InfoHub Logo

BİRİNSHİ DIALOG

I

Almaty jazda da, kúzde de ásem ǵoı, shirkin! Sentábrdyń aıaq kezi bolsa da, astana ystyq, shýaq, jyly nurǵa bógip tur. Biraq aýa raıynyń habarshylary búgin jıyrma bes gradýs ystyq bolady dep aıtqanymen, jaz jıyrma besi men kúz jıyrma besiniń jalyny birdeı bolmaıdy eken. Jazdyń mundaı kúnderinde sholaq jeń kóılek kıgen kóshe jaıaýlary jandaryna saıa tappaı dedekteıtin edi. Qazir de kóıleksheńder kóp kezdeskenimen, birsypyra jurt ıyqtaryna kostúm ilipti, bári de aıaqtaryn asyqpaı basatyn bolypty.

Kún áli de edáýir ystyq bolǵanymen, sary kúzdiń kelgenin sary ala japyraqtar aıqyn ańǵartqandaı edi. Tóbeden tómen qaraı qalyqtaı qulaǵan eki-úsh japyraq Fýrmanov kóshesimen joǵary qaraı órlep bara jatqan meniń aldyma kelip tústi.

Komsomol kóshesiniń qıylysyndaǵy «Iývelırtorg» magazıninen ótkennen keıin, úılerdiń nomerine kóz sala bastadym. Óıtkeni meniń izdep kele jatqan úıim osy tusta bolýǵa tıis. Biletin adamdar maǵan magazınnen ótisimen-aq oń jaǵyńa qaraı ber dep túsindirgen. Rasynda da lezde-aq men buryshynda tórtkil kók qańyltyrǵa aq syrmen 117 dep badyraıta jazylǵan nomeri bar úsh qabat úıdiń qasyna keldim.

Úıdiń osy nomerine kózim túsken sátte júregim sál shym ete qalyp, ón boıymdy álde bir jeńil diril aralap ótkendeı boldy. Ol birte-birte umytylyńqyrap bara jatqan eski sezim edi. Uly Otan soǵysynda júrgen kezimizde, shabýylǵa shyǵar aldynda dál osyndaı bolyp, kóńil qobaljyńqyraıtyn da, artynan daıyndyq bastalǵannan keıin, deneniń dirili basylyp, qoryqqanyń, qobaljyǵanyń umyt bop ketetin.

Syrtqy esikten ishke kirip, úshinshi qabatqa kóterildim. Men izdep kelgen 6-páter baspaldaqtyń sol jaq túkpirinde eken. Esiktiń qońyraýyn izdep, alǵashynda taba almadym. Anyqtap qaıtadan qarasam, esiktiń topsa jaq jaqtaýynda kózge kóriner-kórinbes bop, túımedeı ǵana qońyraý knopkasy tur eken. İshke habar jiberip, aqyryn sony bastym. Sodan soń dál keldim be eken dep oılap saǵatyma qarasam — on bolypty.

İshki jaqtan sóılep júrgen áıel daýsy estildi. Maǵan esik ashýǵa kele jatqan kisi bolar dep, sál sheginińkirep turdym. Biraq esik ashylmady. Men knopkany qaıta bastym. Osy kezde esiktiń dál ar jaǵynan shyldyr ete qalǵan qonyraý únin estidim. Sonda ǵana basyma alǵashynda qońyraýdy qatty baspadym ba eken degen oı keldi. Óıtkeni munyń aldynda dál mundaı bop jaqynnan shyqqan qońyraý daýysyn estimegen sıaqty edim. Álde úıdiń úshinshi qabatyna kóterilgenge júrek alqynyp, úı ıesi qalaı qarsy alar eken degen sasqalaqpen ańǵarmaı qaldym ba, ony ózim de bilmeımin.

... 1943 jyldyń jazynda bizdiń quramamyz — 100-Derbes atqyshtar brıgadasy 2-Baltyq maıdanynyń bir shetinen ekinshi shetine aýystyryldy. Atap aıtqanda Velıkıe Lýkı qalasynyń túbinen Lovat ózeniniń jaǵasyna baryp jaıǵastyq. Joryqpen jolda ketip bara jatqanymda meniń qolyma «Znamá» jýrnalynyń sol jylǵy 5-nomeri tıdi. Sol jýrnalda Aleksandr Bek degen avtordyń «Panfılovshylar alǵy shepte» atty povesiniń basy jarıalanǵan eken. Men onda Bek degenniń kim ekenin bilmeıtinmin, ondaı jazýshy baryn da estimegen bolatynmyn. Biraq Panfılov dıvızıasyn, odan shyqqan 28 batyr esimderin, Málik Ǵabdýllın men Tólegen Toqtarov sol dıvızıanyń túlekteri ekenin jaqsy biletinmin. Sondyqtan bolar, men bul povesten bas almadym. Kúndiz toqtaı qalǵanda kúnniń jaryǵymen, túnde qonǵan jerde aı sáýlesimen oqydym. Oqyǵan taraýlardy jol-jónekeı jaýynger serikterime baıandap ta otyrdym. Sodan soń, alǵy shepke sol jýrnaldyń 6-nomeri jáne keldi. Panfılovshylar týraly povestiń jalǵasyn túnde, aı qarańǵy bolǵandyqtan ,zeńbirek qasyna kelip otyryp, akýmýlátordyń jaryǵymen oqydym. Poves te bitti, akýmýlátordyń da jaryǵy taýsyldy. Árıne, meniń munym tártip buzǵandyq, tipti qylmys edi.

Meniń zeńbiregimniń jaryǵy taýsylǵanyn vzvod komandıri leıtenant Polánsev erteńinde-aq bildi. Ol bilgen joq edi, men ózim aıttym. Zeńbiregimniń jaryǵyn túnde kitap oqımyn dep taýysyp aldym dedim.

Polánsev óte ashýlanshaq kisi edi. Birden aıǵaıdy salyp, sybap aldy. Men seni qazir atyp tastaımyn dedi. Biraq atqan joq. Pogonymdy, myltyǵymdy, belbeýimdi sypyryp alyp, úsh táýlikke gaýptvahtyǵa aıdatty. Qylsha moınym talsha dep, qarý kezengen soldattyń aldyna túsip, jelbegeı shınelim salpańdap, dıvızıon shtabynyń qasyndaǵy gaýptvahtyǵa qaraı sapar shektik. Bul bir kórmegen quqaıym edi, ony da kóretin boldym dep oıladym ishimnen.

Pozısıadan shyǵa bere aldymyzdan bizdiń batareıaǵa qaraı salt atpen kele jatqan dıvızıon komandıri maıor Sahon kezdesti.

Maıor Sahondy biz general Panfılovtan kem kórmeýshi edik. Tili saqaýlaý bolǵanymen, óte baısaldy, aqyldy kisi edi. Qaramaǵyndaǵy artıllerısterdi ofıserden bastap, árbir soldatyna deıin biletin. Men, aıdaýda kele jatsam da, eki qolymdy jambasyma japsyra ustap, aıaǵymdy kótere sermep, dik-dik basyp, moınymdy komandır jaqqa buryp, salt atty Sahonniń qasynan sálem berip óttim. Maıor meni tanydy da, atynyń tizginin tartty.

— Qane, toqtańdar, — dedi artymda maǵan myltyq kezep kele jatqan aıdaýshy soldatqa.

Maıor atynyń basyn buryp, qasyma ózi keldi de:

— Aǵa serjant, qaıda jol tartyp barasyń? — dedi.

— Gaýptvahtyǵa, joldas maıor.

— Ne úshin?

— Zeńbirek akýmýlátoryn shyǵyndap túnde kitap oqyǵanym úshin.

— Ol durys bolmaǵan eken.

— Kinálymyn, joldas maıor.

— Qandaı kitap edi?

— Panfılovshylar týraly.

— Unady ma?

— Óte unady, joldas maıor.

— Momyshulynyń, onyń basqa da jerlesteriniń erligine súısindiń be?

— Súısingende qandaı, joldas maıor!

— Men de súısindim. Al sen ol kitaptyń mazmunyn joldastaryńa aıtyp berdiń be?

— Dál solaı, joldas maıor. Búkil batareıaǵa baıandap berdim.

— Onda jigit ekensiń, aǵa serjant, — dedi maıor maǵan at ústinen syǵyraıa qarap. — Seni gaýptvahtyǵa kim jiberdi?

— Vzvod komandıri leıtenant Polánsev, joldas maıor.

— Endeshe men senen ol jazany alyp tastadym. Qazir qaıt ta, vzvodyńa baryp, óz mindetińe kiris. Leıtenant Polánsevqa meniń osy buıryǵymdy aıt.

Biz batareıadan qyryq-elý metr ǵana alystaǵan edik. Aıdaýshy soldat óz betimen ketti de, men starshınaǵa baryp pogonymdy, belbeýimdi, naganymdy aldym. Pılotkamnyń qyzyl juldyzyn qaıta qadap basyma kıdim de, asyqpaı aıańdap, orman shetinde jaýyngerlermen sabaq ótkizip jatqan vzvod komandırine qaraı bettedim. Leıtenant meni kóre sala ornynan ushyp turyp, baqyryp qoıa berdi.

— Sen nege sendelip júrsiń áli kúnge deıin? — dep aqyrdy.

— Sendelgenim joq, túp-túzý kele jatyrmyn, joldas leıtenant.

Onyń aýzy jybyr-jybyr ete tústi. Bul onyń meni áke-sheshemnen syqpyrtqany.

— Meniń saǵan gaýptvahtyǵa bar degenim qaıda?

— Orta joldan qaıtyp keldim, joldas leıtenant.

— Kim pravo berdi saǵan gaýptvahtyǵa barmaı qaıtyp kelýge? Bul úshin men seniń kózińe kók shybyndy úımeletermin áli.

Osylaı dep ol qasynda turǵan serjantqa buıryq berdi:

— Omarbaev, qazir mynanyń belbeýin sheship, pogonyn sypyr da, dıvızıondaǵy gaýptvahtyǵa aıdap bar.

Muqan Omarbaev amalsyz ornynan turyp, aıaǵyn sylbyr basyp maǵan qaraı aıańdady. Men oǵan «asyqpa» degendeı belgi berdim de:

— Baıandaýǵa ruqsat etińiz, joldas leıtenant, — dedim Polánsevqa qarap tik tura qalyp.

— Únińdi óshir. Ruqsat etpeımin, — dedi ol.

— Ruqsat etpeseńiz, onda men ruqsatsyz baıandaýǵa májbúr bolamyn...

— Óshir únińdi...

— Qazir, joldas leıtenant. Sizdiń buıryǵyńyzdy dıvızıon komandıri maıor Sahon joldas buzdy, — dedim men. — Maıor osyny sizge aıt jáne Polánsev joldas dereý maǵan kelsin dedi.

— Qaıda maıor? Sen baǵanadan beri nege aıtpaı tursyń ol kisiniń shaqyrǵanyn?

— Aıtaıyn dep edim, siz maǵan sóıleýge ruqsat bermedińiz ǵoı, joldas leıtenant.

Leıtenant pılotkasyn túzep kıip, qos barmaǵyn belbeýine suqty. Gımnasterkasynyń byrysqanyn artyna qaraı jıyrdy.

— Qaıda joldas maıor?

— Pozısıada.

Leıtenant orman shetindegi zeńbirekter turǵan jerge qaraı tura kep júgirdi. Bardy da maıorǵa óziniń shaqyrtý boıynsha kelgenin aıtyp raport berdi. Maıor men leıtenanttyń barlyq sózderi bizge anyq estilip turdy.

— Zeńbirek komandırin ne úshin tutqyndadyńyz, joldas leıtenant? — dep surady maıor.

— Túnde kitap oqımyn dep zeńbirek shamyn taýysqany úshin, joldas maıor.

— Nege súıenip tutqyndadyńyz?

— Ýstavqa súıenip, joldas maıor. Ýstav boıynsha tártip buzǵan jaýyngerdi úsh táýlikke deıin gaýptvahtyǵa otyrǵyzýǵa pravom bar ǵoı.

— Árıne bar. Biraq Ýstavtaǵy pravony durystap paıdalana bilý kerek, joldas leıtenant. Ol serjant bir zeńbirektiń otyn óshirgenimen, sol oqyǵan kitaby arqyly batareıanyń bar jaýyngeriniń júregine ot jaqty. Ýstavta osy da eseptelgen. Siz ony eskermegensiz. Ózińiz batalón komandıri Momyshuly týraly kitapty oqydyńyz ba?

— Joq, joldas maıor.

— Endeshe, ony oqymaǵanyńyz úshin, men sizdi úsh táýlikke úı tutqyny etip qamasam qalaı bolar edi? Bul da meniń ýstavtyq pravom ǵoı. Sonda siz ol kitapty oqyp shyǵarsyz dep oılaımyn.

— Qup, joldas maıor, úsh táýlikke úı tutqyny bolýǵa. Biraq ana kitapty qaıdan alamyn?

— Ony ózińiz tutqyndaǵan serjanttan surańyz... Men sizge arest jarıalamaımyn, leıtenant. Biraq bul esińizde bolsyn.

Osydan keıin — «Znamá» jýrnalynyń mendegi eki nomeri qoldan-qolǵa kóshti. Qarshadaıynan batyrlar jyryn jattap ósken qazaq balalary bul povesti óleńdeı jattap aldyq. «Famılıasy joq adammen» — batalón komandıri Baýyrjan Momyshulymen biz maıdanda osylaı tanysqan edik. Onyń erligine, batyldyǵyna, tapqyrlyǵyna, sonymen birge adamgershilik asyl qasıetterine súısindik. Eger ótirik jazsań aldymen sol qolyńdy, odan soń oń qolyńdy shaýyp tastaımyn dep, qylyshyn jarq etkizip qynabynan sýyryp alyp, jazýshyǵa sert qoıǵan sáti árqashanda jadymyzda júrdi. Onyń Boranbaev esimdi qorqaqty jazalaǵanyn da jón kórdik. Onyń Bozjanov, Rahımov sıaqty serikterin de ózimizge úlgi tuttyq. Komandırlerimiz Baýyrjandaı qatań, qaharman bolýǵa tyrysty. Biz, soldattar, Baýyrjandaı batyr, batyl bolýǵa umtyldyq. Bárimiz de Momyshulyn bir kórsek, tildessek-aý dep arman ettik. Biraq men Baýyrjanmen soǵysta kezdese almadym. Al onymen soǵys bitkennen soń 18 jyl keıin, onda da tek telefon arqyly ǵana tildesýime týra keldi.

Momyshuly áskerden bosap, Almatyǵa kelgende men Pavlodarda qyzmette bolatynmyn. «Baýyrjan otstavkaǵa shyǵypty», «Baýyrjan pálenshege bylaı depti», — degen sıaqty uzynqulaq habarlardy estigenimiz bolmasa, kópke deıin onymen júzdesý sáti túspedi. Alaıda men qıyn kúnderde pir tutqan adamym bolǵandyqtan júregimdegi oǵan degen sonaý soldat keziniń ystyq sezimin sýytpaı saqtap júrdim. Onyń ústine Momyshulynyń «Bizdiń semá», «Jaýyngerdiń tulǵasy», «Moskva úshin shaıqas» atty kitaptary biriniń sońynan biri shyǵyp, meniń oǵan degen súıispenshiligimdi burynǵydan da arttyra tústi. Momyshulyn buryn komandır retinde qurmettesem, endi jazýshy retinde jáne jaqsy kóre tústim.

1961 jyly men Almatyǵa aýystym. Sol jyldyń jazynda Qazaqstannyń 40 jyldyǵyn toılaý belgilendi de, soǵan arnap gazetimizdiń merekelik qosymsha nomerin shyǵarmaq boldyq. Merekelik nomerge basqa avtorlarmen birge Momyshulynyń da maqalasy josparlandy. Redaktordyń orynbasary retinde qosymsha nomerge jetekshilik etý maǵan júktelgen-di. Maqalasyn uıymdastyratyn avtorlardy redaksıa qyzmetkerlerine bóle kelgende jurttyń bári Baýyrjannan qashqalaqtap, onymen baılanys jasaýdan taısalaqtaı berdi. Men onyń sebebin túsinbedim.

— Ol kisimen sóılesý qıyn, — dedi partıa turmysy bóliminiń meńgerýshisi aqyn Qurmanǵalı Uıabaev. — Kóńili túspese ursyp tastaıdy, sóılespeı qoıady. Jigitter sondyqtan batpaı otyr. Ol kisimen ózińiz sóıleskenińiz durys.

Aqyry Baýyrjannyń úıine meniń telefon soǵýyma týra keldi. Ar jaqtan trýbkany áıel aldy. Áıelmen sálemdeskennen keıin men Baýkeń úıde me dep suradym.

— Úıde. Bul qaıdan? — Men qaıdan ekenin aıttym. Áıel «qazir» dep trýbkany tastap ketip qaldy.

— Men tyńdap turmyn, — dedi bir kezde erkek daýysy trýbkany jaryp jibere jazdaı gúr ete túsip.

— Sálemetsiz be, Baýke.

— Sálemet.

— Bul «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń redaksıasynan ǵoı, — dedim men shapshańdata sóılep, áskerı adam jiti, qysqa, naq sóılegendi unatatyn bolar degen oımen. Sodan soń laýazymym men famılıamdy aıttym da, birden buıymtaıǵa kiristim. — Merekelik nomerge sizdiń maqalańyzdy josparlap edik. Soǵan...

— Toqta, famılıań kim seniń? — dedi Baýyrjan meniń joǵaryda aıtqandaryma mán bermesten.

Men famılıamdy qaıtalap aıttym.

— Men ondaı adamdy bilmeımin, — dedi Baýyrjan sózin nyǵyzdaı sóılep. — Men sizben sóılespeımin...

Bul kúnge deıin men gazet atynan sóılesken kisige mundaı jaýap bergen adamdy kezdestirgen joq edim. Aýdan, oblys, ólke basshylarymen emin-erkin sóılesip, tilek-tapsyrmamyzdy birden aıta beretinbiz. Úlkendi-kishili jýrnalısermen sóılespeıtin, olardyń ótinishin oryndaýdan bastartatyn eshkim bolmaıtyn.

Momyshuly mańdaıdan tars etkizip, eki sózge kelmesten, trýbkany ildi de tastady.

Abyrjyp, ań-tań bolyp men qaldym. Aqyry: jazýshy aǵaıyndardyń jazǵanyn ǵana oqyp, ataǵyna alystan súısinip júre berý kerek eken-aý. Olardy kórsem, bilsem, tildessem deý bekershilik eken ǵoı. Qaıta solardyń minez-qulqyn, jeke ómirin bilmeı-aq qoıýdyń ózi abzal shyǵar dep túıgenmin de qoıǵanmyn. Árıne, Momyshuly joǵaryda atalǵan maqalany bizge jazyp berip, ol qosymsha arnaýly nomerde jarıalandy da. Menimen sóılespegeni úshin Baýyrjan artynan ǵapý da ótindi. Degenmen, júregim sol joly maı ishkendeı shaılyqqan men osydan keıin Momyshulyna jolamaıtyn da, jýymaıtyn da edim. Aman-saý, abyroıly bolýyna syrttan tilektes kóptiń biri bolyp júre beretinmin. Minekı búgin kelip men sol adamnyń esigin ózim qaǵyp turmyn.

— Áı, ashsańshy, — dep gúr ete qalǵan zor daýys estildi meniń qońyraýymnan keıin. «Bul myqtynyń ózi boldy» dedim ishimnen.

Esik ashyldy. Ústine aıaǵynyń basyna túse súıretilgen gúldi kók halat kıgen suńǵaq boıly, symbatty áıel qarsy aldy. Bul — Baýyrjannyń jubaıy Kámásh. Batyrdyń áıeline bas ıdim de, kirýge ruqsat suradym.

— Kirińiz.

Kirsem, esiktiń dál qarsysynda kýhná bar eken. Sonyń tórinde, tańerteńgi shaı ústeliniń basynda, eski áskerı kıteldi ıyǵyna jelbegeı jamylǵan, ústine qaıyrma jaǵaly, omyraýy ashyq, sarǵysh tústi kóılek, jolaqty juqa shalbar, aıaǵyna jasyl tapochka kıgen Baýyrjan otyr eken. Ústel basynda eńsesin tik ustap, eti qashqan ıegin sál kótere túsip, syrttaı kirgen kim eken dep, esikke tesireıe qarap otyrǵan ol bir sát maǵan shyǵyńqylaý bet súıegin, sýalyńqylaý urtyn, salbyrańqy murtyn, kisige taısalmaı tike qaraıtyn, qaraǵanda janarynan usaq-usaq ıne shashyrap jatqandaı bop kórinetin sál qysyqtaý kózin, qara jartastaı qasqıyp tik jatqan mańdaıdy shımaılaǵan jol-jol ájimderin áldebir sheber qol granıtke aıqyndaı qashap, aınytpaı túsirgen asa bir susty, sol sustylyǵymen tartymdy kórinetin tas músinge uqsap ketti. Tabaldyryqtan attaǵannan keıin men oń qolymdy keýdeme basyp:

— Baýke, sálemetsiz be? — dedim.

Baýyrjan úndemedi. «Báleı, búldirdim-aý. Assalaýmaǵaleıkým dep aıtpaǵanyma qyrsyǵyp otyr ma?» — dep men de únsiz turyp qaldym. Baýyrjan ózine sálemdi qazaqsha bermegen adamdardy úıinen qýyp shyǵady eken dep estigenim bolatyn. Jáne ondaıda birden: «Krýgom! Shagom marsh!» dep aıtady eken dep te estıtinmin. Maǵan da solaı eter me eken dep qatty qysylyp tur dym.

Osy arada Baýyrjannyń tilshilerdi qabyldaýyna baılanysty jurt ańyz etip aıtatyn eki oqıǵa oıyma sap ete qaldy. Birde Momyshulyna radıodan magnıtofonyn arqalap tilshi keledi. Tilshi shashyn áıelshe qoıa bergen jas jigit eken.

— Áı, sen kimsiń? — deıdi Baýyrjan ony kórgen boıda.

— Radıojýrnalıspin, aǵaı. Sizben sóıleseıin dep kelip edim.

— Óziń áıelmisiń, erkekpisiń, men sonyńdy aıt dep turmyn saǵan.

— Erkekpin, aǵaı.

— Krýgom! — deıdi Baýkeń oǵan ejireıip. Sasqan jigit urshyqsha aınalyp keıin burylyp, esikke qarap turady. — Sen erkek bolsań onda shashyńdy erkekshe aldyryp kel. Marsh!

Jigit saly sýǵa ketip keńsesine qaıtady. Qysqartaıyn dese shashyn qımaıdy, qysqartpaıyn dese — tapsyrma qınaıdy. Sóıtip júrgende bir kún óte shyǵady. Erteńinde ony bastyǵy shaqyrtady.

— Momyshulymen áńgime daıyn ba? — dep suraıdy bastyq.

— Joq.

— Nege?

— Shashyndy erkekshe aldyryp kelmeseń, senimen sóılespeımin dep qýyp shyqty.

— Shashyńdy nege aldyrmaısyń?

— Qımaımyn.

Bastyq ashýlanady.

— Ol materıal programmada tur. Shashyń turǵaı basyńdy aldyrsań da búgin materıal osynda bolsyn! — dep buıyrady ol jigitke.

Jigit amalsyzdan shashtarazǵa baryp shashyn juqarttyrady. Sodan soń Baýyrjanǵa qaıtadan barady.

Ekinshi ańyzda Baýyrjan Kýbadan kelgende bastyǵy Momyshulynan ıntervú ákel degende bir jýrnalısiń «Meni Baýyrjanǵa jumsaǵansha tordaǵy arystannyń jalynan bir sıpap qaıt dep buıyryńyz» degeni aıtylatyn.

Osy eki oqıǵa esime túskende meniń odan saıyn berekem qasha bastady.

— Munda kel, — dedi Baýyrjan daýsyn jylytpastan maǵan tesireıe qaraǵan kúıi. Áli de qýyp shyǵar, shyqpasyna kózim jetpeı saqtana basyp qasyna barǵanymda Baýyrjan qolyn usyndy.

— Aman-esenbisiń?

— Shúkir, Baýke.

— Otyr, — dep meniń art jaǵymdaǵy bos oryndyqty nusqady.

İİ

— Baýke, densaýlyǵyńyz qalaı? Anada, ótken maı aıynda aýrýhanada jatqandaǵyńyzdan keıin kórisip otyrǵanymyz osy, júdep qalǵan sıaqtysyz ba? — dedim áńgimeni bastardan buryn.

— Men salmyn, — dedi ol sál bógelip baryp. Baýyrjannyń ne aıtqaly kele jatqanyn men qapelimde ańǵara almaı qaldym. «O ne degeni? Aqan seri. Birjan sal sıaqtymyn degeni me? Ony nege baılanysty aıtyp otyr? — dep oıladym. — Sal aýrýdyń ne ekenin túsinesiń be? — Men ol sózdiń mánisin endi uqtym da, basymdy ızedim. Baýyrjan sózin qaıtadan jalǵady. — Myna asqazan, ókpe, baýyr, júrek, jutqynshaq degenderiń tegis cap-cay. — Ol aldymen keýdesin sıpady da, eki qolyn birdeı beline aparyp toqtatty. — Al myna jaq ıt bop ketti, júre almaımyn. Munyń ózi julyn, júıkege baılanysty aýrý. Men eki ret aýyr jaraqattanǵan kisimin. Biraq ekeýinde de saptan shyqqanym joq. 1942 jyly polk komandıri kezimde omyrtqama oq tıdi. Sanbatqa jetkizgenshe es-túsimdi bilgen joqpyn. Esimdi jısam, etpetimnen jatyr ekenmin. Bas jaǵymda dáriger birdeńe dep baj-buj etip tur. Baqsam sózi men týraly eken. «Bul kisini dereý gospıtálǵa jiberý kerek» dep bezek qaǵady.

— Sonsha ne bop qapty?— dedim dárigerge.

— Omyrtqańyzda oq qadalyp tur, joldas kapıtan, — dedi dáriger odan saıyn degbiri ketip. — Sizdi dereý gospıtálǵa jóneltýimiz kerek.

Tistenip, áreń degende qolymdy jetkizip, arqamdy sıpasam, rasynda da oq bar eken.

— Skalpeliń bar ma? — dedim dárigerge,

— Joq.

— Ótkir bákiń bar ma?

— Joq.

— Ustaranyń júzi bar ma?

— Bar.

— Endeshe sony spırtpen shaı da, oq turǵan jerdiń etin kes!

— Olaı etýge bolmaıdy, joldas kapıtan...

— Bolady! Buıyramyn! Oryndamasań — atamyn! — dep etbettep jatqan kúıimde on jaq jambasymdaǵy kabýranyń aýzyn aǵyta bastadym. Batyrǵa da jan kerek degen emes pe, dáriger dereý aıtqanymdy isteýge kiristi. Ol arqamdy keskileı bastaǵanda pıstolettiń sabyn syndyrardaı qysyp, tisim shyqyrlap men jattym.

— Minekı, joldas kapıtan, oǵyńyz! — dep dáriger álden ýaqytta omyrtqama tirelgen oqty alyp, alaqanyma saldy. Jaramdy tańdyryp alyp, arqamnan alynǵan oqty, meni sanbatqa jetkizgen Bloha degen jaýyngerimniń qolyna ustata salyp, jaýmen aýyr urys júrgizip jatqan polkke qaıtadan jettim. Birneshe kún qatarynan jaýmen jaǵalasyp, jan ushyryp júrgende arqamdaǵy jarany umytyp ta kettim. Ol birde sýlanyp, birde qara-qotyrlanyp, birde qyshı bastap, ózinen-ózi jazylyp ta bitti.

Baýyrjannyń aýzynan shyqqan Bloha degen famılıa meniń kóz aldyma ekinshi bir kartınany elestetti.

1960 jyly bir top aqyn, jazýshy shahterlermen kezdesý úshin Almatydan Qaraǵandyǵa keldi. Solardyń ishinde Baýyrjan Momyshuly da bar edi. Bir kúni tańerteń jazýshylar shaǵyn-shaǵyn toptarǵa bólinip, shahtalarǵa ketkeli jatqanda, meımanhananyń Baýyrjan túsken bólmesiniń esigi tyqyldady.

— Kirińiz, — dedi jaıbaraqat temeki tartyp otyrǵan bólme ıesi.

— Qaıda meniń batám? — dep gúrildek daýysty, Baýyrjannyń ózin eki orap alǵandaı alpamsa deneli, uzyn murtty álde bireý yrǵań-yrǵań basyp, esikti aıqara ashyp tastap ishke qaraı kirip kele jatty.

Baýyrjan tez moınyn buryp, daýys shyqqan jaqqa jalt qarady. Jalt qarady da, qorbańdap, qushaǵyn jaıyp, ózine qaraı umtylyp kele jatqan alyp deneli adamdy birden tanydy. Batyrdyń qahar júzi jylyp, qatal júregi jibip, jumsaryp qoıa berdi. Bir kezde polk komandıri Momyshulyn qol astyndaǵy jaýyngerleriniń bári tegis «batá» dep ataıtyn edi. «Batá» — qazaqsha «áke» degen sóz. Komandırdiń ózin qol astyndaǵy jaýyngerleri resmı túrde «joldas komandır» dep ataýy ońaı. Al onyń «áke» dep ataýy ońaı is emes. Soldattar ákedeı zeıil, ákedeı ádil, ákedeı qamqorshy komandırdi ǵana, ózderin ákedeı aıalap, ákedeı súıe biletin komandırdi ǵana áskerı ýstavtyń talap etýinshe emes, óz júreginiń ámirimen, osylaı «áke» dep ataıdy. Baýyrjanǵa «batálap» kirip kele jatqan adamnyń artynan búkil polky jamyraı erip kele jatqan sıaqty bop kórindi. Ol ornynan atyp turdy da:

— Men mundamyn, ulym! — dedi daýsy erkinen tys eljireı shyǵyp.

Qos qushaq aıqasa tústi. Bylaıǵy jurtqa kesek bop kórinetin Baýyrjan kelgen adamnyń qushaǵyna erkin syıyp ketti. Eki alyp adam birin-biri aımalaı qushqanda keshegi Uly Otan soǵysynda Moskvany shoıyn keýdelerimen qorǵaǵan eki er soldattyń bolat júrekteri bordaı ezilip ketkenge uqsady. Bulaı bolatyn jóni bar edi.

...Ashyq jerde, aq qardyń ústinde jatqan batalón kúni boıy jaýdyń bes ret jasaǵan atakasyn toıtardy. Bes rette de pýlemetshi Bloha erekshe kózge tústi. Bul kúni polktyń eń jandy jeri bolǵan bul batalónmen Baýyrjan kúni boıy birge boldy. Fashıserdiń altynshy atakasy bastalmas buryn Baýyrjan eńbektep, pýlemetshi Blohanyń qasyna keldi.

— Seniń tabandylyǵyńa, erligińe jáne mergendigińe búgin men erekshe súısindim, Bloha. Saǵan degen shyn júrekten shyqqan alǵysymdy aıta keldim, — dep, Baýyrjan etbetinen jatqan aq tondy eńgezerdeı soldattyń arqasyna qolyn tıgizdi.

Arpalys sátte alǵy shepke kelip súıikti komandıri alǵys aıtsa, soldatqa odan qymbat ne bolýshy edi! Soldatqa sol sáttegi komandırdiń bir aýyz jyly sózinen joǵary ne nagrada bolýshy edi! Blohanyń qaqpaqtaı jaýyryny oqys búlk-búlk etip qaldy.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!.. Batá!.. — dedi ol býlyǵyp.

Baýyrjan soldatqa budan basqa dáneńe degen joq. Tez eńbektep, rota komandıriniń okobyna qaraı ketti. Polk komandıri ketkennen keıin, kóp keshikpeı, dem ala almaı entigip, túsi qashyp shápeti deneli rota komandıri pýlemetshiniń qasyna jetti. Osy kezde nemister altynshy shabýyldy bastaýǵa kirisken edi. Olar bar qarýlarynan oq atyp, burqyldata jóneldi.

— Polk komandıri aýyr jaraqattanyp qaldy, — dedi ol degbiri qashyp. — Bloha, aınalaıyn, bul jerde batáni senen basqa alyp kete alatyn kisi joq. Tez baryp qutqar batáni. Seniń ornyńa pýlemetke ózim jatamyn.

Bloha tóbe quıqasy shymyrlap, óziniń ne bop ketkenin bilmeı qaldy.

— Tiri me? — dedi bar aýzyna túsken sóz osy bolyp.

— Tiri, tez jete gór, aınalaıyn!..

Kóbik qardy sadaqtyń oǵyndaı syzyp rota komandıriniń okobyna tez jetken Bloha es-túsin bilmeı jatqan Baýyrjanǵa tóndi. Alypty alyp qana arqalaıdy emes pe, ony ıyǵyna salyp, tez-tez jıyrylyp, eńbekteı jóneldi. Onyń artynan, ketip bara jatqan tanktyń bir jaq tabanynyń izine uqsap, shubatylǵan transheıadaı tereń iz mınýt saıyn uzara berdi...

Ekeýi ústel basyna otyryp, hal-jaı bilisti. Bloha Qaraǵandynyń bir sheberhanasynda usta bolyp isteıdi eken. Baýyrjannyń osynda kelgenin gazetten oqyp, ádeıi izdep kelipti.

Baýyrjannyń býfetinde bir jartylyq taza spırt bar edi. Sony alyp keldi de, grafınniń janynda turǵan úlken stakanǵa toltyra quıyp, Blohaǵa usyndy.

— Men qazir ishpeımin, — dedi Baýyrjan, — shahtaǵa kezdesýge bara jatyrmyn. Al ekeýmizdiń osy kezdesýimiz úshin sen mynany jutyp qoı.

— Dem almastan ba, batá?

— Iá, dem almastan.

Bloha bir stakan spırtti eki-aq qylqyp, kórikteı keýdesin kerip, tereń bir dem aldy da, aýzyn kúrekteı alaqanymen súrte saldy.

— Ekeýmizdiń búgin birge otyratyn on-aq mınýt ýaqytymyz bar, — dedi Baýyrjan. — Sen erteń ofıserlerdiń klýbyna kel, sonda molyraq sóılesemiz.

— Nemene, batá, ylǵı asyqtyra beresiń, — dep Bloha narazylyq bildirdi. — Soǵysta asyqtyrǵanyń jón. Endi tynyshtyq kezde asyqtyrmasańshy.

— Molchat! — dedi Baýyrjan murty tikireıip. — Men bolashaq urpaqtyń asyqpaýy úshin asyǵamyn. Ponátno tebe?

Erteńinde belgilengen saǵatta Baýyrjan Qaraǵandynyń ofıserler úıine keldi. Ataqty Momyshulyn kórý úshin qala ofıserleri áıelderimen, bala-shaǵalarymen jınalǵan eken. Bloha da sol jerden kezdesti. Ine shanshar jer joq ıin tiresken jurttyń aldynda Baýyrjanǵa sóz berildi. Sóz berilerden buryn Momyshulynyń Uly Otan soǵysynyń qaharmany, búkil dúnıe júzine belgili ádebı geroı, ataqty jazýshy ekeni aıtyldy.

— Joldastar, — dedi Baýyrjan ornynan turyp, — dúnıe júzine aty jaıylǵan ataqty Momyshuly men emes. — Jurt demin ishine tartyp, siltideı tyna qaldy. Osy kezde Baýyrjan sózin qaıtadan jalǵady, — Biraq ol osynda otyr. — Jurt odan saıyn ań-tań bola bastady. Osy kezde Baýyrjan prezıdıým ústeliniń basynda otyrǵan ózgelerden bitimi bólek balýan deneli adamdy nusqady. — Mine ol myna kisi. Osydan 18 jyl buryn bul kisi meni ajaldan alyp qaldy. Meni ajaldan arashalap alyp, jańa aıtylǵanyndaı, búkil dúnıe júzine pash etken adam burynǵy pýlemetshim Blohamen men keshe ǵana tabystym. Sizderdiń aldaryńyzda osy adamdy qushaqtap, úsh ret betinen súıýime ruqsat etińizder.

Jurt dý qol shapalaqtap, oryndarynan túregelisti. Baýyrjan men Bloha ekeýi súıisip bolǵansha alaqan shartyly basylmady. Jurtty tynyshtanýǵa shaqyryp, Baýyrjan qolyn kóterdi. Osy kezde Baýyrjannyń qasyndaǵy jigitterdiń biri sahnaǵa shyǵyp, gvardıa polkovnıgi Momyshulynyń atynan dep gvardıa jaýyngeri Blohaǵa baǵaly syılyq tapsyrdy.

— Endigi sózdi gvardıa jaýyngeri, burynǵy pýlemetshi, qazirgi usta Ostap Tarasovıch Blohaǵa beremin, — dep Baýyrjan ornyna otyrdy.

Blohanyń minbege shyǵýynan túsýi tez boldy.

— Joldastar! — dedi ol daýsy gúr ete qalyp. — Bárińizdi batámen birge bizdiń úıden dám tatýǵa shaqyramyn...

Kezdesýden keıin Baýyrjan Blohanyń úıine qonaqqa bardy. Ustanyń on balasymen, áıelimen tanysty.

— Batá, esińde bar ma? — dedi Bloha Baýyrjan keterde. — Sanbatta dáriger arqańdy ustaranyń júzimen tilip, áreń alǵan oqty maǵan berip ediń ǵoı. Men sony eskertkish úshin joǵaltpaı saqtap júrdim. Soǵystan keıin kezdeskende ózińe syılarmyn deýshi edim. Soǵystan qaıtyp kele jatqanda zat qapshyǵymmen birge joǵaltyp aldym. Qazir saǵan ne syılarymdy bilmeı otyrmyn.

— Maǵan eshteńe syılaýdyń keregi joq, — dedi Baýyrjan. — Sen meniń óz ómirimdi ózime syılaǵan kisisin. Odan artyq eshqandaı syılyq bolmaıdy.

— Sonda da, — dedi Bloha shalbarynyń qaltasyna qolyn suǵyp, — myna Volokolamsk tas jolymen nemisterdiń tankteri bizge qarap qaptap kele jatqanda, olardy laıyqty qarsy alar aldynda meniń temeki tutatqan shaqpaǵym edi. Osy úıdegi soǵystan qalǵan jalǵyz belgi osy ǵana. Olqysynbasań osyny saǵan syılaǵym keledi.

— Bul syılyǵyńdy qabyl alamyn, — dedi Baýyrjan vıntovka gılzasynan jasalǵan shaqpaqty alyp jatyp. — Bul baǵa jetpes eskertkish...

Baýyrjan 1942 jyly óziniń qalaı aýyr jaralanǵanyn aıtyp, janyndaǵy joldasy Bloha esimin aýzyna alǵanda, meniń oıyma osy oqıǵa túsken edi.

— Ol jara arqańyzdyń qaı tusynda? — dedim oıymda bóten eshteńe joq men, batyrlar jyrynda aıtylatyn: «Omyrtqada on jara, qabyrǵada qyryq jara» deıtin joldar esime túsip.

Baýyrjan maǵan alaıa bir qarady da, jonyn berip teris aınalyp ketti. Ústindegi kıteldi jaýyrynynyń astyndaǵy kóılekpen qosa, joǵary qaraı julqı tartyp, tez kóterdi de:

— Qara! — dep zekidi maǵan.

Men onyń etindegi jaranyń ornyn teksereıin dep oılaǵan joq edim. Ol arqasyn jalańashtaı bastaǵanda ne isterimdi bilmeı, bógelip qaldym.

— Qara deımin! — dedi ol daýsyn odan saıyn qataıta túsip.

Men amalsyzdan onyń qońyrqaı tánine kóz salyp, qolymmen arqasyn sıpalaı bastadym.

— Myna bireý me? — dedim segizkózdiń tusyndaǵy tıtteı tyrtyqty kórip.

— Joǵary syrsańshy kóılekti, adam qusap, — dedi Baýyrjan degbirsizdenip.

Qolym dirildep kóılegin joǵary kótersem, rasynda da jaýyrynynan bir qarystaı tómen, qyr arqasynda aq tyrtyq bar eken.

— Mine, taptym, — dedim sol jerdi tapqanyma qýanyp.

Baýyrjan kóılegin tómen túsirip ún-túnsiz qaıtadan beri buryldy. Men qyzaryp kettim. Sol jarasy bar bolǵyrdyń qaı jerinde ekeninde ne sharýam bar edi dep, aýzymnan ol suraqtyń qalaı shyǵyp ketkenine ókindim. Endi oǵan oılanbaı suraq qoımaspyn dedim ishimnen.

Birdeńeni búldirip alǵan baladaı bolyp, men úndemedim. Ol maǵan murty jybyrlap, tesile qarap otyrdy da, moınyn ary qaraı bura túsip, qaıtadan sóıledi.

İİİ

— Ekinshi aýyr jaralanǵanym 1944 jyly, — dedi ol sózin qaıtadan jalǵap. — Komdıv bolyp júrgende quladym...

— Attan ba?— deppin men Baýyrjannyń jańaǵyǵa shamdanyp ózimdi qýyp shyqpaǵanyna qýanyp, álginde ǵana endi oǵan oılanbaı suraq qoımaspyn degen ishteı sertimdi umytyp. Deýin desem de, taǵy da birdeńeni búldirip aldym ba dep, qybyjyqtańqyrap qaldym.

— Joq, jaıaý kele jatyp, — dedi Baýyrjan meniń bul suraǵyma shamdanbaı. — Ońbaı quladym jáne janym shyǵyp kete jazdady. Birazǵa deıin jyǵylǵan ornymda qozǵala almaı qaldym. Esimdi jıǵan soń ornymnan tursam, jerden shoshaıyp shyǵyp turǵan temir qazyqqa týra quıymshaǵymmen qulappyn ǵoı. Sodan keıin birneshe kún atqa otyra almaı, shalqamnan jata almaı júrdim. Biraq soǵystyń qyzýymen taǵy da gospıtálǵa soqpastan kete bardym.

Baýyrjan sál bógelip, sózin qaıtadan jalǵady.

— Minekı, osynyń ekeýi de júıkege tikeleı baılanysty asa aýyr jaraqattar edi. Onyń ústine men 207 ret urysqa kirip, 5 ret qorshaýda qalǵan kisimin. Soǵystyń ár sekýndyn júıkege qadalǵan bir ıne dep eseptesek, sonda meniń nerv júıeme kózge kórinbeıtin qanshama jaraqat tústi deseńshi! Jas kezde elep-eskermeı júre bergenmen, sonyń bári tereńge kómip tastaǵan mına sıaqty pále eken ǵoı. Mine, alpysqa shyǵyp, qýat kemı bastaǵanda sol oqtar sart etip shyǵa keldi de, eki aıaqtan ala kep tústi. Minekı, qaraǵym, bizdiń jaı osylaı.

Baýyrjannyń sońǵy sózderi sál muńdylaý bolyp shyqty. Onyń ústine basqa adamdardyń aýzynan estigende onsha áseri bola bermeıtin «qaraǵym» degen sóz Baýyrjan aıtqanda sonshama jyly sıaqty bop sezildi. Qatal adamnyń aýzynan shyqqan jyly sózdiń janǵa erekshe áseri bola ma eken dep oıladym ishimnen.

— Men komdıv kezimde toqsan kılogramm edim. Onda myna soıaýdaı saýsaqtar aınalasynda ájeptáýir eti bar, adam kórýge turarlyq bolatyn. — Ol maǵan ejireıe qarady. Aqyryn baıqasam, murtynyń eki jaq ushy jybyrlap ketken eken. Bul Baýkenniń aıdyndanǵandaǵy ádeti bolý kerek dep oıladym.

Men taǵy da basymdy ızedim.

— Qazir salmaǵyńyz qansha, Baýke?

— Qazir alpystan ázer asatyn boldyq qoı, — dep Baýyrjan qolyn bir-aq sermedi.

Men onyń munsha aryǵanyn aıaǵandaı bolyp, basymdy shaıqadym.

— Áı, men músirkegendi unatpaımyn, — dedi ol julyp alǵandaı. — Meniń bıyl aýrýhanadan nege shyǵyp ketkenimdi bilesin be óziń?

— Joq, Baýke, bilmeımin.

— Bilmeseń tyńda. Aýrýhanaǵa túse qalsań-aq árkimder kelip: «Baýke, qalaısyz? Óń-óń-óń... Ó-ó-ó!» dep, — osy arada ol moıynyn ishine alyp, álde kimshe buqıyp, álde kimderdiń daýsyn saldy, — ótirik esirkegensip, múláıimsı qalady. Solardyń men ólip ketsem, qýanbasa, kúıinbeıtinin bilip turamyn. Sóıte tura olardyń ótirik «Óń-óń-óń...» degenderin janym jek kóredi. Osyndaı ótirik múláıimsý, músirkeýdi kórmeý úshin aýrýhanadan shyqtym da kettim.

Baýyrjan sál bógelip baryp, sózin qaıtadan jalǵady.

— Aýrýhanadan shyǵyp, úıde biraz tynyqqan soń elge júrip kettik. Elde inim bar edi, ákemniń inisi — Momynquldyń balasy. Kolhozda partorg eken.

Osylaı aýylda eki aı jatyp qaıttyq.

Osy kezde shaı keldi.

— Al, óz haldaryń qalaı? Densaýlyq, jaqsy ma?

— Shúkir, Baýke.

— Maǵan ne sharýamen keldiń?

— Sizdiń alpys jyldyǵyńyzǵa baılanysty «Juldyz» jýrnalynyń tapsyrmasymen keldim.

— Seniń boıyndaǵy eń jaqsy qasıetiń ne? — dep surady ol meniń sózimdi tyńdap bolǵannan keıin.

— Janymdaǵy adamnyń sózin jalyqpaı tyńdaý, Baýke.

— Júr, onda ana bólmege baryp sóıleseıik, — dedi Baýyrjan, buǵan senerin de, senbesin de bilmegendeı maǵan tesireıe qarap.

Úndemeý úlken taktıka ekenin men osy arada uqtym. Baýyrjan maǵan aqyra bastasa, meniń oǵan qarsy qoldanar negizgi taktıkam osy bolýy kerek dep qoryttym.

«Ana bólme» degeni kýhnámen irgeles, qoranyń ishki jaǵyna qaraı shyǵatyn balkony bar bólme eken. Bólmeniń sol jaǵynda jınalmaǵan alasa aǵash tósek, onyń qarsysynda ústi qobyraǵan gazetke toly dóńgelek jýrnal ústeli men eki kreslo tur. On jaq qabyrǵada jabýly turǵan esik bar. Kire beristegi, balkonǵa qarsy qabyrǵaǵa bıik shkaf qoıylypty.

Baýyrjan aıaǵyn jerge tirep, shalqalap tósekke jaıǵasty. Taıǵa mingen eresek kisiniń tizesindeı bolyp, eki tizesi tósekten asyp turdy.

Jýrnal, gazetterdiń ústine on shaqty paraq aq qaǵaz qoıylǵan eken. Gazetterdi jınap, túkpirdegi kresloǵa qoıdym da, ózim ekinshi kresloǵa otyryp, qaltamnan qoıyn dápterimdi sýyrdym. Ony sýyrǵanmen kólemi shaǵyn dápterge kósiltip tez jazý qıyn bolatynyn sezdim de:

— Baýke, ruqsat bolsa, mynaý qaǵazǵa jazsam ba eken? — dedim.

— E, jazǵyn, saǵan ádeıi qoıylǵan qaǵaz ǵoı, — dedi Baýyrjan. Óıtkeni men bul úımen keshe telefon arqyly habarlasqanmyn. — Al «Juldyz» saǵan ne jaz dep otyr?

— Olarǵa sizdiń alpysqa tolýyńyzǵa oraı bir nárse kerek sıaqty. Atap aıtqanda jazýshynyń múshel merekesine baılanysty jazylatyn dástúrli maqala qajet kórinedi, — dedim men. — Ondaı maqala jazýǵa men ádebıet zertteýshisi, synshy emespin. Al sizdiń tvorchestvońyzdy taldaýǵa jaı synshy emes, ásker psıhologıasyn biletin ózgeshe synshy kerek. Siz týraly ocherk jazý da qıyn. Óıtkeni sizdiń erlikterińiz jaıynda Aleksandr Bektiń, Baýyrjan Momyshulynyń kitaptarynda tolyq baıandalǵan. Sol qalyń kitaptar arqyly halyqtyń súıikti keıipkerine aınalǵan adam jaıynda on bettik ocherkte men ne aıta alamyn, Baýke? Olar ne aıtsań da sen aıt, sen de soǵysta bolǵan adamsyń ǵoı dep meniń túp etegimnen ustap otyr. Men olarǵa ózimniń áskerı, ádebı ataǵym sizden áldeqaıda kishi bolǵandyqtan sizben tildespeı, sizden ruqsat almaı eshteńe jaza almaıtynymdy aıtyp, ózińizdiń elden kelýińizdi tostym. Mine, búgin qalyń oqýshy qaýymǵa siz týraly ne aıtýǵa bolady dep ózińizben aqyldasýǵa keldim,

Baýyrjan biraz únsiz otyrdy, dálirek aıtqanda tósekte únsiz shalqalap jatty. Sodan soń qahar shaqyrǵandaı qabaǵyn túıip aldy. Biraq jaýabyn jaı bastady.

