InfoHub Logo

         Burynǵy ótken zamanda úsh jigit jolaýshy júrip, qonalqa aýylǵa jaqyndaǵanda, bir malshyǵa jolyǵyp:

         — Myna kóringen aýyl kimniń aýyly? – dep jón surapty. Malshy:

         — Mamaı batyrdyń aýyly, – depti. Odan júrip ketip taǵy bir malshyǵa jolyǵyp:

         — Myna aq aýyl kimniń aýyly? – depti. Malshy:

         — Mamaı batyrdyń aýyly, – depti. Sonymen bular toǵyz aýyldyń malshysynan suraǵanda, toǵyzy da Mamaı batyrdyń aýyly bolypty. Kún bata onynshy aýylǵa kelip, biraq úıdiń artyna túsip, bir jigitten jón surap:

         — Bul kimniń aýyly, qonýǵa bola ma? – depti. Jigit:

         — Mamaı batyrdyń aýyly. Men baryp aqsaqaldan ulyqsat surap keleıin, – dep ketti. Jolaýshy jigitter: «Bul Mamaı degen kisi me, joq bir el me?» – dedi ózdi-ózi. Jigit te kelip:

         — Sizderge ulyqsat, qonsyn dedi, – depti. Sonymen úsh jolaýshy álgi úıge túsip, sálem berip kirip keldi. Kelse, tórge kórpe-jastyq tastaǵan tósekte saqaly belýaryna túsken appaq qýdaı bir shal otyr.

         — E, qonaǵym, joǵary shyq, – dedi shal. Sonymen qonaqtar tórge shyǵyp baryp otyrdy. Sálemdesip otyrǵan soń shal:

         — Ia, jigitter ne estip bilgenderiń bar? – dedi. Otyrǵan qonaqtar shalǵa suraq qoıdy:

         — Osy Mamaı batyr kisi me, joq, bolmasa, bir taıpa el me? Biz jolda kele jatyp toǵyzynshy aýyldan ótip, onynshy aýylǵa kelip otyrmyz. Barlyǵyn Mamaı batyrdyń aýyly deıdi, – deıdi. Sonda tósekte otyrǵan shal:

         — Eı, báıbishe! Meniń astymdaǵy kórpeni qonaqtardyń qasyna salshy. Men qonaqtaryma áńgimemdi aıtaıyn, – dep, báıbishesine kórpeni saldyryp, qonaǵynyń qasyna otyryp: «E, balalar, sol Mamaı batyryń men. Aıtqan toǵyz aýlyń meniń toǵyz ulym bar, solardyń aýyly. Ózimmen onynshy aýyl, – dedi shal Mamaı. Sonda qonaqtar:

         — Oıpyr-aı, aqsaqal-aı. Sizde de arman bar ma eken? – dedi. Sonda Mamaı batyr:

         — Oı, balalar. Ol ne degeniń, meni qartaıtqan sol arman ǵoı, – dedi.

         — Aı, aqsaqal-aı! Sizdi arman qartaıtsa, basqa el armannan ólip qalmaı bosqa júr eken, – dedi analar.

         Sonda Mamaı batyr aıtty:

         — Men senderge armanymdy aıtyp synataıyn. Meni eki arman qartaıtty, – dedi ol. — Birinshi arman: toǵyz úıdiń ortasynda jalǵyz qyzym boldy. Aty Bıkesh edi. O jalǵyz qyzym ul bolyp, toǵyz ulym qyz bolmady», – dedi. Qonaqtar:

         — Nege úıdeısiz? – dedi. Mamaı aıtty:

