiń kólemin shekteý.
Qorytyndy: Joǵaryda qoıylǵan mindetterdi sheshý úshin kóptegen aqparat jınap oqydym. Meniń oıymsha, Balqash kólin qutqarý búgingi kúnniń talaby. Aral men Balqash sıaqty sý ekojúıelerinen aıyrylý Qazaqstandy ǵana emes Eýrazıany da buryn-sońdy bolmaǵan ekologıalyq anattyń oshaǵyna aınaldyrýy múmkin. Sondyqtan árbir tabıǵı ekojúıeni kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý men qorǵaý adamzat balasynyń paryzy.

Qoldanylǵan ádebıetter tizimi:
1. Á. Beısenova, A. Samaqova, T. Espolov, J. Shildebaev ekologıa jáne tabıǵatty tıimdi paıdalaný, Almaty-2004 j
2. Á. S. Beısenova «Ekologıa el taǵdyry» - Almaty, 2006j
3. U. B.Asqarova «Ekologıa jáne qorshaǵan ortay qorǵaý» - Almaty,2002
4. Ǵalamtor.

---