— Men týraly menen ruqsatsyz eshteńe jazbaımyn degeniń durys, — dep bastady sózin. — Biraq, qaraǵym, sen ókpelemegin; men ózim týraly eshkimge maqala dıktovat etpeımin! — Ol on shaqty sózin jumsaqtap jyly etip bastaǵanymen, oǵan «qaraǵym» degendi qosqanymen, sońǵy sózderin maǵan ejireıe qarap, qatýlanyp aıtty. Men bir ol kisige ázińiz týraly maqala jazyp berińiz, men soǵan qol qoıaıyn dep mólıip otyrǵandaı, sol úshin meni tútip jibererdeı bop zyǵyrdany qaınaǵany bilindi. Men sizge ózińiz týraly maqala jazyp berińiz dep kelgenim joq desem: «Endi nege keldiń» dep tap beretin sıaqtandy. Men joǵarydaǵy «taktıkama» saı, moınymdy salbyratyp otyra berdim. — Ekinshiden, — dedi Baýyrjan daýsyn odan saıyn kótere túsip, — meni maqtap jaz dep eshkimge de aıtpaımyn!

Baýkeń sabasyna tússin dep biraz únsiz otyrdym da, sodan soń baryp basymdy kóterdim.

— Onda qalaı bolady? Meniń ne isteýim kerek? — dedim men ádeıi abyrjyǵan bolyp, Baýyrjan ne der eken dep.

— Osy toıǵanyńmen qaıta bergin, qaraǵym.

Baýyrjan senimen sóz bitti degendeı, moınyn esik jaqqa buryp áketti.

— Toıyp qaıtsam armanym ne, toımaı turmyn ǵoı, Baýke, — dedim men kúlip, — onda sizge biraz suraq qoısam qaıtedi?

— A suraǵyń bolsa, suraǵyn, — dedi ol endi moınyn beri buryp maǵan týra qarap. — Oǵan jaýap berýge bolady.

«Suraǵyń bolsa, suraǵyn». Nege bolmasyn? Men osy kezdesýge deıin on kún boıyna Momyshulynyń kitaptaryn qaıtalap oqydym. Ol jaıynda el ishinde aıtylatyn ushy qıyry joq ańyzdardyń ózim biletin birsypyrasyn esime túsirdim. Aqıqat pen ańyzdy ushtastyrǵan bul adam jaıynda ne jazamyn, qalaı jazamyn dep tolǵandym. Aqyry Baýyrjan týraly maqala da, ocherk te jazýdyń qajeti joq odan oqýshy qaýymǵa qyzyqty birneshe suraqqa jaýap alyp, áńgime-ıntervú tárizdi nárse jazamyn degen toqtamǵa kelgemin. Úsh kún oılanyp júrip oǵan qoıatyn suraqtarymdy qaǵazǵa tizgenmin. Ony birneshe adamǵa oqytyp, Baýyrjanǵa ózderiń qandaı suraqtar qoıar edińder dep, olardan jáne keńes alǵanmyn.

İshki qaltamnan mashınkaǵa basylǵan tórt bet qaǵazdy aldym da, búkteýin jazyp, Baýyrjanǵa qaradym.

— Baýke, men sizdiń «Bizdiń semá» degen kitabyńyzdy oqyp shyqtym. Buryn oqı alǵan joq edim, taıaýda oqydym. Bul kitabyńyzdy da qatty unatyp, súısinip taýystym. Onda siz halqymyzdyń úlkendi syılaý, anany ardaqtaý sıaqty asyl qasıetterin kórsetipsiz. — Baýyrjan úndemedi. — Onda siz, halqymyzdyń ar men namys úshin jandaryn da aıamaıtyndyǵyn jazypsyz. Onda siz halqymyzdyń aýyz ádebıetiniń adamgershilikke, azamattyqqa tárbıeleıtin jaqsy úlgilerin búkil dúnıe júzi ádebıetiniń asyl muralarymen teńestire sýrettepsiz, — Baýyrjan basyn kóterip, jýrnal ústeliniń shetindegi «Qazaqstan» sıgaretinen bireýin alyp, uzyn aq múshtikke suqty da, sirińke shaqty. — Onda siz Aqquly sıaqty at piriniń, Zeınep sıaqty asyl áıeldiń, Sadyq Ablanov sıaqty adal júrek bólshevıktiń jan tebirenter jaqsy beınelerin jasapsyz. Men, kitabyńyzdy oqı otyryp, sizdiń aýyldyń adamdaryn shetinen jaqsy kórdim. Baýyrjan esimdi kishkentaı ulyn orys mektebine oqýǵa jibergeli jatyp: «Balam, orys tilin úırenseń bar halyqpen baılanysty bolasyń. Onda seni eshkim — orys ta, qazaq ta jábirleı almaıdy» deıtin Momysh atam qandaı tamasha! — Basyn qabyrǵaǵa tirep, tósekte jartylaı shalqalap jatqan Baýyrjan, múshtigin bir ezýine qaraı syrǵytyp apardy da, aýzynan aspanda jarylǵan zenıtkanyń oǵyndaı búrk etkizip, temekiniń tútinin shyǵardy.

Baýyrjan lám degen joq. Shyǵarmasyn laıyqty baǵalap jatqanda qaı jazýshy bolmasyn ne bas ızep, ne bolmasa jymıyp rızalyq bildirmeı qala almasa kerek edi. Árıne, bireý ózin maqtaǵan kezde ustamdylyq kórsetý, dál osyndaı bolyp ún-túnsiz qalý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi. Bul erki, rýhy naǵyz kúshti adamdardyń ǵana qasıeti.

Árıne, men Baýyrjannyń ol kitabyn ony kóńildendirip alaıyn dep ótirik maqtaǵanym joq. Ol meniń shyn júrekten shyqqan, búkpesiz kóńilmen bergen óz baǵam edi. Jáne men Baýyrjanmen til tabysa qalsam, onymen bolatyn búgingi áńgimege osy kitaptan attap túsýim qajet dep oılaǵan bolatynmyn. Endi jaılap sol josparymdy júzege asyrýǵa kiristim.

— Baýke, sizdiń «Bizdiń semá» kitabyńyz ózińizdiń alǵash ret orys mektebine oqýǵa barýyńyzben, shákirt shaǵyńyzben aıaqtalady. Al ekinshi kitabyńyz — «Moskva úshin shaıqas» Momyshuly batalónynyń 5 kún, 5 tún júrip qorshaýdy jaryp shyǵyp, Volokolamsk qalasyn revolúsıalyq ánmen silkindire ótip bara jatqan kezimen bastalady. Osy eki aralyqtaǵy sizdiń ómirińiz qalyń oqýshy qaýymǵa belgisiz ǵoı dep oılaımyn. Siz maǵan shákirt shaǵyńyzdan kombat bolǵanǵa deıingi ómirińizdi, Bekke aıtqandaı etip, baıandap berseńiz. Men sodan ocherk jazsam. Áńgimeńizdiń ara-arasynda men sizge qysqa-qysqa suraqtar jáne qoıyp otyrsam deımin.

— Bul seniń ádebı ádisiń ǵoı tegi?

— Solaı dese de bolady, Baýke. Osyǵan kelisesiz be?

— Keliseıin.

— Bekke aıtqanyńyzdaı, ótirik aıtsań sol qolyńdy, odan soń oń qolyńdy shaýyp tastaımyn demeısiz be?

— Sen ótirik aıtpaǵyn, men olaı demeıin.

— Qup, Baýke.

— Al, tyńdaǵyn onda.

IV

— Ras, ol kitap meniń eń alǵash ret orys mektebine oqýǵa kelgenimmen aıaqtalady, — dep bastady Baýyrjan áńgimesin, — Ol meniń on ekini — «dbanasat», on altyny — «sheshnasat», on toǵyzdy — «debatnasat» dep júrgen kezim bolatyn. Goncharovtar semásy maǵan jabyla kómektesip, tilimdi jumsartty. Birge oqyp júrgen orys balalarymen kún saıyn jaqyndasyp, dostasa berdim.

Óstip, Evgenevqa selosynda men bir qys oqydym. Kelesi jyly Jambyl qalasyna, ol kezde Áýlıeata dep atalady, kelip Asa ınternatyna tústim. Onda úsh jyl oqyp, bastaýysh mektepti támámdadym.

Ol kezde orta mektep degen atymen joq. Jetijyldyqtyń ózi alǵash ret 1924 jyly Shymkentte ashyldy. Oǵan tórt klastyq bilimi barlardy alady eken. Biraq ondaı bilimdi shákirtter az. Sondyqtan úshinshi klass bitirgen bizdi soǵan aldy da ketti. Kelsek, biz sıaqty balalar Shymkentke jan-jaqtan jınalyp qalypty. Qyzylordadan Ábdilda Tájibaev kelipti. Qazalydan kelgen birneshe bala bar. «Qazaqstan kommýnısi» jýrnalynyń qazirgi redaktory Qurmanbek Saǵyndyqov bárimiz sonda birge oqydyq. Biz oqyǵan tuńǵysh jetijyldyq mekteptiń úıi Shymkentte áli kúnge deıin bar. Búginde ol Sovet Odaǵynyń Batyry Qarsybaı Sypataev atyndaǵy qazaq orta mektebi. Jetijyldyqty biz 1928 jyly bitirip shyqtyq...

Avtor. Osy arada bir janama suraq qoıýǵa ruqsat etińiz, Baýke.

Baýyrjan. Qoıǵyn.

Men tizip alǵan suraqtarymnyń birinshisine kóz qıyǵyn saldym da, odan soń ózim jazý jazyp otyrǵan kishkentaı ústeldiń ústi men Baýyrjannyń jan-jaǵyn shapshań sholyp óttim. Onyń aınalasynda bir pachka sıgaret pen bir qorap sirińkeden basqa qatty qarý joq ekenine kózim jetkennen keıin myrs etip kúlip jibere jazdadym. Bul jerde esime bir jýrnalısiń birinshi suraǵyna Baýyrjannyń qalaı jaýap bergeni túsken edi. Bolgarıadan Almatyǵa kelgen Penkov degen jýrnalıs Momyshulyna jolyǵyp, odan ıntervú almaq bolady. Biraq Momyshuly ol kezde Moskvada jatsa kerek. Baýyrjannyń «Býharest» meımanhanasynda jatqan adresin alyp, jýrnalıs ony izdep barady. Sonda jýrnalıs jańaǵy men sıaqty qaǵazyna qarap alyp, alǵashqy suraǵyn qoıady: «Sizdi soǵysta batyr boldy deıdi. Shynyńyzdy aıtyńyzshy: eshqashanda qoryqqan joqsyz ba?».

— Shynymdy aıtaıyn ba? — dedi Baýyrjan oǵan.

— Tek qana shynyńyzdy aıtyńyz, — deıdi jýrnalıs jymıyp.

Baýyrjannyń ústelinin ústinde úlken bir pyshaq jatyr eken. Ol kózi alaryp, murty tikireıip, sol pyshaqty bas salady da, ornynan shapshań atyp turyp, jýrnalıske qaraı qulashtap sermep kep qalady. Jańa ǵana kúlip otyrǵan jýrnalısiń túsi qup-qý bop ketip, oryndyǵymen shalqasynan qulap túse jazdaıdy.

— Sizdiń birinshi suraǵyńyzǵa jaýap berdim ǵoı deımin. — Baýyrjan osylaı dep jýrnalıske bas ıedi. Jýrnalıs apalaqtap basyn ızeıdi. — Endi ekinshi suraǵyńyzdy qoıyńyz, — dep qolyndaǵy pyshaqty ústeldiń shetine laqtyryp jiberip, ornyna otyrady.

Baýyrjannyń bul oqıǵasyn bizge sol sátte onyń qasynda bolǵan bir jazýshy aıtyp kelgen edi. Sol oıqyma túsip kúlip jibere jazdaǵan men tez ernimdi jıyp, Baýyrjanǵa bylaı dep birinshi suraǵymdy qoıdym:

— Siz bala kúnińizde qandaı kitaptardy qyzyǵa oqydyńyz, Baýke?

Baýyrjan. Sen bul suraǵyńdy «bala kúnińde jáne eresek kezińde» dep qoıǵyn. Men bárine bir-aq jaýap bereıin.

Avtor. Solaı bolsyn onda.

Baýyrjan. Men jas kezimde de, eresek kúnimde de kóp oqydym. Osy kúnge deıin kitaptan bas almaımyn. Qunyǵa oqyǵandarym fransýz, orys jáne ıspan klasıkteriniń kitaptary. Dıkkensti túsinbedim, aıaǵyna deıin oqı almadym. Meniń kitapty kóp oqýyma negizgi sebep qyzmet babyna baılanysty únemi jalǵyz júrýim boldy. Máselen, men bes jyl Qıyr Shyǵysta, Taıgada júrdim. Kúndizgi qyzmet bitkennen keıin keshke úıde jalǵyz qalasyń. Osy jalǵyzdyqty joıý úshin ádebıetti kóp oqýǵa mashyqtandym. Qazaq jazýshylarynyń arǵy-bergileriniń bárin de oqydym. Já, endi men saǵan jańaǵy negizgi áńgimemniń jelisin jalǵastyraıyn.

1928 jyly Shymkentte jetijyldyq mektepti bitirdim dedim ǵoı. Osy kúngi KazPI ol kezde Orynborda edi. Azdap oqýdyń dámin tatyp alǵannan keıin endi soǵan túsip oqyǵym keldi. «Oıladyń — oryndadyń» degen sóz bar emes pe orysta. Sol aıtqandaı, oıǵa alýym-aq muń eken, Orynborǵa tarttym da kettim.

Orynbor degen jer sýyq bolady eken. Juqa kıimmen barǵan men dirdektep, janymdy qoıarǵa jer taba almaı júrdim. Instıtýttyń dırektory Toqtybaev degen qazaq eken. Bir kúni búrseńdep ınstıtýtqa kirip kele jatyr edim, sol kisi kezdese ketti de:

— Áı, qaraǵym, beri kelshi, — dep meni kabınetine ertip apardy. Toqtybaevtyń únemi maǵan kózi túsip, kúısiz jaıymdy ańǵaryp júredi eken. Ol birden óz usynysyn aıtty. — Myna kıimińmen, shyraǵym, sen Orynborda oqı almaısyń, aýrýǵa shaldyǵýyń múmkin. Adamǵa aldymen densaýlyq kerek. Má, myna qaǵazdy býhgalterge aparyp, aqsha al da, eline qaıt.

Minekı, men VÝZ-dyń esigin osylaı japtym.

Sonymen, soraıyp Jýalydaǵy aýylǵa qaıtyp keldim. Kele sala ákemniń 2 — 3 qoıyn satqyzyp, kebis kıdim, palto, malaqaı satyp aldym. Óstip, shyt jańa bolyp kıindim de, gúbirnalyq (ol kezde Jambyl, Shymkent, Qyzylorda úsheýi bir gúbirna bolatyn) oqý bóliminiń bastyǵy Áshirov degen kisige keldim. Oǵan ózimniń jeti klass bitirgenimdi, turmys jaǵdaıyma baılanysty Orynbordan qaıtyp kelgenimdi aıtyp, qyzmet suradym. Áshirov qýanyp ketti.

— Sen sıaqty bilimi bar qazaq balasyn izdep taba almaı júrmiz ǵoı, shyraǵym-aý. Káne, men seni muǵalim eteıin, — dep qolyma bir japyraq qaǵaz jazyp berdi. Sóıtip, eki jyl bastaýysh mektepke muǵalim boldym.

Ol tus el basqarý isine baýlý úshin jergilikti ult adamdaryn joǵary qyzmetterge kóterip jatqan shaq edi. Bizdiń Býrnyıda da ıkemi bar qazaqtardy joǵarylata bastady. Bir jaqsysy olardyń orynbasarlary mamandar, orystar bolatyn. Bilimi az basshyǵa istiń mán-jaıyn solar úıretip otyratyn. Sol tusta bir kúni meniń de joǵarylap shyǵa kelgenim bar emes pe. Ol bylaı boldy.

Ol kezde raıkomda da eki-aq adam: sekretar men esepshi, raııspolkomda da eki-aq adam: predsedatel men jaýapty sekretar jumys isteıtin. Raıkomymyzdyń sekretary Kabakov degen kisi de, raııspolkom predsedateli Dúısenǵalı Býrabaev degen semınarıa bitirgen burynǵy muǵalim edi. Aýdandyq atqarý komıtetiniń jaýapty sekretary Gýbanov degen adam ornynan túsip qaldy da, raıkom men raııspolkom onyń ornyna kandıdatýra taba almaı sasty. Býrabaev ózi buryn muǵalim bolǵan soń ba, kim bilsin, áıteýir, maǵan toqtasa kerek. Sonymen meni, aı-shaıǵa qaratpastan, aýdandyq atqarý komıtetiniń jaýapty sekretary etip taǵaıyndap kep jiberdi.

Jaýapty sekretardyń jumysynan esh habarym joq. Áıteýir, ońasha kabınetim bar. Qalqıyp sonda otyramyn. Ońasha otyrǵannan keıin meniń ne istep, ne tyndyratynymdy eshkim bilip jatqan joq. Syrt jurt osy birdeńe bitirip otyr dep oılaıtyn shyǵar. Al eshteńeni de uqsata almaǵanym ózime aıan. Býrabaev maǵan ana másele, myna másele jóninde aýdandyq atqarý komıtetiniń qaýlysyn, sheshimin shyǵar, ana jerge qatynas jaz, myna jerge jarlyq jiber deıdi. Men olardyń qalaı jazylatynyn da bilmeımin. Birdeńelerdi nobaılap, osylaı bolar dep tuspaldap, Býrabaevqa alyp baramyn. Býrabaev ustamdy pedagog edi. Meniń jazǵandarymdy aldyna alyp otyryp, maǵan uryspastan, renjimesten, erinbeı solardy biri qyzyl, biri kók tústi qaryndashpen túzetetin de otyratyn. Men Býrabaev qyp-qyzyl ala etip bergen dokýmentterdi qaıta kóshirýmen kún ótkizetinmin. Sodan keıin ár dokýmenttiń sońyna aýdandyq atqarý komıtetiniń predsedateli Býrabaev dep ol qol qoıady, jaýapty sekretary Momyshuly dep men qol qoıamyn. Al shyndyǵyna kelgende, aýdandyq atqarý komıtetiniń predsedateli de, sekretary da Býrabaev edi. Ne kerek, aqyry Býrabaev meni úıretip shyǵardy. Sóıtip, men úsh jyl aýdandyq atqarý komıtetinin sekretary boldym.

Men sol Býrabaevty kúni búginge deıin umytpaımyn. Meniń oryssha saýatty bolýyma, is qaǵazdaryn durys jazýyma sol kisi kómektesti. Jalǵyz is qaǵazy emes, meniń gazet, kitap oqyp ósýime de sol kisi jetekshilik jasady. Oqıtyn kitaptardyń tizimin berip, ne oqyǵanymdy tekserip, gazetterden ne oqyp, ne qoıǵanymdy únemi qadaǵalap, ózimdi ysyldyryp adam etti.

Avtor. Siz sol kezderde kim bolsam dep arman ettińiz?

Baýyrjan. Men ol kezderde tek qana qatarymnan qalmaýdy ǵana oıladym.

Avtor. Áskerde, soǵysta qandaı kitaptar oqydyńyz? Qandaı jaǵdaıda, qalaı oqydyńyz?

Baýyrjan. ...Tolstoıdyń «Soǵys jáne beıbitshiligi» men «Sevastopol áńgimelerin», Pýshkın men Lermontovtyń áskerı prozasyn, admıral Nahımovtyń, admıral Makarovtyń, aǵylshyn admıraly Nelsonnyń kitaptaryn, qazaq kitaptary men Abaıdy eshqashan da janymnan tastaǵan emespin. Men Abaıdy aqyn dep qana emes, oıshyl, fılosofqa balap oqydym. Barlap qaraǵan jáne áskerı kózben qaraǵan kisige Abaıdyń ózi qyp-qyzyl soǵys. Ras aıtamyn. Máselen, onyń «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim» degen óleńin alshy, jatqan soǵys emes pe?

Avtor. Sizdiń kózińizben qaraǵanda solaı shyǵar, Baýke?

Baýyrjan (alaıa qarap alyp, sózin ary qaraı jalǵady). Moskva túbinde turǵanda Qazaqstannan aldyryp, Shoqan Ýálıhanov shyǵarmalarynyń ertede shyqqan basylymyn oqydym. Al «Abaı» romanynyń birinshi kitaby meniń qolyma soǵysta júrgende tıdi. Óz qolymen avtograf jazyp ony Muqańnyń ózi jiberdi. Men ony oqyp shyǵyp, Muqańa arabsha 6 bet hat jazdym. Muqań meniń kitapqa bergen baǵama razy bolyp, 3 bet jaýap joldady. Sodan soń Sábıt avtograf jazyp «Jumbaq jalaýyn» jiberdi. Men ony sonaý Qıyr Shyǵysta júrgende oqyǵan edim. Bul biletin adamdardyń jibergenderi. Al men múlde bilmeıtin adamdardan jáne 2 kitap aldym. Olar Omar Haııamniń óleńder jınaǵy men Saǵdıdiń «Býstan» atty kitaby. Eki kitapty jibergen de Moskva áıelderi eken. Olar men jaıynda jýrnaldan oqyp, qoldaryna túsken bul kitaptardy maǵan syılyq retinde joldapty. Olardyń bireýi bylaı dep hat jazypty: «Sizdiń Moskvany qorǵaýdaǵy erligińizge súısinip jáne Sizdi óz úıimizdiń eń jaqyn janashyry dep eseptep, qolyma búgin ǵana túsken osy kitapty Siz oqysyn dep joldap otyrmyn». Ekeýin de oqydym. «Býstan» kitaby áli kúnge deıin bar. Omar Haııam kitabyn joǵalttym.

Avtor. Ekeýi de áıel deısiz be?

Baýyrjan. Iá, áıel degen eń sezimtal halyq qoı. Bul meniń áskerde, soǵysta qandaı kitaptar oqyǵanym jaıynda. Al endi qalaı oqydyń deısiń ǵoı? Ýstavta «Komandırdiń oıy» degen taraý bar. Onyń máni komandırdiń alǵan buıryǵyn sanaly túrde júzege asyrýy úshin onyń oılanyp, tolǵanýyna ýaqyt berý degen maǵynaǵa saıady. Men qatal bolǵanymmen ushqalaq komandır bolǵanym joq. Bul maqtan emes. Men úlken komandırdiń ózinen kishi komandırlerdi, sońynan qalmaı qaıta-qaıta óksheleı bergenin unatpaımyn. Buıryǵyńdy ber. Onyń oılanýyna ýaqyt qaldyr. Oryndalǵanyn ýaqytynda tekser. Meniń qaǵıdam osy. Soldattar men komandırler arasynda 3-4 saǵat bolyp, tıisti buıryǵymdy bergennen keıin men jertólege qaıtamyn. Kelemin de jazbalarymdy jazamyn. Aıaqtalmaǵan kitaptarymdy oqyp bitiremin. Al men esh kitapty syzyp, belgi salyp, oqyǵan kisi emespin. Olaı etý adamnyń oıyn bóledi. Ol kezde men stılge nazar aýdarmaıtynmyn. Oqyrman retinde ǵana oqıtynmyn. Onda oqyǵanymnyń bári tasqa túsken bederdeı bolyp, oıymda umytylmaı saqtalyp qalatyn. Ýstavtyń kez kelgen statásyn, kez kelgen qolbasshynyń naqyl sózderin jatqa soǵa beretinmin. Bul suraǵyń bitti me? Endi ary qaraı keteıik.

V

— Iá, raııspolkomda úsh jyl sekretar boldym. Býrabaev maǵan ustazdyq etti dedim ǵoı. Sodan keıin Jýalyǵa taǵy da eki aýdan qosylyp, aýdan úlkeıdi de, endi raııspolkomǵa predsedatel bolyp Taran Berdibaev degen kisi keldi. Al aýdandyq partıa komıtetiniń sekretary bolyp Efımov degen joldas taǵaıyndaldy (keıinirekte Habarovsk ólkelik partıa komıtetiniń sekretary bolatyn osy Efımov). Men jańa predsedatelim Berdibaevqa jaqpadym. Ózi saýatty kisi edi. Men birdeńeni qate istesem, ol úıretýdiń ornyna tyrjıatyn boldy. Úıretýge úırenip qalǵan basym, men de tyrsıa qalyp júrdim. Aqyry ol meni sekretarlyqtan bosatýǵa aınaldy. Sol kezde meni Efımov shaqyrtty. Sonyń aldynda ǵana aýdandyq mılısıa bastyǵy ornynan túsken edi. Efımov maǵan sonyń ornyn usyndy.

— Bul meniń qolymnan kele me? — dedim oǵan.

— Keledi. Seniń qolyńnan odan basqa da talaı jumys keledi áli, — dep kúldi Efımov. Tegi ol Berdibaev ekeýimizdiń shálkem-shalys kele beretinimizdi estigen bolýy kerek. — Sen jassyń, jigeriń bar, álde joq pa jigeriń?

— Bar, — dedim men.

— Men sony bilip aıtyp otyrmyn ǵoı, — dedi Efımov ázildep. — Tek jigeriń ǵana emes, seniń aıdynyń, aıbynyń da bar. Daýsyń da gúrildek... — Ol saqyldap kúlip aldy, kúlkisiniń ózimen adamdy eliktirip áketetin kisi edi. Sonsoń arqamnan qaqty, — Sen shamdanyp qalma, ázildi túsinesiń ǵoı ózin?

— Túsinemin, — dedim rasynda da shamdana bastaǵan men.

— Al ázildi túsine bilý qazirgi mılısıa bastyqtary úshin eń kerekti qasıet. Osy qyzmetke bar, jolyn bolsyn. Al Berdibaev óziniń qalaǵan adamyn hatshy etip alsyn.

Osydan keıin Efımov mılısıa bastyǵynyń orynbasarlaryn shaqyrtty. Olar menen úlken adamdar eken. Efımov solarǵa tapsyrma berdi.

— Bala demeı, baǵynyńdar. Kómektesińder, — dedi.

Sóıtip, men alty aı mılısıa bastyǵy boldym. Súzekpen aýyryp, ol qyzmetten ózimnen ózim túsip qaldym. Odan buryn bastyq bolǵan kezdegi bir hıkaıamdy aıtyp bereıin.

Sol kezde Syrdarıa gúbirnasynda Emelánov degen asa mańyzdy ister jónindegi tergeýshi bar edi. Ol ózi bir óte bilimdi ıýrıst bolatyn. Aýdandyq mılısıaǵa men bastyq bolǵannan keıin, bir kúni Jýalyǵa sol kisi kelip qaldy. Men buryn ol kisini kórmegenmin. Qaperimde túk joq, kabınetimde otyr edim, bir tápeltek kisi kirip keldi. Sálemdeskennen keıin bas-aıaǵyma qarap aldy da:

— Shyraǵym, mılısıa bastyǵy qaıda eken? — dep surady.

Tegi meniń túrime qarap, bastyq shyǵyp ketkende sonyń ornyna kelip otyrǵan jas mılısıonerlerdiń biri shyǵar dep oıdan bolýy kerek.

— Men, — dedim ornymnan turyp.

Ol kisi maǵan dokýmentin kórsetti. Sóıtsem Emelánovym osy kisi eken. Bastyq bolǵanymnyń ózine 5 — 6 ǵana kún bolǵan. Ne bar, ne joqty bilmeıtinmin.

— Endeshe baryp túrmeni kóreıik, — dedi ol.

Keldik. Kórdik. Adam degen byqyp jatyr. Emelánov árkimdermen sóılesip, ne úshin jatyrsyn dep suraıdy. Olar bilmeıdi. Qoraǵa shyqtyq. Qorada 69 at baılaýly tur.

— Bular kimdiki?

— Túrmedegi qazaqtardiki.

— Attaryn nege qaıtarmaısyńdar? — deıdi Emelánov,

Ony da eshkim bilmeıdi. Emelánov meni ertip, qaıtadan kabınetke keldi. Sodan keıin sabyrmen kodeksti alyp kórsetti de, túsindire bastady.

— Túrmede 250 adam jatyr, — dedi ol. — Osynyń kóbine qamaýǵa berilgen sanksıa joq. Zańsyzdyq, sovet zańyn burmalaýshylyq degen osy bolady. Adamdy qylmysy bolsa túrmege qamaýǵa bolar. Biraq olardyń attaryn túrmege qamaýdy qaıdan tapqansyzdar? Menińshe mılısıonerlerińiz ózine jaqpaǵan adamdardyń bárin aıdap ákep túrmege qamaı bergen. Al protokolsyz bir adamdy túrme bosaǵasyn attatýǵa qaqylaryńyz joq. Árıne, bul sizdiń kináńiz bolmas, siz jańadan ǵana taǵaıyndalǵan ekensiz. Endi osy adamdardyń qanshasyna protokol jasalǵan eken? Solardy teksertip, osynda aldyryńyzshy.

Men apparatymdy shaqyryp, Emelánovtyń tapsyrmasyn aıttym. Jurttyń bári Emelánovtan qorqyp zyr júgirdi. Teksersek 50 adamǵa protokol jasalypty.

— Protokolsyz jatqan adamdardyń bárin de qazir ózińiz baryp, túrmeden bosattyryńyz, — dedi Emelánov maǵan. — Erteńge deıin men myna protokoldardy qarap shyǵaıyn.

Men baryp eki júz adamdy birden túrmeden bosattyrdym. Qazaqtar ózderiniń bosaǵandaryna sener-senbesterin bilmeı; maǵan qaıta-qaıta jaltaqtap qaraı beredi.

— Qaraǵym, sen kelmeseń, bizdiń bosanatyn túrimiz joq edi, — dep maǵan rahmetti ústi-ústine jaýdyryp jatyr. Attarynyń janyna jetip, jalyna qoly tıisimen yrǵyp minip, «Osy pálelerden shynymen qutyldyq pa, joq pa?» degendeı, arttaryna jalt-jalt qarasyp, dala qoınyna súńgip, yzǵytyp ketip jatyr, ketip jatyr. «Eı, momyn halqym, — deımin men olardyń sońdarynan qarap turyp, — «Sen kelmeseń, bizdiń bosanatyn túrimiz joq edi» dep, sender maǵan razy bolyp barasyńdar. İshterindegi kózi ashyq degen meniń ózim senderdiń aq, qaralaryńdy aıyra almaı, qansha kún bosqa qamaýda ustadym. Eger Emelánov kelmese ózderińniń áli qansha kún jatarlaryńdy bilmeı, meni bosqa maqtap barasyńdar-aý».

Erteńinde Emelánov protokol zańsyz jasalǵan dep, taǵy da jıyrma adamdy bosattyrdy. Sodan soń ol jınalys ótkizip, bizge sosıalısik zańdylyq týraly leksıa oqydy. Sovet azamattarynan zańsyz bir adamdy túrmege otyrǵyzǵan adam ózi túrmege qamalady dedi. Bárimizdiń záremiz ushty. Áperbaqan mılısıonerler mop-momaqan bolyp qaldy. Osydan keıin qyldaı qıanat kórsem, qylyshtaı qyrqyp otyrýǵa bekindim. Ártúrli kodeksterdi oqyp, onyń ár statásyna zer sala bastadym.

Avtor. Sizdi bireýler teris azý, tentek ataǵysy kelgen be, osy qalaı ózi, Baýke?

Baýyrjan (oılanyp, murtyn tisteledi. Qabaǵyn túıip, basyn kóterdi). Men 25 jyl áskerde boldym. Bile bilgen kisige bul úlken ýnıversıtet. Eń aldymen men kommýnıspin. Osy 25 jyldyń ishinde men talaı qolbasshymen kezdestim, sabaq aldym, talaı generaldyń qol astynda qyzmet istedim, tárbıe kórdim, Talaı ulttyń ókilderine komandır boldym, tárbıeledim. Óıtkeni komandır degen áskerı pedagog qoı. Osy ár ult adamdarymen istes bolǵanymdy ózime erekshe bir mektep dep baǵalaımyn. Sebebi, chývash mynadaı eken-aý, qyrǵyz mynadaı bolady eken-aý dep oılanasyń. Ana halyq anadaı dástúrin qasterleıdi, myna halyq mynany qurmetteıdi eken-aý dep tolǵanasyń. Men osy 25 jyl ishinde qaramaǵymda bolǵan ústerine shınel kıgen soldattar arqyly Sovet Odaǵynyń barlyq halyqtarynyń janyn uqtym dep oılaımyn. Óıtkeni olardyń júrekteri — ishterinen shyqqan balalary — meniń alaqanymda boldy. Otan úshin óz basymdy ólimge baılaı otyryp, men olardy ajalmen alysýǵa jumsadym. Olardyń ólmeýi úshin, óz urpaqtaryn, óz halyqtarynyń namysyn, onyń ózderi súıetin asyl qasıetterin aman saqtap qalý úshin jumsadym. Ózim de janym arymnyń sadaǵasy, halqym úshin qasyqtaı qanym pıda dep, janyp turǵan otqa talaı tústim. Men soǵys kezinde «Krasnaıa zvezda» gazetine bylaı jazǵanmyn: «Óz halqyn qurmettep, súımegen adam opasyz, ońbaǵan adam» degenmin. Sol sózimdi áli de qaıtalaımyn. Óıtkeni, Engels aıtqandaı, óz eliniń baǵasyn bilgen adam ǵana basqa eldi qadirleı alady. Óıtkeni halyqtardyń týystyǵy aldymen adamdardyń óz halqyna súıispenshiligi arqyly ǵana keledi. Men ózge ulttardy qurmetteýshi, óz ultyn súıýshi adammyn. Men nasızmnyń týyn kótergen fashızmge qarsy jan aıamaı kúresken kisimin. Men Gıtlerdiń nasıst armıasyna qarsy qol bastaǵan adamdardyń birimin. Men fashıserdi jan-tánimmen jek kórip soǵystym. Men Sovettik Otanymdy jan-tánimmen jaqsy kórip soǵystym. Osy ekeýin de, jaýǵa degen óshpendilik pen Otanǵa degen súıispenshilikti aıtamyn, men qol astymdaǵy ár jaýyngerdiń, ár komandırdiń júregine ektim! Bilegine emes? (Kóıleginiń oń jaq jeńin túrip jiberip, bala kúninde bilegine ekken sheshekten qalǵan eki daq kórsetti). Mine, mynaý emes, bul — dárigerlerdiń jumysy. Al men olardyń júregine ektim. Baǵana da aıttym: men nasısterge qarsy 207 ret urysqa qatysyp, 5 ret ólimniń qursaýynda qalǵan, 2 ret ólimshi bolyp jaralanǵan janmyn. Endeshe, men qalaı teris azý tentek bolamyn?! Daýysymnyń qattyraq shyǵyp ketkenine keshirim etkin sen. Ol kezde meniń Qazaqstanǵa hat jazyp, halyq aqyndarynyń aıtysyn uıymdastyrý kerek, bul halyqtyń rýhyn kóteredi degenim keıbir jeke adamdarǵa unamaǵan bolar. Keıbir ulttyq kıimderimizdiń úlgisin saqtaý, úlkendi qurmetteý, anany ardaqtaý, aǵany qadirleý sıaqty jaqsy dástúrlerimizdi jandandyra berý jaıyndaǵy pikirim jaqpaǵan shyǵar. Meniń munym kóp halyqty memleketimizdiń túri ulttyq, mazmuny sosıalısik mádenıetine, salt-sanasyna ózimizdiń ulttyq úlesimizdi qosaıyq degen ıgi tilek edi ǵoı. Men keshe, qyryq tórtinshi jyly osyny aıtyp edim ǵoı.

Baýyrjan osyny aıtty da, aq múshtikke sıgaret suǵyp, temekisin tutatty. Men onyń aıtqanyna ilese almaı, buqıyp qaǵazymdy jazyp jattym. Meni qozǵaǵysy kelmedi-aý deımin, ol temekisin aýzyna tistegen kúıi, uzyn eki qolyn tósekke tirep, jaılap kóterilip, esikten shyǵyp ketti.

Onyń sońǵy sózderin jazyp bolǵan soń, meniń esime sol jyldary sonaý soǵysta júrgende estigen keıbir áńgimelerim tústi. Bul ózi bir jaǵynan qazaqtyń «uzyn qulaǵynyń» soǵys sıaqty qıyn kezeńde de, jerdiń alystyǵyna qaramastan, óz qyzmetin adal atqarǵandyǵynyń aıǵaǵy ispetti de. Sol uzyn qulaqtyń okopqa ákelgen habarynyń bir taraýynda Baýyrjannyń Almatyǵa barǵany, qonaqta bolǵan úılerinde parasatty sózder aıtqany baıandalatyn. Máselen, Baýyrjan bir kisiniń úıinde bolǵan eken deıtin uzyn qulaq. Sonda Baýyrjanǵa bir tarelkanyń ústine bir tarelkany qoıyp, onyń ústine bir tarelkany ornalastyryp, soǵan kishkentaı ǵana as salyp usynǵan eken deıdi. Baýyrjan sonda bos tarelkalardy birinen soń birin syrǵytyp tastap, aldyna as salynǵan kishkentaı tarelkany ǵana qaldyryp: «Osy úıdiń tamaǵynan tabaǵy kóp pe deımin» degen eken ázildep.

Saǵatyma qarasam týra bir jarym bolǵan eken. Osy kezde kýhná jaqtan Baýyrjannyń meni shaqyrǵan daýsy estildi: — Áı, qaraǵym, aýqatqa kelgin, sharshadyń ǵoı, — dedi ol. Bul sátte Baýyrjan maǵan qatal komandır rolinen qamqor áke roline aýysqan sıaqty bop sezildi.

VI

Túski astyń aldynda qol shaıatyn jer izdeı júrip, Baýyrjannyń bólmelerine kóz júgirttim. Páterdiń Fýrmanov kóshesi jaq bóliginde keń úlken bólme bar eken. Servant, televızor sonda tur. As ishetin bólmeleri osy bolar dep joramaldadym. Onyń ar jaǵynda taǵy bir bólmeniń esigi kórinedi. Ol jatyn bólme bolýǵa tıis dep oıladym. Sonda bul páter negizinen tórt bólmeli sıaqty.

Osy arada Baýyrjannyń bul úıdi qalaı alǵandyǵy jaıynda jurt aýzynda júrgen myna áńgime oıyma tústi.

Baýyrjan buryn Dzerjınskıı kóshesinde, shaǵyndaý páterde tursa kerek. Qalalyq sovetten keńirek páter suraıdy. Bir kúni oǵan qalalyq sovettiń qyzmetkeri telefon soǵyp, sizdiń ótinishińiz oryndaldy, kelip keń páterdiń orderin alyńyz deıdi. Baýyrjan baryp bes bólmeli páterdiń orderin alady.

Páterimdi kóreıin dep jańa úıge barsa, esik aldynda muńaıyp turǵan qartań orys áıeline kezdesedi.

— Nege muńaıyp tursyz, shesheı? — deıdi oıynda eshteńe joq. Baýyrjan áıeldiń qasyna toqtap.

Áıel qalalyq sovettiń osydan eki bólmeli páter bermek bop ýáde etip kelgenin, biraq dál order bererde ol ýádelerinen taıyp qalǵandyǵyn aıtady.

— Maǵan degen úıdi bir úsh bólmelik pátermen biriktirip, bir polkovnıkke beripti. Qaıteıin, meniń de balam soǵysta ólip edi. Árıne, ol soldat edi, — deıdi.

Muny estigende Baýyrjannyń barlyq túgi syrtyna teýip shyǵa keledi. Jıren murty edireıip, elektr symynyń birine birin jaqyndatqan eki ushyndaı bolyp, shytyr-shytyr ete qalady.

— Muńaımańyz, sheshe, qazir order beretin jerge baryńyz — páterińiz ózińizge tıedi, — deıdi de Baýyrjan minip kelgen mashınasyna otyryp alyp, qaıtadan qalalyq sovetke tartady.

— Men maǵan bireýge berilgen páterlerdi ber degen joqpyn, — deıdi ol baǵana qolyna order ustatqan qyzmetkerge kelip. — Myna orderdi jyrtyńyz da, páterdi buryn ýáde etilgen adamdarǵa berińiz!

Osylaı dep ol qolyndaǵy orderdi qaıtaryp beredi. Qalalyq sovet qyzmetkeri qalbalaqtap:

— Ol adamdarǵa páter keıinirek berýge uıǵarylǵan edi. Siz suraǵan soń sol ekeýin qosyp, sizge qamqorlyq jasaıyq degen edik...

— Molchat! — deıdi Baýyrjan kózi ejireıip, murty odan saıyn tikireıe túsip. — Maǵan mundaı qamqorlyqtyń keregi joq. Jıyrma mınýttan keıin maǵan telefon soǵyp, bul páterdiń burynǵy ıelerine berilgendigin habarlańyz. Ponátno ma?!

— Túsinikti, túsinikti, joldas Momyshuly. Tek sizdiń bergen páterden nege bas tartyp turǵanyńyz túsiniksiz.

— Ol soldattyń anasy ǵoı! Soldattyń anasy degen sózdiń maǵynasyn túsinesiz be? Soldattyń anasy — Rossıanyń anasy! Endi uǵynyqty ma sizge?

Qyzmetker basyn ızeıdi. Rasynda da ol birsypyra ýaqyttan keıin Baýyrjannyń úıine telefon soǵyp, jańa páterdiń burynǵy ıelerine order jazylyp bergenin habarlaıdy.

— Order alǵanda olardyń qýanyshynda shek bolǵan joq, — deıdi qyzmetker. — Ásirese qart ana qatty qýandy. Sizdiń Baýyrjan Momyshuly ekenińizdi bilgende jáne Sizdiń «Soldattyń anasy — Rossıanyń anasy» degen sózińizdi aıtqanymda ol jylap jiberdi. «Kitaptaryn oqyǵanda Momyshuly dál sondaı azamat shyǵar dep oılaýshy edim, qatelespegen ekenmin» dedi.

— Habaryńyzǵa raqmet, — dep Baýyrjan trýbkany ilip qoıady.

Sodan birsypyra ýaqyt ótkennen keıin Baýyrjanǵa Fýrmanov kóshesinen basqa páter berilgen eken.

El aýzyndaǵy áńgimelerdiń bir nusqasy osyndaı bolatyn. Baýkeńniń sol páteri osy eken ǵoı dep oıladym ishimnen. Osyǵan jalǵasa Baýkeńniń anany ardaqtaýy jaıyndaǵy ekinshi bir ańyz-áńgime jáne esime tústi. Bul oqıǵany maǵan 1957 jyly Moskvada, Qoǵamdyq ǵylymdar akademıasynda oqyǵan jigitterdiń biri aıtyp edi. Sol jyly ıýnniń bas kezinde Moskvada tatar ádebıeti men óneriniń onkúndigi ótken. Ony Odaqtar úıiniń kolonna zalynda Sýrkov ashqan. Tatar ádebıeti men mádenıetiniń qaıratkerleri tegis prezıdıýmge jaıǵasady. Kúmis kómeı, jez tańdaı dilmar Sýrkov olardy astanaǵa kelýimen quttyqtap kirispe sóz sóıleıdi. Sóıtip ol endi baıandamashyǵa sóz bere bergen kezde zaldan:

— Alekseı Aleksandrovıch! — dep sańq etken ún estiledi.

Jurt tosyn únge eleń ete qalady. Zaldyń aldyńǵy jaǵynan ıyǵynda pogony bar, ofıser formasyndaǵy suńǵaq boıly, qońyrqaı júzdi adam ornynan turady. Búkil zal ofıserge nazar aýdarady.

— Ámına haným qaıda, Alekseı Aleksandrovıch? — deıdi ofıser jaılap, taza orys tilinde, — Prezıdıým ústeliniń basynan men ol kisini kóre almaı turmyn.

Zaldaǵylardyń kópshiligi Moskvanyń tatarlary bolsa kerek. Ofıser Ámına atyn ataǵanda olar gý ete túsedi. Basqalar Ámınanyń kim ekenin bilmeıdi, tatar mádenıeti ókilderiniń biri bolar dep oılaıdy. Ony joqtap turǵan myna ofıser de tatar shyǵar deıdi ishterinen. Maıtalman Sýrkov ofıserge qarap únsiz bas ızeıdi de, sál oılanyp alyp, qaıtadan zymyrata jóneledi.

— Ámına haným boıyna bitken kishipeıildikti saqtap prezıdıým ústeliniń basyna kelmeı qalǵan bolar, — deıdi ol jan-jaǵyna qarap, prezıdıýmnyń art jaǵyna da kóz jiberip. — Bizdiń asyl dosymyz, Sovet Odaǵynyń Batyry Musa Jalıl de óziniń súıikti jary Ámına hanýmdy dál osy kishipeıildiligi úshin de qurmettegen bolar. Biraq Uly Otan soǵysynyń qaharmany, dańqty gvardıa polkovnıgi Baýyrjan Momyshuly Batyrdyń jaryn osy jınalystyń prezıdıýmynan kórýdi oryndy eskertti, raqmet, Baýyrjan. — Ol zaldaǵy usynys aıtqan ofıser otyrǵan jaqqa basyn ıedi. — Biz bul usynysty shyn yqylaspen qostap, Ámına hanýmnyń prezıdıýmǵa kelýin ótinemiz.

Sol kezde zal shatyrlata qol soǵady. Shapalaq daýsy qabyrǵany jaryp kete jazdaıdy. Musa Jalıldiń jary prezıdıýmge baryp ornalasqansha qol soǵý toqtamaıdy. Baǵanadan beri Ámına haným degenniń de, ony prezıdıýmge shaqyrǵan ofıserdiń de kim ekenin bilmeı aqtarylyp otyrǵan jurt oryndarynan turyp: «Musa Jalıl — Baýyrjan Momyshuly!» «Musa Jalıl — Baýyrjan Momyshuly!» dep qosyla daýystap, bir yrǵaqpen qol soǵyp turyp alady.

Biz anadaı úlken jınalysta jaryp shyǵyp, onyń ústine sýyryla sóılegende aýzymen qus tisteıtin ataqty sheshen Alekseı Sýrkovty toqtatyp qoıyp, Baýkeńniń soldattyń jaryn prezıdıýmge shyǵarǵan erligine erekshe súısinip qaıttyq, — degen edi maǵan bul áńgimeni aıtqan jigit. — Baýkeń týraly jazylǵannyń báriniń de shyndyq ekenine sonda anyq kózimiz jetti. Onyń ólgen soldatty ardaqtap, Ámınany toı tórine shyǵarýy búkil jurttyq júregin tebirentti. Akademıa men partıa mektebinde oqyp júrgen qazaqtar úzilis kezinde jınalyp baryp Baýkeńniń qolyn aldyq...

Qolymdy shaıyp, kýhnáǵa jetkenshe men bul eki oqıǵany erekshe razylyqpen esime túsirip óttim.

Túski asqa qoıdyń tósin qatyq qylǵan kúrish kóje ishtik. Meniń tárelkeme tóstiń súrinshek dep atalatyn basy túsken eken. Biraq men ony jaqsylap mújip, kemire almadym. Óıtkeni Baýyrjan as ústinde áńgime aıtyp otyrdy. Maǵan qomaǵaılanyp as jegennen de, qunyǵyp áńgime tyńdaý artyq edi.

— Keshe osy jerde, — dep, Baýyrjan men otyrǵan oryndyqty nusqady, — Gofman otyrdy. Ol buryn bizdiń 316-atqyshtar dıvızıasynyń shtab bastyǵy bolǵan kisi. Artynan joǵarylap, korpýstyń shtab bastyǵyna deıin kóterilgen. Keıin ol ózin durys ustamaı, sovet ofıserine laıyqsyz minez kórsetkeni úshin ornynan túsken edi. Sol sebepti onyń aty bizdiń kitaptarymyzǵa enbegen. Qazir Ialtada turady eken, 6 bólmeli úıim, baý-baqsham bar dep bósip otyrdy. Sol kelip, Almaty meni alaqanyna alyp qarsy almady dep ózinen-ózi maǵan ókpe soqty.

— Bektiń kitabynda da men joqpyn, seniń kitabyńda da meniń atym joq, sender meni nege jazbaısyńdar osy?

Men oǵan jaılap jaýap berdim.

— Konstantın Nıkolaevıch, sizdiń de erligińizdi jazatyn bir jazýshy týar áli. Ataqty «Voına ı mırdiń» 1812 jylǵy otan soǵysy bitkennen keıin neshe jyldan soń jaryqqa shyqqanyn bilesiz be?

— Bilmeımin, bilgim de kelmeıdi, — dep baqyrdy ol. — Barlyq dokýment meniń qolymnan ótken. Mine, onyń bári myna jerde, basymda, — dep ol mańdaıyn túrtkiledi.— Sender jazbasańdar, ózim jazamyn.

— Sizdiń basyńyzdaǵy «dokýmentter» resmı málimet aqparlar ǵana ǵoı, — dedim men, — Kitap jazý úshin qaǵazǵa túsken habarlar jáne onyń sizdiń basyńyzda qalǵany jetkiliksiz maǵlumattar. Onyń ústine soldattardyń janyn, júregin bilýińiz kerek. Kitap úshin eń qajetti málimetter osy. Mundaı málimetterińiz mol bolsa, siz jazasyz, árıne, — dedim sabyrly túrde.