         — Meniń ákemniń ákesi de, meniń ákem de Úsharal degen jerge ań aýlap baryp, joq bolyp ketipti. Sodan men erjettim, at jalyn tartyp mindim. Sóıtip júrgende, maǵan oı tústi. «Meniń ákelerim Úsharalǵa baryp óldi. Onda qandaılyq pále bar, baryp kóreıinshi», – dep oıladym. Elimizde bir balger adam bar edi, sony shaqyrtyp alyp jónimdi aıttym. Ol qobyzymen oınap-oınap jiberip, maǵan bylaı dedi: «Til alsań, barma, ákeleriń de sonda óldi, sen de sonda óleıin dep pe eń?» – dedi. Oǵan da bolmadym. Ne bolsa da Qudaıdyń salǵanyn kórdim dep, báıge kúreń atym bar edi, soǵan minip táýekel dep, Úsharalǵa júrip kettim. Sonymen birneshe kún júrip, Úsharalǵa kelip jettim. Jeri shúıgin, neshe túrli ańdary da, qalyń toǵaılary da kóp eken. Eki-úsh kún ań atyp jep júrdim, ózimdi-ózim kúzetip, esh nárse kórinbedi. «Bul meniń ákelerimdi qurtyp júrgen pále qaıda?» – dep oıladym. «Sonymen qansha júre bereıin, qoı qaıtaıyn», – dep bir ańdy atyp alyp, baqyrǵa salyp, jep keteıin dep pisirip otyr edim, álden ýaqytta arqandaýly turǵan atym osqyrynyp qoıa berdi. Júgirip qasyna barsam, atym dirildep, qan sıip tur eken. «E, bir pále bar eken, etimdi jyldam pisirip jep keteıin», – dep, asyp otyrǵan baqyrymnyń qasyna kelip otyra bergende, bir nárse zýyldap kele jatty. Qarasam, uzyn boıly qarasur áıel. Eki qoly qýsyrýly, eki kózi iship-jep bara jatyr. Kelip asýly turǵan ettiń qasyna otyrdy. Men de eki kózimdi odan aıyrmadym. Bir qolyma myltyǵymdy ustap, bir qolymmen ettiń astyna ot jaǵyp otyra berdim. O da kózin menen aıyrmaıdy. Et pisti. Ol ketetin emes. Bir qolymda myltyq, etti túsirip, shanyshqymen jep otyrmyn. Bir jiliktiń basyn shanyshqymen alyp, usynyp em aýzyn ashty. Aýzyna súıek-múıegimen asatyp edim, ol bir-aq tolǵap, súıegimen juta saldy. Sonymen men de otyrdym. Ol da jaýap qatpady. Men de etti jep boldym. Kózimdi odan aıyrǵam joq. «Eger kózim aýyp ketse, qaǵyp jiberedi eken», – dep oıladym.

         Sonymenen birazdan soń turyp, júrip kettim. «Qoı, meniń ákelerimdi qurtyp júrgen sol eken», – dep, endi keteıin dep, atymdy ákep erttep oılanyp turyp: «Bu qalaı, men elge barǵanda ne kórdim dep baramyn. Búgin Qudaı saqtaǵanda, taǵy saqtar. Osy jerge qonaıyn», – dep, qaıta oılandym. Munyń artynan taǵy baıqaıyn dep, túnde óz boıymmen birdeı jýan terek kesip ákep, er-toqymdy basyma jastap, ústine qara shapanymdy aıqara jaýyp, kisi qusatyp jatqyzyp, ózim bıik taldyń basyna shyǵyp, myltyǵymdy ustap, uıyqtamaı qarap otyrdym. Aı jaryq edi. Bir ýaqytta atym taǵy da osqyrynyp qoıa berdi. Qarasam, álgi qatyn kele jatyr eken. Shapan jamylyp jatqan men eken dep, kele sala aǵashqa minip alyp, julmalaı bastady. Men myltyqpen taq ókpeden dáldep basyp saldym. Tura jóneldi. Men de jyldam atymdy erttep mine sap, izine túsip kelemin. Júrgen jerinen qan josyp keledi. Bir jerge kelgende, qalyń toǵaıdan atym júre almady. Sońyna túsip, jaıaýlap kelsem, qalyń taldyń ishinde balaǵany bar eken. Soǵan kire qulap ólgen eken. Eki qolyn kesip aldym. Qoly pistedeı temir, jeztyrnaq eken. Balaǵannyń tóbesinde aq balta jarqyldap tur eken. Sony qosa aldym da atyma minip, júrip ketip, qaıtyp úıime keldim. Kelisimen, baıaǵy barma degen baqsyny shaqyrtyp alyp:

