InfoHub Logo

Hİİİ ǵasyrdyń basynda Jetisý, Syrdarıanyń boıynda ornalasqan qalalar men Maýarennahrdy basyp alǵan Mońǵol memleketi buǵan deıin óz aqsha júıesi bolmaýy sebepti, aqsha soǵý isin ózi jaýlap alǵan, erteden aqsha soǵý isi damyǵan elderdegi aqsha júıesi boıynsha jalǵastyrdy. Mońǵoldar ózderi jaýlap alyp otyrǵan jerlerdegi aqsha saraılarynyń ónimderine aldyńǵy kezeńderdegi aqshalardan azdaǵan ózgeshelikter ǵana endirip, kópshiliginde bıleýshilerdiń attary men laýazym-ataqtaryn alyp tastap, anonımdi túrde ǵana soǵyp otyrdy. Tıyndar betterine adam attarynan tek Halıf Nasr lıd-Dın Allahtyń aty ǵana túsirildi. Bul halıftiń esimi onyń óliminen keıin de birshama ýaqyt túsirilip turǵan. Degenmen, bul kezeńde az kólemde bolsa da Shyńǵys han, Úgedeı, Móńký qaǵandardyń attarymen altyn dınarlar, kúmis dırhemder jáne kúmis jalatylǵan mys dırhemderdiń soǵylyp otyrǵandyǵy belgili [16, 73-b.].

Mońǵoldyń alǵashqy handary Shyńǵys han, Úgedeı men Móńke qaǵandardyń bıligi tusyndaǵy aqsha aınalymy tek 3 aqsha metaly negizinde júrdi (kúmis aqshalar bul kezeńde tek ımperıanyń shyǵys aýmaqtaryndaǵy birneshe aqsha saraılarynda ǵana soǵylyp, negizinen sol aımaqtyń naryǵyn ǵana qamtyp otyrdy.): 1 - tómen synamdy (580 synamdyq) altyn aqshalar, 2 - kúmistelgen mys dırhemder jáne 3 - mys felster. Eki ǵasyrdaı búkil Orta jáne Ortalyq Azıanyń aqsha aınalymynda ústemdik etken kúmis toqyraýynyń áseri kúmis aqshalardyń alǵashqy mońǵol bıleýshileri tusynda búkil ımperıa aýmaǵynda negizgi aqsha túrinde aınalymǵa enýine múmkindik bermedi. Úgedeı hannyń bıligi tusynda kúmis aqsha soǵýmen aınalysatyn birneshe jańa aqsha saraılary paıda boldy. Bul jańa aqsha saraılarynyń kópshiligi mońǵoldar atajurt ataǵan jerlerde ǵana jumys istedi.

Mońǵoldar atajurt jeri dep tek Mońǵolıa ǵana emes, sonymen qatar, Shyǵys Túrkistan men Jetisý jerin de qarastyratyn [9, 64-b.]. Atalmysh jerlerde soǵylǵan kúmis aqshalar tek jergilikti naryqty ǵana qamtamasyz etip otyrǵan sekildi. Sebebi, bul aqsha saraılarynyń kúmis aqshalary tek aqsha saraılary oryn alǵan aýmaqtardan ǵana tabylýda. Bul kezeńde Shaǵataı ulysy quramyna engen Orta Azıa men Qazaqstannyń ońtústigindegi qalalarda saýdanyń basym bóligi negizinen kúmistelgen mys dırhemdermen júrgizildi. Móńke qaǵan tusynda, 1251 jyly ótken quryltaıda, adam basyna salynǵan kúpshúr salyǵy tovar túrinde emes, altynmen jınalsyn degen sheshim shyǵarylǵan soń, kópes-bıleýshi Masýd-Bektiń altyn aqshalar soǵyp shyǵaryp otyratyn birneshe jańa aqsha saraılaryn uıymdastyrýyna týra keldi. Altyn dınarlardyń synamy kúndelikti saýdada qoldanylýǵa yńǵaıly bolýy úshin ádeıi tómen etip belgilendi (500–580 synamdy) [13, 131-b.].
Bul kezeńde de altyn dınarlar salmaq kórsetkishteri boıynsha ǵana aınalymda júrgen. Kúndelikti saýdada da altyn aqshalar belgili kólemde ról atqarǵan. Altyn aqshalardan qajet salmaqtaǵy bóligi syndyrylyp alynyp, tólemder jasalyp otyrǵan. Ony osy kezeńge tán altyn aqshalar men buıymdardan turatyn kómbeler quramynda dınarlardyń túrli kólemdegi synyqtarynyń kóptep kezdesip otyrýy rastaıdy.

Qazaqstannyń ońtústiginde ornalasqan qalalarda tolyqqandy kúmis aqshalar tek 670 hıjra jylynan (1271–1272 jj.) bastaý alǵan, tarıhta Masýdbek reformasy atalyp ketken aqsha reformasynan bastalady. Árıne, reformanyń qysqa merzim ishinde iske asyryla almaıtyndyǵy belgili. Kúmis aqshalardyń saýda aınalymyna tolyqqandy enýi úshin birneshe jyldar qajet boldy. Reforma bastalǵan alǵashqy jyly, buǵan deıin de kúmis aqshalar soǵyp otyrǵan Almalyqtan bólek kúmis aqsha soǵý isine jańadan kirisken Otyrar aqsha saraıy qosyldy. Odan keıingi jyly Otyrardan bólek Taraz, Kenjde aqsha saraılary da atsalysqan. Osylaısha, hıjranyń 686 jylyna deıin (1287–1288 jj.) biri erte, biri keshirek 18-den asa aqsha saraılarynda kúmis aqsha soǵylyp otyrǵandyǵy belgili bolyp otyr.

Musa Jibek Sábıtqyzy

---