VII

Osy kezde Baýyrjannyń oń jaǵyndaǵy oryndyqta otyrǵan kishkentaı qyz talpyna umtylyp, onyń qolyndaǵy shanyshqysyn aldy.

— Bul nemere me, Baýke? — dep suradym.

— Qyzymnyń qyzy, — dedi Baýyrjan.

— Jıen ǵoı, — dedi áıeli.

— Qyzy ne, uly ne — balanyń bári-bir, — dedi Baýyrjan kishkentaı qyzdy basynan sıpap. — Aty Anar. Atasyn sondaı jaqsy kóredi ózi.

Osy arada óz basym bir ret Baýyrjannyń jan jomarttyǵynyń kýási bolǵany esime tústi.

...Teatrdyń ishinde ıne shanshar bos jer joq. Qalanyń qazaq qaýymy taıly-taıaǵyna deıin qalmastan tegis kelgenge uqsaıdy. Otyratyn oryn tımegender qabyrǵany jaǵalaı tabandarynan tik tur. Jurt demin ishine tartyp, sahna jaqqa qulaq salyp, siltideı tynyp qalǵan.

Sahnada aqyndar aıtysyp jatyr. Ásirese Qyzylorda oblysynan kelgen aqyn qyz ben Shymkent oblysynan shyqqan jigittiń aıtysyna qalyń jurt qatty nazar aýdaryp, tyrs etpesten tyńdap otyr. Halyqtyń qyz aqynǵa erekshe den qoıyp, iltıfat bildirgenine eki túrli sebep bar edi. Birinshiden, basyna úkili taqıa, ústine qos etek kóılek kıip, qarsy aldyndaǵy aqyn jigitpen taban tirep qazaqsha aıtysyp otyrǵan Nadejda Lýshnıkova esimdi orys qyzy bolatyn. Ekinshiden, ol qazaqtyń asa bir muńdy ánine salyp, muńdy bir oqıǵanyń jibin tarqatyp otyrdy. Ol ózi osy atyrapta jańada ǵana bolǵan jaı edi. Shymkent pedınstıtýtyna oqýǵa túsken órimdeı jas, ózgeshe sulý qyzdy osy jerdiń bir ojar jigiti oqýdy tastap maǵan áıel bolmaısyń dep jazǵyrypty. Osy jaıdy Nadá óleń tilimen baıandap, osyndaı Qodar jigit, Bekejan bozbalalar osy zamanda tek qana seniń aýlynda kezdesip otyr. Jigitterińdi nege jóndep tárbıelemeısińder dep Nadá qarsysyndaǵy Shymkent aqynyna qınala kiná taqqanda búkil zal dúr silkinip, qol soǵyp, gýlep ketken.

Qyzylorda, Shymkent, Jambyl oblysy aqyndarynyń aıtysy aıaqtalǵannan keıin sol arada, sol qalyń qaýymnyń aldynda júrıdiń qorytyndysy shyǵarylyp, aqyndarǵa júlde berildi. Bireýler kilem alyp, bireýler shapan kıdi. Tóreshi Nadejda Lýshnıkovanyń atyn atap, oǵan erkektiń «Maıak» degen qol saǵatyn usyndy.

Osy kezde zaldyń aldynǵy qatarynda otyrǵan álde kimniń qaharly úni sańq ete tústi.

— Joq Nadá almaıdy bul saǵatty!..

Uzyn boıly, áskerı kıimdi qara sur adam ornynan turyp, ile sóılep ketti.

— Meniń ana tilimde asyl sózder aqtaryp, jurttyń júregin terbegen mynaý shúıkedeı sary qyz! — dedi ol jurtqa Lýshnıkovany nusqap. Zal demin ishine tartyp, tyna qaldy. — Seniń tilińdi bilip, jaı sózińdi sóıleı beretin orys, nemis, ózbek, chechen, qyrǵyz tolyp jatyr, — dedi ol endi tóreshige qadalyp. — Biraq seniń óner tilińdi óz tilinen artyq, biletin osy Nadádan basqa kimdi kórdiń, aıtshy, káne? Keshegi Marıam Jágerqyzynyń jóni bir basqa. Dál búgingi bas báıge bizdiń tilimizde bul buldaı saıraǵan osynaý kishkentaı qyzǵa berilýi tıis!..

Bul osy aıtysqa qatysý úshin Almatydan arnaıy Shymkentke kelgen bir top aqyn, jazýshynyń biri Baýyrjan Momyshuly bolatyn. Ol Nadáǵa tóreshi usynǵan «Maıak» saǵatyn aldyrmady.

Syılyq úlesilip bolǵannan keıin Baýyrjan áıeli Kámásh ekeýi Nadá Lýshnıkovany ortalaryna alyp, ıývelır magazınine bardy. Magazınnen tańdap júrip «Lıra» markaly altyn saǵatty satyp aldy da, Baýyrjan zergerge aparyp, onyń qaqpaǵyna mynadaı sózder jazdyrdy: «Nadá, sheberligiń úshin. Momyshuly 25. 02. 1964 j.» Saǵatty Lýshnıkovanyń qolyna taǵyp jatyp, Baýyrjan tebirene turyp til qatty:

— Muny saǵan Baýyrjannyń bergeni deme, adal júrek, asyl óneriń úshin saǵan qazaq halqynyń syılaǵany dep bil, ıgiligińe taq, qaraǵym...

Ac ishilip bolǵannan keıin men ornymnan turdym. Baýyrjan temeki tartýǵa kiristi.

— Baýke, men ana bólmege baryp, otyra turaıyn.

— Iá, durys, — dedi ol.

Birazdan keıin Kámásh kelip, Baýyrjannyń tósegine otyrdy. Tegi Baýkeń ony da qýyp shyqqan-aý dep oıladym ishimnen. Gorkııdiń jazýshynyń áıeli jaıynda aıtqan bir sózin eriksiz esime aldym. «Eger áıel ózin ózi kemtar etkisi kelmese, onda jazýshyny súımeýi, oǵan erge shyqpaýy kerek» degen edi ol bir áńgimesinde. Odan keıin sol Gorkııdiń áıel týraly aıtqan myna bir sózi taǵy da oıyma oraldy: «Dúnıede áıelden berik, áıelden aıqyn esh nárse joq, endeshe erkektiń odan ózge súıeneri jáne joq». Myna Kámásh ta Baýkeńniń jasy eńkeıgen shaǵynda seriktesip, onyń súıenish tiregi bolyp otyr. «Kóktemdeı qubylmaly minezi bar» Baýyrjandaı adamnyń qybyn taýyp qıamet etý ońaı is emes-aý. Oǵan qanshama kúsh, qaırat, sezimtaldyq kerek deseńshi. Berik dese berik, myqty dese myqtysyń-aý, áıel zaty, dep oıladym ishimnen. Baýyrjan kýhnádan shyǵyp, meniń qasyma keldi. Ekeýimiz taǵy da ońasha qalyp, túske deıingi áńgimemizdi qaıtadan jalǵastyrdyq.

— Sonymen áli mılısıa bastyǵymyn ǵoı?

— Iá, mılısıa bastyǵysyz. Aýdanǵa Emelánov kelip, sodan birsypyra istiń jaıyna qandyńyz.

— Ras, Emelánovtyń aýdanǵa bir kelip-ketkeni maǵan kishigirim bir mektepteı boldy. Sonymen jumysymdy eptep ıgerip, qaz-qaz basyp, qaltaq-qultaq júre bastaǵandaı shaqqa jettim.

Bir kúni aýdanymyzǵa Ólkelik partıa komıtetiniń ókili bolyp, jabdyqtaý halyq komısary Nyǵmet Syrǵabekov degen kisi keldi. Ol kisi aýdan aralaıdy eken. Efımov pen Berdibaev meni sonyń qasyna qosyp berdi. Syrǵabekov aqyldy, baısaldy, barynsha kósheli adam eken. Tek qana «qalqam, shyraǵym» dep sóıleıdi. Jol-jónekeı meniń barlyq jaıymdy surap, iste jibergen kemshilikterime taldaý jasap, aǵalyq aqyl, keńesin aqtaryla aıtyp, jónge keletin, jobaǵa janasatyn isterime qatty qýanysh bildirip, janymdy jasytpaı, jigerlendirip yntalandyryp otyrdy. Onyń aldynda Emelánovtyń kelýi aýylda sovet, jumysyn júrgizýdiń birinshi basqysh mektebindeı bolsa, Syrǵabekovtyń kelýi ekinshi basqysh mekteptiń bilimin bere bastaǵandaı edi. Biraq men ol mekteptiń oqýyn taýysa almaı, orta jolda murttaı ushtym. Bir jyǵylǵanda qatarynan eki ret quladym. Ol bylaı boldy.

Úshinshi kúni keshke qaraı Syrǵabekov ekeýimiz Býrnyıǵa keldik te, meniń dosym Kononenkonyń úıine tústik. Kelsek, Kononenkonyń kishkentaı qyzy qatty aýyryp jatyr eken. Myna meniń túrim túksıip turǵanymen, asa balajan adammyn. Bul meniń kishkentaı kúnnen boıyma sińgen daǵdym. Sol daǵdymmen qoldy-aıaqqa turmaı shyrqyrap jatqan balanyń mańdaıynan sıpap, bir kishkentaı kóterip júrip edim. Sóıtsem ol bala súzekpen aýyryp jatyr eken. Erteńinde basqa aýyldarǵa taǵy da júrip kettik. Tańerteń boıym aýyrlap turǵan sıaqty boldy. Jolda ón-boıym qyzyp, qalshyldaı bastadym. Qasymdaǵy Syrǵabekovke:

— Aǵaı, men aýyrdym, — deýge ǵana shamam keldi. Sodan soń ne bolǵanymdy bilmeımin.

Syrǵabekov meni dereý aýdan ortalyǵyna jetkizip, aýrýhanaǵa jatqyzdyrady. Sol jatqannan men aýrýhanada eki aı jattym. Al mılısıaǵa bastyq kerek. Men aýrýhanada jatqanda burynǵy vzvod komandıri Muqataı Egenbaev degen jigit mılısıa bastyǵy bolyp taǵaıyndalady.

Baýyrjan sıgaretin múshtikke suǵyp, temeki tutatýǵa kiristi. Men qaǵazyma qaradym. Daıarlap ákelgen suraqtarymnyń ishinde: «Siz balalardyń basynan sıpap, mańdaıynan ıiskeısiz be?» dep bastalyp, Baýyrjannyń balalyq shaǵyna baılanysty qoıylatyn eki-úsh suraq bar edi. Óıtkeni men Baýyrjan sıaqty adamdar eshqashan balanyń betinen súımeıtin qatal keletin shyǵar dep oılaǵanmyn. Al onyń kishkentaı jıeni Anardy alaqanyna salyp mápelep otyrǵanyn kórgennen keıin jáne óziniń jas balany jaqsy kóretindiginen súzek aýrýyn juqtyryp alǵanyn estigennen soń ol suraǵymnyń múlde mánsiz, orynsyz ekenin uqtym. Sondyqtan ony tastap ketip, balalyq shaǵyna baılanysty ózge suraqtarymdy qoıýǵa uıǵardym.

EKİNSHİ DIALOG

İ

Avtor. Jana siz bala kúnimnen balajan edim degende tilime bir-eki suraq kelip edi, Baýke. Sony suraýǵa ruqsat etińiz.

Baýyrjan. Suraǵyn. Ruqsat.

Avtor. Baldyrǵan kezińizde qandaı úı janýarlaryn jaqsy kórdińiz?

Baýyrjan. Qozy men qulyndy jaqsy kórdim. Bir kishkentaı qara buıra qozyny túnde qasyma alyp jatatynym áli kúnge deıin esimde. (Aq múshtikti qattyraq tistep sordy da, aýzynan burq etkizip tútin shyǵardy. Sál oılanyp, sózin jalǵady). Soǵan baılanysty bir áńgime aıtyp bereıin. Jańaǵy qara qozy ekeýimizdiń dostyǵymyz sondaı kúshti boldy. Basqa balalardyń sońynan kúshik erip júrse, meniń artymnan qara qozy qalmaıtyn. Men oǵan daladan balaýsa, balǵyn shóp terip ákelip, óz qolymmen jegizetinmin. Ony ózenge ertip aparyp, ózim kóterip turyp, ózenniń tizeden asatyn tunyq jerinen sý ishkizetinmin.

Kúzge qaraı qara qozym qazyq aıaq marqa boldy. Birde kúni boıy balalarmen Jýaly taýynyń bókterinde tynbastan asyr salyp oınap, keshke qaraı aýylǵa qaıttyq. Taý bulaǵynyń boıynan qara qozyma dep julyp alǵan bir qoltyq kók shóbim bar edi. Sony qos qoldap ustap, tóbeme kótere: «Pushaı! Pushaı» dep júgirip, ózimizdiń úıdiń qasyna keldim. Kelsem kókem bir marqanyń aıaǵyn býyp tastap, endi baýyzdaǵaly jatyr eken. Qarasam meniń qara qozym.

— Kóke, baýyzdama! — dep men shar ete tústim.

Meniń «Bizdiń semá» degen oryssha kitabymda aıtylatyn ákem Momyshtyń inisi Momynquldy men osylaı «kóke» dep ataıtyn edim. Kókem shapshań kisi bolatyn.

— Joq qaraǵym, qonaq kelip qaldy, — dep qolyndaǵy pyshaǵymen qara qozyny tamaǵynan oryp kep jiberdi...

Maǵan bar dúnıe qyp-qyzyl bolyp ketkendeı kórindi. Sol jerde jata qalyp, jer tepkilep jyladym. «Qara qozymdy tiriltip berińder!» dep baqyrdym. Biraq men qansha baqyrǵanmen qara qozy tirilmedi. Janymdaı jaqsy kóretin ájemniń de ýatqanyna kónbedim. Ájemniń qushaǵynda ókirip, óksip jatyp uıyqtap ketippin. Bir kezde kókem meni julqylap oıatyp jatyr.

— Baýyrjan, tur, tur, et je, — deıdi.

Oıanyp, kezimdi ashsam jurttyń bári býy burqyraǵan bir tabaq etti ortalaryna alyp, qaýjańdap jep jatyr. Qonaqqa kózim túsip ketip edi, ol tipti urty bultyńdap, sheńgeldep asap otyr eken.

— Bul neniń eti? — dedim kókem aldyma qoıǵan búırek pen kishkentaı qulaq, sıraqqa kózim túsip.

— Qara qozyńnyń eti, Baýyrjan. Óziń jep kórshi: sondaı tátti, sondaı jumsaq...

— Qara qozymnyń etin jemeımin!—dep men taǵy da oıbaılap jylap, shalqamnan tústim.

Sol kúnnen bastap men et jemeıtin bolyp kettim. Es bilip, er jetken kúnimniń ózinde de etke zaýqym soqpady. Keıinirekte, áskerı kýhnálar men asqanalarda, ásirese ashyqqan sátterimde tarelkama túsken qýyrylǵan etten eptep jeıtin boldym. Biraq kúni búginge deıin ýysymdy salyp, urtymdy toltyryp et asap kórgen emespin.

Sol sıaqty meniń sary maı jemeıtinim de bar. Ol da bala kúnimnen beri kele jatqan ádetim. Endi sonyń sebebin aıtaıyn.

Men jasymda aıtqanymdy oryndamaı, oryndatpaı qoımaıtyn tentek bolsam kerek. (Ol kúldi). Joǵaryda aıtylǵan qara qozyny tirilttire almaǵanym bolmasa. Taǵy da bir oıynnan qaıtyp, úıge kelsem, ájem jańa ǵana qaımaq shaıqap bolyp, túsken maıdy syǵyp, tabaqqa salyp jatyr eken.

— Áje, maı ber, — dedim qarnym ashyp kelgen men.

— Tura tur, qalqam, — dedi ájem. — Aldymen maıdy qylshyqtap, tuzdaıyn. Sodan soń ony jeısiń be, alaqanyńa salyp jalaısyń ba, óz erkiń.

— Joq, maǵan qazir ber, — dep qıǵylyqty saldym.

— Má, endeshe, — dedi ájem qatýlanyp, maı salǵan aǵash tabaqty maǵan qaraı ıtere salyp. Sonsoń ózi úıden shyǵyp ketti.

Tuzdalmaǵan, qylshyǵy alynbaǵan maıdy sheńgeldep turyp al kep jeıin. Sodan ne kerek, keshke qaraı ystyǵym kóterilip, laq-laq qusyp, aýyrmasym bar ma. Sonymen, jańaǵy maıdyń kesirinen bir apta aýyryp, úıden shyǵa almaı jattym. Qoldy-aıaqty balaǵa bir apta úıden shyǵa almaı jatýdyń qandaı azap ekenin men aıtpasam da baldyrǵandardyń ózderi biledi ony. Mine, osydan keıin endi maı kórsem júregim aınıtyn boldy. Áje tilin almaǵan bala osyndaı, ómir boıy maı jeı almaıtyn bolyp ketedi eken. Al, sary maı adamǵa eń qajetti astyń biri ǵoı. Muny men balalar árqashanda ájeleriniń tilin alyp júrsin, meniń qatem olarǵa ǵıbrat bolsyn dep aıtyp jatyrmyn.

Avtor. Al, táttiden neni jaqsy kórdińiz?

Baýyrjan. Eshqandaı táttige qumar bolǵanym joq. Kúni búginge deıin jylyna aýzyma bir júzim salsam salatyn shyǵarmyn. Al jylyna bir alma jeımin be, jemeımin be, bilmeımin.

Avtor. Sonda sizdiń negizgi keregińiz ne?

Baýyrjan. Et pen sary maıdan basqanyn bárin talǵamastan ishe beremin.

Avtor. Qazir elde sizdiń qurmetińizge qoıylǵan Baýyrjan esimdi balalar kóp. Solarǵa qandaı tilek aıtar edińiz?

(Men bul suraqqa Baýyrjan: Olardyń bári birdeı batyr bolmaı-aq qoısyn, biraq tegis patrıot bolsyn dep, bir-aq aýyzben jaýap beretin bolar dep oılaǵanmyn).

Baýyrjan. Maǵan bilemiz degen bir jigitter Qazaqstanda on úsh myńdaı Baýyrjan bar eken dep habarlady. Men ázildep olarǵa: meniń atym orystyń Ivany sıaqty bolyp bara jatyr eken ǵoı dedim. Bul ázilim, árıne. Al, men ol sıfrdyń anyq-qanyǵyn bilmeımin. Biletinim: men qazirgi Baýyrjandardyń ishinde birinshi nomerli Baýyrjanmyn. Men mine alpysqa keldim. Meni syılap, qadirlep, sábılerine meniń atymdy qoıǵan ata-analarǵa, olardyń týǵan-týysqandaryna shyn nıetpen alǵys aıtamyn. Al Baýyrjandarǵa aıtarym: Azamat bolyp ósińder, qaraqtarym! Qataryńnan kem bolmańdar. Biriń bolmasa biriń menen asyp ketseńder, oǵan eshqandaı daýym joq. Barlyq Baýyrjanǵa, barlyq baldyrǵandarǵa aq nıetpen aq batamdy beremin!

İİ

— Sonymen, eki aıdan keıin jazyldyńyz ǵoı, Baýke?

— Iá, jazylyp, aýrýhanadan shyqtym. Aralbaev degen joldasym bar edi. Sonyń úıinde páterde jatatynmyn. Aralbaev men aýyryp jatqanda aýdanda bolǵan barlyq jańalyqty aıtyp berdi. Eń úlken jańalyq aýdandyq partıa komıtetine ekinshi sekretardyń shtaty berilipti de, sol orynǵa Baǵov degen adam saılanypty. Endi kadr máselesimen ekinshi sekretar shuǵyldanatyn bolsa kerek.

Erteńinde tanysyp, sálemdesý jáne qyzmet máselesin sheshý úshin aıańdap otyryp, ekinshi sekretarǵa bardym. Barsam, eki beti sharyq tabaqtaı, eki kózi baqyraıǵan, buǵaǵy salbyraǵan, ústelge qurbaqadaı bolyp tarbıyp, jabysyp qalǵan bir qazaq eken. Sálem berip, jón-josyǵymdy aıttym. Kózi sharasynan shyǵa syzdanyp, jaýap bermedi. Pań ekenin de, nadan ekenin de aıyrmadym. Ol ýaqyt kadrǵa tapshy kez edi ǵoı. Nobaıy kelgen soń jiberile salǵan jandardyń biri bolý kerek. Otyryp-otyryp Baǵov:

— Júre berińiz, kórermiz, — degen sózdi áreń aıtty. Narazylaý bolyp, jańa bastyqtyń kabınetinen shyqtym.

Sodan soń joldas-joralar qyzmet isteıtin basqa mekemelerge bas suqtym. Olar meniń bolashaq qyzmetim jaıyn sóz etise otyryp:

— Jańa qatshyǵa bardyń ba?—dep surasty.

— Bardym, — dedim.

— Qandaı eken? — desti keıbireýleri.

— Ústel basyna otyrǵyzyp qoıǵan qurbaqa sıaqty eken! — dedim men.

Sonymen kúlip-kúlip tarasqanbyz.

Tún ortasynda esik tarsyldady. Odan soń tereze qaǵyldy. Shyrt uıqyda jatqan úı ishi tósekten basymyzdy julyp-julyp aldyq. Joldasym júgirip baryp esik ashty. Úıge meniń burynǵy eki orynbasarym saý etip kirip keldi. Tústeri sýyq. Sham jaqqyzyp, aldymen úıdiń ishin tintti. Meniń qaǵazdarymnyń arasyn aqtaryp-tóńkeristirdi.

— Senderge ne kerek? — deımin orynbasarlaryma.

Olarda ún joq.

— Ózderińdi kim jiberdi?

Taǵy da ún joq. Úıdiń ishin tintip bolyp, meni kıindirdi de, ózimniń eki orynbasarym burynǵy bastyǵyn aldaryna salyp, aıdap kep jóneldi.

Men ań-tańmyn. Bular meni qaıda aparady? Búıtkenderi nesi? Álde osylar ázildep júrgen joq pa dep te oılaımyn, ázildeıtin túrleri kórinbeıdi. Olar meni birden abaqtyǵa qaraı burdy. Men yza bolyp kettim.

— Joq men onda barmaımyn, — dedim býlyǵyp. — Aldymen meni qamaý úshin jasaǵan protokoldaryńdy kórsetińder, qylmysym ne ekenin aıtyńdar.

Bul baıaǵy ózime Emelánov úıretken ónege edi. Jaqsy ustazdyń sabaǵy jadynda qalady ǵoı, shirkin! Onyń paıdasyn óz basyma káripshilik túskende kórdim. Protokoldy aıtqannan keıin orynbasarlarym taısaqtaı bastady. Meni abaqtyǵa apara almady. Mılısıa bólimine alyp kelip, bastyqtyń kabınetine qamady. Sóıtip, keshegi óz kabınetim búgin ózime abaqty boldy. Tań atqansha sonda tutqyn bop túnep shyqtym.

Tańerteń meniń ornyma mılısıa bastyǵy bolǵan Esenbaev kabınetine keldi. Aldynda soraıyp men turdym.

— Óı, seni jyn soqty ma? — dedi Muqataı Esenbaev maǵan dúrse qoıa berip.

— Meni emes, senderdi soqqan shyǵar dep turmyn, — dedim men qyńyrlanyp.

— Baǵovty qurbaqa dep atap seni jyn soqty ma deımin? — dedi mılısıa bastyǵy basyn shaıqap.

— Ony kim aıtty?

— Kim aıtqanyn neǵylasyń, túnde Baǵov bir úıde qonaqta bolypty. Sonda otyryp bireý oǵan sizdi Baýyrjan qurbaqa dep atady dep jetkizipti. Baǵov bulqan-talqan bolyp, maǵan telefon soqty. Seni dereý qamaýdy talap etti. Berdibaev ta sony aıtty. Sonsoń men saǵan burynǵy orynbasarlaryńdy jibergenmin Baýyrjanǵa aıtyńdar dep.

— Olar meni osynda ákep qamady.

— Tegi olarǵa da telefon soqqan ǵoı Berdibaev. Sodan soń sasqan bolar jigitter. Al endi bar solarǵa.

— Kimge?

— Berdibaevqa.

— Sender meni qamadyńdar ǵoı, ózderiń aıdap baryńdar oǵan.

— Men qamaǵan joqpyn, — deıdi Esenbaev baj-buj etip.

— Joq, qamadyńdar. Mılısıonerińmen aıdatyp jiber, — dep siresip men otyryp aldym.

Esenbaev syrtqa shyǵyp ketti de, sálden soń bir mılısıonerdi ertip qaıta kirdi. Oǵan:

— Joldas Momyshulyn aýdandyq atqarý komıtetine aıdap bar, — dep buıyrdy.

— Endi baramyn, — dep men mılısıonerdiń aldyna tústim. Shirene basyp kele jatyrmyn. Ár nárseni oılap, yza bolyp ta kelemin. Baǵovty kórsem tútip jiberetindeımin. Aýdandyq atqarý komıtetiniń úıine taqaǵannan keıin: «Aýatkomnyń jaýapty sekretary kezimde bul úıge óz erkimmen kirýshi edim. Endi buǵan da aıdalyp kiretin boldym ǵoı» dep myrs etip, artyma qarasam, mılısıonerim joq. Sóıtsem Esenbaev oǵan biraz jer artynan ilesip bar da, sodan keıin qashyp ket dep tapsyrypty. Mılısıoner meni óz betimmen qańǵytyp qoıa berip, bir úıdiń buryshyna kelgende jasyrynyp qalypty.

Avtor. Siz on alty jasyńyzdan bastap óleń jazypsyz ǵoı. Alǵashynda aqyn bolsam dep talap qylǵan joqsyz ba?

Baýyrjan. Eshýaqytta pálen bolaıyn, túgen bolaıyn dep oılamaǵan edim. Qaıda, qandaı qyzmette júrsem de júrektegi uranym qazaqtyń: «Erdi namys óltiredi, qoıandy qamys óltiredi» degen maqaly boldy. El namysy er namysy dep bildim. Armanym halqymnyń namysyna daq túsirmeý boldy. Aqyndyqqa, shenge, ataqqa eshqashan da qyzyqqan emespin. Olardyń ózderi keldi... General bolsam, marshal bolsam, geroı bolsam degen emespin. (Osy arada meniń esime Sývorovtyń: «Marshal boldy arman etpegen soldat — jaman soldat» degen naqyly týsti de, «Sonda sizdiń jaman soldat bolǵanyńyz ba?» degen ázil suraý kómeıime keldi. Biraq, birinshiden, shamyna tıip alyp júrermin, ekinshiden, sózdi kóbeıtpeıin dedim de, úndemedim). Osy ataǵym da jetedi.

Avtor. Soǵysta kúndelik jazyp júrdińiz be? Ony qalaı jazdyńyz?

Baýyrjan. Soǵysta jazǵan 37 dápter kúndeligim bar. Olardy qar japalaqtap, jańbyr quıyp turǵanda, okopta otyryp, joryqta ketip bara jatyp jazdym. Bes ret qorshaýda bolatynymdy aıttym ǵoı. Sonda tizem dirildep, qolym qaltyrap otyryp, óz sezimderimdi, joldastarymnyń jaı-kúıin qaǵazǵa túsire berdim. Eń alǵash kúndelik jazýyma mynadaı jaı sebep boldy. Birinshi ret qorshaýdan shyqqannan keıin batalóndy byt-shyt etip tarata bastady. Qandaı jaǵdaıda, qaı kórshiniń tabansyzdyǵynan batalón qorshaýda qaldy — onda eshkimniń sharýasy bolmady. Soǵan eregesip, budan keıin men barlyq jaǵdaıdy kúndelik dápterime túsirip otyratyn boldym. Árıne, onda men jazýshy bolarmyn, jazǵandarymnyń soǵan septigi tıer, dep oılaǵanym joq. Osyndaı úsh-tórt dápter jazǵannan kúndelik toltyrý maǵan daǵdy bolyp ketti. Ol meniń áskerı qyzmetimniń mindetti bir bóligine aınaldy. Toltyrǵan ár dápterim eń bir et jaqynym ispetti bola bastady. Sondaı úsh dápterim joǵalǵanda týysqan úsh baýyrymnan aırylǵandaı kúı keshkenim bar.

1962 jyly general Panfılov jaıynda arnaýly kitap jazbaq bolyp, arhıvterdi araladym. Osy nıetimdi aıtyp Podolskidegi áskerı arhıvtiń bastyǵy general-maıor Dýdarevke kirdim. Ol menimen tanysyp-biliskennen keıin:

— Polkovnık joldas, men sizge bir qyzyq kórseteıin, — dedi.

Sodan soń ketip qaldy da, bir ýaqytta úsh dápterdi qoltyqtap qaıtyp keldi. Minekı, myna dápterlermen tanysyńyz.

Qolyma alyp ashyp kep jibersem, táńir-aý, meniń óz dápterlerim. Men olardyń árqaısysymen jylap kóriskendeı boldym. Óıtetin jónim bar edi.

Tórtinshi ret qorshaýdan shyqqanymda men kórshilerime ábden qanym qaınap, qatty narazy bolyp kelgen edim. Bizdiń qorshaýda qalýymyzǵa sebepker bolǵan bólimshelerdi dápterime sqemasyn salyp kórsetip, olardyń bastyqtaryn sybap turyp jazǵandarym bolatyn. Shehtmannyń da, Fılımonovtyń da ádiristerine birsypyra ashshy sózder arnaǵanmyn. Kelgennen keıin barlyq jaǵdaıdyń dálelin ashyp, polk komısary Logvınenkoǵa dápterlerimdi kórsettim. Logvınenko meniń jazbalaryma zer salǵysy keldi me, áıteýir, keıin ózine qaıtaryp beremin dep úsh dápterimdi surap alyp ketti. Sol túnde nemister polk shtabyna shabýyl jasap, meniń komısardaǵy úsh dápterim jaýlardyń qolyna túsedi. Mine bul meniń sol dápterlerim. Keıinnen nemisterdiń arhıv bizdiń kolǵa túsedi de, onyń ishinen meniń joǵalyp ketken janaǵy dápterlerim shyǵady. Kúndelikterdiń paıdasymen birge, osyndaı joǵalyp kete jazdaǵan kezderi de bolǵan...

Osy jerde aqyn Ǵafý Qaıyrbekovtyń Momyshulyna arnaǵan óleńi esime tústi. Óleńniń bas jaǵynda ol Baýyrjannyń tostaǵandaı kózinen ushqyndaǵan ottardyń birin jyr etýdi arman etip, odan ári bylaı dep tolǵaıdy:

Sol ottyń sáýlesinde bulań qaǵyp,

Keshegi ótip jatsa jyldar aǵyp,

Kórinse qorshaýdaǵy batalón,

Kók tútin tóbesinde shýdalanyp.

Ys basqan, kúıe qusqan árbir soldat,

Naızalar túndi tesip ótse samǵap,

Sańq etip bir mezette oqtaı buıryq,

Kórinse ile-shala sonda kombat!..

O, sonda, bar mańaıdy jańǵyrtyp qap,

General berse ámir,

Sap tuıyqtap.

Kombattyń badanadaı qos kózinen Rıza bop súıip tursa Panfılov qart!

Mine sol bar armanym ot suraǵan, Alatyn odan artyq joq sybaǵam. Halyqtyń qasıetin shyn kótergen Júzge de júlde bermeı, jetsin aǵam!

— Sonymen, sizdi aıdap kele jatqan mılısıoner qashyp ketipti deısiz be?

— Iá, qashyp ketipti. Ary qaraımyn, beri qaraımyn, ushty-kúıdi joq. Jer jutyp ketti me muny dep, ańyraıyp biraz turdym da, aqyry Berdibaevtyń kabınetine jalǵyz kirýge májbúr boldym.

— Otyr, bala, — dedi Berdibaev qabaǵyn shytyp. — Sen óziń esh jerge syımaıtyn bir qyrsyq jigit ekensiń.

— Nege olaı deısiz? — deımin men syzdanyp.

— Menimen istese almasań, Baǵovty qurbaqa dep atasań — Solaı demegende ne deýim kerek?

— Ózi uqsap tursa men ony qurbaqa demeı, qudaı deýim kerek pe?

Berdibaev qabaǵyn shytty da, ol sózdi odan ári jalǵastyrmady.

— Shyraǵym, sen endi ol sózdi qoı. Keshe Baǵovqa qyzmet jaıynda barǵan ekensiń ǵoı. Aqyldasyp, saǵan laıyqty qyzmet taptyq. Bizdiń raıpolevodsoıýzǵa bastyq bop barasyń.

— Aǵaı barmaımyn.

— Sebebi?

— Sebebi sharýashylyqty bilmeımin.

— Endi seni qaıda jiberemiz?

— Qolymnan keletin is berińiz. Muǵalim etińiz.

— Qazir muǵalimdik oryn joq qoı saǵan.

— Bolmasa bolǵanynsha tosamyn. Oǵan deıin aýylyma baryp jata turamyn.

— Áı, bala, qoı, qıqarlanba.

— Joq, aǵaı, qoımaımyn. Budan bylaı sizdiń qaramaǵyńyzda qyzmet istemeımin.

— E, baǵanadan beri sonyńdy aıtsańshy odan da, — dep Berdibaev dereý qabyrǵadaǵy telefonnyń qulaǵyn burap jiberip, Baǵovpen sóılesti.

— Momyshuly mende tur. Jibergen jumystan bas tartady. Senderdiń qaramaqtaryńda jumys istemeımin deıdi. — Sodan keıin arjaǵyndaǵy adamnyń sózin tyńdady. — Iá, solaı etýimiz kerek, — dep basyn qaıta-qaıta ızep, trýbkany ildi.

Men onyń «jibergen jumystan bas tartady, senderdiń qaramaqtaryńda jumys istemeımin» dep aıtady dep, qolma-qol meniń sózimdi buryp jetkizgenine yza bop turmyn. «Nege bas tartamyn? Ony nege aıtpaıdy? Senderdiń emes, tek sizdiń qaramaǵyńyzda dedim ǵoı. Ony nege burmalaıdy? Kórip, qasynda turmaǵan aıdaladaǵy bireýge, shybyndaǵan attaı bolyp, bas ızeýin óziniń» dep oǵan zyǵyrdanym qaınady.

— İstemeısiń ǵoı?

— Sharýashylyqty bilmegendikten raıpolevodsoıýzǵa barmaımyn. Sizdiń qaramaǵyńyzda qyzmet istemeımin.

Endeshe, óz obalyń ózińe, balaqaı. Úsh kún tos. Úsh kúnnen keıin aýylyńa qaıtýyńa bolady. Jáne jurdaı bop qaıtatyn bolasyń.

— Ol ne sózińiz?

— Komsomoldan da, kásipodaqtan da shyǵasyń. Jańa biz osylaı kelistik.

— Qolynan kelmeıtin jumysty istemedi deseńizder, shyǵaryńyzdar.

Erteńinde komsomoldan da, kásipodaqtan da shyǵaryldym. Eki bıletten birdeı aıryldym. Úshinshi kúni aýdandyq gazette: «Ketsin komsomoldan!» degen biriniń astyna biri eki maqala basyldy. Ekeýi de maǵan arnaldy. Sóıtip, abyroıdan jurdaı bolyp, aýylǵa qaıttym, qaraǵym.

İİİ

Baýyrjan «Qazaqstan» sıgaretiniń pachkasyna qolyn sozdy. Ol temeki tartpaq bop jatqanda men Baýyrjannyń jaqsy ustazdy jadynan shyǵarmaıtyndyǵyn, jaman bastyǵyn jamsata baıandaıtyndyǵyn oılap otyrdym. Ustazyn umytqan ońbaıdy degen qaǵıdaǵa berik Baýyrjannyń Panfılovty ómir boıy umytpaı kele jatqanyna tań qaldym. Keıbireýler basshysyna, dos, joldasyna tirisinde jalbaqtap júrgenimen, kózi jumylysymen kóńilinen shyǵaryp qoıa beredi. Ólgenniń ónegeli isin ǵıbrat etip otyrý ornyna, onyń atyn da aýyzdaryna almaıdy. Al ólini qadirlemegen, tirini qurmettemeıdi. Baýyrjan bul qaǵıdany jaqsy biledi. Jaqsy bilgendikten de ol Panfılovtyń 70 jasqa tolý qarsańynda sharq uryp, arhıvterdi aqtaryp júrip málimet jınap, qadirli generaldyń asyl adamgershiligin kórsetken tamasha kitap jazdy.

— Sóıtip, «basqa pále tilden» degen qazaq maqalynyń shyn mánisin men eń alǵash ret sonda uqqan bolsam kerek. Jaı tentektigimnen be, álde bolashaqta jazýshy bolatyndyǵymnan ba, kim bilsin, men sol jas kezimniń ózinde-aq aınalamdaǵy adamdarǵa teńeý tapqysh, olardy ár nársege uqsatqysh edim. Qatar qurbyma men qoıǵan at jeńge juqqan maıly boıaýdaı bolyp, jabysatyn da qalatyn.

Aýylǵa kelsem: «Baýyrjan ornynan túsip qalypty. Komsomoldan shyǵaryp jiberipti» degen habardy estip, ákem birjola shógip qalǵan eken. Úmit kútken kóziniń nuryndaı jalǵyz balasynyn jaıy mundaı bolǵan soń áke baıǵus álsiremegende qaıtsyn. Ákeniń aıanyshty halin kórgen soń menen de qaýqar kete bastady. Onyń júdeý júzine qarap, ashýdyń ashshy irkitin simirip, úıde jata bergenmen jan semirmeıtin boldy. Muńymdy tyńdap, minimdi túzetetin Efımov bolsa aýdannan jyraqta, demalysta jatyr. Shyrt-shyrt úzilgen shydam shirkinnen ol kelgenshe bir tutam da qalatyn emes. Oılap-oılap kelgende aýdanǵa ana joly kelgen Syrǵabekov aǵaı esime tústi de, sol kisige baryp, bar muńymdy aıtýǵa bel baıladym. Bar dúnıesin balama dep jınaıtyn ákeler meıiriminde shek bar ma? Jákem (men kimdi osylaı dep ataýshy edim) taǵy eki qoıyn satyp, qarajat etip qaltama salyp berdi.

Almatyǵa kelsem, ár jaqtan kelgen jastardyń oqýǵa túsip jatqan kezi eken. Sharýamdy rettep alyp, oqýǵa túsip ketsem jaqsy bolar edi degen oıǵa keldim. Osy oımen Syrǵabekov aǵaıdyń keńsesine kirdim.

Nyǵmet aǵaı meni qýana qarsy aldy. Ábden saýyǵyp, jazylyp, ba dep surady. Úı-ishimniń, el-jurttyń amandyǵyn bilgennen keıin:

— Al qalqam, sharýańdy aıta ber, — dedi.

— Eki túrli sharýamen keldim, aǵaı, — dep aldymen ózimdi komsomoldan nege shyǵarǵandaryn aıtyp, bıletimdi qaıtyp alýǵa kómektesýdi ótindim. Odan soń oqýǵa túskim keletinin bildirdim. Syrǵabekov meniń sózimdi yjdaǵatpen tyńdap aldy da, maǵan bir ǵana suraq qoıdy, jalǵyz ǵana eskertpe jasady. Sol eskertpe ómir boıy esimde saqtalyp qaldy.

— Anaý adamdy nege qurbaqaǵa teńediń, qalqam? — dedi Syrǵabekov meniń sózimdi ábden tyńdap bolǵannan keıin.

— Ózi qurbaqaǵa uqsap tursa, men ony qurbaqaǵa teńemegende qudaıǵa teńeımin be, — dedim men Jýalyda Berdibaevqa aıtqanymdy qaıtalap.

Nyǵmet aǵaı betime qarap otyrdy da, basyn shaıqady.

— Ol kisi jaman-aq adam shyǵar, qalqam. Biraq ol kisi senen úlken ǵoı. Úlkendi syılaý kerek edi ǵoı.

Men uıalǵanymnan jerge kirip kete jazdadym. Nyǵmet aǵaıyń «qalqamdap» otyryp aıtqan eki aýyz sózi maǵan aýdanda kórgen kóresilerimniń bárinen de aýyr bop tıdi. Ne derimdi bilmeı, qyp-qyzyl bolyp otyryp qaldym.

— Sen áli jassyń ǵoı, qalqam, — dedi ol osydan keıin.

— Úlkendi syılaǵannyń qadyryn úlkeıgende bilersiń. Jaraıdy, jasyma. Ólkelik komsomol komıtetinin birinshi sekretary Qaısar Táshtıtov degen aǵań bar. Osydan shyqqan soń sol kisige kir. Men habarlap qoıaıyn, — dep telefonyn buraı bastady. Táshtıtovpen sóılesip bolyp, Syrǵabekov qaıtadan maǵan qarady. — Janyń júdemeý, jalynyń sónbeý úshin, qalqam, Lenın beınesi bar bıletten aırylmaýyń kerek. Aldymen komsomoldyq bıletińdi alyp al.

Syrǵabekovtyń aldynan ári qyzaryp, ári qanattanyp shyqtym. Sol betimmen ushyp otyryp Táshtıtovke bardym. Ol bir er kóńil, jaıdary kisi eken.

— Úlkendi syılaı almaǵanyń úshin Nyqań seniń betińdi qyzarttym dedi. Endi men qınamaı-aq qoıaıyn. Bar da, bıletińdi alyp kel, — dep Jýaly aýdandyq komsomol komıtetine qaǵaz jaǵyp berdi. — Tez oral, oqýǵa joldamany qaıtyp kelgen soń beremin.

Bulaı deıtini ol kezde joǵary oqý ornyna túsetin jastarǵa joldamany Ólkelik komsomol komıteti beredi eken. Odan keıin, Nyǵmet aǵaıdyń aqyly boıynsha, Ólkelik kásipodaq sovetiniń bastyǵyna bardym. Ol meniń qalaı kásipodaq múshesinen shyǵyp qalǵanym jaıly áńgimeni shek-silesi qata kúlip otyryp tyńdady. Meniń kásipodaq bıletimdi qaıtaryp berýdi talap etip, aýdanǵa ol da qaǵaz jazyp berdi.

Sonymen, ne kerek, qustaı samǵap, qaıtadan aýdanǵa keldim. Tipti qoly qoıylǵan qaǵazdy qolyna ustatqanymda komsomol komıteti sekretarynyń kózi sharasynan shyǵyp kete jazdady. Ǵafý ótinip, dereý bıletimdi qaıtartyp bermedi. Kásipodaq bıletim jáne qaltama tústi. Eki uıymnan da shyǵyp, týra aýylǵa tarttym.

— Jáke, — dedim ákemniń aldyna baryp. — Mine komsomol bıletim, mine kásipodaq bıletim.

Ákemniń qýanǵanynan qoly qaltyrap ketti. Úı ishine ózimniń qalaı Syrǵabekovke barǵanymdy, odan soń Táshtıtovke kirgenimdi bárin tegis jyrdaı ǵyp baıandaı berdim.

— E, qyzyńdy... olardy osylaı etý kerek qoı! — dep muny estigende Momynqul kókem birjola órkeshtenip ketti. Keıinnen ol el ishinde qyldaı qıanat kórse: «Bul qyzǵalaqtardy bizdiń Baýyrjansha úıretý kerek» dep kez kelgen jerde kúpildep shyǵa keletin bolypty.

Avtor. Siz qandaı adamdardy qadirleısiz? Qandaı adamdardy jek kóresiz?

Baýyrjan. Ardaqty anany qadirleımin. Ary bar azamatty ardaqtaımyn. Talaby bar jasty qurmetteımin. Mańǵazsynǵan aǵany unatpaımyn. «Baýke, myna sózińiz qudaıskıı, siz danyshpansyz» dep kózge maqtap kólgirsıtin inini jek kóremin. Shyn dos syrtyńnan maqtaıdy. Saıqal ǵana betińe qarap qylmyńdaıdy. Áıeldiń saıqaly birdi ǵana arbaıdy, ádebıet saıqalynyń myńǵa zıany tıedi. Túsinikti me saǵan?

IV

Eki-úsh kún úıde bolyp, Jákemniń kóńili jaılanǵannan keıin taǵy da Almatyǵa tartym. Onda osy kúngi Gogol men Fýrmanov kósheleriniń qıylysqan jerinde medısına ınstıtýty bolatyn. Rektory Sanjar Aspandıarov degen kisi edi. Ózi Halyq Komısary. Álime qaramaı dáriger bolamyn dep sol kisige bardym. Qabyldattyrdy. Jataqhanadan oryn bergizdi. Alǵashqy sabaqqa bardym. Alǵashqy sabaqtan keıin-aq ol ınstıtýttan qashyp qutyldym. Másele bylaı boldy.

Alǵashqy sabaqta bárimizdiń ústimizge halat kıgizip, podvaldaǵy úıge alyp bardy. Úıge kirisimen jalańash jaırap jatqan ólikterdiń ústinen shyqtym. Olardy kórisimen denem dir ete qaldy. Ertip kirgen dáriger:

— Bunyń atyn máıithana dep ataıdy. Munda... — deı bergende-aq men zyta jóneldim. Esik aldyna shyǵyp, halatyn ótkizdim de, ınstıtýtty tastap qashtym. Artymnan jańaǵy basy joq, aıaǵy joq tyr-jalańash ólikter tyraqaılap qýyp kele jatqandaı kórindi. «Joq, oqýsyz qalsam da bul ınstıtýttyń qarasyn kórimeımin» dedim qashyp bara jatyp. Qansha qashsam da, sodan on jyl keıin ólikterdiń ortasyn keship júretinimdi bilmeppin ǵoı men.

Avtor. Siz shyǵarmalaryńyzdy qaı tilde jazasyz?

Baýyrjan. Eki tilde: oryssha, qazaqsha. Eki tilde de meniń shyǵarmalarymnyń oqıǵasy, órmegi, keıipkeri ortaq adamdar. Ony oryssha jazǵanda meniń kóz aldymda tek qana Ivan, qazaqsha jazǵanymda tek qana İlıas otyrady. Men olarmen óz tilderinde sóılesemin.

Sodan Gogol kóshesin qýalap kele jatsam bir úıdiń aldynda: «Aýylsharýashylyq ınstıtýty» degen jazý tur. Qýanyp kettim. Osyǵan túseıin, agronom bolaıyn dep oıladym. Rektory Oraz Jandosov eken. Osylaı da osylaı dep jaıymdy aıttym.

— Shyraǵym, — dedi rektor, — jeti jyldyq bilimmen ınstıtýtqa túse almaısyń. Osy ınstıtýttyń eki jyldyq keshki rabfagi bar, soǵan tús. Halyń qalaı, aqshań bar ma?

— Joq.

— Onda sen maǵan kómekshi hatshy bolyp, bir jaǵynan aılyq al.

Sóıtip, bir jaǵynan keshki rabfakta oqyp, bir jaǵynan Oraz aǵaǵa kómekshi hatshy bolyp úsh-tórt aıdaı júrdim. Jandosov óte sheshen, aqyldy kisi edi. Kabınetinde kóp bolmaıtyn: anda-munda shaqyryp, otyrǵyzbaıtyn. Sondyqtan men sabaǵymdy alańsyz oqyp, otyra beretinmin.

Bir kúni keshke rabfaktyń oqý isin meńgerýshisi birer suraǵyma jaýap bere almaǵanym úshin maǵan jatyp kep urysty. «Jandosov sıaqty bilimdi adamnyń qasynda otyryp, sabaq bilmeýge uıalsańshy. Jáne ózi jalaqy alyp oqıdy. Jalaqy alǵan stýdent ońýshy ma edi?» dep jerden alyp, jerden saldy.

Osydan keıin men Oraz aǵaǵa kórinýge uıaldym. «Ólimnen uıat kúshti» degen emes pe, ol kisige aıtpastan, rabfakty da, kómekshilikti de tastap, kettim de qaldym bir kúni. Árıne, sonyń bári jas kezdegi balalyq, namyskerlik qoı, qaraǵym.

Avtor. Qazaq ádebıetiniń áskerı taqyrypqa jazylǵan týyndylary týraly pikirińiz qandaı?

Baýyrjan. Ol týraly aıtsam bárin de ókpelep qalasyńdar. Áskerı taqyrypty bizdiń kópshilik jazýshylarymyz áli túsinbeıdi. Túsinbeıtini tájirıbe, bilimi jetpeıdi. Al áskerı ómir kúrdeli, onyń ústine kóktemdeı qubylmaly ómir. Sondyqtan onyń tereń syryn bilý ońaı emes. Adamnyń úıdegi psıhologıasy bir basqa da, soǵystaǵy psıhologıasy múlde ózgeshe bolady. Bul eki jaǵdaıdaǵy psıhologıanyń arasy jer men kókteı. Árıne, soǵysta bolmaı-aq, sýyq okopta jatpaı-aq, tóbeden tóngen bombanyń janyńdy sýyryp alardaı bop shyńǵyrǵan daýsyn bilmeı-aq, jaraly jer men jaraly adamnyń yńyrsyǵanyn estimeı-aq, dári men qannyń ısin ıiskemeı-aq, úıde otyryp-aq áskerı shyǵarma jazýǵa bolady. Ondaı jazýshyny, jalpy bilimi bolǵanymen, soǵystan saýaty joq jazýshy deımiz. Al ózi saýatsyz jazýshynyń keıipkeri nadan bolyp shyǵady. Ondaı keıipkerler, mysal úshin, Uly Otan soǵysynda qarsy kelgen jaýdy naızaǵa shanshyp alyp, laqtyra beredi, laqtyra beredi. Al onyń adamdy laqtyrǵan jerine seniń tas laqtyrsań qulashyń jetpeıdi. Bul bizdiń asyl qazynamyz aýyz ádebıetiniń tásili. Eger «Qoblandy batyr» jyryn ózimizdiń eń alǵashqy áskerı dastanymyz dep eseptesek, sony birinshi jyrlap shyǵarǵan aqynnyń soǵysqa qatyspaǵan jan ekeni beseneden belgili bolyp turady. Ondaǵy soǵystardyń bári de soǵys ómiriniń shyndyǵynan aýlaq alshaq jatady. Al adam týraly ǵylym keń óristegen qazirgi zamanda ásker psıhologıasyn aýyz ádebıetiniń ádisimen beınelep, sýretteýge bolmaıdy.