         «Mine, mynaý – jeztyrnaqtyń qoly, mynaý – baltasy. Sen barma dep eń, men baryp ákelerimdi óltirgen dushpanymnan kek aldym», – dedim. Sonda baqsy otyryp:

         — Bul kóktyrnaq adamdy usatyp jiberedi jáne bul erli-baıly ekeý edi. Seniń óltirgeniń durys. Biraq baltany almaý kerek edi. Endi munyń eri bar. Ol osy balta qaıda tursa, sony izdep taýyp, aýylyńmen úgip ketedi, – dedi. — Baltany beker aldyń, bul úsh aıda bolmasa, úsh jylda qaıdan bolsa da tabady. Oǵan deıin bosaǵada uıyqtamaı qarap otyrýyń kerek. Eger bilmeı qalsań, aýylyńnyń shetinen aıaǵyna deıin túgel qyrady. Jáne onyń óz baltasy bolmasa, ózge nárse onyń basyn kese almaıdy, – dedi.

         Sonymen baqsynyń sózinen shoshyp, qorqyp, tún bolsa uıyqtamaı, aq baltany alyp bosaǵada qarap turatyn boldym. Sóıtip júrgende, jalǵyz qyzym Bıkeshti kúıeýge berip, qalyńmaly bitken son uzatpaq boldym. Basyna úı tigip, qansha mal berip:

         — Al, Bıkesh, menen ne suraısyń? Jalǵyz qyzym ediń, senen ne surasań da aıamaımyn, – dedim. Sonda qyzym aıtty:

         — Maǵan bergen malyń, úıiń kerek emes. Meni qyzym deseń, jeztyrnaqty óltirip ákelgen aq baltańdy ber, basqa túk te suramaımyn, – dedi. Men sastym:

         — Áı, balam-aý, ony qalaı beremin, saǵan bersem, men ólmeımin be? – dedim. Oǵan qyzym bolmady.

         — Ony bermeseń, qyzym deme, – dep, jylap otyryp aldy. Qaıteıin, jalǵyz qyzym jylaǵan soń, kóńilin qımaı amalsyzdan aq baltany berdim. Qyzym yrza boldy. Sonymen aparyp salyp, qyzymdy ornalastyrdym. Sóıtip óz baltamdy alyp, uıyqtamaı qarap otyratyn boldym. Endi qyzyma keleıin. Barǵan soń qyzym óziniń aq otaýyn aýyldyń qıa bir shetine tikkizip, tún bolsa aq baltany qolǵa alyp, uıyqtamaı bosaǵada qarap turatyn boldy. Oǵan kúıeýi de senbeı áıelinen qorqyp, o da uıyqtamaıtyn boldy. Kúıeýi Bıkeshten syr surasa, oǵan syryn aıtpaıdy. Syrymdy keıin aıtamyn deıdi. Sóıtip qyzym birneshe kún uıyqtamaı kúzetip otyrdy. Bir kúni túnde aı jaryq edi, aýyldyń kóp ıti shýlap, úrip, syrtqa qaraı jóneldi. Bıkesh te úrgen jaqqa kóz jiberse, bir uzyn adam kele jatyr. It úrse, otyra qalady. Itter onda jaı-jaıyna ketedi. Onan keıin qaıta turyp júredi. Taǵy ıt úrse, taǵy da otyra qalady. Taǵy kórinbeı ketedi. Sonda ıtter jaı-jaıyna ketedi. Sonymen aýyldyń shetine jetip, shetki úıden kirip, aralap, barlyq úılerden ótip, Bıkeshtiń úıine keldi. Bıkesh te kórip, aq baltany qolyna alyp daıyndalyp turdy. Ol da kelip, esikten úıge kire berdi. Aq baltany qaq bastan salyp jibergende, basy ushyp jerge túsedi.

         Bıkesh tósekte jatqan kúıeýin oıatyp:«Myna jatqandy kór», – dep, barlyq syryn aıtyp berdi. Ekeýi jeztyrnaqtyń kirgen úılerine barsa, barlyǵyn, úı ishimen birin qaldyrmaı óltire beripti. Sonymen eki at aldyryp minip, kúıeýimen ekeýi jeztyrnaqtyń qolyn kesip alyp, basyn alyp jáne aq baltany alyp, qyzym maǵan keldi.