Soǵystan pálenbaı myń shaqyrym jerdegi alysta, týǵan úıinde otyryp jazǵan jazýshy turǵaı, maıdannan 250 kılometr alysta bolǵan tyl ofıseri aldyńǵy shepte júrgen dıvızıa komandıriniń, al maıdannan on kılometr aýlaq turatyn shtab hatshysy alǵy shepte júrgen jaýyngerdiń psıhologıasyn bilmeıdi. Sondyqtan olar ózi bastan keshpegen erlik pen batyldyqty, úreı men qorqynyshty soǵysqa qatynasqan adam senetindeı etip sýretteı almaıdy. Ondaılar tek qana ózderiniń oqyǵandarynan, estigenderinen, óz oıy ǵana jetken mólsherden qospa jasaıdy. Qospa degenniń ne ekenin bilesiń be? Qazaqta osyndaı bir dám bar. Ony irimshiktiń, qurttyń, tarynyń, bıdaıdyń talqanynan jasaıdy. Bárin aralastyryp jiberip, sary maıǵa janshady. Sonda odan aýzyna salǵanda irimshiktiń de, syqpa qurttyń da, tarynyń da, talqannyń da dámi bilinip turady. Biraq ol tary da emes, irimshik te emes, nebári qospa ǵana. Soǵys jaıyndaǵy ár kitaptyń áserinen quralǵan shyǵarma da sondaı bolady. Sen zeńbirek komandıri boldyń, artılerıanyń kishi komandırisiń. Ózin oılashy: jabyq pozısıadan jaý jaqqa dúńkildetip snarád joldap jatqan sen dál sol sátte, tóbesinen seniń jibergen snarádtaryn ysqyryp ótip, okobynyń jıegin jaý pýlemetiniń oǵy ınedeı shabaqtap jatqan kezdegi ózi bas bolyp jigitterin atakaǵa kóterýge mindetti jaıaý ásker kishi komandıriniń psıhologıasyn bilesiń be? (Men basymdy shaıqadym). Bilmeısiń. Bilmegen soń ony jetkizip aıtý kıyn. Al soǵystyń fılosofıasyn, soldattyń psıhologıasyn jetkizip kórsete almaǵan týyndy áskerı shyǵarma emes, ásheıin shatpyraq qana bolady, qaraǵym. Sen de áskerı taqyrypqa jazyp júrgenderdiń birisiń. Kóńilińe kelse de meniń senderdiń shyǵarmalaryn jaıynda aıtar shyndyǵym osy, shyraǵym.

— Sonymen tańerteń rabfaktyń esigin qatty jaýyp ketsem de, jastyqtyń qyzbalyǵymen bári bir basqa kún kóris tabarmyn desem de, tús aýa-aq tyǵyryqqa tirele bastadym. Endi Syrǵabekovke de, Táshtıtovke de barýymnyń reti joq dep bildim. Sóıtip, salbyrap kóshede kele jatqanymda artymnan bireýdiń meniń atymdy ataǵan daýsy estildi. Jalt qarasam buryn Jýaly aýdandyq atqarý komıtetinde ózimmen birge qyzmet istegen Tımofeı Terentevıch Dýbovık degen kisi kele jatyr.

— Aınalaıyn-aý, óziń jetkizetin emessiń ǵoı, — deıdi qolyn usynyp.

Ekeýimiz shurqyrasyp tabystyq. Ol maǵan birden:

— Júr, ekeýimiz aldymen bir jerden baryp tamaq isheıik. Meniń kúni boıy as ishýge mursham bolǵan joq, — dep usynys jasady.

Dýbovık jol-jónekeı meniń hal-jaıymdy surady. Asqanada otyrǵanda ózinin qazir Shymkentte ónerkásip bankynyń basqarýshysy bolyp qyzmet isteıtinin aıtty. Meniń jaı-japsaryma ábden qanǵannan keıin ol meni Shymkentke qyzmetke shaqyrdy. Men basqaratyn bankke ekonomıs bolasyń, — dedi.

— Bolaıyn, — dedim men. Ol jumys meniń qolymnan kele me, kelmeı me, onda sharýam joq tipti.

— Endeshe, sen osy sátten bastap Shymkent ónerkásip bankynyń qyzmetkerisiń, — dedi Dýbovık qolyn qaltasyna salyp jatyp. — Má, eki júz som aqsha. Bul senin ázirge alǵan avansyń bolyp esepteledi. Má, mynaý Shymkenttegi meniń úıimniń ádirisi. Qazir poezǵa minip júrip ket te, týra bizdikine baryp tur. Eki kúnnen soń artyńnan men de jetemin.

Bul ózi 1931 jyldyń bas kezi bolatyn. Meniń mańǵazdanyp, buldanarlyq jaıym joq edi. Asqanadan shyǵysymen vokzalǵa bardym da, bılet alyp, birden Shymkentke tarttym.

Avtor. Siz «Bizdiń semá» kitabyńyzdy qashan jazdyńyz. Ony qazaqsha shyǵartpaısyz ba?

Baýyrjan. Bul kitapty men 1947 jyly Bas shtabta oqyp júrgen kezimde jazdym. 15 kúnde bitirdim. Ony qazaq, tilinde shyǵarmaımyn. Óıtkeni ol tek qana orys oqyrmandaryna arnalyp jazylǵan dúnıe.

Avtor. Bul kitabyńyzdyń jalǵasy joq pa?

Baýyrjan. Bar, jazýly daıyn tur. Orys tilinde. Baspaǵa usynǵam joq. Óziń ólgennen keıin de bir nárselerińniń jarıalanýy kerek shyǵar.

— Al sonymen men Shymkentke keleıin. Meniń artymnan astanadaǵy jumysyn bitirip, Dýbovık te qaıtyp oraldy. Kelisimen ol: «B. Momyshuly Shymkent ónerkásip bankynyń ekonomısi bolyp taǵaıyndalsyn» degen buıryq jazyp, qolyn qoıdy da, Korneev degen aǵa ekonomısi shaqyrtty.

— Myna jigitti ekonomıs etip taǵaıyndadyq, — dedi Korneevke meni tanystyryp.

— Arnaýly bilimi bar ma? — dep surady Korneev.

— Joq.

— Endeshe qate jasaǵansyz, — dedi Korneev Dýbovıkke. — Arnaýly bilimi barlar da ekonomısikke jaramaı jatady. Men bulaı etýińizge keńes bermeımin. Ózińizdiń de arnaýly bilimińiz joq, kúıip ketesiz.

— Men buıryqqa qol qoıdym, — dedi Dýbovık daýsyn kótermeı jaı sóılep. — Endi ony ózgertpeımin. Men bul jigittiń qabiletti ekenin bilemin, úıretemiz, alyp ketedi.

— Onda ózińiz úıretersiz. Men oqyta almaspyn.

— Joq, siz úıretesiz, — dedi Dýbovık taǵy da daýsyn kótermesten. — Siz meni de, muny da úıretesiz, úıretýge mindettisiz. Biz bilmeımiz, al siz eski mamansyz.

— Mamanmyn, biraq muǵalim emespin.

— Muǵalim bolý nıetke baılanysty. Bizdiń ortaq isimizge adamdar men mamandardyń adal nıeti qajet.

Korneev úndeı almaı qaldy. Alǵashynda osqyrynyp júrgenimen, artynan ol eptep maǵan úırete bastady. Onyń tapsyrmalaryn men buljytpaı oryndaı berdim. Qart maǵan birte-birte jibip, jumsara tústi.

— Myna jigitimizden birdeńe shyǵatyn túri bar, — dedi ol bir kúni Dýbovıkke. — Arnaýly bilimi bolmasa da, yqylasy kúshti eken.

Arnaýly bilimim bolmasa da ekonomıs bop bir jyl qyzmet istedim.

Avtor. Qazir ne jazyp jatyrsyz?

Baýyrjan. Qazir jazǵanymdy aıtýǵa aýzym barmaı otyr. Bir nárseni bitirdim. Ony jazyp júrgenime 3 — 4 jyldan asyp ketti. Kólemi 350—400 betteı boldy. Bul nárseniń shartty aty «Poslednıe dnı voıny, poslednıe dnı soldata». Ózin óte qınalyp jazdym. Ottan alǵan qyp-qyzyl temirdi ustalar tóske salyp soǵyp-soǵyp, qajetti pishinge keltirgen soń shyj etkizip sýǵa tastaı salmaı ma? Sol sıaqty jazǵanymdy «sýytý» úshin biraz ýaqyt tyǵyp tastadym da, sodan soń «Arasan-Qapalǵa» aparyp, bir jarym aı qaıtadan qarap shyqtym. Shynymdy aıtsam ony ózim áli de shıkileý dúnıe dep taptym. Mundaı úlken taqyrypqa ondaı shala nársemen kórinýge bolmaıdy dep túıdim. Qaıta jazýym kerek degen qorytyndyǵa keldim. Demalyp, densaýlyǵymdy túzep, sál esimdi jınaǵan soń buǵan qaıta otyramyn. Munyń qalaı sáti túsedi, bilmeımin. Shala týyp, tymaqqa salyp, keregeniń basyna ilip qoıǵan baladaı bolyp, osy meniń qol-aıaǵymdy býyp otyr. Ony tastap eshqaıda kete almaısyń, jańa nársege jáne kirise almaısyń. Osy kitabymdy túbegeılep, túptep, oqýshy qolyna berip ketsem armanym bolmas edi dep te oılaımyn, qaraǵym.

1932 jyly noıabrde meni voenkomatqa shaqyrdy. Jınalǵan jigitterdi tyr jalańashtandyryp, dárigerlerdiń aldynan ótkizip jatyr. Bireý syrtty, bireý ishti, bireý tisti qarap, taqıa júgirtpek oınaǵandaı, dárigerden dárigerge qaraı syrǵyp kele jatyrmyz. Menimen Imanálıev degen bir jigit qatar kirgen edi. Alǵashynda sap-saý jigit komısıaǵa kirgende birese ishim, birese itisim dep, óp-ótirik qınaldy da qaldy. Kóz dárigeriniń aldyna kelgende judyryqtaı áripterdi kórmeımin dep, kópe-kórneý ótirik soqty. Men dárigerlerge densaýlyǵymnyń jaqsy ekenin aıtyp, áripterdiń bárin zaýlatyp oqyp berdim.

Eń sońynda komısardyń aldyna jańaǵy Imanálıev ekeýmiz taǵy da qatar bardyq.

— Ózińiz aıtqanyńyzben densaýlyǵyńyzdan áskerge barýǵa bóget bolarlyqtaı aqaý tabylǵan joq, — dedi komısar ana jigitke. — Sizdi áskerge alýǵa bolar edi. Biraq ózińizdiń barǵyńyz kelmeıtin sıaqty. Biz áskerge óz erkimen barǵysy kelgenderdi ǵana alamyz.

Imanálıev basyn ızep shyǵyp ketti.

— Sizdiń de densaýlyǵyńyz jaramdy, — dedi komısar maǵan. — Biraq qart kisiniń jalǵyz balasy bolǵandyqtan, sizge beriletin jeńildik bar. Eger áskerge barǵyńyz kelmese, sizdi de qaldyrýǵa bolady.

Barmaımyn deýge meniń aýzym barmady.

— Baramyn, alyńyzdar, — dedim komısarǵa.

Erteńinde úıge mynadaı qaǵaz keldi:

KELÝ KARTASY № 20

Azamat Momyshuly Shymkent shaqyrý komısıasynyń uıǵarymy boıynsha áskerge jaramdy dep tanylyp, 8 komandaǵa tirkeldi.

Sol sebepti ol 1932 jyldyń 7 noıabrinde saǵat 7-de Shymkent qorǵanyna kelýge mindetti.

Komısıa predsedateli (Qol qoıǵan).

İs júrgizýshi (Qol qoıǵan).

(Mór basylǵan).

Avtor. Kitaptaryńyz neshe ret basylyp shyqty? Qandaı tilderge aýdaryldy?

Baýyrjan. Kitaptarymnyń kúni búginge deıingi tırajy bir mıllıon danadan asty. Olardyń jeke taraýlary cheh, polák, ıspan, fransýz, aǵylshyn tilderinde basylyp shyqty. Tolyǵyraq bolyp ózbekshege aýdaryldy.

— Áskerı qyzmetti men Termezde ótedim. Qyzyl ásker boldym. Jaýynger qataryńda tapsyrma oryndaı júrip, úzdik qyzyl ásker ataǵyna ilindim. Polkymyzdyń komandıri Dmıtrıı Kovalenko degen kisi edi. Bir kúni strelbıshede bolǵan jattyǵýda sol kisiniń kózine tústim. Alǵashqy áskerı ustazym Nıkolaı Redın degen kisi kúni búginge deıin kóz aldymda. Bul jaıynda men «Pomkomvzvod Nıkolaı Redın» degen áńgimemde jazdym. Ony kitaptan oqyp al.

Men ol áńgimeni oqyǵanmyn. Baýyrjan Momyshulynyń 1962 jyly shyqqan «Za namı Moskva» kitabynyń eń sońǵy betteri naq sol áńgimemen aıaqtalady. Baýyrjan, uzyn, etsiz saýsaqtarymen murtynyń eki jaq shalǵaıyn kezek sıpap, sál tynys alǵan osy bir sátte sol áńgimeni esime aldym. Áńgimeniń bas jaǵynda Nıkolaı Redınniń jas qyzyl ásker Momyshulyn qalaı úıretkeni, ony qalaı mergendikke baýlyǵany baıandalady. Dıvızıa tekserýge Býdennyıdyń orynbasary general Kogosov kelgende, qyzyl ásker Shylymylynyń (Momyshulynyń) úsh mınýtta otyz eki oq shyǵaryp, onyń jıyrma ekisin nysanaǵa tıgizgeni, osy shapshańdyǵy jáne mergendigi úshin generaldyń Baýyrjan men onyń ustazy Nıkolaı Redınge alǵys jarıalaǵany aıtylady. Ustaz ben shákirt osydan on jyldan asa keıin, Uly Otan soǵysynyń maıdanynda kezdesedi. Bul kezde Baýyrjan Momyshuly dıvızıa komandıri de, Nıkolaı Vasılevıch Redın sol dıvızıaǵa qarasty tankke qarsy qoldanylatyn artılerıa dıvızıonynda vzvod komandıri. Biraq Baýyrjan alǵashynda burynǵy ustazynyń óz qaramaǵynda qyzmet etetinin bilmeıdi. Tek bir urysta Redın esimdi artıllerıstiń bes tank joıǵanyn estip, sol adammen tanysqysy, júzdeskisi keledi. Ol Baýyrjannyń birinshi ustazy Nıkolaı Redınniń ózi bolyp shyǵady. Sodan keıingi urystardyń birinde aýyr jaralanǵan Redın Baýyrjannyń kóz aldynda qaza tabady. Áńgime bylaı aıaqtalady:

«...Telefon shyryldady.

— Joldas polkovnık, — dedi tanys emes áıel daýsy, — men dárigermin. Ǵafý etýińizdi suraımyn. Bizge jańa ǵana starshına Redındi alyp keldi, jarasy óte aýyr...

Men dereý medsanbatqa jettim. Zembilde jatqan Nıkolaı Vasılevıchtiń júdeý júzi qup-qý bolyp ketipti. Palatadan qan men qaraǵaı qylqanynyń ısi múńkıdi.

Men kelip kirgende, Redın qarmanyp ornynan turmaq boldy.

— Baýyrjan! — dedi ol maǵan. — Kelip qaldyń ba? Kórmeısiń be, nemisterdiń omyrtqamdy omyryp jibergenin... Komdıv kelgende ornymnan da tura almaı qaldym!.. Budan ótken ókinish bola ma, Baýyrjan. Sen meniń munymdy ǵafý et, qalqam...

— O ne degenińiz, Nıkolaı Vasılevıch, o ne degenińiz, qymbattym, turýdyń keregi ne!. Ustazdyǵyń úshin, qyzmetiń úshin kóp raqmet saǵan, Nıkolaı Vasılevıch! Raqmet saǵan, qymbattym!

Ol kózin ashyp, sup-sýyq bop muzdap bara jatqan qolyn usyndy da, daýsy estiler-estilmes bolyp bylaı dedi:

— Sen solaı deısiń be?.. Sovet Odaǵyna qyzmet etemin! — Bul onyń eń sońǵy sózi boldy.

Men ony qushaǵyma alyp, eńirep qoıa berdim.

Meniń alǵashqy ustazym, tuńǵysh komandırim Nıkolaı Vasılevıch Redın osylaı dúnıeden qaıtty».

Avtor. Siz jaıynda el ishinde aıtylatyn ańyz orasan kóp. Qazirgi jazba ádebıettiń zamanynda aýyz ádebıetiniń de keıipkeri bolyp júrgen eki-úsh adam bar. Olar: S. Muqanov, B. Momyshuly jáne S. Janbaev. Ózińiz týraly etek alyp ketken sol ańyzdar jaıynda ne aıtar edińiz.

Baýyrjan. Men ómirimde eki túrli ańyzdy basymnan keshirdim. Bir kezde meni jer-kókke syıǵyzbaı ańyzǵa aınaldyra maqtady. Keıingi kezde árkimder ańyzǵa aınaldyra jamandady. Maqtady dep tasqamyn joq, jamandady dep jasyǵamyn joq. Qara qyldy qaq jarǵandy maqtaıdy da, boqtaıdy da ǵoı, qaraǵym.

V

Avtor. Jazýshylyqqa shyndap qashan bet burdyńyz?

Baýyrjan. Partıa men úkimet áskerde kóp qyzmet istediń, demal dep, aıyna eki júz som pensıa taǵaıyndap, aýylyma qaıtardy. Elge kelgennen keıin eki qolym aldyma syımady. Qyzmetke turaıyn desem, mamandyǵym joq. Qalaı dáriger, agronom bola almaǵanymdy joǵaryda aıttym. Mamandyǵym bolmaǵan soń maǵan jumys ber dep eshkimge aıta almadym. Qarap júrýge taǵy da bolmady. Az bolsyn, kóp bolsyn biraz ómir súrippin. Sol ómirde kórgenderim de az emes eken. Aıtsam arttaǵylarǵa ǵıbrat bolarlyq ta jaılar jetkilikti sıaqty. Bilim de, tájirıbe de, olardy aıtyp berýge til de barshylyq. Qazaqta: «Saıtan ólmeıdi, adam óledi» degen naqyl bar. Endeshe, erte me, kesh pe, men de sol óletinderdiń birimin. Osylardy oılap otyrdym da bir kúni: «Meniń bilimimniń, tájirıbemniń, áı, qudaı biledi, ana dúnıege keregi joq shyǵar. Endi qalǵan ómirimde kórgen-bilgenimdi jastarǵa aıtyp keteıin» dep qolyma qalam alyp, jazý jumysyna kiristim. Ózim kórgen asyl azamattar ónegesin, óz tájirıbemdi ósip kele jatqan urpaqqa úlgi etip qaldyrýdy adamgershilik paryzym dep bildim. Jazýshylyqqa osylaı bet burdym.

Sóıtip, bir jyl ótti. Men áskerı boryshymnyń merzimin ótep boldym. Osy kezde Kovalenko maǵan vzvod komandıri bolyp áskerde qalsań qaıtedi degen usynys aıtty.

— Kári ákeniń jalǵyz balasy edim, — dedim men oǵan. — Qatardaǵy qyzyl ásker retinde paryzymdy ótedim ǵoı. Ómir boıy áskerı adam bolsam dep oılaǵan kisi emespin. Sondyqtan meni elge qaıtarýyńyzdy ótinemin.

Kovalenko qarsy bolǵan joq. Qys túse men áskerden bosap, elge qaıttym.

Avtor. Siz ózińizdiń maqal, mátelderińizdi qalaı shyǵardyńyz?

Baýyrjan. Maqal, mátel — ómir tájirıbesi. Qınalǵan, qysylǵan sátteriń men shaqtaryń bar, sol qysylshań kezden qalaı qutylǵanyńdy oımen órnektep, sózben kesteleseń, tujyryp qysqa beıneleseń naqylǵa aınalady. Qol astyńda pálendeı myń soldat bolyp, onyń pálendeı semásynyń taǵdyry jáne seniń moınyńda bolsa, oılanbaı otyra almaısyń. Sonymen soldatty ólimge jumsaý da ońaı emes. Qaramaǵymdaǵy jaýyngerler maǵan tek baǵynyshty ǵana bolǵan joq. Olardyń ishinde aqylgóıleri de kóp boldy. Keıde solardyń aýyzdarynan asyl sózder atqylap jatady. Men elden estigenimdi, oımen elep, eksheı berdim. Ekshegenimdi erinbeı qaǵazǵa túsirdim.

Avtor. Sizdiń sol kóp naqyldaryńyz ishinde ásirese ótkiri, ýyttysy «Baqanyń baǵynan, suńqardyń sory artyq» degen maqalyńyz qalaı týyp edi?

Baýyrjan. Jaqsy komandır jaýyngerin zor etedi. Jaman komandır ofıserin qor etedi. General Panfılov qaıtys bolǵannan keıin az ýaqyt bolsa da osyndaı bir komandırge tap boldyq ta, ol búkil dıvızıanyń berekesin aldy. Sondaı bir qysylǵanda aýyzdan shyqqan sóz ǵoı bul, qaraǵym.

Men qaqpaılaǵanmen Baýkeń ózi nysana tutqan jelisinen aýytqysy kelmeıdi bilem, óz arnasyna qaıta túse jóneledi.

— Sonymen 1933 jyldyń aıaǵynda, qaqaǵan qysta, shınelimniń eki etegi deleńdep, shlemimniń eki qulaǵy salpańdap, Býrnyıǵa toqtaǵan poezdan dik etip jerge tústim. Poezda kele jatqanda Taıganyń aldan qashqan aq túlkisiniń quıryǵyndaı jep-jeńil, jup-jumsaq sıaqtanyp, dala betinde bulańdap turǵan borannyń jerge túskende ekpini er jigitti alyp soǵardaı qatty eken. Mańdaıynda qyzyl juldyzy jarqyraǵan shoshaq shlemniń eki qulaǵyn ıegime qamzaý etip baıladym da, aldymen aýyl jaqqa qaradym. Aýyl kórinbeıdi. Mynaý sansyz aq túlkiniń quıryǵyndaı bulańdaǵan aq tútekterdiń ar jaǵynda, tórt-bes shaqyrym jerde ǵana tur. «Júr-júrlep!» júrekti saǵynysh jeteleıdi. «Sabyr, sabyr!» dep sanam tartpaqtaıdy. Jas adamǵa júrek — bı. Sana bıleıtin shar tartqan kez emes edi ǵoı ol. Saqyldaǵan aıaz, soǵyp turǵan boranǵa qaramastan: «Qaıdasyń aıaýlym, aýylym? Qaıdasyń ata-ana, baýyrym?!»—dep, Myńbulaqty betke alyp, júrdim de kettim.

Boran meniń keýdemnen soǵady, men ony keri ıteremin. Ekeýmiz teke tirespen kelemiz. «Aınalaıyn dalamnyń aq borany! Baýyrjan áskerde qandaı azamat boldy eken dep synaǵyn keletin bolar seniń. Syna! Al aıaǵymnan! Kúres menimen. Báribir Baýyrjan seniń qıqaǵyńa kónbeıdi!» deımin óz-ózimnen kúbirlep.

Sóıtip, Evgenevkanyń tusyna jettim. Jol seloǵa soqpaı, syrtymen ótetin edi. Bala kúnimde kóshesinde talaı ret asyr salǵan selo kózime jyly ushyrap ketti. «Evgenevka, amansyń ba, eı?» dedim bar daýsymmen aıqaılap. Meniń aýzymnan shyqqan aıqaıdy boran ala qashyp, estirtpedi-aý deımin, sirá, murjalary qıqıyp, shatyrlary tońǵan torǵaıdyń qanatyndaı qobyrap turǵan selo beri qaraı júrmeı, ary qaraı alystaǵan sıaqtanyp, kózimnen ǵaıyp boldy. Taǵy da az-maz turdym. Boran sál tolastap, selo qaıta kórindi. Kózimmen Goncharovtardyń úıin izdep taptym da: «Áı, Vasıl, ne istep otyrsyń?» dep taǵy bir sańq etip, qaıtadan aýylyma qaraı aıańdadym.

Bir kezde qar oıylyp ketip, belden keler tereńge gúmp ettim. Myńbulaqqa jetkenimdi sonda ǵana bildim. Óıtkeni bizdiń aýylymyzdyń aınalasy sansyz bulaq bolatyn. Sondyqtan da ol jer Myńbulaq atanǵan. Ol bulaqtardyń sýy qysta qatpaıtyn, jyly bolatyn. Osyndaı boran soǵyp turǵanda betin qar búrkep qalǵany bolmasa, boran basylysymen bulaqtar betin ashyp, boılarynan býy burqyrap jatatyn. Sóıtsem men sol bulaqtarǵa kelip súringen ekenmin.

It úrdi. Myńbulaqtyń bosaǵasyna jetkenimdi endi tipti aıqyn sezdim. Sartyldatyp qaqpany qaqqan túngi jolaýshydaı bolyp, judyryqtaı júregim keýdemdi urǵylady. Biraq bir tań qalǵanym buryn aýylda bir ıt úrse, dereý oǵan ekinshisi qostap, sháńkildep úshinshisi, mańqyldap tórtinshisi qosylyp, shyǵa keletin edi. Sóıtip, ıt úniniń ansambli týatyn edi. Sonda maǵan birine-biri ún qosý jaǵynan ıtten uıymshyl esh haıýan joq shyǵar degen oı keletin. Endi mine tarqaǵan ansámblden qalǵan jalǵyz ánshideı bolyp, jalǵyz ıt qana sháýildeıdi.

Avtor. Eń jaqsy kóretin ulttyq tamaǵyńyz ne?

Baýyrjan. Bylamyq pen botqa, tary kóje, kúrish kóje, suly kóje, bir sózben aıtqanda kójeler. Bulardyń bári meni «asharshylyqta jegen quıqadaı» aýzymda dámi máńgi qalǵan astar. Qazir bireý «ashyǵan bıdaı kóje» degen sózdi aýzyna alsa, men araq kórgen alkogolıkteı bolyp, óz-ózimnen tamsana bastaımyn.

— Borandy kúnderi aýyl úıleriniń esigi bekitýli bolady. Buıyǵyp árkim óz otynyń basynda otyrady. Ondaıda kezegen aıaq qydyrmashylar da qybyr ete almaıdy. Mine, osyndaı sáttiń bárinde, keshke taman, borannan buǵyp, Jýalynyń baýyryna tyǵyla jym-jyrt bop jatqan aýylyma keldim. Ústin jym-jylas etip qar basqan, jym-jyrt aýylym maǵan jaınaǵan jármeńkedeı bop kórindi sol sátte.

Bizdiń úıdiń qaqpasy bekitýli eken. Júgirip otyryp, úı syrtyndaǵy qar basqan terezege bardym. Betimdi sýyq shynyǵa taqap turyp ákeme dybys berdim.

— Bul kim? — dep jalǵyz ulyn saǵynyp, elegizip otyrǵan ákem tereze aldyna keldi.

— Jáke, men ǵoı! — dedim daýsym balapandaı shar ete túsip.

— Áı, Aıqan, etigim qaıda? — degen áke daýsyn jáne estidim. Sodan soń shınelimniń Myńbulaqtyń sýyna malynyp, saýys bop qatyp qalǵan eki etegimen omby qardy syzyp, asyǵa qaqpaǵa qaraı júgirdim.

Alystan ańsap kelgende týǵan úıiniń esigin aldyńnan shyǵyp ákeń ashqan qandaı ǵanıbet deseńshi, shirkin! Eki aıaǵyn qońyltaıaq etikke suǵa salyp, kóılek-dambalshań jalańbas júgire shyqqan, kózinen ystyq jasy saqalyna monshaqtaǵan sol sáttegi áke sýreti júregimde máńgi saqtalyp qaldy.

Ákemniń asyrap salǵan Begimshe degen qyzy bolýshy edi. Esik ashýǵa sol qosa júgirgen eken. Ákem meni qushaqtap, maýqyn basqannan keıin Begimsheni kókemderdikine jumsady.

— Bar, Baýyrjan keldi dep habarla! — dedi.

Jákemniń júreginde qanshama maǵan degen saǵynysh, maqtanysh, úmit jatqanyn men sonda ǵana ańǵardym. Biraq men ákemniń kári júregin syzdatqan saǵynyshyn sál basqanmen, atalyq asyl maqtanyshyn ol kezde aýyl tóńireginen asyra almadym. Úmitin úlbiretip kózi tirisinde qolyna ustata almadym.

VI

Avtor. Arǵy-bergi ánshi kompozıtorlardan kimdi erekshe baǵalaısyz? Án men kúıden asa unatatyndaryńyz qaısylary?

Baýyrjan. Toqtaı turǵyn. Men oıymdy aıaqtaǵamyn joq áli... Ne dedim men? Iá, úmitin úlbiretip kózi tirisinde alaqanyna aparyp qondyra almadym. Ózine ómir bergen asyl ata-anańnyń qasıetti qaryzyn ózderiniń aldynda óteı almaı ótý de arman eken-aý, qaraǵym. Olar: bizge qaryzyńdy ózińniń paryzyńa aınaldyryp, bizdiń nemerelerimizge ber dep qaırylmastan kete beredi eken ǵoı jaryqtyqtar. Al nemere degenderi seniń asyl boryshyńdy ıesine adal ótegenińdi bilse jaqsy, bilmese janyńa jamaý ǵoı ol da bir. Árkimniń óz qaryzyn ózine ótegenge ne jetsin ómirde! Alǵanyńdy aqy ıesine qaıyrý da ǵanıbet qoı, qaraǵym. Al jańaǵy suraǵyńdy qaıtadan qoıǵyń.

Avtor. Arǵy-bergi ánshi, kompozıtorlardan kimdi erekshe baǵalaısyz? Án men kúıden asa unatatyndaryńyz qaısylary?

Baýyrjan. (Az oılanyp aldy). Burynǵy klasık kúıshi, ardager ánshilerdiń bárin de unatamyn. Al qazirgi ánshi, kompozıtorlardan kópshiligin joǵary baǵalamaımyn. Óıtkeni keıbir ánshiler qazaq ániniń áýenin buzyp, únin ózgertip, qazaqtyń tilin tutyqtyryp, sózin syndyryp aıtady.

Osydan keıin dombyra shertken sıaqtanyp, sol qolyn kótere ustap, on qolyn sermep, sózin aıqyn etip, «Qarakesekti» ándetip shyqty.

Surasań rýymdy Qarakesek,

Dosymnan dushpanym kóp qylǵan ósek.

Dushpannyń qýǵyndaǵan jalasynan,

Jatqanym qý qaraǵaı bolyp tósek.

Mindim de qarakókpen jylystadym,

Bardym da Qaraótkelge jyl qystadym...

— Bul naǵyz án ǵoı? — dedi Baýyrjan maǵan basyn ızep.

— Án.

— Qandaı án?

— Jaqsy án.

— Jaqsy deıdi ǵoı, — dedi ol qabaǵyn shytyp, — Tragedıalyq án emes pe?

— Iá, qasiretti, qaıǵyly án.

— Endeshe osy kúngi ánshiler bul ándi bylaı etip aıtady:

Surasań arýymdy Qara-kısek, Dosymnan dushpanym kýp qylǵan osek. Mındım de qorakýkpen jylystadym, Bardym da Qaraýtkelge jylqy ustadym...

Baýyrjan osylaı, óleńniń alǵashqy túsinikti sózderin adam uqpastaı etip ózgertip, kózin oınaqylandyryp, yrǵańdap, selkildep otyryp, qaıtadan ándetip shyqty.

— Mine, kórdiń be, keıbir ánshiler qaıǵyny bıge, qasiretti arzan kúlkige, muńdy qýanyshqa aınaldyryp jiberedi. Endeshe, men nege ondaı ánshilerdi jaqsy kórýge tıispin?.. A?..

Osylaı dep ol maǵan ejireıe qarap, qatty aqyryp qaldy. Osy kezde ana jaqtan áıeli júgirip kelip, esikti ashyp jiberdi de, japalaqtap meniń betime qarady. Tegi Baýkeń ekeýmiz birdeńege shataqtasyp qaldy ma dep sasqalaqtap kelgenge uqsaıdy.

— Baýyrjan, nemene, meni shaqyrdyń ba? — dedi odan soń kúıeýine betin buryp.

— Áı, japqyn esikti! — dep Baýyrjan áıeline qolyn bir-aq siltedi.

Kámásh esikti jaýyp, ketip qaldy. Sál únsiz túksıip otyrdy da, Baýyrjan sózin qaıtadan jalǵady.

— Men buryn Kúlásh marqumnyń ánderin kózim jasaýrap otyryp tyńdaıtyn edim. Qazir Bıbigúl án aıtqanda únsiz egilemin. Ertede qazaqtyń klasıkalyq ánderi tek erkek ánshilerdiń ǵana aýzymen taraǵan edi. Qazirgi klasıkalyq ánder áıel ánshilerimizdiń kómeıine uıalaǵan... Iá, jańa qaı jerge toqtap edim?

— Momynqul kókem men Sarakúl jeńeshem keldi júgirip. Bizdiń úıdiń ishi lezde máre-sáre boldy da qaldy aıaq astynan.

Buryn úıimiz edáýir múlikti bolýshy edi. Erteńinde aınalama kóz salsam tórdegi júk te, tósektegi jıhaz da jutań tartyp ketipti. Solardyń bári tamaqqa jumsalypty. Men kelgen kúni bizdiń úıde nebári bir puttaı ǵana un qalǵan eken. Sol azǵantaı unnan kún saıyn bir ýystap alyp, bylamyq istep kún kórip otyrsa kerek. Bir úıli jannyń qystan shyǵar bar úmiti soǵan tirelipti. Úıdiń osy jaıyn kórgennen keıin, kelgen bette sýyq tıip, aýyryńqyrap qalǵanyma da qaramastan 2 — 3 kúnnen keıin Shymkentke tarttym.

Aldymen ózimniń eski uıam — ónerkásip bankysyna bardym. Barsam Dýbovık áli sonda eken. Ony kórip men qýanyp, meni tanyp ol shattanyp, ekeýmiz máz-meıram boldyq.

— Áskerden keldiń ǵoı?

— Áskerden.

— Arnap maǵan kelip tursyń ǵoı?

— Iá, sizge, Tımofeı Terentevıch

— Birge qyzmet isteımiz ǵoı?

— İsteımiz. Men ázirmin.

Burynǵy Korneev aqsaqal ketip qalǵan eken de, onyń ornyna ekonomıs bolyp, Dogalın degen kisi kelipti. Bas býhgalter bolyp saqal-shashy áppaq qýdaı Býrmıstrov degen shal otyrypty. Dýbovık meni olarǵa tanystyrdy.

— Bizdiń burynǵy qyzmetkerimiz. Áskerge baryp keldi. Munda qaıtadan qyzmetke alamyz, — dedi ol.

Dýbovık meni jalaqysy joǵary dep ken isteri jónindegi aǵa ekonomıs etip taǵaıyndady. Buıryqtyń ekinshi pýnktine maǵan kóship-qoný qarajaty bosatylsyn jáne 30 som járdem jasalsyn dep jáne qosty. Býhgalterge eseptettirip, barlyǵy 110 som aqshany qolyma ustattyrdy da:

— Al Baýyrjan, osy qazir úıine jónel, — dedi Dýbovık. — Myna aqshanyń jartysynan kóbin qarttarǵa ber. Sen on bes kúnnen keıin taǵy da jalaqy alasyn. Ózińe sol jetedi. 2—3 kún úıińde aýnap-qýnap, jumysqa birjola kóship kel.

Tek áke ǵana jasaıtyn jaqsylyqty Dýbovık maǵan taǵy da jasady. Shınelimniń eki etegi deleńdep taǵy da aýylǵa jettim.

— Oý, neǵyp tez kelip qaldyń? — dep úıdegiler úrpıisip qaldy.

— Qyzmetke turdym, — dedim men jaırańdap.

— Qalaı tez boldy? — dep tańdanysty bári.

Men Dýbovıktiń jasaǵan jaqsylyǵyn aıttym.

— Bizdiń Baýyrjannyń juldyzy orysqa júredi, — dep Momynqul kókem jelpinip-jelpinip jiberdi.

Men ákemniń aldyna aqshamdy jaıyp tastap:

— Jáke, kereginshe alyńyz, — dedim masaırap.

Ákem sanap otyryp jıyrma somyn ǵana aldy.

— Joq, jartysynan kóbin alyńyz, — dedim Dýbovık aıtqandaı.

— Áı, shyraǵym, biz úıdegi adambyz, sen túzdegi jansyń. Bizge osy da jetedi, elmen qatar kún kóremiz. Jyraqta júrip, óziń qınalyp qalma, qaraǵym.

— Joq bastyǵym sizge alpys som alsyn dep aıtqan, — dedim de, ákeme taǵy qyryq somyn qosyp berdim.

VII

Avtor. Siz dombyra tartasyz ba, qobyz shalasyz ba?

Baýyrjan. Joq ekeýin de bilmeımin. Tek pıanıno, roıálda oınaımyn.

Avtor. Qazaqtyń qandaı ulttyq dástúr, qasıetterin jaqsy kóresiz?

Baýyrjan. Qazaqtyń qonaqjaılyǵyn jaqsy kóremin. Óıtkeni, bul tek komýnıstik qoǵamnyń múshelerine ǵana tán qasıet. Qazaqtyń dosqa degen meıirbandyǵyn unatamyn. Munda halyqtar dostyǵy men proletarlyq ınternasıonalızmniń asyl uryǵy jatyr. Qazaqtyń qas-jaýǵa qaharmandyǵyn qadirleımin. Munda Otandy qorǵaýdyń qasıetti sezimi saqtalǵan. Úlkenge jol berip, qurmet kórsetetin, sol sıaqty kishige kómektesip, izet isteıtin sypaıylyǵyn súıemin. Bul kollektıvtik tirshilikti qurmetteý. Jastarynyń ata-analary aldyndaǵy perzenttik boryshqa adaldyǵyn ardaqtaımyn. Bul — adamgershiliktiń negizi. Jas semádaǵy jarastyqty janym súıedi. Bul — semá — memlekettiń qaýipsizdiginiń negizi. Kári-jasynyń erinbeıtin eńbekshildigin jaratamyn. Bul — jan-jaqty órkendetýdiń sıpaty. Áke men balanyń, aǵaıyn arasynyń uıymshyldyǵyn unatamyn. Bul — memlekettik birliktiń basy. Taǵysyn taǵylar. Sosıalısik ómirimizge janasymdy dástúr, qasıetterdiń bárin de jaqsy kóremin, qaraǵym.

Avtor. Raqmet, Baýke. Endi Siz Myńbulaqtan Shymkentke aıtatyn shyǵarsyz?

Baýyrjan. Úıde eki-úsh kún bolyp, qaıtadan Shymkentke keldim. Dýbovık óziń kelgenshe saǵan bólme daıyndattyryp qoıamyn dep edi. Ol sózinde turypty. Maǵan dep ázirlettirgen ońasha bólmege bastyǵymnyń ózi bastap keldi. Soqa basty jigitke shaǵyn bólmeniń ózi daladaı bolyp kórinedi eken. Ústimdegi shınelimnen basqa ne astyǵa salar, ne basqa jastanar eshteńem joq. Japanǵa shyqqan jalǵyz aǵashtaı bolyp, bólmeniń ortasynda soıdıdym da qaldym.

— Saspa, — dedi Dýbovık meniń qysylyp turǵanymdy ańǵaryp. — Qazir saǵan Borıs baýyryń matras, jastyq, kórpe ákelip beredi. Óziń tósek-oryn satyp alǵansha, sony lajdaı turarsyń.

Tımofeı Terentevıch aýzyn jıar-jımasta bolǵan joq, esikten bir matrasty kóterip Borıs kirip keldi. Onyń artynan bir jastyq pen kórpe qushaqtap Dýbovıktiń áıeli endi. Ákem, sheshem, inimdeı bolyp qamqorlyq jasaǵan osy bir tamasha semányń jan jylýy ómir boıy meniń júregimde qaldy. Dýbovık sol kezde elýge taqaǵan kisi edi. Tegi oılaımyn ol Moskva, Lenıngrad sıaqty úlken qalalardan úlgi, ónege tarata kelgen eski qart bólshevıkterdiń biri bolýy kerek. Mundaı meıirim bólshevıkterdiń ǵana qanyna sińgen qasıet qoı.

Avtor. Aleksandr Bekpen qalaı tanystyńyz?

Baýyrjan. Ony Bekten suraǵyn.

Men ony Bekten de «suraǵan» bolatynmyn. Biraq Bek maǵan Jarytyp jaýap bermegen. Onyń 1968 jyly shyqqan «Pochtovaıa proza» deıtin kitabynyń alǵashqy betteriniń birinde kishkentaı ǵana tórt abzas bar. Sonda Bek 1942 jyldyń basynda Staraıa Rýssanyń túbinde turǵan Panfılov dıvızıasyn izdep barǵanyn, general Panfılov jaıynda materıal jınaǵanyn aıtady. Ekinshi ortalyq keıipkerim — Baýyrjan Momyshulyn da ómirdiń ózinen aldym; onyń polkynda bir aıdaı bolyp, marttyń bas kezinde keıin qaıttym. Keterimde polk komısary Logvınenko meni shyǵaryp salyp turyp:

— Siz qyrannyń uıasynda boldyńyz. Baıqańyz, sary aýyz balapan bolyp qap júrmeńiz, — dep edi.

Osy sóz árqashan da oıymda júrdi. Povestke kirispes buryn panfılovshylarǵa taǵy da 5 — 6 ret baryp qaıttym. Sodan keıin baryp povesti jazýǵa otyrdym deıdi. Bektiń maǵan bar «aıtqany osy ǵana bolatyn.

Bul tanystyq jaıyn Bekten góri Aleksandr Krıvıskıı 1964 jyly shyqqan «Umytpaı máńgi» degen kitabynda áldeqaıda tolyq etip baıandaǵan edi. Men sony esime aldym. Krıvıskıı kitabynyń «Moskva qaqpasynyń saqshysy» dep atalatyn eń alǵashqy bóliminde «Momyshulynyń kók dápteri» jáne «Brandenbýrg qaqpasy» dep atalatyn eki taraý bar. Onyń birinshisinde ataqty 28 batyr jaıynda «Krasnaıa zvezda» gazetinde eń alǵash ocherk jarıalaǵan áskerı tilshi A. Krıvıskııdiń Moskvaǵa Momyshulynyń kók dápterin ala kelgeni aıtylady. Kók dápter ıesiniń parasatty, bilimdi komandır ekendigi sýretteledi. Soǵan dálel retinde avtor kók dápterden birneshe mysaldar keltiredi. Baýyrjan Momyshulynyń soldattardy otanshyldyqqa tárbıeleý jónindegi oılaryn, pikirlerin aıta kelip, munyń ózi júıeli áskerı ǵylym bolarlyq dúnıe ekendigin kórsetedi. Al «Brandenbýrg qaqpasynda» Krıvıskıı Baýyrjan Momyshuly men Aleksandr Bek ekeýiniń qalaı tanysqanyn baıandaıdy.

Soǵys bastalǵan kúni Aleksandr Bek Moskva túbindegi dachada «Talant» degen (soǵystan soń aıaqtalyp, «Berejkovtyń ómiri» atalǵan) romanyn jazyp jatady. Soǵystyń habaryn estı sala jańa bastalǵan romandy jınap tastap, dereý Moskvaǵa keledi de, eki aptadan soń ózi tilenip Moskvanyń halyq jasaqshylarynan qurylǵan Krasnopresná atqyshtar dıvızıasyna alynady. Jaz boıy sol dıvızıanyń quramynda bolǵan Bek sol 1941 jyldyń kúzinde «Znamá» jýrnalynyń áskerı tilshisi bolyp aýysady. 28 batyr jaıynda ocherk jarıalanǵannan keıin bir kúni Bek «Krasnaıa zvezda» gazetiniń redaksıasyna kelip, Krıvıskıımen jolyǵady. Eger sen sol batyrlar jaıynda kólemdi eshteńe jazbasań, men jazaıyn degen oıym bar edi deıdi. Áskerı gazettiń kúndelikti áýre-sarsańymen júrgen Krıvıskıı ondaı eshteńe jazýǵa murshasy joq ekenin, múmkinshilik tapqan kúnniń ózinde kúrdeli nárse jazý qolymnan kelmeıtin shyǵar dep qaýiptenetinin aıtady. Sonymen, 1942 jyldyń fevralynda Bek poezben Holm qalasynyń túbinde turǵan Panfılov dıvızıasyna jóneledi. Dıvızıa saıası bóliminiń bastyǵy ony 28 batyr shyqqan Kaprov polkyna jiberedi. Kaprovqa kelse, onda ofıserlerdiń májilisi bolyp, aldaǵy bir shabýyldyń jospary talqylanyp jatady. Májiliske qulaq salyp otyrǵan Bektiń nazary oryssha óte jaqsy sóıleıtin, úni qulaqqa jaǵymdy, oıy júırik qazaq kapıtanyna aýady. Kapıtan talqylanyp otyrǵan jospardy tas-talqan etip, óz usynysyn baıandaıdy.

Májiliste sol kapıtannyń aıtqany qabyldanady. Moskvadan kelgen jazýshy: «Meniń osy kapıtanmen birge ketýim kerek» degen oıǵa keledi. Onyń sońynan qýa shyqsa, kapıtan aýyz bólmede áldekimmen telefon arqyly sóılesip jatady. Esikten shyǵa bergen Bek kapıtannyń:

— Iá, kórdim. Maǵan onyń kózi unamaıdy!.. — degen ashýly sózin qulaǵy shalyp qalady.

Osydan keıin Bek sasqalaqtaı bastaıdy. «Meniń kózim bul kapıtanǵa nege unamaıdy» dep, ózinen ózi qýystanyp esi shyǵady. Osyndaı qolaısyz kúıge túsken ol úıden shyǵyp, ormanǵa qaraı bettegen kapıtannyń sońynan qýyp jetedi. Ol óziniń bolashaq keıipkeri Baýyrjan Momyshulymen osylaı tanysady.

Tanysqannan keıin ol:

— Aıtyńyzshy, kapıtan, meniń kózim sizge nege unamady? — dep suraıdy.

— Qaıdaǵy kózdi aıtasyz? — deıdi alda ketip bara jatqan Baýyrjan artyna burylmastan.

— Meniń myna kózim, — deıdi Bek qolyn óziniń kózine taqap.

— Sizdiń kózińizde meniń sharýam joq. Siz soldat nemese qyz emessiz ǵoı men kózińizge qaraıtyn!

— Osy jańa ǵana sizdiń men týraly: «Maǵan onyń kózi unamaıdy» degen sózińizdi óz qulaǵymmen estidim ǵoı.

Baýyrjan kilt toqtap, artyna jalt buryldy da:

— Joldas jazýshy, siz ózińizdiń kózińizdi, qulaǵyńyzdy, tumsyǵyńyzdy ózińizge qatysy joq iske suqpańyz, — deıdi Bekke qatań únmen. — Men jańa shtab bastyǵymen sóılestim. Oǵan artılerıa dıvızıony baqylaý pýnktteriniń jaıyn baıan ettim. Biz baqylaý pýnktin artılerıanyń «kózi» dep ataımyz. Maǵan sol pýnktterdiń jabdyqtalýy unamady. Túsinikti me, sizge?

Alǵashqy tanystyqtary osyndaı oqıǵadan bastalǵan Bek polk komandıri Momyshulynyń qasynda bir aıdaı bolady. Nege ekeni belgisiz, Krıvıskıı alǵashynda Baýyrjan Bekti neshe túrli qınaýǵa saldy, onymen sóıleskisi kelmedi, syryn aıtpady, ádebıet úshin Bek onyń talaı qorlyǵyna kóndi, aqyry ol jeńdi, Baýyrjan áńgimesin aıta bastady dep sýretteıdi. Dıvızıadan keterinde polk komısary Petr Logvınenko oǵan:

— Siz qyrannyń uıasynda boldyńyz. Biraq ózińiz qarǵa bolyp shyǵyp júrmeńiz, — dep edi deıdi.