         — Áke, má, qımaǵan aq baltańdy ózińe bereıin. Men aq baltany alǵanda, ózim óleıin, toǵyz aǵaıym men siz aman qalsyn dep aldym. Eger siz baltany bermegenińizde, toǵyz ulyńyzdy óltirip, óz basyńyz jalǵyz aman qalǵanda, kimge tulǵa bolasyz. Men ólsem ózim óleıin, aǵalarym ólmesin dep baltańyzdy alǵanym sol edi. Mine, qımaǵan baltańyzdy ózińizge bereıin, – dep ózime berdi.

         Mine, bir armanym osy, balalar. Toǵyz ulym qyz bolyp, jalǵyz qyzym ul bolmady dep arman etemin. Osy arman ba, joq arman emes pe, qonaqtar? – dedi Mamaı batyr.

         — Ekinshi armanym, – dedi Mamaı batyr. — Osy kóktyrnaqtardy óltirip, ákelerimniń óshin alyp, kóńil jaılanyp, sonymen úıden shyqpaı, on bes-jıyrma jyl jattym. Sodan keıin bir kúni oı túsip, Qubajon degen jonym bar edi. Salqyn samal soǵyp turýshy edi, jotasyna shyǵyp qaraǵanda, Shyńyraý degen qudyǵym bar edi, sýy kók móldir zámzám sýyndaı edi, osylardy saǵynyp, seıilge bir shyǵyp, kóńil kóterip keleıin dep, Jaıdaqker degen báıge atyma minip, Qubajonyma shyǵyp, jan-jaqqa kózim salyp qarasam, baıaǵy Shyńyraý qudyǵymnyń basynda kóp qosar tigýli tur. Appaq aq qaıyńdaı bir top qyzdar qudyq basynda oınap júr. «Bul ne ǵajap, buryn basynda dál osyndaı ýaqıǵa bolǵan joq edi, men barda qorqyp eshkim kelmeýshi edi, meni óldi dep sanap, qudyǵymdy ıemdengen eken», – dep oıladym.

         «Al, endi qalaı etý kerek, baraıyn», – dep em, qoryqtym. Qartaıyp qaldym. Barsam óltirip ketip, «Mamaı batyrdy jaý óltirip ketti», – dep, el mazaqtaı ma dep te oılaımyn. Muny qalaı etsem, elge qaıtyp, kisi jınap kelem be?»  – dep oılanyp turyp, biraq muny boıyma ar kórdim de erlik namysym qozyp ketti. Qoı, elge baryp aıtqanymmen, Mamaı batyr qartaıyp ketken eken, ózi qorqyp kelip, qol jınap apardy der. Odan da ólsem ózim baryp kóreıin, táýekel dep, Shyńyraý qudyqqa qaraı jele jortyp kele jatyrmyn. Kudyqqa taqaǵanda kudyq mańynda oınap júrgen kóp qyzdar aldymnan shyǵyp, kele attyń shaýjaıynan alyp: «kúıeý keldi», – dep jabylyp, meni aýdaryp alyp qaldy. Qalǵan qyzdar biri saqalymnan julyp, biri murnymnan tartyp, biri ıyǵyma minip, biri qoıǵylap, julmalap, «kúıeý-kúıeý» – dep ákep, bir úlken aq qosqa kirgizip, asty-ústime kórpe sap, tósep, neshe túrli taǵamdy aldyma ákep qoıdy. Ózderi birge otyryp, «Kúıeýjan, ish», – dep barlyǵy qoıǵyshtap esimdi shyǵardy. Bir óńkeı sulý qyz. Munyń qaısysy meniń áıelim ekeni belgisiz. Áıteýir, «kúıeý» deıdi. Sol kezde otyz bestegi qalybyma tústim. Sóıtip kún batty, tún boldy. Bir-eki qyz kelip, úıdegi qyzdarǵa: «Kúıeý úlken úıge kirip, otqa maı quısyn, tamaq ishsin deıdi», – dep keldi. Sol-aq muń eken, kóp qyz qol-aıaǵymdy jerge tıgizbeı julqylap, «kúıeý» dep julmalap ákep, úlken aq qosqa kirgizip, qolyma maı quıǵan baqyr berip: «Otqa maı quı, kúıeý», – dedi. Men baqyrdy alyp, kúıeý yrymyn jasap, otqa maı quıdym. Tórge shyǵaryp, altyn taqtyń ústinde úlde men búldege bólengen aı men kúndeı bir sulý qyzdyń qasyna ákep, maǵan da altyn oryndyq berip otyrǵyzdy. E, meniń jarym osy eken dep, sol kezde jıyrma bestegi qalpyma tústim. Bir ýaqytta neshe túrli tamaq ákep qoıyp, shyntaqtap otyryp, shaı ishýge aınalǵanda, álgi altyn taqtaǵy qyz da kelip, meniń qasyma shyntaqtap kelip otyryp shaı ishti. Kóp qyzdar «kúıeý» dep, julqylap jatyr. Men jasańǵyrap, baıaǵy jastyq qalpyma keldim. Shaıdy iship bolǵan soń, qasymda shyntaqtap jatqan qyz qurbylaryna:

         «Baryńdar, jaqsylap tósek salyńdar», – dep buıyrdy. Qyzdar baryp tósek salyp kelip: «Taqsyr, tósek daıyn», – dep patsha qyzǵa habarlady. Patsha qyz: «Al, olaı bolsa», – dep, barlyǵymyz da sonda bardyq. Barsaq, tósekti belden ǵyp salypty. Álgi patsha qyz: «Baryńdar»,— dep, qyzdardyń barlyǵyn taratyp jiberip, ózi meniń qasymda qaldy. Sonymen ekeýimiz ońasha qaldyq. Men sheshinip tósekke jattym. Qyz otyrdy. Sonan keıin erkektik etip kóreıin dep, qyzdy qolynan tartyp edim, maǵan qyz aıtty: «Joq, qazir bolmaıdy, saǵan sert qoıamyn, sen tań atqansha, myna shamǵa qarap, uıyqtamaı otyrasyń»,— dedi. Sonymen «jaraıdy» dep, tań atqansha kirpik qaqpaı qarap otyryp, bir kezde talyp uıyqtap qalyppyn. Tań atqanda shoshyp oıana kelsem, basymda atym baılaýly, myltyǵym qasymda, basqa túk joq, túgel kóship ketipti. Jalǵyz-aq astyma bir kórpeni tastap ketipti. Ornymnan ushyp turyp, astymdaǵy kórpeni julyp alsam, bir japyraq qaǵaz jazyp, tastap ketipti. Alyp oqysam, mynadaı sóz jazypty: «Men periniń patshasynyń qyzy edim, atym Múhirıa. Sen Mamaı batyr Úsharaldaǵy erli-baıly kóktyrnaqty óltirdi degen soń, adam balasynda da osyndaı batyr bolady eken dep, men saǵan ǵashyq bolyp, izdep taba almaı, birneshe jyl júrdim.

         Sonymen keıin estip, Mamaıdyń Qubajon degen jony bar, Shyńyraý qudyq degen qudyǵy bar, soǵan barsań, tabasyń dedi. Ol jerge Mamaı batyr ólmese, bir keledi dedi. Sonymen men seni izdep, osy jerge kóship kelgenime segiz jyl boldy, tiri bolsa bir keler dep, sóıtip, ǵashyq bolyp tosqan jigitim, sen keldiń. Kórsem, qartaıyp qalypsyń. Sonda da oılanyp, bir bala urpaq berer hali bar ma eken dep, seni synadym. Eger sen kirpik qaqpaı tań atqansha shamǵa qarap otyrǵanda, men saǵan tıer edim. Sóıtsem, sen qartaıǵan ekensiń. Endi saǵan joqpyn. Menen úmit etpe dep, myna kórpeni astyna salyp otyrsyn dep bergen kózim», – depti de ushyp ketipti.

         — Myna astymdaǵy kórpe sonyń berip ketken kórpesi, – dep qonaqtarǵa kórsetip:

         — Bul arman ba, joq pa? Arman bolsa, meni qartaıtqan, mine, osy eki arman, – dedi Mamaı batyr.

         Qonaqtary: — Ia, mynaý úlken arman eken, – deıdi.

---