Budan keıin Krıvıskıı Bektiń alǵan materıalyn tolyqtyrý úshin dıvızıaǵa ekinshi ret kelgenin, odan soń jazǵan bloknottaryn joǵaltyp alyp, onyń úshinshi ret kelgenin aıtady. Bek qansha qaımyǵyp kelgenimen úshinshi rette de Baýyrjan oǵan áńgimesin aıtyp beredi. Sóıtip, «Volokolamsk tas jolynyń» alǵashqy povesi 1943 jyly «Znamá» jýrnalynyń besinshi, altynshy nomerlerinde, ekinshi povesi bir jyldan keıin dál sol nomerlerinde basylyp edi dep Krıvıskıı áńgimesin aıaqtaıtyn.

VIII

Avtop. Bir kezde «Adamdar tyńdy kóterdi, tyń adamdardy kóterdi» degen naqyl sóz týǵan edi. Sol sıaqty, Bek sizdi kóterdi, Bekti siz kóterdińiz emes pe? Kitap bitti, ataq shyqty. Endigi ara qatynastaryńyz qandaı?

Baýyrjan. Bektiń kitaby barlyq sosıalısik elderde basylyp shyqty. Polshada ony bizdiń «Abaı joly» romany sıaqtandyryp ınsenırovka jasap, sahnaǵa qoıdy. Ol aǵylshyn, fransýz, nemis, ıtalán, ıspan, grek, fın, arab tilderine aýdaryldy. Fınlándıada áskerı akademıada arnaýly sabaq retinde ótedi.

Baýyrjan áńgimesin úzip, «Qazaqstan» sıgaretine taǵy da qol sozdy. Onyń sońǵy sózi podpolkovnık Omarbaev aıtqan bir áńgimeni esime túsirdi.

Muqan Omarbaev Tashkent qalasyndaǵy Rahımov stansıasynyń mańynda turady. Ol ekeýimiz tórt jyl maıdanda birge boldyq. Muqan áli kúnge deıin áskerı qyzmette kele jatyr. Ol meniń sonaý soǵystan beri aramyzdan qyl ótpegen eski dosymnyń biri. Osydan 2 — 3 jyl buryn jolaýshylap kele jatyp Tashkentke soqtym. Muqan eldiń hal-jaıyn surap, máz-meıram bolyp qaldy.

— Baýyrjannyń haly qalaı, — dedi ol bir sózdiń retinde, — kórip júresiń be?

— Kóremin. Aman-esen.

— Mende Baýyrjannyń «Moskva úshin shaıqas» deıtin kitaby bar, — dedi podpolkovnık. — Senderdi saǵynǵan saıyn sol kitapty bir oqyp qoıamyn. Al endi bul naǵyz erlik kitaby, eldik kitaby ǵoı, shirkin! Sonymen birge men ony adaldyqtyń, adamgershiliktiń, otanshyldyqtyń ýstavy dep bilemin. Qazir mynaý jyl saıyn qaramaǵymyzǵa kelip jatatyn jas soldattarǵa osy kitapty sabaq retinde oqytar ma edi dep te oılaımyn. Áıtpese Joǵary bilim mınıstrligi ınstıtýttarda ótetin áskerı is sabaqtarynda osy kitapty oqytsa, qandaı jaqsy bolar edi. Munyń ishinde taktıka da, tájirıbe de, urys ta, utys ta — bári de bar. Bul — bar ýstavtardyń oıly da utymdy jıyntyǵy. Bul — jeńis kitaby. Ár taraýy — áskerı ǵylym, azamattyq bilim. Bizdiń jas soldat kezimizde mundaı kitap bolǵan joq. Bul kitaptyń áskerge jyl saıyn alynatyn jas soldattar úshin, Sovet Armıasynyń bolashaq urpaǵy úshin, sosıalısik Otanymyzdyń myzǵymas beriktigi úshin qosqan, qosyp otyrǵan, alda da qosar úlesi mol. Máńgilik úlesi bar kitap bul. Men osylaı baǵalaımyn.

Podpolkovnık sál oılanyp alyp, sózin qaıtadan jalǵady.

— Keshegi soǵys halyqtyń mıyna taıǵa tańba basqandaı etip, onyń erleriniń atyn máńgi este qaldyryp ketti! Sol eshqashan umytylmas erlerdiń biri Baýyrjan ǵoı. Esińde bar ma, Baýyrjannyń esimin eń alǵash men sen bergen bir jýrnaldan oqyp bilip edim. Sodan beri ol meniń eshqashan da esimnen shyqpas. Mynaý Shymkent, Jambyl oblystaryna jolaýshy barǵanda onyń jańa shyqqan kitaptaryn ádeıi satyp alyp júremin.

Búgin podpolkovnık, keshegi Uly Otan soǵysynyń soldaty osylaı degen edi.

— Sóıtip, birinshiden, Bek meniń atymdy eń alǵash dúnıe júzine tanytty. Ekinshiden, ol meniń jazýshylyq jolǵa túsýime túrtki boldy. Mine, osy úshin men oǵan árqashan da raqmet aıtamyn.

IX

Avtor. Meniń óz basym keıipker Baýyrjandy kádýeski Baýyrjannan joǵary-aý dep eshqashan da eseptegen emespin Baýke. Jańa siz bizdiń jasaǵan ózara shartymyz bar dedińiz. Ol ne shart ekenin suraýyma bola ma?

Baýyrjan. Ol kádimgi shart, Bekpen ekeýimiz jasasqanbyz. Alǵashynda aýyzsha ýádelestik. Bul Bek kitabynyń birinshi taraýynyń sońynda aıtylady. Onda kitap daıyn bolǵannan keıin avtordyń ony maǵan ákelip oqýǵa mindetti ekendigi kórinedi. Eger ol durys jazbasa, onda meniń ne isteıtinim aıtylady. Ol tus ázil sıaqty bolyp sýrettelgenimen, ekeýimizdiń tek qana shyndyqty jazýǵa sertteskenimiz ras bolatyn. Keıinen biz ol shartymyzdy qaǵazǵa túsirgenbiz. Oqımyn deseń, kórsetýime bolady. (Men basymdy ızedim. Baýyrjan daýystap áıelin shaqyrdy).

Áıeli ishki bólme jaqqa baryp, úlkendigi kishi-girim papka tárizdes qyzyl safıan dápterdi ákelip, kúıeýiniń qolyna berdi. Baýyrjan onyń orta tusynan bir-aq ashty da, mashınkaǵa basylyp, dápterge japsyrylǵan 3 — 4 paraq qaǵazdyń tusyn nusqap, meniń aldyma qoıdy.

— Má, oqyǵyn. Kerek etseń kóshirip alǵyn. Men ana jaqqa shyǵyp, azdap júrip keleıin.

Bólmede ońasha qalǵan men Baýyrjan aldyma qoıǵan qyzyl dápterdiń ashýly turǵan betine kóz saldym. Onyń eń basynda «Nash dogovor» degen eki sóz mashınkanyń úlken áripterimen jazylǵan eken. Buryn ózim estimegen bul jańa derekterdi men qyzyǵa oqyp shyqtym. Sol sharttyń ózim qazaqshalaǵan nusqasy mynadaı boldy:

BİZDİŃ SHART

Panfılov dıvızıasynyń Talǵar polkynyń jaýyngerleri men ofıserlerine ádebı eskertkish ornatý jaıyndaǵy ortaq tilekpen biz, Aleksandr Bek pen Baýyrjan Momyshuly, 1942 jyldyń basynda, maıdan dalasynda, aýyzsha shart jasasqan edik. Endi sony qaǵazǵa túsirýdi qajet dep taptyq.

1. Moskva túbindegi urystarda aǵa leıtenant Baýyrjan Momyshuly komandıri bolǵan panfılovshylar batalóny men Talǵar polkynyń jaýyngerlik joly jaıynda Aleksandr Bek «Volokolamsk tas joly» atty (3 nemese 4 povesten turatyn) kitap jazady.

Aleksandr Bek kitaptyń avtory bolady da, al Baýyrjan Momyshuly (onyń estelikteri, aýyzsha áńgimeleri, oılary, áskerı jazbalary) kitaptyń materıaly bolady. Sonymen birge, bul taqyrypqa tikeleı nemese janama qatysy bar basqa materıaldardy ekeý ara kelise otyryp, kitapqa paıdalanýǵa ábden bolady.

Aleksandr Bek jumys dokýmenti retinde Baýyrjan Momyshuly óz qolyna bergen barlyq materıaldardy, oılardy, áńgimelerdi, áskerı jazbalardy úshinshi adamǵa kórsetpeýge, eki adamnyń ózara syry, qupıasy esebinde saqtaýǵa mindettenedi.

2. «Volokolamsk tas joly» kitaby kórkem qıaldan jasalatyn úırenshikti ádebı týyndy emes, panfılovshylardyń aty-jónderi tolyq saqtalyp, olar qatysqan urystar sol qalpynda sýretteletin áskerı-dokýmentti shyǵarma bolatyndyqtan, kitap úshin tek Aleksandr Bek qana jaýap berip qoımaıdy, sonymen birge kitaptyń shyndyǵy úshin panfılovshylardyń arýaǵy aldynda, tarıh aldynda jáne zamandastar aldynda Baýyrjan Momyshuly qosa jaýap beredi. Sondyqtan Baýyrjan Momyshuly Aleksandr Bekten shyǵarmanyń kórkem shyndyǵy ómirde bolǵan oqıǵamen barynsha dálme-dál kelýin, ol oqıǵalardyń pedanttyq dáldik pen usaq dokýmentalızmniń izin qýalamaı, úlken shyndyqtyń jıyntyqtaý eleginen ótkizip, qorytylýyn talap etýge mindetti. Eger ádebı tásil, stıl, jazý mánerine baılanysty qajet bolsa ǵana, onda da ekeý ara aqyldasa otyryp, naqty bolǵan oqıǵadan sál-pál aýytqýǵa bolady. Onda da mundaı aýytqýdyń saldary soǵys ámiri shyndyǵynyń qan tógip, jan qıyp jınaǵan qasıetti dokýmentine kóleńke túsirmeıtin bolsa ǵana solaı etiledi.

3. Baýyrjan Momyshuly kitaptaǵy barlyq áskerı, áskerı-psıhologıalyq máselelerdiń durystyǵyna jaýap beredi, bul másele jóninde Aleksandr Bekpen ekeýiniń arasynda daý týsa, onda kesimdi sóz Baýyrjan Momyshulynyki bolady. Al arada ádebı másele jaıynda daý bola qalsa, onda sheshýshi sezdi Aleksandr Bek aıtady.

4. Kitap qoljazbasynyń túńǵysh redaktory Baýyrjan Momyshuly bolady.

Tek Baýyrjan Momyshulymen aqyrǵy toqtamǵa kelgennen keıin ǵana Aleksandr Bek kitap qoljazbasyn baspasóz betine usynady.

Sodan keıingi redaksıalyq jáne basqa da ózgertýler de múmkindiginshe Baýyrjan Momyshulymen kelisiledi. Sonymen birge biz bolashaq úshin negizgi dana dep tek ekeý ara kelisilgen qoljazbany ǵana (odan keıin eshqandaı ózgertý, túzetý engizilmeıtin) sanaımyz. Onyń bir danasy KazFan-da (Ǵylym akademıanyń qazaq fılıalynda), Baýyrjan Momyshulynyń ózge materıaldarymen birge orıgınal esebinde seıfte saqtalady. Ol dokýmentterdi, eger Baýyrjan Momyshuly qaldyrǵan ósıetti oryndaıtyn bolsa, Aleksandr Bek erkin paıdalanatyn boldy.

5. Kitapty qazaq tilinde shyǵarý úshin Baýyrjan Momyshulynyń basshylyǵymen qazaq jazýshylarynyń A. Bektiń qoljazbasyna ózgertýler, qosymshalar engizýine, sóıtip ony Baýyrjan Momyshulynyń qazaq jáne orys tilderindegi basqa materıaldary (ocherkter, áńgimeler, maqalalar, óleńder, áskerı jazbalar jáne basqalar) sıaqty alǵy nusqa retinde paıdalanyp, meılinshe qaıta jóndeýlerine bolady.

Eger mundaı jóndeýler kitap tekstiniń 50 prosentinen arsa, onda muqabaǵa jańa avtordyń (nemese avtorlardyń, qazaq jazýshylarynyń) aty qoıylyp, avtordyń atynan keıin: «Aleksandr Bektiń kitaby jáne Baýyrjan Momyshulynyń materıaldary boıynsha» degen sózder jazylady.

Eger ondaı jóndeýler kitap tekstiniń 50 prosentinen az bolsa, onda kitaptyń avtory bolyp Aleksandr Bektiń ózi qalady, biraq kitap betinde: «Qazaq tilindegi basylymyn óńdegen pálenshe» degen jazý turady.

Bul máseleni retteýdi Aleksandr Bek Baýyrjan Momyshulynyń erkine beredi, al Baýyrjan Momyshuly aýdarmaǵa jáne jóndeý jumysyna jetekshi bolýǵa mindettenedi.

Aleksandr Bektiń kitaptyń orys tilindegi kelesi basylymdarynda, alǵy sózde atap kórsete otyryp, qazaqsha basylymynan qalaǵan jerin alyp qosýyna qaqysy bar.

6. Bul shart 1942 jyldyń mart-aprelinde maıdanda jasaldy, 1944 jyldyń 18 dekabrinde Moskvada qaǵazǵa túsirildi.

ALEKSANDR BEK BAÝYRJAN MOMYSHULY

Men shartty kóshirip bola bergen kezde bólmege Baýyrjan kirdi.

— Káriliktiń qaqpanyna tústi degen osy eken, qaraǵym, — dedi ol maǵan muń shaqqandaı bolyp. — İshime yp-ystyq kúnshýaq ornap, ózimnen ózim kúlimsirep, kóńildenip júretin jastyq shaǵym jetkizbeı zymyrap, alystap barady. Buryn ony jyldar ótse de ańǵarmaıtyn edim. Qazir sony kún saıyn kórip, saǵat saıyn sezetin boldym. Kórgenmen, sezgenmen qaıran joq. Jarq-jurq etip alystap bara jatqan jastyq shaǵyń aıqaı salsaq da aıaldaıtyn, artyna qaırylyp qaraıtyn emes.

Men jazýymdy toqtatyp, onyń aıtyp kele jatqan sózine qulaq salyp qalǵan edim. Baýyrjan sony ańǵardy da, dereý sózin doǵardy. Sodan soń tósegine jaıǵasty da, meniń kóshirip bolýymdy tosyp, únsiz otyryp qaldy.

— Boldyń ba?

— Boldym, Baýke.

— Bolsań oqyp shyq!

— Jańa, kóshirer aldynda bir ret oqyp alǵanmyn, — dedim men endi ony qaıta oqyp ýaqyt ketirmeıin dep oılap.

— Seniń ne kóshirip alǵanyńdy meniń bilýim kerek emes pe? — dedi ol maǵan zeıildene ún qatyp.

Baýyrjannyń shartty meniń qanshalyqty durys kóshirip alǵanymdy teksergisi kelip otyrǵanyn endi ańǵardym da, ony basynan aıaǵyna deıin jaılap oqyp shyqtym.

— Endi túsinikti me?

— Túsinikti.

— Bul shartty Bek ekeýimiz «Volokolamsk tasjolynyń» alǵashqy eki povesi biriktirilip, 1945 jyly shyǵar aldynda jasadyq. Kitap shyqqannan keıin jazýshy Bektiń eńbegine laıyqty baǵa berildi. Otstavkaǵa shyqqannan keıin qolyma qalam alyp, ózim jazýǵa kiristim. Osydan soń birazdan keıin, 1958 jyly, qazaq ádebıetiniń Moskvada ótetin onkúndiginiń qarsańynda, meniń «Za namı Moskva» kitabym jaryqqa shyqty. Joǵaryda Bekke raqmet, ol meniń jazýshylyq jolyna túsýime túrtki boldy degenimniń mánisi osy, qaraǵym.

H

SSSR Jazýshylar odaǵynda bolǵan talqylaýda «Moskva úshin shaıqas» kitaby jaıynda on bir adam shyǵyp sóıledi. General Vershıgora bastaǵan on adam kitapty maqtap shyqty da, tek bir adam ǵana jamandaýǵa tyrysty.

...Ol oqıǵa meniń kóz aldyma keldi. Momyshulynyń «Moskva úshin shaıqas» kitaby talqylanyp bitkennen keıin úzilis boldy. Biz dálizge aldymen shyǵyp, jurtqa kóz salyp turǵan edik. Saqaly belýaryna túserdeı uzyn, tórtpaq deneli kelgen general Petr Vershıgora men polkovnık Baýyrjan Momyshuly ekeýi qatar shyqty da, birge turyp, temeki tartysty.

Osy kezde ekinshi jaq esikten qasqa mańdaıy jarqyrap, Muhtar Áýezov shyqty da, birden Baýyrjanǵa qaraı buryldy.

— Páli, Baýyrjan, bizdiń bárimizdiń ishimizdegi eń modnyı jazýshy sen boldyń búgin. Seniń kitabyń jaıynda qısapsyz kóp adam kósile pikir aıtty. Qutty bolsyn, qaıyrly bolsyn astanadan alǵan baǵań, — dep Muhań qos qoldap turyp, Baýyrjannyń qolyn qysty. — Seniń soǵysta qanyń tógilgen jerde erligin ǵana emes, ádebı eńbegińniń de erekshe baǵalanǵanyna qatty súısinip otyrdym. Men myna Petr Petrovıch sıaqty soǵystyń bilgir adamy baısaldy da bedeldi pikir aıtqanyna dán rıza boldym.

Osylaı dep Muhań Vershıgoraǵa basyn ıip, onyń da qolyn qysty. Sodan soń keri burylyp, joldaǵy jurttyń bárimen bas ızeı sálemdesip, Muhań sekretarlardyń biriniń bólmesine kirip ketti.

ÚSHİNSHİ DIALOG

İ

Baýyrjan. Al, qaı jerge kelip toqtap edik?

— Sonymen siz bankte qyzmet istep jattyńyz.

— Iá. Sonymen men bankte qyzmet istep jattym. Meniń jańa serikterim Dogalın men Býrmıstrov ta jaqsy adamdar bolyp shyqty. Ózime únemi kómektesip, bolysyp otyrdy. Komandırovkaǵa shyqsam olar maǵan bar jaıdy túsindirip, álek bolyp jatady. Men, emes, beıne bir ózderi jolaýshy shyǵatyndaı, tekseretin, nazar aýdaratyn, este ustaıtyn máselelerdi qoıyn dápterlerine tizip kelip, maǵan kezektesip aıtyp jatady. Men, sóıtip, aldymen Lengir, odan keıin Ashysaı shahtalaryn tekserip qaıttym. Eki ustazymnyń aıtqandaryn buljytpaı oryndap, kerek bop qalar-aý degen máselelerge óz betimmen nazar aýdaryp, tyndyryp kelgen isimdi kórgende, meniń zerektigime, yjdaǵattylyǵyma olar máz bolady. Mine, óstip júrgende bir kúni Dýbovık ornynan aýysatyn boldy...

Avtor. Jazýshylyq jumys kesteńizdi aıtyńyzshy. Qaı saǵattan qaı saǵatqa deıin jumys isteısiz? Táýliktiń qaı mezgilinde jazǵandy unatasyz? Jyldyń qaı mezgilinde ónimdi jazylady dep esepteısiz? Jazatyn shyǵarmańyzǵa jospar qurasyz ba? Qolmen jazasyz ba, mashınkamen basasyz ba? Qaradaı jazǵanyńyzdy qansha ret túzetesiz?

Baýyrjan. Bul bir ashshy ishekteı shubatylǵan uzyn suraq eken. Jáne maǵan qoıylýǵa tıisti emes suraqtar kóbi. Óıtkeni men professıonal jazýshy emespin. Men áskerı memýar jazýshy ǵana kisimin. Al bizdiń qazaqta buryn áskerı memýarlyq ádebıet atymen bolǵan emes. Qazaqta men osynyń negizin salýshymyn desem asylyq ta, artyq aıtqandyq ta bolmas dep oılaımyn. Bul jóninde orys ádebıetine de qosqanym bar deýime bolady. Osy jylǵy maıda Moskvada bolǵan áskerı ádebıet jaıyndaǵy jınalysta meniń atymdy úsh marshal on bes ret atapty. Men bul pikirdi, bir jaǵynan, solardyń sózderine súıenip aıtyp otyrmyn, qaraǵym. Baýyrjan qartaıǵanda maqtanshaq bolyp ketipti dep oılap júrmegin... Al professıonal jazýshy bolmaǵandyqtan mende jumys kestesi nemese rejım degen de joq. Pálen saǵattan pálen saǵatqa deıin jazamyn dep aıtpaımyn. Keı kezderde men qolyma aılap qalam ustamaımyn. Biraq oılanyp, tolǵanyp júremin. Sol oılaǵanymnyń ıi qandy-aý degen kezde, kúnmen de, túnmen de eseptespesten, mashınkamdy aldyma alyp, sart-surt basa beremin. Oıymdaǵyny qaǵazǵa túsirgenshe mende uıqy da, kúlki de bolmaıdy. Sodan soń taǵy da 2-3 aı qolyma qaǵaz almaımyn, «sýıımyn», sýyp bolǵan soń jańaǵy mashınkaǵa basqandarymdy qaıtadan qolyma alamyn. Ony avtor retinde emes, jaı qatardaǵy oqyrmannyń kózqarasymen qarap, oqyp shyǵamyn. Avtordyń alańǵasarlyǵyn, qyzbalyǵyn, ústirt oılaǵan jerlerin álim kelgeninshe túzetemin. Meniń tvorchestvolyq prosesim osy ǵana.

Ana jyly, «Maqtaaral» sovhozyna barǵanymda maǵan bir muǵalim seniń jańaǵy suraǵyn, sıaqty suraq qoıdy. Osynda pálen degen jazýshy kelgende bizge kúnine on bir bet jazamyn.. dep edi, siz kúnine neshe bet jazasyz? — dedi.

— Sen soǵan sendiń be? — dedim men oǵan.

— Endi ol kisige senbegende kimge senemiz? — dedi muǵalim

— Endeshe matematıkadan habaryń bar ma ózińniń?

— Dál sol matematıkanyń muǵalimimin.

— Onda qaǵaz, qaryndash al da, 11 betti 30 kúnge kóbeıt, — dedim oǵan. Muǵalim dereý kóbeıte bastady. — Ony on eki aıǵa kóbeıt, bul bir jylda ol jazýshy neshe bet jazady degen sóz. Kóbeıttiń be? Sol jazýshyńnyń jazyp kele jatqanyna mine otyz jyldan asty. Jańaǵy shyqqan sandy endi taǵy otyzǵa kóbeıtshi. Kóbeıttiń be? Endi árbir kitapta orta eseppen úsh júz betten bolady dep mólsherlep, barlyq shyqqan sıfryńdy sol úsh júzge bólshi.

— Bóldim.

— Qansha boldy?

— Tórt júzge jýyq.

— Endeshe, tórt júz kitap jazǵan dúnıe júzinde jazýshy joq. Ponátno? Maǵan kúnine qansha tekshe metr jer qazasyń dese, men oǵan jaýap bere almaımyn. Sıyr da kún saıynǵy sútiń kútimi kelisse, kóńili tússe ǵana beredi. Al men adammyn. Tabaǵyna sút quıyp, qulaǵyn buraı berseń shúmeginen syryldatyp qaımaq aǵyza beretin seperator emespin! Ponátno tebe?

— Endi bir suraǵym bar, — dedi jańaǵy muǵalim taǵy da qolyn kóterip.

— Áı, tura turǵyn, — dedim men oǵan. — Sen maǵan 5 — 6 suraq qoıdyń. Fızık, matematık ekensiń. Meniń saǵan qoıatyn bir suraǵym bar, jaýap beresiń be?

— Beremin, — dedi ol.

— Berseń: eki jerde eki qansha bolady? Sony aıtshy.

— Eki jerde eki — tórt, — dedi ol.

— Joq, durys emes. Eki jerde eki on toǵyz bolady, — dedim men saǵatyma qarap.

— Nege? — dep muǵalim ornynan ushyp turdy.

— Sen bosqa shoshańdamaǵyn, — dedim men oǵan túsimdi sýytyp. — Sen dám-tatýy joq suraqtar berip, meni minbede on toǵyz mınýt bosqa ustap tursyń. Eki jerde eki on toǵyz bolady degen osy bile bilseń, qaraǵym.

Jurt zaldy basyna kóterip, dý kúlip jiberdi.

— Jaraıdy, endi jetinshi suraǵyńdy qoıǵyn, qaraǵym, — dedim jańaǵy muǵalimge túsimdi qaıtadan jylytyńqyrap. O da bir suraq qoıǵysh neme eken, sen sıaqty etip jazyp alǵan qaǵazynyń orta tusyna úńildi de... orta tusyna, — dep Baýyrjan suq saýsaǵyn shoshaıtty. — Tegi onyń áli de qoıa almaı qalǵan bes-alty suraǵy bolýy kerek... Qaǵazynyń orta tusyna úńildi de, bylaı dep surady: «Eń jaqsy kóretin óz shyǵarmańyz qaısysy?»

Buǵan oılanýǵa týra keldi. Oılanǵan saıyn jaýap berý qıynǵa soqty. Sodan keıin muǵalimge qaradym da:

— Ózińniń balań bar ma, qaraǵym? — dep suradym.

— Bar.

— Nesheý?

— Beseý.

Jurt kúlip jiberdi. Men kúlgenim joq.

— Óziń sol bes qarǵańnyń qaısysyn erekshe jaqsy kóresiń? Sony osy otyrǵan bárimizge aıtyp bershi, — dedim oǵan jurttyń kúlkisi toqtalǵannan keıin.

Muǵalim oılanyp turdy da, «Aıta almaımyn-aý» degendeı, jaýyrynyn qıqańdatty.

— Bul da solaı, qaraǵym, — dedim men. — Ony men aıta almaımyn saǵan. Jazýshynyń ózi emes, ony jurt biledi.

Avtor. Men seziktene bastadym, Baýke. Suraǵyń kóbeıip ketti dep, siz maǵan ıshara jasap otyrǵan joqsyz ba?

Baýyrjan. Joq. Seniń jóniń bir basqa. Al senen buryn, keshe, bir tilshi kelip ketti osynda. Eki kózi ıt qýǵan buzaýdyń kózindeı shatynaǵan buıra bas bireý. («Siz meniń de jasap otyrsyz-aý qazir. Erteń ekinshi bireýge: osy stoldyń basynda myjyraıyp otyryp edi ishi kepkenshe deısiz be, kim bilsin?» dep oıladym ishimnen).

— Sizden ıntervú alaıyn dep kelip edim, — deıdi.

— Al, qoıǵyn suraqtaryńdy.

Bir máseleniń tóńiregine toptap, júıelep ákelgen suraqtary da joq. Sál oılanǵan bolyp: «Sizdiń myna másele jóninde kózqarasyńyz qalaı?» dep kekeń ete qalady. Al «kózqaras» degen fılosofıalyq uǵym. Sondyqtan oǵan keńirek jaýap bereıin deseń ol aıtyp otyrǵanyńnyń aıaǵyn tyndyrmastan, ekinshi birdeńeni suraıdy da, taǵy da kekeń ete qalady. Quıryǵy shoshańdap butaqtan butaqqa sekirgen saýysqan sıaqty.

— Sonymen sizdiń bastyǵyńyz aýysyp ketti ǵoı, Baýke?

— Iá, aýysyp ketti. Ornyna Georgıı Fedorovıch Marchenko degen kisi keldi. Onymen úsh aı istes boldym. Tabanynyń búri joq, taıǵanaq, jaltaq kisi eken. Ondaı kisini men bastyǵym bolmaq turǵaı, qudaı bolsa da unatpaımyn. Onyń osyndaı qylyǵyn kórgen men, ustaranyń júzindeı bolyp, kún saıyn juqara berdim.

Shymkenttegi osy kúngi ataqty qorǵasyn zavody ol kezde jańa salynyp jatqan bolatyn. Bir kúni Marchenko meni sol zavodtyń fınans jaǵdaıyn tekserip kelýge jumsady. Dabyl bar. Eger ıgerilmegen qarajat sonshalyqty kóp bolsa, onda zavodtyń schetin jaýyp tastaý kerek dedi. Baryp tekserdim. Zavod aqshany ala bergen. Biraq sonyń onnan birin de ıgermegen. Sóıtip, fınansıstterdiń tilimen aıtqanda, zavod «óli kapıtaldyń» astynda qalǵan. Akt jasadym. Sala-salamen kórsettim. Zavodtyń schetin ázirge jaba turý kerek dep, Marchenkoǵa baıandadym. Ol qol qoıdy.

Schetynyń jabylyp qalǵanyn estip, bir kúni Marchenkoǵa zavodtyń bas býhgalteri — Belýgın keldi. Marchenko meni shaqyrdy. Ózi qol qoıǵan dokýmentterdi qarap otyrdy da Marchenko:

— Schettyń jabylýy durys, — dedi.

Belýgın ornynan atyp turdy.

— Mynadaı bir boqmuryn kelip bizdiń schetymyzdy jaba berse, onda ol zavod eshqashan da salynbaıdy, — dep aıqaılady ol meni nusqap. Sodan soń Marchenkoǵa zirkildedi. — Qazir qurylystyń barlyq jumysy toqtap tur. Eger schetymyzdy osy qazir qaıtadan ashpasańyz men sizdi sotqa beremin.

Marchenkonyń kózi jypylyqtaı bastady. Men kóz aldyma burynǵy bastyǵym Dýbovıkti elestettim. Dýbovık bolsa qazir Belýgınniń aqyrǵan-shaqyrǵanyna qaramastan: «Berilgen qarjynyń belgili prosenti ıgerilgenshe schettaryńyz ashylmaıdy» der edi dep oıladym. Osy kezde Marchenkam:

— Onda schetty qaıtadan ashaıyq, — dep qarap otyr.

Ashty. Meniń zyǵyrdanym qaınady da: «Jumystan bosatyńyz, sizdiń qolastyńyzda qyzmet istemeımin» dep, bastyǵyma dereý aryz jazyp aparyp berdim.

— Nege meniń qolastymda istemeısiń? — dedi ol.

— Memleket múddesin júzege asyrýda prınsıpsizdik kórsetetin, qaramaǵyndaǵy adamdardyń durys isin qorǵaı almaıtyn bastyqtyń qaraýynda jumys istegenshe qańǵyp ketýdi artyq kóremin.

— Joq, sen ketpeısiń.

— Joq, men ketemin, Georgıı Fedorovıch, — dep esikti tars jaýyp, shyqtym da kettim.

«Iá. Adaldyq, arlylyq, prınsıptilik sizdiń qanyńyzǵa sińgen qasıet eken-aý. Qan quramynda máńgi ómir súretin aq, qyzyl túıirshikter sıaqty, bul qasıetter sizdiń júregińizde máńgi saqtalyp qalǵan ǵoı. Keı adamnyń júreginen bul qasıetter joıylyp joǵalyp, óship ketip jatady. Biraq olar sonda da ómir súrip júre beredi. Al siz osynyń bireýinen aırylǵan kúni óletin shyǵarsyz, Baýke», — dep oıladym.

İİ

Avtor. Apyraı, Baýke, mekeme basshysy jaman qyzmetkerinen qutyla almaı álek bolýshy edi. Siz jaman bastyqtan ózińiz qashyp qutylady ekensiz ǵoı.

Baýyrjan. Tipti ózi solaı da. Minez degen basy qatty júırik qoı, qaraǵym. Ár adamnyń minezi — astyndaǵy tulpary. Sonyń aǵynymen adamdar ómirden zymyrap ótip jatady ǵoı, áıteýir.

— Sonymen, Marchenkonyń esigin tars etkize jaýyp, shyqtyńyz da kettińiz be?

— Kettim. Aýyl jaryqtyqta jazyq bar ma? Murjasy qalqaıyp, esigi ańqaıyp, súzekten jańa turǵan álsiz anadaı bolyp, qaltyraı qýanyp qarsy aldy jaman balasyn.

Qabaǵym qatyp, ún-túnsiz kirip kelgende, úıdegiler úrpıisip qaldy. Qysqa-qysqa ǵana til qatystyq.

— Amansyń ba?

— Amanmyn.

— Deni-qarnyń saý ma?

— Saý.

— Óniń nege kelmeı tur?

— Ornymnan tústim.

— Óziń tústiń be, ózderi túsirdi me?

— Ózim?

— Nege?

— Ynjyqtyqqa yza bolyp.

— E, jaraıdy. Arty qaıyrly bolsyn, endeshe.

Osymen sóz bitti. Týǵan jerdiń jazǵy jibekteı jumsaq kókoraı shalǵynyn belýardan keship, kógine aýnap, Jýalynyń jas gúlin ıiskegennen keıin janym jaı taýyp, Marchenkoǵa degen boıymdaǵy ashý-yza birte-birte bý bolyp usha bastady.

Bir kúni Myńbulaqqa, Momyshulynyń atyna Almatydan soqqan jumbaq telegramma sart ete tústi. Ony estigen kishkentaı aýyl qysyq kózin keńirek ashyp, selt ete qaldy. Telegrammada bylaı delinipti.

«Prıezjaıte za nash schet dlá peregovorov. Barhan».

Jol shyǵyny bizden bolsyn, Almatyǵa kel, aqyldasaıyq degen sóz ǵoı bul. Bul sózdi joldap otyrǵan kim eken dep yntyqty aýyl? Barhan Borıs Mıhaılovıch — meniń eń úlken bastyǵym, respýblıkalyq banktyń meńgerýshisi. Barhan meni ne qylady? Jumystan shyǵyp ketken adamdy jol qarajatyn berip shaqyrǵany nesi! — dep oıladym. Oıymdy ákeme aıttym.

Ákem oıshyl kisi edi. Bir nárseni túbegeılep oılasa, artynan sol másele jaıynda naqyl sózderdi aýzynan top-tobymen aqtara salatyn edi. Meniń Marchenkomen ursysyp, jumystan shyǵyp ketkenim jaıynda da abzal ákem az tolǵanbapty. Ony sol telegrammaǵa baılanysty aıtqan aqylynan ańǵardym.

— Shaqyrǵanǵa bar. Shalǵanmen tires. Kúlshynǵanmen kúres. Jyǵylsań jer kóteredi, — dedi ákem. — Biraq, opynǵanyńdy aıtpa, odan keıingi oılanǵanyńdy aıt. Yzańdy aıtpa, yzadan sońǵy yndynyń men yqylasyńdy jetkiz. Jaqsynyń basynan daý ketpeıdi. Jamannyń basynan jaý ketpeıdi. Tiri turǵanda talaı daýyń da, jaýyń da bolady, shyraǵym. Bar, betińnen jarylqasyn. Aljyǵanda kelgen ataq abyroı ápermeıdi. Ataq, abyroıyńdy jas kezińde qý, qaraǵym.

Áke sózi kóńilge demeý de, medeý de boldy. Almatyǵa tartyp kettim. Vokzaldan túse sala birden Barhanǵa bardym. Urysatyn shyǵar dep jas áteshteı shaqarlanyp, úrpıińkirep kirip edim. Biraq Barhan uryspady. Tipti sen nege qyzmetti tastap ketip qaldyń degen de joq. Men bir sol qyzmetti úzilissiz istep kele jatqandaı sóıledi.

— Sizdi eń jaqsy qyzmetkerimiz retinde joǵarylatsaq degen oı kelip edi, — dedi ol maǵan jaılap qana. — Eger kelisimińizdi berseńiz SSSR ónerkásip bankynyń respýblıkalyq basqarmasyna aǵa konsýltant etip taǵaıyndar edik te, budan bylaı birge qyzmet ister edik.

— Kelisemin, — dedim men. — Biraq sizge qoıatyn bir-eki saýalym bar, Borıs Mıhaılovıch,

— Sura, — dedi Barhan.

— Birinshiden, maǵan nege uryspaısyz? Men jumysty tastap kettim ǵoı.

Barhan kúldi.

— Urysýǵa adam árqashanda úlgiredi. Odan buryn uǵysýdy oılaý kerek. Al urysý qajet bolsa, keıin ózińizdiń tártibińizge, shaban-shalaǵaılyq kórsetseńiz — oǵan da qarap, urysa da jatarmyz. Biraq oılap qalmańyz men sizdiń jelkeńizden túspeı qoıady eken dep. Aldymen adamnyń jaqsylyǵyn kórý abzal. Birinshi suraǵyńyzǵa qanaǵattanarlyq jaýap aldym dep oılasańyz, onda ekinshi suraǵyńyzǵa kóshińiz.

— Meniń ádirisimdi qaıdan aldyńyz?

— Ony sizdiń ústińizden shaǵym aıtyp, ketken jerińizdi kórsetip Marchenko joldas jiberdi. Artynan Shymkent bankyn tekserip qaıtqan bizdiń qyzmetkerlerimiz siz jaıynda jaqsy minezdeme alyp keldi. Siz jaıynda birge qyzmet istegen joldastaryńyz kóp jyly sózder aıtypty. Negizgi sypattamany sizdiń qyzmetińiz berdi. Qorǵasyn zavodynyń schetyn japtyryp qoıý jónindegi usynysyńyz oryndy eken. Bizdiń qyzmetker ony japtyryp keldi. Sodan keıin, Marchenko joldastyń shaǵymyn paıdalanyp, sizge telegramma berdik.

— Raqmet, Borıs Mıhaılovıch, — dedim men.

Barhan orynbasary men býhgalterdi shaqyrtty. Olarǵa meni tanystyryp, orynbasaryna maǵan úı bergizýdi júktedi, býhgalteri kóshi-qon qarajatyn ber dep mindettedi. Almatynyń keńsesinen oryn, kóshesinen úı tıip, jyrǵap, jetisip qaldym. Ol kezde Qurmanbek Saǵyndyqov Kazsovprofta isteıtin edi. Ol maǵan óz úıinen temir tósek, kórpe-jastyq ákep berdi. Barhan bilimdi kisi edi. Qyzmetkerlerine ár jaıdy ózi tikeleı uǵyndyryp, túsindirip otyratyn. Dýbovıkten keıingi jaryǵan bastyǵym osy kisi boldy. Jaqsy bastyq — jarty baqyt qoı, shirkin! Óıtkeni oıly bastyq uqypty qyzmetkerdi adam etedi. Oısyz bastyq oqyp kelgen mamandy nadan etedi. Al meniń qolymnan keletini uqyptylyq, yjdaǵattylyq qana. Tapsyrylǵan isti tapjyltpaı oryndaý ǵana. Munym bastyqtaryma unady. Sóıtip, birimizge birimiz unap, bir jyl qyzmet istedim. Uǵysyp istesken qyzmetten tátti tirshilik joq-aý tegi dep túıdim sonda.

Keıbireýler estelik aıtsa ózin ǵana maqtap, madaqtap shyǵa keledi. Jazsa ózimen zamandas, tustas ómir súrgen jaqsyny jamandap, dattap áýre bolady. Elge eńbegi sińgen, halyq úshin qyzmet etken azamat adamdardyń jaqsylyǵyn asyryp, asqaqtatyp kórsetý ornyna, tyrnaq astynan kir izdeıdi, kemitip, kelekelep kórsetýge tyrysady. Ózine álde bir minezi unamaǵan ekinshi bir jaqsynyń aty atalsa: «Áı, ony qoıshy, ol bir júrgen delquly ǵoı» degen sıaqtandyryp, ysqyrta soǵyp, ósektiń boranyn burqyratyp qoıa beredi. Óziniń aıtqanymen qoımaı, ózgelerge sony jamandatyp, taqyldatyp qoıady. Ásirese, ondaı adamdar óziniń burynǵy bastyǵyn, ejelgi eski dosyn ekilene jamandaǵanda ózgeni esinen tandyryp, esebinen jańyldyryp jiberedi. Al Baýyrjanda mundaı minezdiń joqtyǵy, onyń ózgeshe qasıetteriniń biri bolyp ańǵarylady. Sizdiń halyq arasynda atyńyzdyń ańyz bolyp ketýiniń bir sebebi osy shyǵar-aý, Baýke.

Avtor. Baýke, bıleı bilesiz be?

Baýyrjan. (Aldymen maǵan adyraıa bir qarap aldy.) Moskvada Sábıt Muqanov ekeýimiz bir jınalystan óte kesh qaıttyq. Sábıtti men «Moskva» meımenhanasyna ákep saldym.

— Áı, Baýyrjan, — dedi Sábıt, — Ekeýimiz osynyń restoranyna kirip, tamaq iship alsaq qaıtedi?

Ekeýmiz restoranǵa kelsek, ıne shanshyr oryn joq. Ne isteımiz? Meniń basymda shashaǵy salbyraǵan túrik taqıam bar edi. Soǵan sendim de, táýekel dep ishke kirdim. Sábıt syrtta qaldy.

Zal bastyǵyn shaqyryp aldym da:

— Sizdiń restorannan dám tatsaq dep edim, — dedim.

Áıel betime qarady da, meni bir shetel adamy dep qalsa kerek, lyp ete tústi.

— Qazir, qazir. Neshe adamsyzdar?

— Ekeýmiz. Akademık esik aldynda tur. Ony osy araǵa ertip kelýińizdi suraımyn.

Bizge bir kishkentaı eki ústeldi qosyp, oryn jasap berdi de, zal bastyǵy úkideı ushyp baryp, esiktiń syrtynda turǵan akademıkti — Sábıtti shaqyryp keldi.

Men ár dámge úsh porsıadan zakaz jasadym. Ekeýin Sákeńe, bireýin ózime. Aldymyzǵa as kelgenshe aınalamyzǵa kóz salyp otyrmyz. Itis-tartys, ızeń-ızeń, ıteń-ıteń bıler birinen soń biri bılenip, Sábıttiń tiksinip esi shyqty.

— Sizdiń janyńyzǵa jaǵatyn bı oınattyraıyn ba? — dedim Sábıtke.

— Sóıtshi, Baýyrjan. Myna pálelerdi toqtattyrshy, — dedi ol.

Aldymyzǵa as keldi. Sábıt aýzyna ala bergende, men:

— Maestro, Ogınskııdiń «Polonezin» oınaýdy ótinemin, — dep daýystadym.

Orkestr oınaı jóneldi. Qasymyzdaǵy ústelde orta jasqa kelgen symbatty bir áıel otyr edi. Sonyń qasyna bardym da:

— Myna mýzykany men siz úshin oınatyp edim, — dep ony bıge shaqyrdym. Onyń qasyndaǵy kavaleri ruqsat etti de, ekeýimiz bıleı kep jóneldik. Úıirilip, yrǵalyp, tolyqsyp, tasqyndap asa bir asqaq sánmen lypyp kelip bı aıaqtaldy. Áıeldi óz ornyna otyrǵyzdym da, Sábıttiń qasyna keldim.

— Áı, seniń mynadaı da óneriń bar eken ǵoı, — dep Sábıttiń esi shyǵyp qaldy.

As iship bolǵan soń ofısıantkany shaqyryp alyp, esep jasattyrdym. On bes som dedi. Aqsha alaıyn dep qolymdy qaltama sala berip edim, Sábıt:

— Áı, Baýyrjan, men tóleıin. Restoranǵa men shaqyrdym ǵoı, — dedi.

— Onda ústine on som qosyp beresiz, áıtpese jıyrma bes som etip ózim tóleımin.

— E-e-e, kóp emes pe? — dedi Sábıt qumyǵa ún qatyp.

— Kóp deseńiz, men tóleımin.

Sábıt kóziniń astymen maǵan bir qarap aldy da, amalsyzdan aıtqanymdy tóledi. Sóıtip, meniń bir bılegenim Sábıtke on somǵa túsken bolatyn.

Bı týraly suraqty qoıǵanda meniń oıyma basqa bir oqıǵa túsken edi. Bir jyly Baýyrjan áıelimen birge «Alataý» sanatorııinde jatady. Baýyrjandar barǵan kúni keshke sonda jatqan áıelder bı uıymdastyryp, ony qaıta-qaıta bıge shaqyrady. Ásirese bir jas qyzben Baýyrjan kóp bıleıdi. Urshyqtaı úıirilip, lypyp bıleýden góri kóbik qardyń ústinde turǵan aıýdaı qorbańy kóp bolsa da, Baýyrjan ózin shaqyrǵan áıelderden bas tartpaıdy. Erteńinde ol murttaı ushyp, aýyryp qalady. Palatasyna dáriger shaqyrtady.

— Aýyryp qaldym, — deıdi dárigerge.

— Onda jas qyzdarmen bılemeńiz, aǵaı, — deıdi dáriger jas áıel.

Baýyrjan dereý dárigerge taqpaqtata suraq qoıady:

— Arpa men sulyǵa semirmegen mal ońbaıdy, qyryq jas kishi qyzben bılegen shal ońbaıdy, — demeksiz ǵoı sonda?

— Dál solaı, — deıdi dáriger.

Bul sóz Baýyrjannyń qıtyǵyna tıedi de:

— Áıelim qartaıyp qaldy, maǵan jas qyzǵa úılenýge bola ma? — deıdi dárigerge.

— Joq bolmaıdy, — deıdi dáriger shamdanyp.

Erteńinde dáriger kelgende burtıyp, Baýyrjanmen jóndi sóılespeıdi.

— Nemene, keshe siz maǵan ókpelep qaldyńyz ba? — deıdi Baýyrjan.

— Iá.

— Men de sizge ókpelep qaldym.

— Nege? — deıdi dáriger tańdanyp. — Men sizdi jábirlegen joqpyn ǵoı.

— Jábirledińiz, — deıdi Baýyrjan,—Men keshe sizge áıelim qartaıyp qaldy, jas qyz alýyma bola ma dedim. Sonda sizdiń bir emes, eki qyz alýyńyzǵa bolady deýińiz kerek edi kúlip. Onda men ornymnan keshe turyp ketetin edim. Al siz men shynynda da sol sátte bir jas qyzǵa úılene qoıatyndaı, oǵan dál bir myna áıelim ruqsat ete qoıatyndaı-aq ashýlanyp, qabaǵyńyzdy shyttyńyz. Men jas qyzǵa úılenemin dep shyn nıet qylsam, aldymen myna otyrǵan áıelimniń ózi-aq eki kózimdi birdeı aǵyzyp jiberedi. Al kózine qara kózildirik kıgen dármensiz soqyr shaldy jas qyz ne qylady? Mine, men sizdiń osyny oılamaǵanyńyzǵa, aýrýlarmen sóılesip, kóńil ashar ázil tappaǵanyńyzǵa, dárigerlik taktıkany bilmegenińizge renjidim.

— O, ǵapý etińiz, — deıdi dáriger sonda kúlip. — Sizge ekeý emes, úsheýin de alýǵa bolady ǵoı, aǵaı-aý...

— E, mine, endi men jazyldym. Túste men asqanada bolamyn, — dep Baýyrjan da kúledi.

Rasynda da ol túste jurtpen birge asqanaǵa baryp, aınaladaǵylarmen ázildesip otyryp, tamaq ishedi. Osydan keıin qaıtadan táýir bolyp ketedi. Dáriger kelinshek te Baýyrjannyń syryn uǵyp týǵan aǵasyndaı syılap, jaqsy kórip qalady.

Jańa bı týraly suraǵanda Baýyrjan osy oqıǵany aıtar ma ken dep oılap edim. Bul esine túspedi me, Baýkeń basqa jaıdy, buryn men estimegen joǵarydaǵy áńgimeni aıtty.

İİİ

Avtor. Baýke, keıin shegineıik.

Baýyrjan. Áı, sen nemene óziń, «Bir adym ilgeri, eki adym keıin» degenniń kerin keltirip otyrǵanyń? Men saǵan baǵynbaımyn! Maǵan komanda beretin sen kimsiń óziń?

Avtor. Joq, Baýke, siz maǵan eshqashanda baǵynǵan emessiz. Alpys birinshi jyly «Men senimen sóılespeımin!» dep tars etkizip telefon trýbkasyn jaýyp tastaǵansyz. Alpys tórtinshi jyly bir buıryǵyńyzdy taǵy da oryndatqansyz. Al endi bul jetpisinshi jyl ǵoı, Baýke.

Baýyrjan. Á, bul seniń maǵan emes, ýaqytqa baǵynasyń! — degen sózin boldy ǵoı onda.

Avtor. Ustazyna shákirti sharıǵat aıtpaıdy, Baýke,

Baýyrjan. Zaman —teńiz. Teńizdiń túbinde shabaq ta júredi, shortan da júzedi. Ponátno tebe?

Avtor. Aqyrǵannyń bári arystan emes.

Baýyrjan. Úndemegenniń bári danyshpan emes.

Avtor. Qısyq aǵash shynar bolmaıdy.

Baýyrjan. Iir butaqty emen shynar bolýǵa qumar bolmaıdy.

Avtor. Keı adamnyń minezi tikenge uqsaıdy; al tikenekti sheńgelge ań da jýymaıdy, jan da jýymaıdy.

Baýyrjan. Keı adamnyń minezi qoǵaǵa uqsaıdy al qorany shoshqa da shıyrlaıdy, sıyr da japyrady. Qoǵa bop kóringenniń aıaǵyna taptalǵansha, sheńgel bop shirenip turǵan artyq.

Avtor. Men qoıdym.

Baýyrjan. Men kóldeneń jurttyń kósemsip aqyl aıtqyshtyǵyna toıdym... Al, aıtqyn, qaı jerge kelip edik?

Avtor. Barhannyń qaramaǵyna qyzmetke kelgenbiz, Baýke.

— Bir kúni Barhan meni óz kabınetine ońasha shaqyrdy. Bardym. Ol bir óte jaıdary kúıde otyr eken.

— Otyr, Baýyrjan, aqyldasatyn áńgime bar.

Otyrdym.

— Qulaǵym sizde, Borıs Mıhaılovıch.

— Sen osy shańqyldaǵan jas búrkitti qazaqtardyń qalaı baýlıtynyn bilesiń be?

— Bilemin.

— Bilseń aıtshy.

— Aldymen bala búrkittiń aıaǵyna balaq baý baılaıdy.

— Sonsoń?

— Tuǵyrǵa otyrǵyzady.

— Sonsoń?

— Basyna tomaǵa kıgizedi.

— Sonsoń.

— Qyzyl berip, asyrap, eseıtedi, túletedi, kúıine keltirip baptaıdy. Eseıgen soń ańǵa salady.

— Qaıtip?

— Aldymen taýǵa alyp shyǵady.

— Sonsoń?

— Tomaǵa tartady.

— Odan keıin?

— Bilegindegi búrkitti serpip kep qalady. Qyran qanatyn keń jaıyp, qaıqań etip kókke kóteriledi de raqattana, qumarlana qulshynyp, aspan tósin aıqyshtaıdy. Sodan soń naızaǵaıdaı shanshylyp, tómen qulap, qanat, quıryǵy sýyldap jerdegi ańǵa qaraı tónedi. Kókten kózine ilingen taǵyǵa túsip, ol qasqyr bolsa da, túlki bolsa da tyrp etkizbeı janyn shyǵaryp, qasyna ıesi jetkenshe sheńgeldep astyna basyp otyrady.

— Durys aıttyń, Baýyrjan. Al biz de sondaı bir jas qyranymyzdy qıaǵa sharyqtatsaq pa dep edik.

— Qaıda?

— Lenıngradqa. Fınans akademıasynyń janyndaǵy bir jyldyq kýrsqa. Barasyń ba?

— Árıne, Borıs Mıhaılovıch. Biraq qyranmyn dep emes, ulanmyn dep baramyn.

— Barsań jalaqyń sol qalpynda saqtalady. Úlgerýińe qaraı edáýir stıpendıa jáne beriledi. Revolúsıa besigi atanǵan Lenıngradtaı uly qalada bir jyl turý esti adamǵa bir akademıany taýysýmen para-par, baýyrym. Qanshama ǵajaıyptardy kóresiń, qanshama ǵıbrat, ónege alasyn. Men ózge bireý emes, dál seniń barǵanyńa qýanyshtymyn.

Sonymen men Lenıngradqa keldim. Barhannyń aıtqany ras bolyp shyqty. Lenıngrad degenin oı jetpeıtin ózgeshe bir dúnıe eken. Onymen salystyrǵanda Býrnyı da, Shymkent te, Áýlıeata da, Almaty da aıdalada qaldy. Tipti Lenıngrad ǵajaıyptary ájem aıtatyn áralýan ertegileriń de ilese almaı qaldy.

Bul kýrsqa elden tek qana egde adamdar keledi eken. Solardyń ishindegi eń jasy men boldym. Ustazdardyń leksıasyn sýsha simiremin. Aýzynan shyqqandaryn qaıtalap aıtyp bergenimde ózderi ań-tań qalysady maǵan. Tórttik, bestik baǵalar alystan shólirkep kelip, qanattary sýsyldap kólge qaraı quıylǵan top úırekteı zymyrap, meniń zachetkama qonady. Úsh júz som eń joǵary stıpendıa da aı saıyn meniń alaqanyma túsedi. Onyń ústine Almatydan keletin aı saıynǵy eki júz elý som jalaqym jáne qosylady. Aıyna bes júz som tabys ol kezde myna degen ınjenerdiń de túsine kirmeıtin dúnıe. Onyń jartysyn ákeme jiberip qalǵanyn ózimniń adal ıgiligime ókinishsiz jumsaýmen boldym.

Ózimmen kýrsta birge oqıtyn egde kisiniń aqylymen aldymen ózime ońasha páter jaldap aldym. Sodan soń, sabaqtan bos ýaqyttarymnyń bárin de qalany aralaýǵa, onyń kórikti jerlerin kórýge jumsadym. Keshterdiń kóbin kınoteatrlarǵa arnaımyn. Qala teatrlarynyń jarnamalary jarıalaǵan birde-bir jańa spektákldi qur jibermeımin. Jurt jaqsy dep maqtaǵan fılmderden jáne qalmaımyn. Restoran degen káperimizge kelmeýshi edi onda. Anda-sanda meıramdarda bir as ishýge bas suqqanymyz bolmasa, jaı kúnderde onyń mańyna da jýymaıtynbyz. Erkekti buzatyn eki qumarlyq — araq pen áıel bolsa, jas kezimde osy ekeýinen de aýlaq bolǵanymdy maqtanyshpen aıta alamyn.

— Iá, sóıtip men Lenıngradtyń kórkem eskertkishterin, kórikti kóshelerin, ásem alańdaryn kún saıyn qumartyp aralaı berdim, aralaı berdim. Aralaǵan, kórgen saıyn ózimniń ishteı túlep, jańaryp, jaqsaryp bara jatqanymdy baıqaǵan sıaqty da bolamyn.

Mine, men sıyrdyń tilindeı súıir bop bitken Vasılev aralynyń tumsyǵynda turmyn. Osy tumsyqtan tóńirekke kóz salsań, sonshama bir ǵajap kóriniske kenelesiń. Aldynda kók tolqynyn kóleńdetip ataqty Neva jarqyraıdy. Ol aýyldan kelgen qazaq balasyna burshaǵy mol ǵalamat uzyn kógenge uqsaıdy. Kógendelgen qozydaı bolyp, Nevanyń eki jaǵyn qýalaı qalanyń ásem úıleri ıin tiresedi. Áje ertegilerindegi tóbelerine taý kótergen alyptardaı bolyp, Qysqy saraı kolonnalary kóz tartady. Handardyń basyna kıilgen altyn qalpaq, jez telpekteı jarqyrap, Isaakıı soborynyń tóbesi shoshańdaıdy. Alystan atoı salyp Petropavl qamaly turady. Kúnge shaǵylysqan teben ınedeı soraıyp, Admıralteıstvonyń úshkir jebesi kókke shanshyla kep asqaqtaıdy. Osylardy kórgende eriksiz eriniń jybyrlap, aqyn sózderin asqaq áýenmen aıta kep jónelesiń:

Lúblú tebá, Petra tvorene,

Lúblú tvoı strogıı, stroınyı vıd,

Nevy derjavnoe techene,

Beregovoı ee granıt.

Tvoıh ograd ýzor chýgýnnyı,

Tvoıh zadýmchıvyh nocheı,

Prozrachnyı sýmrak, blesk bezlýnnyı,

Kogda ıa v komnate moeı

Pıshý, chıtaıý bez lampady,

I ıasny spáshıe gromady.

Pýstynnyh ýlıs, ı svetla

Admıralteıskaıa ıgla...

Baýyrjan bul joldardy oryssha naq-naq etip aıtyp shyqty da, maǵan buryldy.

— Káne, Pýshkınniń osy jerin qazaqshalap jibergin sen.

Men sasqalaqtap qaldym da, áreń degende esime túsirip, súrinip-jyǵylyp aıta bastadym:

Súıem shári, Petr ornatqan,

Súıem syndy sáýletińdi...

— Ǵalı Ormanovtyń aýdarmasy ǵoı?

— Iá.

— Pýshkınnen ózińniń oryssha jatqa biletinderiń kóp pe?

— Shamaly.

— Pýshkındi tek qana oryssha jattaý kerek. Ol seniń qazaqshańa ońaı kóne ketpeıdi. Kóp aýdarmashyǵa sózin berse de, sólin bermeı, oıyn aıtsa da, oramyn uqtyrmaı, tákappar kúıde turyp qalady. Ulyny uly uǵady, danany danyshpan ǵana túsinedi ǵoı. Áli kúnge deıin Pýshkındi qazaqsha Abaıdaı túsinikti etip sóıletken eshkim joq. Sen «Evgenıı Onegın» romanynyń neshe shýmaqtan turatynyn bilesiń be?

Men úndemedim.

— Endeshe ol roman segiz taraýdan, 389 shýmaqtan turady. Jalpy kólemi bes jarym myń jolǵa jýyqtaıtyn osy romannyń mazmunyn Abaı, qazaq oqyrmandarynyń uǵymyna sáıkestendirip, 376 jolǵa syıdyrǵan. Ol árqaısysy on tórt joldan turatyn «Onegın shýmaǵynyń» jol sanyn, býyn mólsherin saqtaýǵa tyryspaıdy. Óıtkeni romandy túgel aýdarmaǵan soq onyń túr-tulǵasyn ólshem-kestesin túgel saqtap jatýdyń qajeti de joq. Sondyqtan Abaı roman jelisinen alǵan oqıǵalardy birde qazaq qulaǵyna sińisti on bir býyndy óleń uıqasynyń órnegine salyp órse, endi birde, jeti-segiz býyndar almasyp keletin tarmaqtar kestesine salyp aıshyqtaıdy. Máselen, Pýshkın romanynyń birinshi taraýyndaǵy alpys shýmaqta tolyp jatqan oqıǵalar bar. Abaı sonyń onynshy, on birinshi, on ekinshi shýmaqtaryn iriktep aýdarady da, oǵan «Onegınniń sıpaty» dep ózinshe at qondy. On bir býyndy osy aýdarmanyń túpnusqadaı túsiniktiligi, unamdyǵy sonsha, ony oqyǵan kisi Onegınniń sıpatyn birden kóz aldyna elestetip, onyń qandaı jigit ekenin aıqyn ańǵarady. Sodan soń Abaı Pýshkın romanynyń úshinshi taraýynan tek Tatánanyń Onegınge jazǵan hatyn ǵana aýdarady. Odan Tatána sulýdyń Onegınge degen ǵashyqtyq hali bilinedi. Budan soń Abaı aýdarmasy «Basy qatty sum júregin toqtata almaǵan» qyzǵa bergen sýyq jaýabyn, odan soń onyń qyzǵa joldaǵan ókinish hatyn órnekteıdi. Eń sońynda amalsyzdan basqa bireýdiń aınymas jary bolǵan Tatánanyń Onegınge toqtaý aıtqan jalynysh sálemin pash etedi. «Táńiri qosqan» jaqsy jar Tatánadan aırylǵan sorly Onegınniń ólerdegi júrek jarǵan ókinishin aıtyp, aýdarma aıaqtalady. Mine osynyń bárin Abaı nebári 376 ǵana jolǵa syıdyryp, Pýshkın romanynyń mazmunyn ári túsinikti, ári tolyq etip jetkizedi. Al bes jarym myń jol etip aýdarǵan keıbir aýdarmalardan eshteńe de uqpaısyń. Sondyqtan, Pýshkın sóziniń bar sóline sýsyndap, bar nárinen lázzat alamyn degen kisi ony tek qana orys tilinde oqýy kerek, sol tilde ǵana jattaý kerek. Pýshkın óleńderin jatqa aıta almaǵan adamdy orys tilin jaqsy biledi dep eseptemeımin.

— Al keıde aýdarmanyń orıgınaldan asyp túsetini de bolady. Biraq bul sırek kezdesetin oqıǵa. Dál sonyń úlgisi taǵy da Abaıda ǵana bar. «Qarańǵy túnde taý qalǵypty» bilesiń ǵoı?

Men basymdy ızedim.

— Men nemisshe Geteni, oryssha Lermontovty, qazaqsha Abaıdy aldyma jaıyp qoıyp turyp zerttegen kisimin.

Bul jaıyndaǵy oıymdy jınaqtap, túıip aıtaıyn saǵan. Orys tilin jaqsy bilgisi kelgen kisi jasynan Pýshkın óleńin jattap ósýi kerek. Al qazaq tilin jaqsy bilgisi kelgen adam Abaıdan nár alýy kerek. Jasynda osy ekeýinen emshek sútindeı sýsyndap óspegen adam, ol eki tildi jetik bile almaıdy. Bul eki tildi ol ekeýinsiz bildim deý — bos áýreshilik.

Meni Pýshkın men Abaıdyń arasyna qysyp, qınap, biraz álsiretip alǵannan keıin, Baýyrjan Lenıngrad jaıyndaǵy áńgimesin qaıtadan jalǵastyrdy.

IV

Mine, men Dekabrıster alanynda turmyn. Pýshkın poemasynyń myna joldaryn men túńǵysh ret osy alańda turyp estidim.

I prámo v temnoı vyshıne

Nad ograjdennoıý skaloıý

Kýmır s prostertoıý rýkoıý

Sıdel na bronzovom kone.

Ýjasen on v okrestnoı mgle!

Kakaıa dýma na chele!

Kakaıa sıla v nem sokryta!

A v sem kone kakoı ogon!

Kýda ty skachesh, gordyı kon,

I gde opýstısh ty kopyta?

Baýyrjan taǵy da oqys surap qala ma dep, bul joldardyń balamasyn oısha izdep jan talasyp, óz-ózimnen ishteı kúbirlep men otyrmyn:

Qaraýytqan joǵaryda,

Qolyn sozyp alǵy jaqqa,

Qorshaýly quz qabaǵynda

Jebeýshi tur mys salt atta.

Biraq Baýyrjan endi menen aýdarma suramady. Sózin ary qaraı jalǵastyra berdi. Men buǵan ishteı qýanyp, ózimniń biryńǵaı tyńdaýshylyq qyzmetime qaıta kóshtim.

— Bul joldardy men bıik quzdyń jıegine jetip, atyn aspanǵa shapshyta kúrt toktatqan ataqty Mys salt attynyń túbinde turyp estidim. Eskertkish qasyna jınalǵan qalyń jurtqa ekskýrsovod áıel Pýshkın poemasynyń osy joldaryn aıtyp, sodan soń onyń qalaı ornatylǵan tarıhyn baıandaı jóneldi...

Eskertkishti aınalyp men kóp júrdim. Ketip bara jatyp, talaı ret qaırylyp qaradym. Nege ekenin bilmeımin, osy eskertkish shýý degennen-aq meniń kózime jyly kórinip, júregime jumsaq tıdi. Men onyń astyndaǵy atyn ataqty Taıbýrylǵa uqsattym, ústindegi kisini halyq qorǵany Qobylandymen teńestirdim.

Buǵan deıin men Pýshkınniń poemalaryn oqymaǵan edim. Kitaphanadan alǵan qalyń tomdy qazynadaı qushaqtap, úıge keldim de, aldymen «Mys salt attydan» bastadym. Poema joldaryn túnimen sýdaı simirip, tań atqansha tutasymen jattap aldym.

Mys salt attynyń qasyna men budan keıin de san ret bardym. Kele-kele ol maǵan Qobylandy emes ózimizdiń úıdiń qara aıǵyryna toqym salyp jaıdaq minip, meni saǵynyp, meni izdep kele jatqan óz ákem Momysh sıaqtanyp kórinetin boldy.

Mine, men Gogol kóshesimen kele jatyrmyn. Bul kóshede sándi saraı, saltanatty shirkeýden eshteńe joq. Kádýeski kóshe, kádýilgi úıler. Biraq osy qońyrqaı úılerdiń búkil sovet halqynyń júregine jyly tıetin tarıhy bar. Men ár úıdiń pushpaǵyna qyzyǵa kóz salamyn, mramor taqtaǵa jazylǵan ár jazýdy qunyǵa oqyp shyǵamyn.

23/8 úı. Osy úıde otyryp Dostoevskıı «Aq tún», «Netochka Nezvanova» jáne basqa shyǵarmalaryn jazǵan. Petrashevshiler úıirmesiniń jumysyna baılanysty ol osy úıde tutqynǵa alynyp, sonaý Sibirge, Omby túrmesine aıdalǵan. Sodan keıin ol Semeıde turǵan. Qazaq ǵalymy, ol kezdegi jas ofıser Shoqan Ýalıhanovpen Dostoevskıı sol jaqta dostasqan. «Shoqannyń dosy — meniń de dosym!» deımin men ol úıdiń janyna ótip bara qatyp, óz-ózimnen kúbirlep.

17 úı. Bul úıde osy kósheniń «ıesi» — Gogoldiń ózi turǵan. Hlestakov, Taras Býlba beıneleri osy úıde dúnıege kelip, osy tabaldyryqtan attap, búkil dúnıe júzine máńgilik sapar shekken.

15 úı. Bul úıde buryn Dúmanyń restorany bolǵan, Pýshkın osy tabaldyryqtan talaı ret attaǵan. Osy restoranda ol danalyqtyń jendeti Dantespen tanysqan.

14 úı. Bul úıde 1905 jyly 26 noıabrde Peterbýrg júmysshy depýtattary Soveti atqarý komıtetiniń májilisi bolǵan. Ol májiliske V. I. Lenın qatysqan.

13 úı. Munda, burynǵy «Vena» restoranynda V. I. Lenın partıa qyzmetkerlerimen kezdesken. Osy úıde birsypyra ýaqyt Týrgenev turǵan. Chaıkovskıı osy úıdi meken etken, onyń Súıegi osy úıden shyqqan.

Mine men kórshi kóshege buryldym. Bul kóshe Gersenniń esimimen atalady. Bul kósheniń de tarıhy Gersenniń, Pýshkınniń, Grıboedovtyń esimderimen tyǵyz baılanysty. Jalǵyz bul kóshelerdiń ǵana emes, Lenıngradtaǵy barlyq kóshelerdiń halyq júregine jyly tıetin tamasha-tamasha ómirbaıany bar. Lenıngrad kósheleri men úıleriniń keýdelerindegi altyn jazýly mramor taqtalardy kórgende omyraýlary ordender men medaldarǵa toly ataqty marshaldardyń aldynan ótkendeı bolasyń. Ondaı úılerdiń qasynan óte bergende boıyńdy túzep, dereý qolyńdy shekeńe aparyp, qurmet kórsetkiń keledi!

Aýyldy saǵynsam, men demalys kúnderi ádeıi arnap Dekabrıster alańyna baratynmyn. «Assalaýmaǵaleıkým» dep, qolymdy keýdeme basyp, Mys salt attyǵa sálem beretinmin.

Nemese, aıańdap otyryp, Anıchkov kópirine keletinmin. Osy kópirdiń eki jaǵyndaǵy shylbyrynan tabandap tartqan tórt qola jigitke boı bermeı, moıyndaryn doǵadaı ıip aspanǵa shapshyǵan tórt asaý qola tulpardy kórgende meniń júregim árqashanda erip qoıa beretin. Óıtkeni skýlptor Klodtyń talantymen beınelengen osy bir asaý tulparlar maǵan sonaý Jýaly jelkesindegi ózimizdiń úıdiń shaǵyn úıir jylqysy ispettenip kórinetin. Bul tórteýi aralary jaqyn-jaqyn jaıylyp júrgen saqa jylqylardy kózge elestetip, al qulyn-taılar búırekteý bir jerde quıryqtaryn tigip alyp asyr salyp júrgendeı áser týdyratyn. Sondyqtan da men olardy kúnine eki ret — tańerteń sabaqqa bara jatqanda, odan soń sabaqtan qaıtarda kózdep qoıatynmyn. «Kózdegen» saıyn, jylqylar uzamaı bir saıda jatqanyn «kórip» kóńilim ornyna túsip, máz-máıram bop qalatynmyn. Olarǵa qarap turyp, aýylymnyń atbegi aqsaqaly Aqqýlyny eske alatynmyn. At shabys, qyz qýý, jorǵa jarysy, teńge alý, kókpardy kóz aldyma elestetetinmin. Ózimnen-ózim qyzynyp, Klod attarynyń birine dereý qarǵyp shyǵyp, aýyldastarymnyń artynan meniń de quıǵytyp shaba jónelgim keletin...

Lenıngrad! Ómir boıy aýyz jappaı sóılesseń de aıtyp taýysa almaıtyn máńgilik jyr ǵoı bul qala! Onyń tek qana Ermıtajynyń ózi ne turady deseńshi! Tek sonyń ǵana hıkaıasyn myń kún shertseń biter me, shirkin! Sývorov, Kýtýzov, Barklaı de Tolı tárizdi el úshin eńbek sińirgen erlerge arnalǵan, urpaqqa úlgi bolarlyq eńseli eskertkishter qanshama! Tipti Aleksandr sıaqty patshanyń ózine qoıylǵan eskertkishke de bir qaırylmaı kete almaısyń. Patsha nadan bolǵanymen, oǵan ornatylǵan eskertkish halyqtyń eńbegi, halyqtyń óneri. Sen soǵan qyzyǵasyń.

Al teatrlaryn aıtsańshy, janyńdy jalyn bolyp kerneıtin! Orystyń jáne dúnıe júziniń barlyq klasıkalyq operalarymen tanystyrǵan da Lenıngrad boldy meni. Pýshkınnen bastap búkil orys klasıkterin men osy Lenıngradta júrip júregime qopardym. Sol ǵaıyptan kezdesken ǵajaıyp bir jyl meniń ómirimniń ózgeshe bir jemisti, kelisti, asa bir nurly jyly boldy. Bul jylda men uly orys halqynyń tamasha tarıhyn bildim. Onyń eldiginiń, erliginiń, órliginiń máńgilik muralarymen tanystym.

Sóıtip, Lenıngrad, ájem kelin bop túsken, ákem bala bop ósken, ózim qulyndaı quldyrap asyr salǵan Myńbulaqtaı bop, jadymda jattaldy. Ájem marqum jaqsy meken, jánnát jer jumaq degen bolady deýshi edi. Biraq ol jerdiń ústinde emes, astynda, o dúnıede bolady deıtin. Al men, ájemniń eń jaqsy kóretin súıikti nemeresi, jumaq jerdiń astynda emes, ústinde dep bildim. Ol — Lenıngrad dep túıdim. «Ájem marqum o dúnıeniń jumaǵyna ózi-aq barsyn. Maǵan uly qala Lenıngradtan artyq jumaqtyń keregi joq!» dep talaı ret jymıdym ózimnen-ózim. Sonymen, Jýaly, Shymkent, Áýlıeata, Almaty, Termez, Lenıngrad — ol kezdegi meniń jas júregime túsken Otan kartasy osyndaı edi. Lenıngradqa, ol arqyly búkil Otanǵa, elge degen súıispenshilik meniń júregime osylaı ornaǵan edi. Soǵysta, Moskva túbindegi shaıqastarda júrgende, men Lenıngrad talaı ret túsimde kórdim. Qozy kógendeı sozylyp, eki jaq jaǵalaýyna general úılerdi kernetken kók joıqyn Neva, basyna qazaq, handarynyń altyn qalpaq jez telpegin kıgen ataqty Isaakıı sobory, aldynda Qobylandyǵa uqsaǵanymen, artynan óz ákemdeı jaqyn kórinip ketken Mys salt atty — bári-bári san qaıtara kóz aldyma keldi. Tipti Klodtyń qoladan quıǵan attarynyń ózi jaý oǵynan jaraly bolyp, taqymyna Kóbiktiniń jendetteri qylburaý salǵan Taıbýryldaı atylyp, shyńǵyra kisinep jatqan sıaqty bop ta elestedi...

— Áı, sen óziń Lenıngradta bolyp pa ediń? Túsinesiń be bul aıtqandardy?

— Bolǵanym, Baýke...

— Endeshe nege aıtpaısyń onyńdy? Men Lenıngradta sen eshqashan da bolmaǵan eken dep táptishtep otyrmyn ǵoı!

— Onyńyz jaqsy boldy, Baýke. Siz maǵan Lenıngrad jaıynda tamasha jyr aıtyp berdińiz.

Sonymen bir jyldyq oqýdy úzdik támamdap, Lenıngradpen qoshtasyp, Moskvaǵa keldim. Kelsem Barhan da Moskvada eken. Ekeýimiz qushaqtasyp kóristik. Meni taýyp ol, oǵan kezdesip men qýanyp jatyrmyz. Onyń maǵan qoıǵan birinshi suraǵy:

— Lenıngrad qalaı, unady ma? — degen úsh sóz ǵana boldy.

Men de oǵan qysqa jaýap berdim:

— Lenıngrad — Láıli, men — Májnún, Borıs Mıhaılovıch.

— Ol ne degen sózin, Baýyrjan? — dedi Barhan.

— Ol, men Lenıngradqa máńgi ǵashyq bolyp qaıttym deımin.

— Á, solaı ma? — Barhan odan saıyn qýandy. — Baýyrjan-aý, ol meniń týyp, ósken qalam ǵoı, meniń besigim ǵoı!..

Sóıtsem, Barhannyń ózi Lenıngradtiki eken. Proletarıat revolúsıasynyń altyn besigi bolǵan Lenıngrad adamdarynyń ózgeshe sypatty asyl jandar ekenin men sonda uqqan edim.

— Al, oqý qalaı boldy? — dep surady osydan keıin Barhan.

Men kileń bestik baǵalar tizilgen dokýmentimdi kórsettim.

Erteńinde ol meni SSSR Ónerkásip bankynyń basqarýshysy Týmanov joldasqa ertip aparyp tanystyrdy. Meniń akademıa janyndaǵy bir jyldyq kýrsty úzdik bitirip kelgenimdi, bolashaqta óziniń menen jaqsy bank qyzmetkeri shyǵady dep úmittengenin aıtty.

Týmanov meniń jumysymnyń odan saıyn jemisti bola berýine tilektestik bildirdi.

— Bizdiń elimiz qos júrekti memleket, — dedi Barhan syrtqa shyqqannan keıin. Sondyqtan da ony eshbir jaý jeńe alǵan emes, jeńe almaıdy da. Sen Otanymyzdyń bir júreginde boldyń, endi ekinshisin arala. Moskvany kórip tanysýyńa úsh kún ýaqyt beremin. Sodan soń Almatyǵa kel.

Barhan qaıtyp ketti. Men Moskvada taǵy úsh kún bolyp, onyń da sáýlet, saltanatyna sýsyndap, qos anany tel emgen tentekteı edireńdep, Almatyǵa bet túzedim.

V

Avtor. Siz qandaı uly jazýshylardy, ataqty qolbasshylardy jaqsy kórdińiz?

Baýyrjan. Jazýshylar týraly aıttym emes pe joǵaryda. Taǵy da qaıtalaımyn: jazýshylardan klasıkterdiń kópshiligin jaqsy kóremin. Klasıkalyq ádebıet úlgisinde jazyp kele jatqandardy unatamyn. Al áskerı qolbasylarǵa keletin bolsaq, men olardy dáýlesker qolbasshy, dana qolbasshy dep ekige bólemin. Men tek dana qolbasshylardy ǵana jaqsy kóremin. Óz zamanymnyń uly qolbasshylarynyń biri dep, Jýkovty erekshe qurmetteımin.

Avtor. Sonymen Lenıngradta fınans akademıasynyń janyndaǵy bir jyldyq bilim jetildirý kýrsyn taýysyp, jolda Moskvaǵa az kún aıaldap, Almatyǵa keldińiz.

Baýyrjan. Iá, keldim...

— Kelsem, burynǵy óz ornym bos tur eken. Ekonomıs-konsýltant bolyp, qaıtadan qyzmetke kiristim. Bir jyl oqyp qaıtqan bar ónerimdi salyp, jańa jigermen jumys istep jatqanymda, 1935 jyldyń kúzinde meni bir aıǵa áskerge shaqyrdy. Zapastaǵy birsypyra komandırler Tashkentke jınaldy. Ondaǵy jaıdy «Olar meniń esimde» degen áńgimemnen oqyp alǵyn.

Baýyrjannyń bul esteligi, árıne, meniń de esimde. Ol eń alǵash ret «Qazaq ádebıeti» gazetiniń eki nomerinde jarıalandy. Sodan soń B. Momyshulynyń 1968 jyly eki tomdyǵynda basyldy. Onda Baýyrjan óziniń polkovnık Bahalov syndy aqyldy komandırdiń qol astynda bolǵanyn, odan úırengen úlgi-ónegesin erekshe bir jyly sezimmen baıandaıdy.

— So bir aılyq jıyn meniń barlyq bolashaq taǵdyrymnyń tetigi boldy. Eger men sol bir aıda kózge túspesem, onda menen basqa Baýyrjan shyqqan bolar edi. Onda ekeýimiz dál qazirgideı sóılesip otyrmaǵan da bolar edik.

Bir aıdan keıin qaıtyp keldim. Kelgen bette aǵa konsýltant-ekonomıst bolyp joǵarylatyldym. Bar yqylasymmen kirisip jumysymdy taǵy da ilgeri júrgizip ákettim. Endi jańadan alynǵan jas qyzmetkerlerge ózim ustazdyq ete bastadym.

Sóıtip júrgende 1936 jyldyń martynda meni Kazvoenkomat shaqyrdy da, dereý Tashkentke jóneltti. Kelsem, baıaǵy Bahalov bir aılyq jıynda erekshe kózge túsken komandır dep, jańadan qurylyp jatqan bólimge vzvod komandıri etip taǵaıyndatypty. Polkymyzdyń komandıri men eń alǵash áskerge barǵandaǵy Termezdegi komandırimiz polkovnık Dmıtrıı Kovalenko eken. Buıryqqa qol qoıylyp qoıypty. Men amalsyzdan ústime áskerı kıim kıip, belime nagan asynyp, komandır bolyp shyǵa keldim. Qyzmet ornymmen eseptesip, úıimmen qoshtasyp qaıtý úshin maǵan bir apta ýaqyt berildi.

Barhan óz kabınetine kontorymyzdyń barlyq qyzmetkerlerin jınap, ákemdeı meıirbandyqpen sóz sóıledi.

— Mine, joldastar, búgin óz ortamyzdan eń tańdaýly qyzmetkerlerimizdiń birin súıikti armıamyzdyń qataryna attandyrǵaly otyrmyz, — dedi ol. — Qymbatty Baýyrjan, abyroıly bolǵaısyń, qaraǵym. Otan dańqyn, Otan saltyn, Otan shebin qyraǵy kúzete bil. Bizdiń aıtar ósıetimiz osy. Qyzyl Armıanyń qatarynda qyzmet etý — sovet azamaty úshin eń eleýli qurmet. Osy qurmet bizdiń ortamyzdan tek seniń ǵana enshińe tıip otyr. Jolyń bolsyn, balaqanym...

Sol arada Borıs Mıhaılovıch maǵan eki aılyq demalys qarajatyn, oǵan qosa eki júz elý som syılyq bergizdi.

Almatydan shyǵyp, Býrnyıǵa tarttym. Seksenge taqap qalǵan kári ákemmen qoshtastym. Ákem eki alaqanyn jaıyp batasyn berdi:

— Aq júrek bolyp joldasyń, adaldyq seni qoldasyn. Jaqsylyq úshin tiresseń, janyńdy aryń qorǵasyn. Aryndy bolsyn shabysyń, alymdy bolsyn tabysyń, naızadaı bolsyn namysyń. Er jigitke bári syn. Qıyndyq kórseń muqalma, aýyrlyq kórseń juqarma, qamqorshy bol kishige, úlkendi úlgi tut alǵa! — dep ákem betin sıpady.

Osy aq batany júregime jazyp alyp men kettim. Ákemniń batasyn meniń arymnyń, azamattyǵymnyń, adamgershiligimniń aq týyndaı etip, kúni búginge deıin tóbeme kóterip kelemin, qaraǵym.

VI

Tún boldy. Sham jaǵyldy. Baýyrjannyń aıtqandaryn jaza-jaza men ábden qaljyradym. Endi oǵan suraq qoıýdan da qaldym. Saǵatyma qarasam, keshki segizden asyp barady eken.

Avtor. Baýke, sharshaǵan joqsyz ba?

Baýyrjan jaýap bermesten, temeki tutatýǵa kiristi. Osynda oıyma onyń Kýbada jasaǵan bir qylyǵy tústi. Momyshuly barǵan kezde el ishinde jolaýshy júrgen Kýbanyń qarýly kúshter mınıstri Raýl Kastro oǵan sálem aıtyp: Kýbany óz úıindeı kórip, men barǵansha jaıǵasyp jata bersin deıdi. Baýyrjan Kýbany óz úıimdeı kórermin, biraq qonaq ekenimdi de eshqashan esten shyǵarmaspyn dep jaýap qaıtarady. Raýl Kastro mınıstrlikke qaıtyp kelip, Momyshulyn kabınetinde qabyldaıdy. Sonda Baýyrjan mınıstrdiń anada aıtqan óz úıindeı kórgen degen sálemine oraı, pıdjagin sheship, oryndyqtyń ıyǵyna ilip, galstýgyn alyp, kóıleginiń túımelerin aǵytyp, asyqpastan mınıstr kelip nusqaǵan oryndyqqa otyrady. Bar sán-saltanatymen kıinip otyrǵan mınıstr Baýyrjannyń bul qylyǵyn unatpaı, biraz únsiz otyrady da:

— Kýba jerinde qalaı turyp jatyrsyz, polkovnık? — dep suraıdy.

Sonda Baýyrjan:

— Men Kýba jerinde óz úıimdegideı turyp jatyrmyn, biraq qonaq ekenimdi eshqashan umytqan joqpyn. Bizdiń qazaq jurtynda: «Qonaq az otyryp, kóp synaıdy» degen maqal bar, — dep jaýap beredi. Óz úıińdeı kór degen óziń ǵoı; men úıimdeı kórsem, sen ony qalaı kórer ekensiń dep mınıstrdi synaıdy.

Sol sıaqty Baýyrjan meniń baǵana, tańerteń kelgen bette aıtqan «óz boıymdaǵy bar qasıetim tyńdaı bilýshilik» degenime oraı ádeıi úndemeı otyr ma? Tyńdaǵysh neme qanshaǵa shydar ekensiń dep synaǵany ma? — dep oıladym.

— Sonymen men Tashkenge qaıttym. Jolda ákemniń jaıyn kóp oıladym. Bes qyzdan keıin, elý úsh jasynda kórgen jalǵyz ulyń men edim, áke! Jetpis toǵyzynda seni jalǵyz tastap, alys saparǵa attanyp baramyn. Sen maǵan ómir bergen dúnıedegi eń qymbattym ediń. Kelin túsirip, qyzyǵyn da kórsete almadym. Nemere súıdirip, maýqyńdy da bastyra almadym. Endi seniń óz júzińdi kóre alamyn ba, joq pa, qadyryna baǵa jetpes qaıran áke, — dep kúızele-kúızele kete bardym.

Tashkentke kelsem, polk jasaqtalyp qalǵan eken. Men qaraýyma aldym. Bir kúni ornymyzdan tik kóterilip, vokzalǵa keldik te, eshelonǵa tıelip, Qıyr Shyǵys qaıdasyń dep tartyp berdik. On tórt kún júrdik. Qıyr Shyǵystyń qalyń ormanynyń ishine keýlep kirip, poezdyń basyn temir jol stansıasyna biraq tiredik.

Men Qıyr Shyǵysta bes jyl boldym, qaraǵym. Ol búgin aıtyp taýysa almaıtyn uzaq jyr. Sen de sharshaǵan shyǵarsyń. Mpen de sharshadym. Bul taraýdy keıin aıtyp berermin. Búgin osymen toqtaıyq.

Osy arada maǵan bir toıymsyzdyq paıda boldy. Erteń ıá búrsigúni kele alamyn ba? Meni Baýyrjanmen áńgimeles dep kún saıyn kim jibere beredi deısiń? Keńseniń taýsylmas jumysy aıaǵymdy tusap tastap, bul bosaǵaǵa qaırylyp soǵa almaı ókinishke urynbaımyn ba? Báláı, sharshadyńyz ba dep jańa Baýyrjannan beker suraǵan ekenmin. Ózi toqtaǵansha aıtqanyn nege tyńdaı bermedim, jaza bermedim dep oıladym. Ózi toısa da, kózi toımaıtyn ashqaraq adamnyń ádetimen, eń joq degende endi bir suraq qoıyp qalaıyn dep yntyqtym.

VIİ

Avtor. Siz soǵysta otyz jeti dápter jazdym dedińiz ǵoı. Solardy kórýge bola ma?

Baýyrjan. E, kórgin.

Baýyrjan maǵan qaraı qolyn sozdy. Ol: «Tram-trama, tıtta, tıtta, tıtta-ta!» — dep, ándetip kelip, meniń jelke jaǵymdaǵy esikke qaraı aıańdady. «Tram-trama, tıtta, tıtta, tıttata» Baýyrjannyń aýzynan jıi shyǵatyn áýen eken. Buny ol, kóbinese, bir áńgimeni aıaqtap, ekinshi bir jańa áńgimeni bastar aldynda aıtady. Keıde, sóz arasynda kishkentaı úzilis bolyn, men qaǵazdyń ekinshi betin aýdara almaı sasqalaqtap qalǵanda da Baýkeń «tıtta-tıttalatyp» jiberedi. «Tıtta-tıtta» birese Baýyrjannyń lyqyp kelgen oıyn tejeýish qyzmetin atqarsa, birese úzilip qalǵan únsizdikti jalǵaýysh mindetiy de oryndaıtyn sıaqty. Baýyrjan esikti ashyp, meni shaǵyndaý bólmege kirgizdi. Qabyrǵada kitap qalanǵan shkaftar tur. Eki týmbochkaly uzyn ústeldiń ústinde úıilin birdeńeler jatyr. Onyń beti taza aq jamylǵymen búrkelip qoıylypty. Aldymen Baýyrjan sol jamylǵynyń bir jaq shetin ashty.

— Myna jatqan dúnıelerdiń bári sol kúndeliktegi sózderdiń sheshýi — ejikteýi. Solardy túsindirýge kerekti kitaptar, dokýmentter, solardyń mashınkaǵa kóshirilgen papkalary. Qaǵazdar buzylyp, sarǵaıyp ketpesin dep, betin aq jamylǵymen búrkep qoıyp otyrmyn. Al soǵys kezindegi kúndelikterdiń túri mynadaı.

Ol eńkeıip, ústel týmbochkasyndaǵy tartpalardan kólemi, túsi, túri ártúrli birneshe dápterdi sýyryp kórsetti.

— Munda óleń de, oqıǵa da, bári de bar. Uzyn sany otyz jeti. Ǵumyr jetse osylardy ábden ejiktep, jańa kitaptarǵa aınaldyrsam deımin.

Men Baýyrjan ústeliniń ústindegi materıaldar bir emes, áldeneshe kitapqa jetetin dúnıe-aý dep shamaladym.

Baýyrjan qolyma ustatqan birnesheýiniń ishin ashyp qaraǵan. Oryssha, qazaqsha jazylǵan, ótken soǵystyń óship bara jatqan izindeı bolyp, sózderi qıqy-jıqy túsip, joldary qısyq-qısyq tartylǵan, qaǵazdary sarǵaıyp, áripteri kómeskilene bastaǵan eski dápterler.

— Baýke, bir-eki dápterińizden birer sóılemder kóshirip alýǵa bola ma?

— Joq! Bolmaıdy?

Baýyrjan meniń qolymdaǵy dápterlerdi oqys qımylmen julyp alyp, qaıtadan týmbochkaǵa tyǵa bastady. Men buǵan sál qolaısyzdanyp qaldym da, onyń minezi jaıynda baǵana bir oılaǵan oıym esime túsip, myrs etip, basymdy shaıqadym. Onda jýrnalǵa ocherk jazǵanda Baýyrjannyń keıbir minezderin jumsartyp kórsetý kerek pe eken dep oılaǵan edim. Endi: Baýyrjannyń minezi mensiz de jurtqa aıan. «Baýyrjan qyzdaı syzylǵan bıazy kisi» dep jazsań, bári bir oǵan eshkim de senbeıdi. Endeshe Baýyrjandy boıaımyn dep áýrelený artyq is báribir oǵan jyltyr boıaý juqpaıdy. Baýyrjanmen birge bolǵan bir kúndi osy kórgen, uqqan qalpymda qaǵazǵa túsirýim kerek» degen qorytyndyǵa keldim.

Saǵat keshki toǵyzǵa taqalǵanda Baýyrjan ekeýimiz kýhnáǵa shaı ishýge keldik. Shaı ústinde Baýyrjan óziniń bıllıard oıynyn jaqsy kóretinin jáne táp-táýir jaqsy oınaıtynyn aıtty.

— Ǵabıtpen bıllıard oınaý qıamet, — dedi ol. — Asyqpaı, saspaı baptanyp, syrbazdanady da júredi. Meniń oǵan ishim pysady. Bıllıard degen sporttyń tez oılap, shapshań qımyl jasaýdy qajet etetin túri. Onyń ózi eki jaq áskeriniń bir-birine qarsy shabýyl atakasy ispettes. Al ataka jyldamdyqty, tez sheshimdi, durys baılamdy qajet etedi. Men trıgonometrıany jaqsy bilemin. Buryshtyń esebin, pishin mólsherin tez ańǵaryp, tez uǵamyn. Maǵan qarsy oınap júrgen adamnyń da sondaı shapshań qımylyn talap etemin.

Budan keıin Baýyrjan Saryaǵash kýrortynda bolǵanda bir prokýrormen bıllıardty qalaı oınaǵanyn aıtty.

— Men ony burynnan kórip júretinmin. Kúnniń mı qaınaǵan ystyǵyna qaramastan ústine aq kóılek kıip, moınyna qatyryp galstýk salyp, pıdjaginiń sary túımelerin tegis túımelep alyp, shirenip serýenge shyǵatyn. Eshkimmen sálemdespeıtin. Osy jigit kim dep suraǵanymda, bir aýdannyń prokýrory desken. Al áıeli asqanaǵa kelgende ústinde tańerteń bir túrli kóılek bolsa,túste bir túrli, keshke basqa túrli bolady. Jáne bir ret kıgen kıimin ekinshi ret eshbir qaıtalamaıdy. Bulaı etý úshin bar ǵoı, kýrortqa bes chemodan kóılek alyp kelý kerek shyǵar tegi.

Men prokýrorǵa da, onyń áıeline de, kýrortta barynsha tyrashtanyp kıinip álek bolatyn basqa da qazaq jigitterine yza bop júrgenmin. Bir kúni keshke bıllıardnyıǵa kóterilsem, sartyldatyp sary túıme oınap jatyr eken. Ol shar soqqan saıyn qoshemetshi jurt: «O, páláı!» desip maqtanshaq qazaqy odan saıyn áýmeserlendirip tur. Aqyry ol jeńip shyqty. Jeńip shyqty da:

— Endi kim oınaıdy? — dep mańǵazdanyp, kópshilikke qarady.

— Men oınaımyn! — dedim men.

— Sizben oınaý zor qurmet, — dep ol bir aıaǵyn bir aıaǵyna sart etkizip, shartań ete qaldy.

«Shartyq qoshqardaı shartańdaýyn» dep oıladym da, «tram-tram, tıtta, tıtta, tıtta-ta» dep, kómeıime kelgen qyrsyq sózdi bógep tastadym.

— Kim buzady? — dedim sonsoń.

— Siz, — dep ol taǵy da aıaǵyn sart etkizip, shartań ete qaldy.

Áskerı shıraqtyqtyń ısi murnyna barmaıtyn mynanyń shelteńdegenine yza bop kettim de:

— Joq! — dep aqyryp kep jiberdim. — Men dál sol sátte Baýyrjannyń murty jybyrlap ketken shyǵar dep oıladym. — Taıaǵymdy orta belinen ustap, oǵan sustana qaradym da, laqtyryp kep qaldym. — Usta, jrebı salamyz.

Eki qol, biriniń saýsaqtary uzyn, taramystaý kelgen, ekinshisiniń saýsaqtary qysqa, byrtyqtaý kelgen, biriniń ústine biri shyǵyp, jarysa kep jóneldi. Taıaqtyń tóbesine byrtyq qol buryn shyqty.

— Buz! — dedim men tórt quraq serke shardy aldyna qoıyp. Ol, qonaqqa barǵan úıiniń tórinde jatqandaı jaıǵasyp, bıllıardtyń kók shuǵasynyń ústine etpettep jatyp aldy da, syǵalady-aı kelip. Ári syǵalap, beri syǵalap, bir kezde serke shardyń búıirinen túrtip kep qaldy. Ol ornynan áreń qozǵalyp, úsh buryshtanyp úrkerdeı toptasyp turǵan qalyń shardyń shet jaq shekesin sıpap qana óte shyqty. Sodan keıin bir-eki domalady da, serke shar, delbe bolǵan jylqydaı, turdy da qaldy.

«Tıtta, tıtta, tıtta-ta» dedim de, bortqa jete almaı boldyryp orta jolda qalǵan serke shardy alyp, aldyma qoıdym, Sodan soń:

— Olaı buzbaıdy, bylaı buzady! — dep, eńkeıe berip, perip kep jiberdim. Kóz ileskenshe serke shar meniń taıaǵymnyń ushynan, zeńbirektiń stvolynan shyqqandaı, yrshyp shyǵyp, top shardy qaq mańdaıdan shart etkizip súzdi. Sol-aq eken barlyq shar, qasqyr shapqan qoıdaı bolyp, bytyraı kep qashty. Sol dúrkiregen kúıi eki shar eki buryshtaǵy tesikterge baryp, qoıyp-qoıyp kep ketti. Prokýror byrtyq saýsaqtarymen ol eki shardy uıadan alyp, qabyrǵaǵa aparyp tizdi.

— Sizge ázir as jasaımyn, — dedim ol qaıta oralyp bıllıardtyń qasyna kelgende.

Nobaı, mólsherim durys-aý dep baǵdarlap aldym da, on jaq quryshqa qaraı taǵy bir shardy yzǵyttym. Ol qarsy kenerege arqasyn tirep turǵan shardyń betin bir jalady da, syp etip uıaǵa enip ketti.

— Sizge taǵy podstavka jasaımyn, — dedim de sol jaq buryshqa taǵy urdym. Ol da uıadan baryp bir-aq shyqty.

— Mynaý ortaǵa ishten ursa túse me? — dedim entelep turǵan jurtqa qarap,

— Joq, túspeıdi, — desti olar.

— Túspese kóreıin! — dep ony jáne perip kep jiberdim. Ortaǵa baryp ol jáne gúmp ete tústi. Prokýror tompańdap meniń sharlarymdy qabyrǵaǵa qaraı tası berdi, tası berdi. Sóıtip, men birinen soq birin segiz shardy bir joly aldym.

— Taǵy oınaımyn, — dedi prokýror qyzaraqtap.

Taǵy da oınadyq. Men taǵy da uttym.

— Er kezegi úshke deıin, endi bir ret, — dedi ol qyp-qyzyl bolyp.

— Kelgin, — dedim men.

Bul joly da uttym.

— Men jeńildim, — dedi sodan soń prokýror eki qolyn birdeı kóterip. — Menen kontrıbýsıaǵa ne tileısiz?

— Men saǵan eki túrli salyq salamyn, — dedim oǵan. — Birinshisi, shyraǵym, búginnen bastap shirenbeı, sirespeı, kádimgi qarapaıym jurtqa uqsap júrgin. Siresý, shirenýińdi elińe, keńsege barǵanda da qoıǵyn. Ekinshisi, ózine qarsy kezdesken jasy úlken adamǵa sálem berip ótkin. Úlkendi ulyq ta syılaýǵa tıis ekenin umytpaǵyn. Ponátno?

Ózi de jerge kirerdeı bolyp uıaldy. Osydan keıin ol aǵash emes, adamǵa uqsap qaldy.

VIII

Sodan soń birge demalyp jatqan aqsaqalymyz Saparǵalı Begalın prokýrordyń taıaǵyn qolyna alyp:

— Áı, Baýyrjan, sen menimen bir jol oınap kórshi, — dedi.

Oınadym.

Sapakeńniń jasy úlken bolǵan soń odan qatarynan eki ret ádeıi utyldym. Biraq, shyn utylyp qalǵan sıaqty qalyp kórsettim. Osydan keıin meni Sapakeń oıynǵa shaqyrsa:

— Sapeke, men sizdi jeńe almaımyn, — dep eki qolymdy birdeı kóteretin boldym.

Sapakeń soǵan senip:

— Qudanyń qudireti, oıyn degen qyzyq qoı. Anaý prokýror bala meni buıym qurly kórmeıdi. Al Baýyrjan ony ylǵı qurǵaqtaı quramaı qaptyrady. Men bolsam, Baýyrjandy shaq keltirmeı utamyn, — dep ylǵı maqtanyp júrdi.

— Myna taýda akademık qaınaǵamen oınaǵanyńdy aıtsańshy, — dedi áıeli Baýyrjanǵa kúle ún qatyp.

Baýyrjan da kúldi. Ol da bir qyzyq áńgime shyǵar dep men de eleńdeı bastadym.

— Aıtaıyn, — dedi Baýyrjan meniń yqylas bildirgenimdi ańǵaryp. — Taýdaǵy demalys úıinde jatyr edik. Akademık aǵamyz kelip:

— Baýyrjan, senimen myqty bir bás tigisip, bıllıard oınasam dep turmyn, — dedi.

— Endeshe áıelińizdi tigińiz, — dedim men ázildep. — Odan myqty ne bás bolady?

— Sen kelindi tigesiń be onda?

— Tiktim.

Ekeýmiz qol alysyp, joǵaryǵa kóterildik te, oınap kep kettik.

— Jeńgeıdiń jeńine, — dep perip kep qalamyn. Gúmp ete túsedi. — Jeńgeıdiń nesibesine! — dep tartyp jiberemin. Taǵy da gúmp ete qalady. Saýsaǵynyń arasynan taıaǵyn sypsyńdatyp akademık ári kózdeıdi, beri kózdeıdi. Biraq kózdegeni kóz kórim jerge ketedi. Ne kerek, akademık ári tyrbańdap, beri tyrbańdap, shar ala almaı, qara terge tústi. — Jeńgeıdi jetektegen osy bolady! — dep sońǵy shardy jáne zyp etkizdim.

Sodan soń akademıkti jetektep, tómende, esik aldynda, myna Kámáshtyń qasynda otyrǵan áıeliniń aldyna alyp keldim de:

— Aıt! — dedim.

Akademık áıeliniń atyn atap:

— Meni qudaı urdy. Qara basyp seni myna Baýyrjanǵa utqyzyp qoıdym, — dedi.

— Qaıyrly bolsyn, — dedi áıeli kúlip.

Keshke akademık dastarqanyn jaıyp, tamaǵyn jasap, konágin qoıyp, birge jatqan barlyq joldastaryn bólmesine shaqyrdy da:

— Al joldastar, mynaý meniń aıybym, Baýyrjanǵa tólegen. Jazǵan basym-aý áıelimdi salyp oınap nem bar edi? Al mynaý óz áıelime ózimniń qaıtadan tólegen qalyń malym. Qudalar da, kýálar da sender bolyńdar, — dep sóz bastady.

Sóıtip, akademık aǵamyzdyń óz áıelin ózi osylaı satyp alǵany emes pe...

Bul áńgimege ústel basynda otyrǵan úsheýimiz birdeı kózimizden jas aqqansha kúlistik.

IX

Saǵatyma qarasam túńgi toǵyz jarym bolǵan eken.

— Baýke, ruqsat bolsa, men qaıtaıyn,

— Qaıtqanyń jón, — dedi Baýyrjan kúlip. — Seni úıge kirgizýge bolmaıdy eken. Óıtkeni bir kirseń shyqpaı qoıady ekensiń. Álgi kitaptaryń qaıda, ákel beri.

Men Baýyrjanǵa eki kitabyn ala barǵan edim. Biri 1959 jyly shyqqan «Moskva úshin shaıqas» ta, ekinshisi Almatyda 1962 jyly shyqqan «Za namı Moskva» bolatyn. Orys tilindegi kitapqa osy kitapty birinen soń biri bas almastan qyzyǵa oqyp taýysqan eki ulym Arnur men Jannurǵa dep, qazaqsha kitapqa ózime dep avtograf jazdyryp alsam dep oılaǵanmyn. Baǵana osyny aıtyp ótingenimde Baýyrjan jaraıdy, keterde jazyp berermin degen. Baýyrjan sol ýádesin umytpaǵan eken. Men ózimiz kúni boıy áńgimelesken bólmeden sol eki kitapty alyp keldim. Baýyrjannyń qolyna aldymen qazaqsha kitap ilindi. Onyń betterin aqtardy da, meniń syzyp, qorshap qoıǵan tustarymdy kórdi. Ondaı belgiler ásirese kitaptyń aıaq jaǵynda kóbirek edi. Baýyrjannyń maqal-mátelderindegi: «Adal bolmaı azamatpyn demegin; oıran salsań oılap salǵyn; ár oǵyńdy atap atqyn» degendegi eń sońǵy «ǵyn», «gin», «qyn»-dardy qorshap qoıǵan edim. Sol better shup-shubar ala bolyp qalypty. Baýyrjan solarǵa kóz saldy da, úndemesten kitaptyń betin jaýyp, qasyna qoıdy. Odan soń ekinshi kitapty qolyna alyp qarady. Balalar oqyǵan oryssha kitapta ondaı belgiler joq bolatyn. Sodan keıin onyń «Nasha semá» degen eki sóz jazylǵan betine, sol eki sezdiń ústin basa, avtograf jazyp berdi.

— Al mynaǵan jazbaımyn, — dedi ol ekinshi kitapty da qolyma ustatyp jatyp. — Bul seniń shımaılaǵan kitabyn. Ponátno tebe?

— Túsinikti, — dedim men basymdy ızep.

Baýyrjanmen qol alysyp, shyǵar esikke taqaı bergenimde:

— Áı, habarlasyp turǵyn, — dedi ol.

— Habarlasamyn, Baýke, — dep men artyma qaıta burylyp qaradym. Qarasam, Baýyrjan oń qolyn basynan asyra joǵary kóterip tur eken. Men de sóıttim.

Elimizdiń aty áıgili batyry Baýyrjan Momyshulymen alǵashqy kúni on eki saǵat áńgimelesip, men úıime qaıttym.

X

Arada birsypyra ýaqyt ótti. Meniń Baýyrjanmen dıalogymnyń jartysy ǵana, onda da «Juldyz» jýrnalynyń josparlanǵan on ekinshi nomerinde emes, jańa jylǵy ekinshi nomerinde jarıalanatyn boldy. Men osyny aıtpaq bolyp, Momyshulyna telefon soqtym.

Avtor. Baýke, anadaǵy ózińizben áńgimeni jýrnaldyń on ekinshi nomerinen kútip, dámelenip qalyp júrmeńiz.

Baýyrjan. Men eshkimnen, eshteńe dámetip úırengen kisi emespin.

Avtor. Joq, Baýke, múlde shyqpaı qalmaıdy. Jartylap fevral aıynda basylatyn boldy.

Baýyrjan. Ol redaktorlardyń isi. Onda meniń sharýam joq. Túsinikti me saǵan?

Maǵan, árıne, túsinikti bolatyn: jýrnal redaksıasyndaǵylar tutas basýǵa kólemimiz kótermeıdi. Saǵan biz maqala tapsyryp edik, sen poves jazyp ákeldiń. Sonyń jartysyn jarıalaǵanymyzdyń ózine rıza bol jáne aıaq astynan mundaı shyǵarma týyp qalǵany úshin bizge rahmet aıt desken bolatyn. Men rıza bolǵanmyn, rahmet te aıtqanmyn. Biraq mundaıǵa Baýyrjannan basqa bireý bolsa eshqashan da rıza bolmas edi. «Nemene, meniń ıýbıleıime kelgende jýrnaldyń beti jutap qalyp pa? Bul jýrnaldaǵylardyń seni emes, meni mensinbegeni ǵoı. Dúnıe júzine ataǵymyz shyqsa da, óstip aǵaıynnyń aýzyna ilinbeıtinimiz, kózine túspeıtinimiz bar...» dep bulan-talan bolar edi. Baýkeń óıtken joq. «Ponátno tebe?» dedi de, trýbkany jaýyp tastady. Sonysynyń ózi de Baýyrjandyq edi.

Býdan keıin men naýqastanyp, aýrýhanaǵa túsip qaldym. Birazdan keıin men jatqan aýrýhanaǵa áıeli Kámáshpen qatar Baýyrjan da kelip tústi. Kámásh joǵaryda, men jatqan kordıologıa jaǵynda, Baýkeń tómende, nevrologıa bóliminde boldy. Baýken joǵary shyǵa almaıdy, men temen túse almaımyn. Ekeýimiz bir jerde jatsaq ta júzdesip, sóılese almaıtyn boldyq.

Sol kezde, aýrýhananyń astyńǵy qabatyndaǵy gastroenterologıa bóliminde «Sosıalısik Qazaqstan» gazeti redaktorynyń birinshi orynbasary Saparjan Haıdarov ta jatyr edi. Bir kúni ol maǵan qýana kirip keldi. Qolynda bir ýys gazeti bar.

— Ázeke, súıinshi, — dedi sypaıy kúlip turyp.

— Alyńyz, Sáke, — dedim men enteleı basymdy kótermek bolyp.

— Jo-joq, qozǵalmańyz. — Maǵan qımyldaýǵa bolmaıtynyn biletin ol eki qolyn kezek sermep, bezek qaqty. — Búgingi gazette Sizdiń geroıyńyz, halqymyzdyń súıikti uly jazýshy Baýyrjan Momyshulynyń ordenmen nagradtalǵany týraly jarıalanypty. Sizge sony habarlaıyn dep kelip edim. Mine gazet.

Men Saparjan bergen gazetti alyp, Ýkazdy oqydym.

Meniń tez baryp Baýyrjandy quttyqtaǵym keldi. Baýyrjandy ǵana emes, Bekti de quttyqtaǵym keldi. «Súıikti kitabyńnyń qaharmany — keshe, qan maıdanda, jaýyngerlik Qyzyl Tý ordenimen nagradtalǵan jaýyngeriń búgin jazýshylyq eńbegi úshin Eńbek Qyzyl Tý ordenimen nagradtalyp jatsa, avtorǵa ol bir mereı emes pe?» Biraq men ornymnan qozǵala almadym. Tómengi qabatta jatqan Baýyrjanǵa baryp, onyń qolyn qysýǵa dármenim kelmedi.

— Baýyrjan qaqaǵan qysta, dekabrdiń 24-inde týǵan, — dedim men shalqamnan jatqan kúıi Saparjanǵa qaraı moınymdy buryp. — Saqyrlaǵan sary aıazda dúnıege kelgen... Qyran búrkit te jumyrtqasyn qysta, qıadaǵy tasqa salady deıdi. Jazǵa shydamaǵan jasyq jumyrtqa shyrt-shyrt synyp, jarylyp, uıada temirdeı tesireıip miz baqpastan jalǵyz ǵana jumyrtqa aman qalatyn bolsa kerek. Qyran tek osyny ǵana baýyryna basyp, balapan etip shyǵarady deıdi ǵoı. El ańyzy osylaı. Osy ańyz-teńeý bizdiń Baýkeńe dál keledi-aý ózi. Siz baryp, Baýkeńdi quttyqtańyz, Sáke.

— Joq, — dedi Saparjan aq tisteri qasqaıa kúlip.

— Nege?

— Júregim daýalamaıdy.

Saparjan onyń sebebin aıtty. Bir-eki aı buryn Baýkeń «Sosıalısik Qazaqstanǵa» materıal aparyp, redaktormen sóılesip otyrady. Olardyń ústine kabınetke redaktordyń orynbasary Haıdarov baryp kiredi. Sálemdeskennen keıin Baýkeń redaktorǵa qaraı burylyp, Uly Otan soǵysyna baılanysty bir sıfrdy keıingi málimetterge sáıkestendirip, jańartaıyn ba dep suraıdy. Oıynda eshteńe joq Saparjan «Árıne!» dep qalady. Sonda Baýyrjan oǵan ala kózimen qaraıdy da:

— Mynaýyń kim? — deıdi redaktorǵa.

Redaktor ony óziniń orynbasary ekenin, bul materıal sol kisiniń qolynan ótetinin aıtady. Biraq Baýyrjan ony kózge de ilmesten teris qarap ketedi.

— Sonda jerge kirip kete jazdadym, — dep kúldi Saparjan. — Sodan keıin Baýkeńdi kórsem alty shaqyrym aýlaq júrýge tyrysamyn.

Men de kúldim.

— Basynda bárimiz de sóıtkenbiz, — dedim men kúlkim tyıylǵannan keıin. — Biraq Baýyrjanǵa bazyna júrmeıdi.

— Qoıdym endeshe, — dedi aq kóńil Saparjan elbelekteı ornynan turyp. — Mine, qazir baryp quttyqtaımyn.

— Menen sálem aıtyp, meniń de atymnan qosa quttyqtańyz, Sáke.

— Qup.

TÓRİNSHİ DIALOG

İ

Men aýrýhanada seksen kún jatyp, marttyń aıaq jaǵynda úıge qaıttym. Baýyrjan júz jıyrma kún jatyp, menen keıin shyqty. Meniń júregim, Baýkeńniń aıaǵy aýyrdy. Kóp ýaqytqa deıin biz júzdesip, tildese almaı, bir-birimizge qasymyzdaǵy syrqat serikterimizden sálem aıtysýmen boldyq. Sóıtip bizdiń dıalogtarymyz joldastar arqyly jalǵasyp jatty. Ásirese Baýkeńniń áıeli Kámásh eki etajda sereıip jatqan ekeýmizdiń aramyzda úlken habarshylyq qyzmet atqardy.

Eki aıdan keıin Baýyrjan ekeýmiz de bas kóterdik. İlbip palatada júretin, eptep dálizge shyǵatyn boldyq. Bizdi sestra úshinshi etajdan táı-táılap túsirip, tómendegi sport zalyna aparyp, gımnastıka oınatyp júrdi. Sol kúnderdiń birinde tómengi etajdyń dálizinde temeki tartyp otyrǵan Baýyrjanǵa kezdestim.

Avtor. Sálemetsiz be, Baýke?

Baýyrjan. Sálemettendiń be, qaraǵym?

Avtor. Halińiz qalaı?

Baýyrjan. Eptep táýir bop kelemin. Alǵashqy jıyrma kúnde qaıda jatqanymdy bilmedim. Qazir sál basym aınalady, eptep júrýge jaradym. Bizdi qoıshy, biz uzaq sapar shegip, tonalyp qalǵan jolaýshy sıaqtymyz ǵoı, qaraǵym. Qazynasyz kerýen qaraqshydan qoryqpaıdy. Óziń qalaısyń?

Avtop. Dárigerler eki aı sirestirip shalqamnan jatqyzyp tastap edi. Endi bas kóterip, eptep ilbı bastadym. Arystan bop qımylsyz jatqannan, tyshqan bop jorǵalap júrgen artyq eken.

Baýyrjan. Habaryńdy estip, jibergen jýrnaldaryńdy alyp jattym. Meniń aıaǵym ǵana emes, qolym da shaban ekenin bilesiń ǵoı. Aýyzsha sálem aıtqanym bolmasa, arnap zapıska jaza almadym.

Baýkeńniń bulaı degen sebebi men joǵaryda jatyp ol kisige ózi týraly materıaldarym basylǵan «Baldyrǵan» (№ 12, 1970), «Juldyz» (№ 2, 1971) jýrnaldarynyń «Jetisý» jáne basqa oblystyq gazetterdiń nomerlerin jibergenmin.

Avtor. Raqmet, Baýke. Sizdiń ár sálemińizdi dárigerlerdiń dárisimen qosa qabyldap jattym. Osynda biraz úlken qyzmetkerler de bar eken.

Baýyrjan. Aýrý bolsań ákimdikten ne paıda?

Avtor. Onyńyz ras. Sol kisiler ózderiniń qyzmet babyna qaramastan maǵan hal-jaıyńyzdy habarlap turdy.

Baýyrjan. Adamdy úsh túrli jaǵdaı jaqyndastyrady, qaraǵym. Ol jaǵdaı: soǵys, túrme, aýrýhana. Bul úsheýi laýazym tańdamaıdy. Adam qansha kókke kóterilgenimen top etip tómennen bir-aq shyǵady. Olar sony da eskeretin bolar. Jara jaralyny qınaıdy. Shydaı shydaı shydam taýsylǵanda, ashý qyryp, artyq sóılep qalatyn sátteriń de bolady eken. Artynan raıyńnan qaıtasyń. Ol zańdy da ǵoı. Óıtkeni árkim jetken jerine deıin barady, jyǵylǵan jerinde qalady. Ataǵyńa aqylyń saı kelse ǵana syıly bolasyń.

Osy kezde syrttan kelgen sestra meni qoltyǵymnan alyp, joǵary qaraı jetektedi.

Bizdiń aýrýhanadaǵy alǵashqy áńgimemiz osylaı bastaldy.

II

Bir kúni palatada jatyr edim, esik qaǵyp, Baýyrjannyń áıeli Kámásh bas suqty.

— Jaı jatyrsyz ba?

— Jaı.

— Onda Baýkeń sizben áńgimelesemin dep joǵaryǵa kelip otyr edi.

— Qazir baraıyn, — dedim men.

Shyqsam, bizdiń úshinshi etajdaǵy alańda gazet-jýrnal qoıatyn kishkentaı ústeldiń qasynda Baýyrjan, ústelden árirek Kámásh otyr eken. Bir oryndyq bos tur. Ekeýiniń ústinde de aýrýhananyń kókala halaty. Baýkeńmen amandasyp, bos orynǵa baryp otyrdym.

Baýyrjan. Mynaý Kámáshqa súıenip áreń kóterildim. Óziń bir taýdyń tóbesinde jatyr ekensiń ǵoı.

Avtor. Birneshe kún tósekte shalqamnan jatyp, odan keıin dárigerler basymdy kóterip tósekke otyrǵyzǵanda men bıik taýdyń tóbesine shyqqandaı bolǵanmyn. Alǵash ret táı-táı basyp baryp palatanyń terezesinen qaraǵanda, basym aınalyp, qulap qala jazdaǵanmyn. Kóp jatqan adam osyndaı kúıge ushyraıdy eken — oǵan alasanyń ózi asqar taý bop kórinedi eken.

Baýyrjan. Maǵan «Juldyzdyń» ekinshi nomerin oqydyq dep árkimder aıtyp jatyr. Álisher Beısenov, Shahmat Husaıynov taǵy basqalar aıtty. — Men olar ne dedi dep suramadym. Baýkeń solardyń sózine razylyqpen «taýdyń tóbesine shyǵyp» otyrǵanyn túsindim. — Keshe Ábdilda Tájibaev kelip, uzaq áńgimelesip qaıtty. Ol da oqyǵanyn aıtyp jatyr. Jýrnaldyń redaktory Syrbaı Máýlenov kelip edi. Oqýshylardan kóp hat keldi. Beker tutas baspaǵan ekenbiz dep ókinip qaldyq dedi...

Osy kezde ishten halatyn júre qaýsyrynyp, shúńirek kóz bir shal shyqty. Otyrǵan úsheýmizge kezek-kezek súze qarap aldy da:

— Baýyrjan, amanbysyń? — dep Momyshulyna qolyn usyndy.

Baýyrjan onyń qolyn aldy da, únsiz otyra berdi.

— Markstik fılosofıanyń zańy boıynsha, — dedi shúńirek kóz shal Baýyrjanǵa úńilip, — adamdardyń ara qatynasy bir-birine kezdesýden jasalady. Mine búgin ataqty Baýyrjandy kórip, qolyn alyp turmyn.

— Aqsaqal, biz áńgimelesip otyrmyz, — dedi Baýyrjan túsin sýyqqa salyp.

— Sóılese berińder, men bóget bolmaımyn, — dedi shúńirek kóz shal burylyp, baspaldaqpen tómen túse bastap, — Sóılesý — ol ara qatynastyń bir túri.

Shal tómen túsip ketti.

— Mynaý kim? — dedi Baýkeń maǵan.

— Bul kisini osyndaǵylardyń bári Derpen dep ataıdy.

— Ol nemene, aty ma?

— Aty-jóniniń kim ekenin bilińkiremeımin. Ózi derbes pensıoner kórinedi. Sony jurt qysqartyp Derpen dep ketken. Eki sóziniń biri tarıh pen fılosofıadan bastalady. Úıinen aldyryp úzbeı oqıtyny «Úgitshi bloknoty»,«Vechernáá Alma-Ata» gazeti jáne keıbir saıası kitaptar. Janasyp ketken adamǵa saıasattan sabaq aıtyp, mazasyn alady. Odan basqa jazyǵy joq.

— Qudaı seni kórshige jarytqan eken, — dep kúldi Baýyrjan.

Avtor. Baýke, toıǵa ázirlik qalaı bolyp jatyr? Quttyqtaýshy jurt kóp shyǵar.

Baýyrjan. Jurttyń qalaı quttyqtap jatqanyn jeńgeń aıtsyn.

— Quttyqtaýdyń kúshi Baýkeńdi osy jerden ákep biraq shyǵardy ǵoı, — dedi Kámásh kúlip. — Basy óziniń týǵan kúni jıyrma tórtinshi dekabrden bastaldy. Qaladaǵy jurt birden úıge kelip, tek oblys, aýdandardan ǵana telefon soǵylyp jatty. Alǵashqy kúnderi Sábıt aǵa, Ǵabıt aǵa, Dmıtrıı Snegın kelip quttyqtady. Ol kisilerdiń kelýiniń ózi bir meıram ǵoı. Meıramǵa qosylyp, mereıimiz kóterilip qaldy. Sábıt pen Ǵabıt aǵa ekeýi de:

— Áı, Baýyrjan, biz seni sharshatyp alarmyz, — dep únemi eskertip otyrdy. — Bul kúnderi saǵan kisi kóp keledi. Sen olardy rejımińdi buzbaı qabylda.

Osylaı dep olar uzaq otyrmaı,úılerine qaıtty. Biraq jurttyń bári ol kisilerdeı bolmady. Bir kelgeni bes saǵat otyryp alysty. Solardyń sózin tyńdaımyn dep Baýkeń ábden sharshady. Baýkeń bólmesine baryp tynyǵaıyn dese keıbireýler sońynan ilese kirip, qaqsap qasynda otyryp aldy. Óstip Baýkeń ábden qaljyrady. Densaýlyǵy burynnan juqaryp júrgen Baýkeń mundaı quttyqtaýlardy kótere almaı, aqyry aýrýhanadan biraq shyqty.

Baýyrjan. Biz sen zerigip jatqan shyǵar. Biraz áńgime aıtyp, kóńilińdi kótereıik dep keldik. Búgingi áńgime aıtý osynyń úlesine tıgen, — dedi Baýkeń áıelin ıegimen nusqap. — Aıta ber.

— Men ne aıtaıyn? — dedi Kámásh jan-jaǵyna jaltaqtaı qarap.

— Juldyzdy» oqyǵannan keıin, qap, meniń bir aıtatynym bar edi dep júr ediń ǵoı, — dedi Baýkeń áıeline burylmastan teris qaraǵan kúıi. — Sonyńdy aıt.

— Ol jaı, ásheıin bir kúlkili jaǵdaı ǵana ǵoı.

— E, sony aıt. Buǵan sondaılar da kerek.

— Endeshe aıtaıyn, — dep Kámásh sózge kiristi.

İİİ

— Baýyrjan ekeýimizdiń jańa juptasqan alǵashqy kúnderimiz edi, — dep bastady Kámásh áńgimesin. — Bir kúni bireý úıge telefon soqty. Onda Dzerjınskıı kóshesindegi úıde edik. Telefon dálizde bolatyn. Trýbkany men baryp aldym. Ar jaqtan bir jas qyzdyń daýsy keldi.

— Kim kerek Sizge?

— Maǵan Baýyrjan kerek. Men Jaqsygúlmin. Shaqyryp jiberińizshi, — dedi qyz.

«Munyń Jaqsygúli kim?» dep ishteı oılap Baýyrjanǵa bardym.

— Seniń Jaqsygúl degeniń bar ma edi? — dedim oǵan.

— Joq — dedi bul birden.

— Trýbkaǵa shaqyryp tur, bar sóıles, — dedim men onyń «joq» degenine senbeı.

— Men ondaı adamdy bilmeımin, — dep baqyrdy bul. — Baryp trýbkany jaýyp qoı.

Sener-senbesimdi bilmesten trýbkany japtym. Sonsha baqyrýy jaman bir pálesi bar ǵoı dep ishimnen kúdiktenip qaldym.

Ekinshi kúni taǵy telefon shyldyrlady.

— Men Jaqsygúlmin ǵoı, Baýyrjandy shaqyryp berińizshi, — dedi keshegi qyz.

— Baýyrjan joq, — dep sart etkizip trýbkany jaba saldym.

— O kim, eı, qatyn? — dedi Baýkeń kabınetinen.

— Seniń Jaqsygúlin, — dedim býlyǵyp. İshim órtenip qoıa berdi. Osynyń bir pálesi bolýy kerek. Buryn men kelmeı turǵanda sóılesip júrgen eski tanysy bolar. Men barda sóılesýden qashyp, bilmeımin dep ádeıi qasarysyp otyrǵan shyǵar dep oılap qasyna bardym. Bul betime bir qarady da:

— Á, Jaqsygúl me? — dep jumysyn istep otyra berdi.

Bir kúni qyzýym kóterilip qatty aýyryp, tósekten tura almaı jatyp qaldym. Tús kezinde dálizdegi telefon shyldyrady. «Dáýde bolsa Jaqsygúl shyǵarsyń» dep, aýyrǵanymdy umytyp, basymdy tósekten tez kóterip aldym. Kabınetinen shyǵyp Baýkeń trýbkany keterdi. Bular ne sóıleser eken dep, bar demimdi ishime tartyp tyńdaı qaldym.

— Iá, men Baýyrjanmyn, — dedi Baýkeń. — Á, Jaqsygúlmisiń? Jaqsymysyń? Keleıin dep edim deısiń be? Kelseń kel. Ádiris pe, ádiris mynadaı, — dep úıdiń ádrisin aıtty da trýbkany japty.

Osy kezde qanym qaınap ketti. Myna qý páleniń istep júrgenin qarashy. Men aýyryp jatqanda ol qyzdy ádeıi shaqyrdy ǵoı. Men tósekten tura almaı jatqanda ony ana jaqta ońasha qabyldamaq qoı. Ana joldary meniń kózimshe sóılespeı qoıyp edi. Onysy aılasy eken ǵoı, — dep oılap tósegimnen atyp turdym. Ón boıymdy qozǵaltpaı jatqan aýrýdyń da qaıda ketip qalǵanyn bilmeımin. Jan-dármen halatymdy kıip, shashymdy jıyp «Kelsin sol albasty» dep, daıyn otyrdym. Lezde esik shyldyrady. Ony estigende óne-boıym qalshyldap ketti.

Kabınetinen shyǵyp Baýkeń syrtqy esikti ashqan kezde jatatyn bólmeden jaı oǵyndaı atylyp men de shyqtym dálizge. Shyqsam:

— Sálemetsizder me? — dep úrip aýyzǵa salǵandaı bir jas qyz tabaldyryqtan attap kele jatyr.

— Sálemet pe, shyraǵym, — dedi de Baýkeń óz kabınetine qaraı ketti. Qyzben betpe-bet dálizde jalǵyz men qaldym. Bas-aıaǵyna qarasam, kisi jamanshylyqqa qıatyn bala emes. Men ony bólmege alyp kirdim.

— Otyr, qalqam. Kimsiń?

— Jaqsygúlmin.

— Saǵan kim kerek edi?

— Baýyrjan kerek edi, apaı.

— Baýyrjandy kórip pe ediń óziń, bilesiń be?

— Bilemin, kórgenim.

«Á, qýlar, bular birin-biri biledi eken ǵoı. Buryn kórisken, kezdesken eken ǵoı. Túk bilmeıtin, sezbeıtin sıaqtanyp, múláıimsip kirip ketkenin qarashy» dep oılap taǵy da óne boıym bezgekteı qaltyrap ketti. Neshe túrli oı keldi basyma. Degenmen ózimdi ózim ustap:

— Qaıdan kelip ediń? Qaıda oqısyń? — dedim.

— Eshqaıda oqymaımyn, apaı. Byltyr aýyldan oqýǵa kelip, ınstıtýtqa túse almadym da, qazir satýshy bop jumys istep júrmin.

— Al, Baýyrjan kerek bolsa, bar, jańaǵy shal Baýyrjanyń. Buryn kezdesseńder, tanyp turǵan shyǵarsyń, — dedim daýsym dirildep.

Qyzdyń kózi baqyraıyp ketti.

— Ol... emes, apaı, — dedi dybysy áreń shyǵyp.

— Alǵashynda ańǵarmaı qalǵan shyǵarsyn. Qarańǵyda kezdesip pe edińder? — dedim sonda da senbeı.

Joq, sonsha qarańǵy emes bolatyn... Ol jasyraq bolatyn... Ekeýimiz tanysqannan keıin, meniń aýyldan kelgenimdi bilid de, ózin Baýyrjan Momyshulymyn dep aıtty. Meniń buryn Baýyrjan týraly estigenim bolatyn. Sol kisi osy eken ǵoı dep oıladym... Ol menimen ajyrasarda: ádirisim telefon spravochnıginde bar, «M» árpinen qarasań tabasyń dedi. Úıde aǵa-jeńgem bar. Ózim bolmasam, telefondy sol ekeýiniń bireýi alady dedi de ketip qaldy.

— Qaı jerde kezdesip edińder?

— Maksım Gorkıı parkinde...

— Boıy qandaı edi?

— Ol kisi suńǵaq boıly, aryqsha kelgen qara sur jigit bolatyn.

— Basqa qandaı belgilerin bilesiń?

— Eshqandaı belgisin bilmeımin, apaı. Eki kózi jyltyrap turatyn sıaqty edi. «Qalqam, aınalaıyn» dep kisiniń asty ústine túsip ólip kete jazdaıdy eken. Parktiń aýzynda tanysa sala:

— Júr, qalqam, restoranǵa kirip sýsyn iship shyǵaıyq, aınalaıyn, — dedi... «Aınalaıyn» degen sózdi ylǵı sozyp aıtady. Men sodan beri osy úıge kúnde telefon soǵyp júrmin.

Qyz qyzaryp, bul sózderdi jylarman bolyp aıtty. Qyzdyń aldanǵanyn bilip, endi oǵan janym ashı bastady.

— Qaraǵym-aý, óziń oılamaısyń ba: soǵystaǵy jas Baýyrjan osy kúnge deıin jas qalybynda júr deısiń be? Baýyrjan bul kúnde seniń ákeń quralpy kisi bolǵan. Jańaǵy ózińe esik ashqan naǵyz Baýyrjannyń ózi. Kóremin deseń júr, ertip aparaıyn, — dedim.

— Joq, apaı. Meniń endi ol kisini kórer betim joq. Meniń ketýime ruqsat etińiz, — dep qyz ornynan turdy.

Men esikti ashyp, qyzdy qoıa berdim.

— Áı, qatyn, ol kim eken? — dedi Baýken daýystap.

— Jaqsygúl.

— Jaqsygúl me! Jańa baramyn dep ádiristi surap alyp edi, ne sharýasy bar eken?

Men Jaqsygúldiń jaıyn aıttym. Mynaý shala búlindi de qaldy. Nege qazaqtyń jas jigitteri aýyldan kelgen qyzdardy aldaıdy? Uıat, ar, namys qaıda? — dep maǵan zirik-zirik etedi.

— Ony jigitterden sura, maǵan nesine kújildeısiń? — dedim.

— Jigittiń aty-jónin bile me eken ózi?

— Baýyrjan dep tur ǵoı.

Bul maǵan ala kózimen qarady da, eshteńe demedi.

— Túri-túsin bile me eken ózi?

— Uzyn boıly deıdi, — dedim de ar jaǵyn aıtpaı qoıa qoıdym. Qyzdyń aıtqan belgilerimen Baýkeń bet aldy bireýlerge tıisip, uıat bolyp júrer dep oıladym. — Baıtaq qalada betine qarap kimdi tanýshy ediń?

Bul sózge Baýkeń bógelip qaldy.

— Surqıalar aldymen jurtqa qıanat jasaıdy. Sodan keıin syrtyńnan seniń atyńdy satady. Mundaı sumdarǵa bir zaýal jasaý kerek, — dep Baýkeń biraz burqyrap aldy da, artynan sabasyna túsip, istep otyrǵan jumysyna kiristi. Men de basymdy ustap, jatatyn bólmege qaraı aıańdadym. Jańaǵy kishkentaı túregep júrgenge basym synardaı bop zyrq-zyrq etip. tósegime áreń jettim. Jaqsygúli qurysyn, qaıdan turyp edim dep, qaıtadan yńqyldaı bastadym.

Kámásh kúlip, osylaı dep áńgimesin bitirdi. Baýkeń tyrs etpesten únsiz otyrdy. Men Kámáshpen qosyla jymıdym da, dereý ol kisi aıtqan áńgimege at izdedim. Bul meniń ádetim. Bireýdiń áńgimesi unasa, oǵan aldymen at qoıyp alamyn. Sóıtip baryp oıymda saqtaımyn. Bul áńgimege «Jaqsygúl» degen at qoıdym da ishimnen eki ret: «Jaqsygúl», «Jaqsygúl» dep qaıtalap shyqtym. Sodan keıin Kámáshqa buryldym.

— Apyraý, Baýkeńniń atyn satatyn da batyrlar bar eken ǵoı.

— Bar-bar, — dedi Kámásh basyp tez-tez ızep. — Men Sizge myna bir oqıǵany aıtyp bereıin.

IV

— Bir kúni Baýyrjan ekeýimiz qala aralamaq bop taksı shaqyrdyq. Shoferimiz uıǵyrdyń bir jas jigiti eken. Baýkeń sonyń qasynda, men artta otyrmyn. Bir kezde men:

— Baýyrjan, myna magazınge kire shyǵaıyqshy, — dedim. Men Baýyrjan degende, taksıst jigit Baýkeńniń betine jalt qarady. Sodan keıin de qaıta-qaıta qaraǵyshtaı berdi.

Biz magazınnen shyǵyp, Baýkeń qasyna jaıǵasqannan keıin taksıst jigit mashınasyn júrgizýden buryn Baýkeńniń betine qarady da:

— Aǵa, Siz shyn Baýyrjansyz ba? — dep surady. — Momyshuly Baýyrjansyz ba?

— Ol ne kerek saǵan? — dedi Baýkeń qatqyldaý únmen. Shofer jigit kúldi de, osydan bir jyl buryn óziniń bir jolaýshyny tasyp, qalany kúni boıy aralatqanyn aıtty.

— Men odan bir tıyn aqsha almadym, — dedi jigit. — Óıtkeni ol «Men Baýyrjan Momyshulymyn!» dedi. Ataqty Baýyrjannan aqsha alyp ne bolypty maǵan?

— Nege almaısyń? — dep surady Baýkeń.

— Sebebim bar.

— Qandaı sebep?

— Meniń ákem Uly Otan soǵysynda Baýyrjan polkynyń jaýyngeri bolǵan. Ákem Baýyrjannyń batyrlyǵyn, soldattarǵa degen qamqorlyǵyn aýzynan tastamaı aıtyp otyrýshy edi.

— Ákeń tiri me? — dedi Baýkeń oǵan sál buryla túsip.

— Bertinde qaıtys boldy, — dedi taksıst. — Biraq men onyń Baýyrjan ekenine bir sózinen shúbálanyp qalyp edim. Óıtkeni mıkroaýdanǵa qaraı bara jatqanda bir «Zaporojesti» basyp ozdyq. Sonda ol:

— Men de osyndaı bir «Zaporojes» alsam dep júrmin, kezekte turmyn, — dep qaldy.

— Baýyrjannyń «Volgasy» bar dep estip edik qoı, — dedim men oǵan jalt qarap.

Ol sál qolaısyzdanyp qaldy da, sodan soń kúlip:

— «Volgamnyń» bary bar, ony ózim minemin, «Zaporojesti» balalarǵa alyp bereıin dep edim, — dedi.

Men solaı bolsa solaı shyǵar dedim de qoıdym. Sonymen mine búgin ekinshi Baýyrjandy alyp kele jatqanyma tań qalyp otyrmyn.

— Ekinshi emes, bul nomer birinshi Baýyrjan, — dedi Baýkeń shoferǵa daýsyn kóterip.

Taksıst «qaıdan bileıin» degendeı, basyn shaıqady.

— Toqtat! — dedi Baýkeń qatýlanyp.

Taksıst te, men de sasyp qaldym. Ol dereý mashınasyn toktatty. Men Baýkeń túsemin dep álek salyp júrmese eken dep qylpyldap baramyn. Joq óıtpedi. Qaltasyna qolyn suǵyp, pasportyn sýyryp aldy da:

— Má, oqy, — dep shofer jigitke usyndy.

Ol pasporttan Baýkeńniń aty-jónin oqyp shyǵyp, qýana bas ızedi. Sodan keıin ol elbelek qaǵyp qos qolyn birdeı Baýkeńe usyndy.

— Ákem ólerinde Almatyǵa barsań, meniń komandırim Baýyrjanǵa sálem ber dep edi, — dedi daýsy dirildep.

Baýkeń taksıst jigittiń qolyn alyp:

— Ákeń ımandy bolsyn, qaraǵym, — dedi.

Sodan keıin qaıtadan ilgeri qozǵaldyq. Men de ishimnen «ýh» dedim.

— Anaý Baýyrjan qansha aqshańdy bermeı ketti? — dep surady bir kezde Baýkeń taksısten.

— Kóp emes, aǵaı. On som ǵana.

— Ózińniń balalaryń bar ma?

— Bar, aǵaı, eki balam bar.

Biz baratyn jerimizge jettik. Taksıstiń schechıgine qarap edim, bes som eken. Sony tóleıin dep sýmkamdy ashqaly jatyr edim, Baýkeń:

— Eı, qatyn, maǵan jıyrma som ber,— dedi.

Men ony ne qylady dep oıladym da, sýmkamnan alyp aldymen onyń suraǵan aqshasyn berdim. Odan keıin taksıstke bes som usynǵaly jatqanymda, Baýkeń:

— Qaraǵym, mynaý byltyrǵy, jalǵan Baýyrjan aldap, tólemeı ketken on somyń. Mynanyń bes somy myna schechıgiń kórsetip turǵan bizdiń jol aqshamyz. Qalǵan bes somyna meniń atymnan balalaryńa bazarlyq aparyp ber, — dep jańaǵy menen alǵan jıyrma somdy tutas taksıstke usyndy.

Shofer sasqalaqtap, men Sizden bir tıyn da almaımyn dep edi, Baýkeń:

— Molchat! — dep aqyryp qaldy da, aqshany onyń aldyna tastaı saldy, — Budan keıin aldanýshy bolma.

Osylaı dep Baýkeń mashınadan shyqty da, esigin tars etkizip jaýyp tastady. Biz qoltyqtasyp, ilgeri kettik. Bir kezde shofer de mashınadan shyǵyp, qalbalaqtap artymyzdan qýyp keldi.

— Aǵa, qaıtatyn ýaqyttaryńyzdy aıtyńyz. Men sol saǵatta kelip, sizderdi úılerińizge jetkizip salaıyn, — dedi ol jalynǵandaı bolyp.

— Joq, — dedi Baýkeń. — Óz jumysyńmen júre ber. Biz osy jaqtan bir mashına alarmyz.

Osy kezde baspaldaqta dabyrlaı sóılesip, tómengi jaqta júrgen aýrýlar joǵary kóterilip kele jatty. Solardyń ishinen bireýdiń jigerlene sóılegen: «Biz, qarttar, ótken ómirdiń aýyrtpashylyq, qıynshylyqtaryn jaqsy bilemiz. Sonyń fılosofıalyq mánin jastarǵa aıtsań «tyńdamaıdy ǵoı, tyńdamaıdy» degen sózderi aıqyn estilip turdy. Baýkeń ol sózge qulaq saldy da, maǵan qarap:

— Mynaý seniń Derpeniń be? — dedi.

— Sol kisi.

— Júr, Kámásh, meni tómenge túsirip sal, — dep ol asyǵa ornynan turdy.

Baýkeń Kámáshqa súıenip tómen qaraı bettedi. Men ilbip óz palatama keldim. Kele sala Baýkeńmen búgingi kezdesýdiń detaldaryn qolma-qol sol tusta jańa bastap jazyp júrgen bloknotyma kóshire bastadym. Ol áńgimelerdiń árqaısysynyń basyna «Jaqsygúl», «Taksıst», «Derpen» degen taqyryptar qoıdym.

V

Aýrýhananyń tártibine baılanysty biz kóbine keshke qaraı sóılesip júrdik. Bul kúni úshinshi qabattyń vestıbúlinde adam kóp bolyp, jurt bir jaǵynan qabyrǵadaǵy avtomattan úılerine telefon soǵyp jatqandyqtan shyrqymyz buzylyp, tómenge tústik. Astaǵy nevrologıa bóliminiń eski dıvanyna kelip jaıǵasa bastadyq. Osy kezde aýrýhananyń kók ala halaty súıretilip pushpaǵyna túsken bireý qaltıyp kelip qasymyzǵa tura qaldy. Sóıtsek ózimizdiń aǵaıynymyz, aýdarmashy, jazýshy, qý tildi kisi Ábdirashıt Ahmetov eken.

— Senderdiń halderińdi bilý úshin demalys saıyn osynda kelemin, — dep bastady ol sózin, — Kelgen saıyn karantın dep keýdemnen ıterip kirgizbeıdi. Sodan soń osy ekeýińniń — ol ekeýimizdi kezek nusqady, — halderińdi bileıin dep ádeıi aýrýhanaǵa tústim.

Bul ádemi ázilge Baýkeń ekeýmiz qosyla kúldik.

— Bizdiń kóńilimizdi dál búıtip eshkim surap kelgen emes, — dedi Baýyrjan kóziniń jasyn súrtip.

— Bilesiń, bilgennen soń isteısiń, — dep Ahmetov te kúldi. Bul qazaqtyń ataqty akademıkteriniń biriniń aýzynan shyǵyp, jurtqa mátel bop ketken «Bilesiń, bilgennen soń aıtasyń» deıtin belgili sóziniń sál ózgertilgen nusqasy edi. Oǵan taǵy da ezý tarttyq.

— Naýqas kisige kúlki de kómek, — dedi Ahmetov odan soń, — Ekeýińe bergen meniń alǵashqy járdemim osy bolsyn.

— Raqmet, Ábeke.

— Óziń qashan keldiń? — dedi Baýyrjan.

— Osydan bir saǵat buryn kelip, hırýrgıa bóliminiń qyryq tórtinshi palatasyna jaıǵastym.

— Ne naýqas?

— Baıaǵy baýyr. Bul meniń ekeýińniń kóńilińdi suraǵanym, — dedi Ahmetov áńgimeni ózge taqyrypqa aýdaryp. — Al endi ekeýińdi de quttyqtaımyn.

— Ne úshin, taǵy da aýyryp jatqanymyz úshin be?

— Joq, — dedi Ahmetov aldymen Baýyrjannyń qolyn aldy. — «Juldyz» jýrnalyndaǵy «Aqıqat pen ańyz» úshin, almas qylyshty eshqashanda tot baspaıtyny úshin, Baýke.

— Onda mynany quttyqta, — dedi Baýyrjan meni ıegimen nusqap.

Ahmetov endi meniń qolymdy aldy.

— Qyzyqtyǵy, bastasań bas aldyrmaıtyny sondaı, bir atym nasybaıdaı bir-aq qaqtym. Rahmet saǵan.

— Aýrýhanada jatqan meniń kóńilimdi kóterý úshin de maqtap jatqan bolarsyz, Ábeke. Onyńyzǵa rahmet.

— Joq, shynym, — dedi Ahmetov saýsaǵyn shoshaıtyp.

Avtor. «Moskva úshin shaıqas» fılminde Baýyrjan rolinde ózińiz nege shyqpadyńyz? Fılm sizdiń kitap boıynsha jasalǵannan keıin, onda Baýyrjan bolyp ózińiz kóringenińiz jón sıaqty edi. Keleshek urpaq kitaptaryńyzdy oqyp, atyńyzdy bilgenniń ústine ózińizdi kınodan kórse tipti ǵanıbet bolatyn edi ǵoı.

Baýyrjan. Oǵan shydamym jetpedi. Aldymen İlıas Omarov fılmniń senarıin kórip ber dep ótindi. Kórip bergen emes, men ony qaıta jazyp shyqtym. Biraq kınoshylar meniń jazǵanymnyń jartysyn ǵana qabyldady: óıtýge bolmaıdy, búıtýge kelmeıdi, ony kórsetýge jaramaıdy dep esimdi shyǵardy. İlıas marqum Baýyrjan bop óziń oınasań qaıtedi, degendi de aıtyp edi. Endi meni artıs eteıin dep pe edińder, aýlaq dep, qolymdy bir-aq sermedim.

Osy kezde keshki tamaqqa shaqyryp sestralar keldi. Biz bet-betimizge tarap, árqaısymyz óz bólim, palatalarymyzǵa qaraı kettik.

VI

Taǵy bir kúni keshke Kámásh palataǵa bas suǵyp, Baýkeńniń vestıbúlge kóterilip, meni kútip otyrǵanyn aıtty.

Úırenshikti orynǵa kelsem Baýkeń qoltyǵyna bir qaǵaz papka qysyp, kresloda temeki tartyp otyr eken. Onyń qasyndaǵy bos orynǵa kelip men jaıǵastym. Bizdiń bul keshtegi áńgimemiz aldymen ázil qaljyń túrinde bastaldy.

— Bizdiń bir jaqynymyz, ataqty artısiń ákesi, seri, aıtysqysh aqyn, ári alǵashqy sovet bolystarynyń biri bolypty, — dedi Baýyrjan áńgime bastap. — Olardyń rýy Alakúshik atalýshy edi. Ol kisini ózim jas kezimde talaı ret kórdim, áńgimesin de estidim. Qyzdarmen aıtysqanda eki ret jeńildim dep otyrýshy edi.

Bir joly ózimmen aıtysqan qyzdy dóńgelentip jeńýge az-aq qalyp edim, — deıtin jaryqtyq — Qasymdaǵy hatshym pushyq muryn qara jigit edi. Jeńilemin-aý dep sasqalaqtap otyrǵan qyzdyń soǵan kózi túsip ketip, bir kezde bylaı dep qoıa bergeni ǵoı:

Bolysy bizdiń eldiń Alakúshik,

Hatshysy qasyndaǵy qara pushyq.

Aýyldyq áıelderi, saqtanyńdar,

Ketpesin Ala kúshik sútińdi iship.

Osydan keıin aýyz asha almaı totıdym da qaldym, — deıtin.

— Ekinshi ret jeńilgenim, — deýshi edi ol kisi, — saqal men murttyń áleginen boldy. Ol kezde jas adamdar da saqal men murt qoıady. Bir toıda taǵy da bir qyzben aıtysyp qoıa berdim. Men de soǵyp jatyrmyn, qyz da jaǵalasyp jatyr. Bir kezde qyz bylaı dedi:

Qaýǵadaı saqal-murtyń, kárimisiń? Kári bolsań qyzdarǵa dárimisiń? Mynaý túr-syqpytyńa qaraǵanda, Adam ata jasynan árimisiń?

Oǵan meniń bylaı dep jaýap bermesim bar ma:

Ala qashyp sóıleısiń jylqydaı urt,

Tebegen bıedeı bop beresiń syrt.

Nesine saqalymdy qazbaladyń,

Qaı jerge shyqpaıdy bul boq jegen murt?

Osyǵan qyz shap ete túsip, «murtyńyz boq jese, aýzyńyz ne jeıdi?» dep óleńdetip qoıa bergeni ǵoı. «Boq jegen» degen eki-aq sózben ustaldym. Onyń ornyna «qaı jerge shyqpaıdy bul ońbaǵan murt» desem jetip jatyr. Qyz tyrp ete almaıtyn edi. Mine, bul ekinshi jeńilgenim, — dep otyrýshy edi ol kisi.

Jas kezde estigeniń jadyńda jaqsy saqtalady. Sonaý bozbala kúnimde sol kisiniń aýzynan qaǵyp alǵan osy óleńder kúni búginge deıin oıda keledi.

Kámásh Baýkeńe qarap:

— Oıǵa keledi demekshi, kópten sizden jasyryp kelgen bir áńgimem bar edi.

— Jaraıdy, ony da aıtaıyn, — dedi Kámásh kúlip, — 1964 jyldyń jazynda Semeıdiń Abaı atyndaǵy qazaq teatry Almatyǵa gastrólge keldi. Semeılikter meniń tórkinim ǵoı. Baýkeń olardy tegis qonaqqa shaqyrdy. Úıge jıyrma shaqty artıs jınaldy.

Qonaqtar iship-jedi. Án saldy, ázil tarqatty. Ketýge yńǵaılandy. Sol kezde Baýyrjan ornynan turdy.

— Al endi senderdiń bárleriń sonaý Semeıden keldińder, — dedi qonaqtarǵa kezek kóz tastap. — Semeı — meniń qaıyn jurtym, myna Kámáshtiń tórkini. Semeı — Kámáshtiń ǵana emes, qazaqtyń teatr óneriniń tórkini. Eń alǵash sonaý Shyńǵys taýynyń eteginde kóterilgen qazaq teatrynyń qara shańyraǵyn arqalap kelip, alǵashqy spektákl «Eńlik-Kebekti» kórsetip, astananyń kórermen qaýymyn rıza ettińder. Halyq qol shapalaqtap, mınıstrler maqtap, gazetter madaqtap jatyr. Qaıyrly bolsyn!

Biz de razymyz. Razylyǵymyzdyń belgisine... — dep bul pıdjaginiń ishki qaltasyna qolyn suqty. Myna shal ne qylǵaly tur dep men oǵan qadalyp qalyppyn. Biraq qaltasynan qolyn sýyrmastan, sózin ári qaraı jalǵady. — Osy otyrǵan bireýiń qaınaǵa, birnesheýin, baldyz ekensiń maǵan. Tek Kámáshtiń ǵana tórkini dep emes, ónerimizdiń tórkini, teatrymyzdyń tórkini dep, men árqaısyńnyń ıyǵyńa shapan jabamyn.

Men óz kózime ózim senbedim. Senbeıtinim keshe ǵana Baýyrjan baspa bergen qalamaqy dep, eki býda aqsha ákelgen. On somdyqtar býdasynyń shetin buzyp, qonaǵasyǵa jumsaǵanmyn. Jıyrma bes somdyqtar býdasy tutas turǵan. Sol bútin býdany qaltasynan sýyryp alyp, beldeme qaǵazyn jyrtty da, karta úlestirgendeı etip, ár qonaqtyń aldyna tórt qaǵazdan tastaı bastady.

— Árqaısyńa júz somnan. Shapan tiktirseńder de, kostúm alyp kıseńder de erik ózderińde, — dep shalym qarap tur.

Eń sońynda qolynda bes-alty-aq qaǵaz qaldy. Ony jelpýish etip jaıdy da, maǵan qaraı laqtyryp kep jiberdi. Ony jınap alyp jatyp, ishim ýdaı ashyp ketti...

— Aqsha óz óńeshińdi tyǵyndaý úshin ǵana jınalmaıdy. Elin syılaǵan er jutamaıdy. Ara-tura dúnıeden taryqpaǵan adam dúnıeniń qadirin bilmeıdi. Ponátno tebe? Tat-ta, tat-ta, tat-tata! — dep Baýkeń oń jaq ıyǵyna qaraı basyn buryp áketti. Munysy onyń: «Bul áńgime bitti» degeni edi.

VIII

Avtor. Baýke, anada bir sóz arasynda shetelden kelgen áıel jazýshyny qabyldadym degen sıaqty edińiz.

Baýyrjan. Osydan birer jyl buryn fransýzdyń bir jazýshy áıeli Almatyǵa keldi. Ol áıeldiń týǵan aǵasy fransýz armıasynyń podpolkovnıgi eken. Qaryndasynyń Moskva arqyly Almatyǵa soǵatynyn estip, Momyshulyna kóre kel dep tapsyrady. Arnap hat berip jiberedi.

Áıel Almatyǵa kelip, Jazýshylar odaǵynda bolady. Odan meni surastyrady. Odaqtaǵylar Momyshuly naýqastanyp úıde jatyr, munda kele almaıdy, jolyǵa almassyz deıdi. Áıel de bir aıtqanynan qaıtpaıtyn jan bolsa kerek. Aǵasynyń amanatyn oryndaý úshin qalaıda maǵan jolyǵýǵa tyrysady. Meımanhanada jatyp telefon anyqtamalyǵynan meniń ádresimdi izdeıdi. Ózi oryssha jaqsy biledi eken. Keshke trýbkany alady da 2-20-44-ke telefon soǵady.

— Aıtyńyzshy, tileýińizdi bersin, bul Momyshulynyń páteri me? — dep suraıdy.

— Iá.

— Ol kisini telefonǵa shaqyrýǵa bola ma?

— Bolady.

Kámásh kelip, seni bir shet el aksentimen sóıleıtin orys áıeli telefonǵa shaqyryp tur dedi. Bul kim boldy eken dep oılap, telefonǵa bardym. Sóıtsem, sonaý Fransıadan kelgen jazýshy áıel.

— Men sizdi kórmeı Alma-Atadan qaıtpaımyn dep aǵama ýáde berip edim. Siz naýqastanyp jatyr dep estidim. Saýyǵýyńyzǵa shyn júrekten tilektespin. Biraq birer mınýtqa bolsa da úıińizge kirip shyǵýǵa ruqsat etýińizdi ótinemin, — deıdi jalynyp.

— Kelińiz, madam, — dedim men. — Buryn aýyrǵanym ras edi. Qazir táýir boldym. Erteń qaı ýaqytta kelseńiz de meniń esigim ashyq.

Erteńinde tús aýa esiktiń qońyraýy shyldyrlady. Telefon soqqan fransýz áıeli eken. Qasynda bizdiń Jazýshylar odaǵy basshylarynyń bireýi bar. Olardy tórge otyrǵyzdym da, ózim qarsydaǵy kresloǵa jaıǵastym. Áıel aldymen qabyldaǵanym úshin kóp-kóp raqmet aıtty. Men basymdy ızedim. Sodan soń ol sýmkasynan aǵasynyń hatyn alyp, maǵan usyndy. Hatqa qaradym da:

— Men fransýzsha bilmeımin, madam, — dedim.

Ol jalma-jan sýmkasyna qaıtadan qolyn suǵyp, ekinshi bir qaǵazdy sýyryp aldy.

— Ǵapý etińiz, polkovnık myrza, men orysshasyn qosa bermeppin ǵoı, Sizge, — dep qaǵazdy maǵan berdi.

Oqysam fransýz podpolkovnıgi maǵan jaýyngerlik sálem joldapty. Men týraly kitaptan oqyǵanyn, Sovet Armıasy polkovnıgin ózine ustaz kóretinin aıtypty, taǵysyn taǵylar. Hatty oqyp boldym da:

— Aǵańyzǵa raqmet. Menen jaýyngerlik sálem aıtyp baryńyz, — dedim.

Áıel jymıyp bas ızedi de:

— Sizge birneshe suraý berýime bola ma? — dedi.

Osy kezde onyń qasyna erip kelgen jazýshy qazaqsha:

— Baýke, bylaı... qıqarlanbaı... durystap... — deı berip edi, men onyń sózin bólip jiberdim.

— Madam qazaqsha bilmeıdi, — dedim ózimizdiń jazýshyǵa ejireıe qarap, oryssha sóılep. — Men fransýzsha bilmeımin. Sondyqtan bizdiń tek qana orys tilinde sóıleskenimiz jón.

— Qazaqtar fransýz ádebıetin oqı ma? — dep áıel birinshi qoıdy.

— Oqıdy, madam, kóp oqıdy, — dedim men, — Fransýz ádebıetin qazaqtardyń kópshiligi orys jáne qazaq tilinde oqıdy. Sonymen birge fransýz tilinde oqıtyn qazaqtar da bar. Olardyń sany áli az. Biraq túbinde qazaqtardyń kópshiligi fransýz ádebıetin túpnusqadan oqıtyndyǵyna men Sizdi sendire alamyn.

Áıel meniń jaýabymdy qaǵazyna jazyp bolǵannan keıin:

— Madam, bálkim Sizdiń meniń ózimniń fransýz ádebıetin oqıtyn, oqymaıtynymdy bilgińiz keletin bolar, — dedim.

Áıel úndemedi. Sodan keıin men ornymnan turdym da:

— Meniń kitaptarymdy kórińiz onda, — dep kabınetimniń esigin ashtym.

Áıel ornynan ushyp turyp kabınetke kirdi de, birden shkaftaǵy kitaptardyń túbine úńildi. Úńilgen saıyn:

— O, Zolá!

— O, Flober!

— O, Bomarshe!

— O, Anatol Frans!

— O, Roman Rollan!

— O, Lýı Aragon!

— Antýan de Sent-Ekzúperı! — dep, ábden esi shyǵyp ketti.

— Bul suraǵyńyzǵa qanaǵattanarlyq jaýap aldyńyz ba, madam? — dedim men.

Áıel basyn ızedi.

— Endeshe qaıtadan jaıǵasyp otyraıyq.

— Sizdiń Fransıa prezıdenti De Gollge kózqarasyńyz qandaı? — dedi áıel qaıta kelip otyrǵannan keıin ekinshi suraǵyn aıtyp.

— Kýbada bolǵanymda maǵan áskerı adamdar saıası suraqtar qoıdy. Máselen, AQSH-qa qalaı qaraısyz, aǵylshyndardy qalaı kóresiz? — degen sıaqty. Men eshqandaı saıası suraqqa jaýap bermeımin dedim olarǵa. Meniń partıamnyń, Otanymnyń olarǵa kózqarasy qandaı bolsa, meniń de kózqarasym sondaı. Osydan keıin kýbalyqtar maǵan saıası suraqtar bermeıtin boldy Al Siz áıel adamsyz ǵoı, sondyqtan jaýap bereıin.

— De Goll myrzanyń saıası baǵytyna qosylmaımyn. Biraq ózin Fransıanyń adal uldarynyń biri dep esepteımin, dedim.

— Qazaq ádebıeti týraly pikirińiz qalaı? — dedi áıel budan soń.

— Óte jaqsy, — dedim men. — Eń arydan kele jatqan óreli, óristi ádebıettiń biri. Men keıbir ádebıet zertteýshileriniń qazaq ádebıetin beriden bastap damydy degenine qosylmaımyn. Olaı deıtinim qazaqtyń batyrlar jyryn alyńyz. Olardyń árqaısysy dúnıe júzindegi eń ozyq muralarmen talasa alady. Máselen, qazaqtyń «Qobylandy batyr» jyrynyń jalǵyz ózi ǵana nemistiń «Nıbelýngtar týraly», fransýzdyń «Roland týraly» jyrlarynan nemese karelder men fınderdiń «Kalevale» eposynan bir de kem emes. Al qazaqtarda mundaı jyrlardyń jalpy sany elýge tarta. Olardyń kórkemdik, kúshtilik, sheshendik jaqtaryn birer aptanyń ishinde aýyzben aıtyp jetkizý kıyn. Olardy bizdiń profesorlarymyz ýnıversıtetter men ınstıtýttarda búkil jyl boıyna taldap túsindiredi. Al osy ǵajaıyp qaharmandyq dastandardyń jeke-jeke avtorlary bolǵan. Biraq bul dastandar sonaý kóne zamannan kele jatqandyqtan olardyń avtorlary umytylyp, jyr teksteri ǵasyrdan ǵasyrǵa aýyzsha aýysyp otyrǵan. Mine osyndaı ýly shyǵarmalar jazǵan ejelgi qazaq aqyndarynyń óz kabıneti bolǵan. Olar osyndaı asyl jyrlardy, tamasha maqal-mátel, sheshendik sózderdi, jumbaq, jańyltpash, áralýan aıtys óleńderin sol ǵajaıyp kabınette otyryp jazǵan.

Fransýz áıeli maǵan qadala qarap baqyraıyp qalypty.

— Senbeı otyrsyz ba, madam? — dedim men oǵan.

Áıel basyn ızedi.

— Sizdiń ata-babalaryńyz kóshpeli halyq bolǵan ǵoı. Kóshpeli halyqtyń aqynyna kabınet qaıdan keledi dep oılap otyrǵanym ras.

— Joq meniń halqymnyń arǵy atalary bir kezde otyryqshy el bolǵan. Otyrar, Taraz tárizdi iri-iri qalalary bar mádenıetti, bilimdi ol el búkil shyǵys jurtynyń saýda ortalyǵy bop turǵan. Keıin sheteldik basqynshylar ol qalalardy oırandap, eldiń eginshilik mádenıetin qurytyp, halqyn qaıtadan kóshpendi qaýymǵa aınaldyryp jibergen. Áńgime ol týraly emes, áńgime bizdiń ejelgi aqyndarymyzdyń tamasha shyǵarmalar qaldyrýyna múmkinshilik bergen ǵajaıyp kabıneti bolǵany jaıynda. Ózińiz oılańyzshy, madam, kabınetsiz shyǵarma jazýǵa bolmaıdy ǵoı.

Áıel basyn ızedi.

— Qazaq aqyndarynyń kabıneti sheksiz-shetsiz keń dala, tamasha tabıǵat aıasy bolǵan. Sol kabınette otyryp olar móldir kól, zeńgir taý, jurtqa jaıly jeruıyq meken, el qorǵany bolǵan qaharman batyrlar jaıly máńgilik shyǵarmalar týdyrǵan. Sol kabınette otyryp olar kúndiz samal jelmen syrlasqan, túnde jymyńdaǵan juldyzdarmen tildesken. Mine, naǵyz aqyn úshin osydan artyq kabınet bola ma?

Fransýz áıeli men bizdiń jazýshy ekeýi qosyla kúlip jiberdi.

— Men qazirgi, ishi dúnıe júzi klasıkteriniń asyl muralaryna toly kabınetterdi kemitip otyrǵanym joq, madam. Osy zamanǵy ónerli elder danyshpandary qaldyrǵan ólmes muralarmen para-par túsetin týyndylardy dúnıege keltirgen kóshpeli el aqyndarynyń kabınetin aıtyp otyrmyn.

Endi áıel kúlmesten, yqylastana bas ızedi. Sodan soń ol jańa suraq qoıdy.

— Qazaqtyń jazýy qashannan bastaldy?

— Óte erteden.

— Tarıhshylardyń aıtýyna qaraǵanda qazaq jazýy arabtar jaýlap alǵannan keıin paıda bolǵan sıaqty ǵoı, — dedi fransýz áıeli.

— Joq, odan da arydan. Ejelgi atam zamannan-aq qazaqtardyń jazýy jáne mynaǵan uqsas jazý aspaptary bolǵan. — Men saýsaǵymmen ústel ústindegi eki jaǵynda eki avtomat qalam shanshýly turǵan prıbordy nusqadym. Qazaqtar sol aspappen notalar da jazǵan. Kádimgi mýzyka notasyn jáne dıplomatıalyq notalardy aıtamyn, madam.

Qonaqtarym taǵy da maǵan tańdana qarady.

— Ilanbaı otyrsyz ba, madam?

— Iá,— dedi áıel.

— Qazaqtyń jazý quraly mine mynadaı bolǵan, — dep men kreslonyń qasynda turǵan dombyramdy alyp, shertip-shertip jiberdim. — Qazaqtyń asqaq aqyndary men áıgili kompozıtorlary óz óleńderi men mýzykalaryn halyqtyń janyna, júregine osy aspappen jazǵan. Tilin túsinbeıtin basqynshy armıanyń aldynan shyǵyp bizdiń ejelgi dıplomattarymyz ben parlamenterlerimiz osy dombyra únimen jaýap bergen, olarǵa óz. últımatýmyn dombyra kúıimen uqtyrǵan. Kúı qazaqtyń jer qaıysqan qalyń qoly bar ekenin, olar jer betinde bir jaýynger qalǵanynsha óziniń týǵan jerin qorǵaıtynyn, olarǵa týǵan jerdiń asqar-asqar taýlary men kúrkiregen ózenderi kómektesetinin aıtqan. Qazaqtyń keń dalasy kelgen dushpannyń basyna kebin bop kepteletinin bildirgen. Esiń barda eliń tap, keıin qaıt degen. Mine bul dombyramen osyndaı notalar jazylǵan. Býǵan dálel qazaqta «Aqsaq qulan» degen kúı bar. Ol kúıdiń qysqasha tarıhy mynadaı. Bir kezde qazaq jerlerin monǵoldar basyp alǵany belgili. Sol tusta Altyn ordanyń bir bóligin Joshy han bılep turǵan. Ol ózińiz biletin Shyńǵysqannyń úlken uly, belgili Batyı hannyń ákesi. Sol Joshy hannyń bir balasy ań aýlap júrgende ony dala taǵysy, han ulynyń oǵy jaralaǵan aqsaq qulan shaınap óltiredi. Han ańǵa ketken ulynyń keshikkeninen kúdiktenip, ony izdeýge jer jaıyn biletin bir top qazaqtardy attandyrady.

— Eger ulymdy tappaı qaıtsańdar, bárińdi de óltiremin. Al ol óldi degen habar ákelseńder, sol habardy aıtqan kisiniń kómeıine eritip bir baqyr qorǵasyn quıamyn! — deıdi han.

Han jarlyǵy eki bolmaıdy. Qazaqtar izdep kelip qulannan ajal tapqan qatygez han balasynyń súıegine kezdesedi. Olar súıekti atqa teńdep han ordasynyń syrtyna alyp keledi. Biraq ony hanǵa kim aıtýy kerek. Eshkimniń de kómeıinen ystyq qorǵasyp jutqysy kelmeıdi. Sonda bir jas qazaq batyry alǵa shyǵyp:

— Ólsem kóp úshin qurban bolarmyn. Bul habardy hanǵa men jetkizeıin, — deıdi.

Jas batyr boıyndaǵy barlyq qarýyn sheship tastap, (óıtkeni han ústine qarýmen kirýge bolmaıdy), ordaǵa qaraı jaıaý aıańdaıdy. Batyrdyń qolynda shoqpar ornyna osyndaı ǵana, — men dombyrany qolyma alyp kórsettim, — qara dombyra kete barady.

Syrtqy jendetterden ótip, ordanyń ishine kirgen jas batyr hannyń aldyna baryp bas ıedi.

— Balamdy taptyńdar ma? — dep suraıdy han.

— Taptyq aldıar, — dep jas batyr taǵy da bas ıedi.

— Tiri me, óli me?

Osy kezde jas batyr lám dep aýzyn ashpastan, tizerlep otyra qalady da, qara dombyrany bezildete kep jóneledi. Jas batyr tartqan jańa kúıden han balasynyń jelkildep ańǵa shyqqany, sodan soń dúsirletip qulan qýǵany, sadaqpen atyp aıǵyr qulandy aıaǵynan jaralaǵany, aqsaq qulannyń shoqaq-shoqaq jelip, qaraılaı qashyp bara jatqany aqaýsyz tanylyp turady.Han balasynyń aqsaq qulandy qurtpaı qoımaımyn dep ekilene shaýyp, qasyndaǵy nókerlerinen qara úzip ketkeni ańǵarylady. Dombyrada úsh aıaqpen shoqaq qaqqan qulannyń, onyń sońyna jeke túsken tórt tuıaqtyń dybysy ǵana qalady. Kenet shoqaqtaǵan qulannyń dúsiri kúsheıip, onyń jalt burylyp sońyna túsken qýǵynshyǵa tap bergeni bilinedi. Sart-surt tuıaq soǵysyp, qulannyń qylyshtaı tisteriniń shaqyr-shuqyr etkeni aıqyn ańǵarylady. Sol kezde dombyra ishekterinen: «óldim, óldim!» degen eki sóz adamnyń únimen aıqyn estiledi.

Osy jerge jetkende qara terge túsken batyr kúıdi kilt úzedi de, dombyrasyn aldyna kóldeneń qoıyp, hanǵa qaıtadan bas ıedi. Minekı, madam, bul bertinde, on ekinshi ǵasyrdyń aıaǵy men on úshinshi ǵasyrdyń bas jaǵynda bolǵan oqıǵa. Jańaǵy men aıtqan Joshy hannyń bir myń eki júz jıyrma jetinshi jyly ólgeni tarıhtan aıan. Al qazaqtyń ýnıversaldy aspaby dombyra arabtar basqynshylyǵynan álde qaıda buryn bolǵan. Dombyranyń jazý quraly bolǵanyna sendińiz be endi?

— Sendim, — dedi áıel. — Biraq jańaǵy qazaq batyrynyń taǵdyry ne boldy, sony aıta ketińizshi, tileýińizdi bersin.

— Ol batyr tiri qaldy. Óıtkeni Joshy balamdy óldi dep estirtken adamnyń aýzyna qorǵasyn quıamyn degen ǵoı. Al batyr oǵan óz aýzymen ulyń óldi dep aıtqan joq. Ony dombyranyń únimen, qazaqtyń ózine tán jazý alfavıtiniń órnegimen uqtyrdy. Sondyqtan han kúlkildep erip turǵan bir baqyr qorǵasyndy sol dombyranyń shanaǵyna quıǵyzdy. Biraq ol jas batyr shapqynshylarmen kezekti bir urysta qaza tapty.

— Jıal, jıal, — dedi áıel basyn shaıqap.

— Alaıda ol máńgi tiri qaldy. «Aqsaq qulan» kúıi kúni búginge deıin tartylady. Ol qazaqtyń ult aspaptary orkestriniń oryndaýynda búkil dúnıe júzin aralap shyqty.

Qonaq áıeldi tórgi bólmege ertip baryp, bólmeniń bir qabyrǵasyn jaýyp turǵan ózimniń týǵan apam toqyǵan alasha-kilemdi kórsettim.

— Bul fabrıka toqyp shyǵarǵan dúnıe dep oılamańyz, madam. Meniń óz apaıym muny óz qolymen toqyǵan.

Áıel alashanyń neshe alýan oıýlaryna qarap, múıiz-múıiz órnekterdiń syzyǵyn saýsaǵymen qýalaı sıpalap, basyn shaıqap, biraz otyrdy.

— Aıtqandaryńyzdyń bárine de sendim, — dedi sodan keıin áıel ornynan qozǵalyp. — Endi meniń Sizge basqa qoıatyn suraqtarym joq. Tek bir ǵana ótinishim bar: Siz, maǵan ózińizdiń ataqty kitabyńyz «Za namı Moskvanyń» bir danasyn bermes es ekensiz. Bul men úshin, meniń semám úshin baǵa jetpes úlken syılyq bolar edi.

— Ábden bolady, madam.

Men qol qoıyp, kitabymdy berdim. Fransýz áıeli kóp-kóp raqmet aıtyp, rızalyqpen ketti.

Biraq men keshirgisiz bir qate jasappyn. Ony ózim erteńine ańǵardym. Ol qatem áıeldiń aǵasyna, maǵan arnap hat joldaǵan fransýz podpolkovnıgine bir nárse berip jibermeppin. Bul qatemdi keıin sezip, telefonmen ol áıeldi izdestirgenimde, keshe keshki samoletpen Moskvaǵa attanyp ketkenin bir-aq bildim.

Bul áńgimeni aıtyp bolǵannan keıin Baýyrjan ornynan turdy. Qoltyǵyndaǵy qaǵaz papkasyn aldy da, maǵan usyndy.

Baýyrjan. Sen maǵan shetelderden kelgen hattardyń kóshirmelerin kórset dep ediń ǵoı. Keshe balalarǵa aıtyp jibersem Bolgarıadan kelgen bir-eki hatty ǵana taýyp ákepti. İshinde meniń ózimizdiń bir áskerı ýchılısheniń leıtenantyna joldaǵan jaýap hatym da júr. Bulardy palatańa aparyp oqyrsyń.

Avtor. Raqmet, Baýke.

Erteńinde tańerteń erterek turyp, keshe keshke Baýyrjan bergen papkanyń betin ashtym. Hattardyń kóshirmeleriniń bári de mashınkaǵa basylǵan eken. Birinshi hatta bylaı dep jazylypty:

«Qymbatty joldas Momyshuly!

Osy jańa ǵana Aleksandr Bektiń «Volokolam tas joly» kitabyn oqyp shyqtym. Kitapta Otan soǵysyndaǵy Sizdiń alǵashqy urystaryńyzdyń tarıhy sýrettelipti. Eger men durys uqsam, Siz óz basyńyzdan keshken oqıǵalardy ári shynaıy túrde, ári kórkem etip jazýshyǵa baıandap bergensiz.

Mine, kitaptyń sońǵy betin japtym, biraq Siz meniń kóz aldymda qaldyńyz. Sizdiń batyldyǵyńyz, baısaldylyǵyńyz, oıshyldyǵyńyz bár-bári kókiregimde saırap tur...

Meniń Sizge degen súıispenshiligimdi aıtyp, Sizdi shyn júrekten quttyqtaýyma ruqsat etińiz.

Sizdiń is-áreketińiz, oı-qıalyńyz, qamqorlyǵyńyz, uıqysyz ótkergen túnderińiz jaıynda oqyǵanda men naǵyz komandırdiń qandaı bolýy kerektigin bildim...

Meniń barlyq joldastarymnyń — bolgar armıasy komandırleriniń Sizge degen alǵysyn qabyl alýyńyzdy ótinemin.

Bizdiń qýanyshymyz jáne qýatty Sovet Odaǵynyń dańqy úshin Sizdiń denińizdiń saý, kóńilińizdiń sergek bolýyn tileımiz.

Bolgar áýe kúshteri, Ushqysh porýchık

26 ıýl 1947 j. Banká qalasy». LILO IVANOV NENOV

Ekinshi hatty Sofıa qalasyndaǵy Hrısto Botev atyndaǵy saıası rotanyń kýrsanttary «Volokolam tasjoly» kitabynyń avtoryna joldaǵan. Onda bylaı delingen:

«Qymbatty bizdiń jazýshymyz Aleksandr Bek!

...General Panfılov pen Baýyrjan Momyshuly sıaqty umytylmas obrazdar jasaǵanyńyz úshin biz Sizge shyn júrekten alǵys aıtamyz.

Soǵys týraly, jaýyngerlik erlikter jaıynda talaı kitaptar jazyldy, áli de jazylýǵa tıis. Al Sizdiń kitabyńyz tek kórkem shyǵarma ǵana emes. Biz úshin bul kitap nusqaý, basshylyq, biz kúndelikti jumysymyzda osy kitaptan úırenemiz. Eger biz bir iske kirisetin bolsaq, onda eń aldymen, «Bizdiń ornymyzda Baýyrjan bolsa ol qaıter edi?» dep oılaımyz. Sizdiń kitabyńyz bizdi qatal, biraq ádil komandır bolýǵa úıretedi. Sondaı bolsaq qana biz jas Bolgar Halyq Respýblıkasy ózimizdiń aldymyzǵa qoıǵan mindetterdi oıdaǵydaı oryndaı alamyz».

Bul hat 1947 jyly 10 maıda jazylǵan. Oǵan seksen bir adam qol qoıǵan.

Minekı, Baýkeńniń belgisiz leıtenantqa jazǵan jaýap haty. Belgisiz deıtinim hattyń tekstinde leıtenanttyń aty-jóni kórsetilmepti. Múmkin, bul kitap orys tiline aýdarylyp shyqsa ol leıtenanttyń kim ekeni de tabylar. Bul hatta «Volokolam tasjoly» kitabyna baılanysty jurtqa málimsiz birsypyra derekter aıtylady, Baýkeńniń boıyndaǵy qataldyqtyń negizgi sebepteri kórsetiledi. Sondyqtan muny oqyrmandarǵa tolyq kúıinde usynýdy jón kórdik. Bul hat mynadaı:

«Qurmetti joldas leıtenant!

Hatyńyzǵa raqmet. Sizdiń suraqtaryńyzǵa jaýabym mynadaı:

1. «Volokolam tasjoly» kitabyn talqylaý stenogrammalarynyń, oǵan berilgen resenzıalardyń, kitapqa baılanysty kelgen hattardyń kóshirmelerin Sizge jiberýge múmkindigim joq, oǵan shamam jetpeıdi. Óıtkeni oqyrmandardyń lebizderi men hattary, synshylardyń pikirleri orasan kóp. Máselen, «Volokolam tasjolyn» jarıalaǵan «Znamá» jýrnalynyń redaksıasyna soǵys kezinde tek meniń atyma ǵana júzdegen hattar keldi. Poves 1942-1943 jyldarda Moskva qalasyndaǵy ádebıetshiler úıinde eki ret talqylandy. Ol talqylaýlarǵa eki júz-úsh júzdeı adam qatysty. Onda men povestiń bitken bólimderiniń mazmuny jáne onyń jalǵasyna baılanysty bizdiń isteıtin jumysymyzdyń programmasy týraly eki ret baıandama jasadym. Ár baıandamam bir jarym saǵatqa sozyldy. Ol talqylaýlarǵa qatysqan adamdar mynalar: ózińizge málim «Elý jyl sapta» kitabynyń avtory general A. A. Ignatev, jazýshy V. Shklovskıı, jazýshy B. Lavrenev, jazýshy Nıkolaı Tıhonov, SSSR Ǵylym akademıasynyń korespondent múshesi, tarıh ǵylymynyń doktory, profesor A. M. Pankratova, profesor — ádebıet zertteýshi E. N. Mıhaılov, baıyrǵy revolúsıoner Elena Dmıtrıevna Stasova jáne basqalar.

Sóıleýshilerdiń sózderiniń barlyǵy da stenografıa arqyly jazylyp alyndy. Biraq stenogramma meniń qolymda joq. Men Sizge sóıleýshilerdiń kópshiliginiń poves jaıynda jaqsy pikirde bolǵanyn ǵana aıta alamyn.

Budan basqa men dúrkin-dúrkin kitaptyń: aǵylshyn, fransýz, ıtalán, nemis, qytaı, bolgar, cheh, venger, serb, rýmyn, grek jáne basqa tilderge aýdarylǵan danalaryn da alyp turdym. Barlyq basylymdarda da jaqsy alǵy sózder berildi. Olardyń keıbireýleri Panfılovtyń jáne meniń sýretterimizdi basty. Osy kitaptardy oqyǵan kóptegen shetel oqyrmandarynan da hattar keldi.

2. Siz menen general Panfılov týraly óz estelikterimdi jazyp jiberýdi suraısyz — bul tilegińizdi oryndaý da ońaı emes. Marqum general týraly meniń estelikterimniń bir bóligi povestiń jarıalaǵan eki bóliminde aıtyldy, qalǵany osy kitaptyń jalǵasy bop tabylatyn keıingi eki bóliminde jáne aıttady. Al búkil bir kitapta jazylǵan nárseni eki-úsh aýyz sózben aıtyp, bir hatqa syıǵyzý qısynǵa kelmeıdi. 1942 jyldan bastap general Panfılov týraly men gazetterde ár kezde onnan astam maqala jarıaladym. Olardy eki-úsh aýyz sózge syıǵyzý taǵy da múmkin emes.

3. Siz tárbıelep jatqan shákirtterińizdiń eresek adamdar ekeni, olardyń kitapta jazylǵan oqıǵalar men sýrettelgen qaharmandarǵa syn kózimen qaraıtyny óte jaqsy. Al jazýshylardyń qaǵıdasy — oqýshymen uryspaý, onyń árbir aıtqany oryndy bolsa — qulaq asý, sóıtip óz qatesin (eger jibergen bolsa) kelesi basylymdarda túzetý. Óıtkeni jazýshy oqýshynyń qyzmetshisi, ol óz shyǵarmasyn oqýshy úshin, halyq úshin jazady, solarǵa qyzmet etedi. Endeshe onyń oqyrmandar buqarasymen eseptespeýge qaqysy joq. Ár shyǵarmanyń maqsaty — luǵat aıtý. Biz de aldymyzǵa osy maqsatty qoıdyq. Óz urpaǵymyzǵa qatal soǵys shyndyǵyn asyrmaı, boıamaı, sol bolǵan qalpynda aıtyp berýge tyrystyq. Bul úshin ózimizdi de aıamadyq, urys maıdanynda óz basymyzdan ótken osaldyqtardy da jasyrmaı aıttyq. Biz óz aldymyzǵa oqýshylarǵa «kedir-budyrsyz», kúnádan pák tap-taza qaharman usyný maqsatyn qoıǵanymyz joq, olardy ómirdegideı qarapaıym, ordınarlyq qalpynda kórsetýge tyrystyq.

Biz oqyrmandarǵa bolǵan oqıǵany aıtyp, ózimizdiń basymyzdan ótken jaýyngerlik ómirdiń naǵyz shyndyǵyn baıandap otyrmyz. Biz qaharmandarymyzdyń basynan keshken qateleri oqyrmandarǵa sabaq alarlyq úlgi, jaqsylyq qasıetteri ónege bolsyn dep oıladyq. Kitap áli aıaqtalǵan joq, sondyqtan onyń kemshilikteri men jetistikteri týraly sóz qozǵaý erterek. Ózińiz bilesiz kitaptyń birinshi taraýynda men ózimniń qoryqqanymdy, urys kezinde sol qorqynyshty jeńý úshin kóp kúsh jumsaǵanymdy aıtqanmyn. Ózimniń birsypyra qateler jibergenimdi men qazir de moıyndaýdan jasqanbaımyn, ol qatelerdi ózgeler qaıtalamasyn degen maqsatpen qaǵazǵa túsirip te júrmin. Men ózimniń áskerı jazbalarymdy jazyp jatyrmyn, ony syrttan baqylaýshy bolyp emes, urystarǵa qatysqan kýáger, soǵystyń basynan aıaǵyna deıin qatysyp, barlyq aýyrtpalyqty arqalap ótken soldat retinde tolǵaımyn. Men tıtteı detaldi de odan shyǵarmaımyn. Onyń eshqandaı qajeti de joq.

4. Siz meniń nelikten qatal bolýymnyń sebepterin suraısyz. Qataldyǵym kitaptaǵydaı ekeni ras, onda tıtteı ásireleý joq. Men sizge ózimniń qataldyq degendi qalaı túsinetinimdi ǵana aıtaıyn. Sývorovtyń: «Ásker oıynynda azapty kóp kórseń — urysta qınalmaısyń» degen sózin esińizge túsirińiz. Nemese V. I. Lenınniń: «Jaýdy jeńý úshin qaharmandyq kúres kerek, temirdeı áskerı tártip kerek» degenin oılap kórińiz. Lenın taǵy bir sózinde armıada áskerı tártipti qoldamaıtyndardy opasyz jáne satqyn dep ataıdy.

Soldatqa degen eń joǵary qamqorlyq — ony áskerı oıynda aıamaý, ony joryq pen jaýyngerlik ómirdiń barlyq aýyrtpalyqtary men qıynshylyqtaryna tózimdi etip úıretý. Sonda ǵana soldat urystyń ádisteri men tehnıkasyn tolyq meńgerip, shaıqas dalasynda ózin sýda júzgen balyqtaı sezinedi.

Biz, áskerı adamdar, kóldeneń kózge ádemi kórinetin paradqa emes, Otan úshin ólispeı berispeıtin qatal kúreske ázirlenemiz. Áskerı oqý oryndarynda biz bıshiler ázirlep, olarǵa ártúrli baldarda bıleıtin bı sabaǵyn bermeımiz, jigerli, ózine de, ózgege de talap qoıǵan komandırler ázirleımiz, olardy urys dalasynda árbir jaýyngerge kezdesetin qıyndyqtarǵa tóze bilýge tárbıeleımiz. Al, biraq, qataldyq mynadaı eki túrli bolady:

a) Aqyldy qataldyq. Munyń mánisi komandırdiń ózinen de, ózgeden de ýstavta kórsetilgen áskerı dástúr men tártipti múltiksiz oryndaýyn talap etýi. Olardy óz boryshtary men qyzmet mindetterin durys oryndaýǵa, Sovet eliniń ofıseri men jaýyngeri degen ardaqty atty, dúnıe júzindegi eń ozat armıa — Sovet Armıasynyń ofıseri men jaýyngeri degen joǵary ataqty qurmetteı bilýge baýlý.

Bizdiń armıamyzdaǵy tárbıeniń negizgi ádisi — sendire bilý. Bul baǵynyshtyny sanaly tártipke baýlyp, ony áz mindetin oılanyp, baıyppen oryndaýǵa úıretý degen sóz. Al ony túsinbeıtin keıbir kertartpalar bolsa, onda bul tártipke olardy zorlap kóndirýden de bas tartpaımyz. Bizdiń áskerı zańdarymyz (ýstavtarymyz) ofıserlerden eń aldymen sendire bilý ádisin qoldanýdy talap etedi, sonymen birge eger qajet bolsa olarǵa eriksiz kóndirýge de pravo beredi.

á) Aqylsyz qataldyń. Munyń mánisi óziniń qyzmet babyn jáne soldattyń bergen anty men qyzmet mindetine baılanysty komandırdiń erkine kónýge tıisti ekenin paıdalanyp qıanat jasaý degen sóz. Mundaılar bizdiń armıamyzda óte sırek kezdesedi. Partıa óziniń uzaq jyldyq tárbıe jumysynyń arqasynda negizinen joǵary mádenıetti, óziniń qyzmet mindetin jaqsy túsinetin jan-jaqty bilimdi ofıserler, jaýyngerlerimizdiń ıdeıalyq jaǵynan ustamdy tárbıeshilerin daıarlap shyǵarý isine jetisti. Atap aıtqanda ofıserler kadrlaryn daıarlaý jónindegi bul qurmetti mindetti sizdiń ýchılıshe de oryndap keledi.

Soldat bolý da ońaı jumys emes, komandırdiń áskerdi tártiptendirýi de qıyn is. Al soǵysý odan da aýyr. Komandır baǵynyshtylarǵa ǵana emes, eń aldymen ózine qatań, ózine talap qoıǵysh bolýǵa tıis. Ásker tártibin qatań saqtaý, ony baǵynyshtylardyń sanasyna sińirý, áskerı ant pen boryshty oryndaý, jaýyngerlerdi jaqsy qasıetterge tárbıelep, olardy soǵys isine úıretý — komandırdiń qasıetti boryshy.

Komandırdiń qataldyǵy barynsha ádil bolyp, qyzmet babyndaǵy qajettik pen naqty, jaǵdaıdyń jalpy múddesine ıemdelýi tıis. Komandır eshqashanda soldat-jaýyngerdiń adamdyq qasıetterin qorlamaýy kerek. Óıtkeni bizdiń soldat sanaly túrde qyzmet atqarýshy, áskerı qyzmetke baılanysty ózine keıbir shek qoıýshylyqtar bolatynyn túsinetin sovet adamy. Ol shek qoıýshylyq armıadaǵy jalpy jón-josyq pen tártipti nyǵaıtýǵa qajet ekendigin, onyń negizgi maqsaty urys dalasynda Otandy qorǵap qalýǵa baǵyttalǵandyǵyn sovet jaýyngeri jaqsy túsinedi. Bizdiń sovet adamy — ór adam. Ol jaǵympazdanýdy, jalbaqtaýdy, jámpeńdeýdi, eki júzdilikti bilmeıdi. Onyń myrzasy joq. Ol qul emes, azat adam. Ofıser oǵan eń aldymen — aǵa joldas, sondyqtan ol sovet adamy degen atyna saı baǵynyshty bolýy úshin soldattardy laıyqty basqaryp, tárbıeleı bilýi kerek. Sovet ofıseriniń mindeti osyndaı ór, sanaly soldattardy tárbıeleý. Komandırlerdiń buıryǵy — baǵynyshtyǵa zań. Buıryqty ol jan-tánimen oryndaýǵa tıis. Árbir buıryqty komandır jan-jaqty oılanyp, naqty esepke negizdep berýi qajet. Eshbir buıryq qorlaý túrinde berilmeýi kerek. Baǵynyshtylardyń ary men namysyn qorlaǵan adam tárbıeshi de, bastyq ta bola almaıdy.

Sizdiń jáne tárbıelenýshilerińizdiń barsha tabysqa jetýine shyn júrekten tilektespin. Joldastyq sálemmen gvardıa polkovnıgi 1951 jyldyń 26 marty. Kalının qalasy».

Baýyrjan Momyshuly

İH

Baýkeń shaqyrady degenge vestıbúlge shyqsam, ol kisi ordınatorskıı jaqtaǵy esiktiń aldynda sur dermantınmen tystalǵan arqalyǵy joq úsh kisilik jumsaq uzyn oryndyqtyń bir jaq shetinde shalbarynyń sol jaq balaǵyn tizesine deıin túrip tastap, baltyryn ýqalap otyr eken.

— Ne boldy, Baýke? — dedim men ol kisi aıaǵyn mertiktirip alǵan eken dep.

— Oıbaı, mynaý aıaǵy qurǵyr jańa baspaldaqpen kóterilip kele jatqanymda kilt ete túsip edi, osy araǵa súıretilip áreń jettim. Otyryp qarasam jany ketip qalypty, sony ýqalap jatyrmyn.

— Onda áýre bop nesine kóterildińiz, Baýke. Eptep tómenge ózim baratyn edim ǵoı.

— Joq, seniki júrek qoı, júrekpen oınaýǵa bolmaıdy, qaraǵym. Al meniki aıaq, aıaq ıt súıretilip te bolsa júrýge jaratylǵan. — Kámásh qabyrǵadaǵy avtomat telefonnyń aldyndaǵy kresloda, bizden sál qıystaý jerde otyr edi. Baýkeń burylyp, oǵan qarady. — Myna qatynǵa súıenip, shyǵyp ketermin dep edim, onyń septigi bolmady.

— Endi seni arqalap shyǵaraıyn ba? — dep kúldi áıeli, — Arqalasam aıaǵyń baspaldaqtyń tasyna soǵylyp, taǵy bir pálege ushyraıtyn ediń.

Baýyrjan kúldi de, shalbarynyń balaǵyn tómen túsirdi. Biz áńgimelese bastaǵanda vestıbúlge bireý kirip, bireý shyǵyp, esik qaıta-qaıta ashyq qala berdi. Men ony únemi jaýyp kelip otyrdym.

— Óziń bolmasań, men sýyqtan qoryqpaımyn, — dedi birde Baýkeń.

Baýyrjannyń onysy ras edi. Ol kúzdiń qatty qara sýyqtarynyń ózinde de balkondy ashyp tastap otyrady eken. Ótken kúzde «Aqıqat pen ańyzdyń» bitken bólimderin ózine oqyp berý úshin Baýkeńniń úıine barǵanmyn. Sonda balkony ashyq azynap turǵan bólmede úsh saǵat otyryp, ıegim ıegime tımeı qalshyldap, úıge áreń jetkenmin. Men Baýkeńe osyny aıttym.

— Bále, sen qyzyq ekensiń ǵoı, — dedi ol, — Tońyp otyrǵanyńdy aıtyp, balkonnyń esigin jaýyp qoımaısyń ba?

«Tońyp otyrǵanymdy kórseńiz de úndemep edińiz ǵoı» dedim men ishimnen. Sodan keıin ol óziniń Kalının qalasynda turǵanda jatyn bólmesiniń kishi-girim terezedeı fortochkasy bolǵanyn, qysty kúngi aıazdarda ony ashyp tastap uıyqtaıtynyn esine aldy. Bir kúni sol sýyq bólmege jaýynger serikteriniń biri kirip, «Mynaý qazaq jatatyn oryn emes, qasqyr jatatyn jer ǵoı» dep ekinshi bólmege qaraı qasha jónelipti.

— Munyń bári soǵysqa deıin Sibirdiń sýyǵyna shynyqqandyqtyń arqasy ǵoı, — dedi ol.

Avtor. Baýke, keshegi papka mende qala bersin be, álde ózińizge qaıtaryp bereıin be?

Baýyrjan. Kerek bolsa — qala bersin.

Avtor. Anaý Siz jaýap hat jazǵan leıtenanttyń famılıasy esińizde joq pa?

Baýyrjan. Ol ózimizdiń áskerı ýchılıshelerdiń biriniń leıtenanty eken. Maǵan birneshe suraqtar qoıyp, sýretimdi surap hat jazypty. Famılıasyn konverttiń syrtyna jazǵan edim, qazir umyttym.

Aıtpaqshy partızan Qasym Qaısenov kelip ketti. Saǵan da sálem aıtty.

— Sálemet bolsyn. Karantın ǵoı, qalaı kirdi eken?

— Qasymǵa karantın bóget bolýshy ma edi. Qaqpaǵa baryp edim, kirgizbedi. Bir buryshty aınaldym da, qorshaý taqtaıdy teýip qalyp bireýin syndyrdym. Biraq odan syımadym. Ekinshisin syndyrdym da, syp etip aýrýhananyń aýlasyna kirdim. Polkovnık aǵam aýyryp, arystaı bop aýrýhanada jatsa, qaraımyn ba men bulardyń qaraýyly men karantınine deıdi.

— Qorshaýdyń taqtaıyn syndyrǵanyń úshin ózińdi sotqa berse qaıtesiń? — dedim oǵan.

Ol aýrýhananyń aýlasyn basyna kóterip, saqyldap kep kúldi.

— Joq, Baýke, oǵan qoryqpaımyn. Jasanǵan jaý tutqyn lagerin toǵyz qabat symmen qorshap, avtomat, pýlemetin keýdeme kezep turǵanda olardyń tas-talqanyn shyǵaryp, sovet azamattaryn azat etken Qasym aýrýhanadaǵy aǵasyna kelip, alaqanyn sıpap, betinen súıe almasa, ol nesine kisi bolyp júredi, — dep aıqara qushaqtap, eki betimnen kezek súıip jatyr, — Ózińdi arqalap alyp keteıin, ketesiń be úıge? — deıdi taǵy da. Qasymǵa ne dersiń, rahmet, aınalaıyn dep mańdaıynan súıdim. Ol joǵaryǵa kóterilip, seniń de kóńilińdi suramaq edi. Biraq tómendegi sestralar shýyldap, jibermedi. Sodan keıin: «Áı, Qasym qoıǵyn. Bul saǵan Ýkraınanyń ormany emes», — dep qaıtaryp jiberdim.

Partızan jazýshy Qasym Qaısenovtyń bul qylyǵyna men qatty tebirenip qaldym. Óıtkeni osy kishkentaı detal maǵan kóp nárseni baıandap turǵandaı boldy. Qasym keshegi el basyna kún týǵan aýyr shaqta etigimen sý keshken erlerdiń biri. Ol ýkraın partızandarynyń ortasynda ot ishinde otrád bastap júrdi. Otannyń azattyǵy úshin óz basyn ólimge baılap, ójettigimen, erligimen talaı aýyr tapsyrmalardy abyroımen oryndady. Endi sol ardager azamat arsalańdap aramyzda júr. Qasymnyń menimen qarym-qatynasy joq adam, aıtqan sálemine raqmet. Al onyń Baýkeńdi bulaı izdep kelýi ekiniń biriniń qolynan kelmeıtin jaı. Keıbir aǵaıyndaryń aýyryp jatqanyńda esik ashyq tursa da bas suqpaıdy. Al Qasym bolsa aýrýhananyń qabyrǵasyn qaqyratyp kirip, aǵasyn aımalap betinen súıgen. Bul da bir ózinshe erlik ispettes is eken. Aǵany ardaqtaýdyń, azamatty qadirleýdiń adamgershilik úlgisi osyndaı bolar. Erdi er, batyrdy batyr osylaı qurmetteıtin shyǵar dep oıladym men.

Sodan keıin Sovet Odaǵynyń Marshaly, SSSR Qorǵanys mınıstri Andreı Antonovıch Grechkonyń «Karpattan asqanda» deıtin kitaby esime tústi. Sol kitapta 1944 jyly ıýlde partızan qozǵalysy Ýkraın shtabynyń Chehoslovakıa men Vengrıaǵa qyryqtan asa jaýynger partızan otrádtary túsirgenin, bulardyń sovet áskerleri Karpatqa shabýyl jasaǵan kezde Gıtler áskerleriniń tylynda belsendi qımyl jasaǵany aıtylady. Mundaǵy partızan quramalarynyń birin A. V. Tkanko basqarady. Partızandar jaý garnızondaryna batyl shabýyl jasap, jergilikti halyqqa Qyzyl Armıanyń jeńisterin baıan etip otyrady. Ýkraın selolaryna: «Karpat syrtynyń halqy, kóterilińder! Fashıserdiń tumsyǵyn buzyńdar!» degen lıstovkalar taratady.

Osydan keıin Marshal bylaı dep jazady: «A. Tkankonyń partızandary «Aq Taná» tutqyn lagerine batyl shabýyl jasady. Gıtlershilder 700-deı ýkraın, slovak jáne venger komýnıserin tutqyndap, Rovnaıanyń ońtústik-batysyndaǵy taýdyń adam aıaǵy baspas qıyn qýysyndaǵy lagerge ákep qamaǵan eken. Fashıser lagerge urymtal tustardy tegis mınalap, eger sheginerlik jaǵdaı bolsa, ony talqandap ketýge ázirlep qoıady.

Partızan quramasynyń shtaby lagerdegi jaý garnızonyn joıyp, tutqyndardy bosatyp alý jónindegi jaýyngerlik operasıanyń naqty josparyn jasady.

Saǵat 19-da Q. Qaısenov bastaǵan partızandar otrády osy jaýyngerlik tapsyrmany oryndaýǵa attandy. Lagerge jetkender keıin partızandar tutqyndarmen baılanys jasady. Jaǵdaıdyń bárin baıyptap bolǵannan keıin Qaısenov jaýyngerlik tapsyrmany baıandaýdyń ýaqytyn ózgertýge uıǵardy, operasıany josparda kórsetilgen 23 saǵatta emes, 21 saǵatta bastaýdy jón dep tapty. Bul ýaqytqa deıin partızandardyń bir bóligi ústerine tutqyn kıimderin, basqalary venger soldattarynyń formasyn kıip úlgirdi. Sóıtip top lagerdiń irgesine taqady. Lager saqshylary bul topty tutqyndardyń jańa toby eken dep uqty. Osy kezde partızandar kúzetshilerge kenetten tap berdi. Kúzetshilerdiń keıbireýleri ǵana qarýǵa qol sozyp úlgerdi. Partızandar jaýdyń 34 soldaty men ofıserin tutqynǵa aldy. Qapasqa qamalǵan komýnıser tegis azat etildi. Olardyń kópshiligi partızandar otrádtaryna qosyldy.

Partızandarǵa jańa adamdar ústi-ústine kelip qosyla bastady. Endi olar qur qol emes, qarý da ustap keletin boldy. Qurama shtaby jańa partızan otrádtaryn jasaqtady. Partızandar da jigerli qımyldady. Olardyń kóbi ordendarmen, medaldarmen nagradtaldy, al qurama komandıri A. V. Tkankoǵa Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi.

Marshal Grechkonyń kitabynda osylaı delingen. Ol kitapta erligi elge maqtan ete atalǵan jalǵyz qazaq jańa ǵana tómende halyqtyń ózi sıaqty ózgeshe er uly Baýyrjan Momyshulyn óziniń soldattyq, azamattyq júreginiń súıispenshiligin bildirip, kóńilin surap ketken Qasym Qaısenov edi. Qasekeń bir áńgimesinde maǵan jeńistiń jıyrma bes jyldyǵymen quttyqtap, ózine sonaý Moskvadan Sovet Odaǵynyń Marshaly Andreı Antonovıch Grechkonyń telefon soqqanyn da aıtqan bolatyn.

— Qaseke, shynyńyzdy aıtyńyzshy, sastyńyz ba sol kezde? — dedim men ázildep.

— Oıbaı, nesin aıtasyń, úı ishimizben «qyrylyp» qala jazdyq, — dep Qasym qarqyldap kep kúlgen edi onda. — Moskvadan Almatyǵa, seniń úıińe Qorǵanys mınıstriniń ózi telefon soǵyp tursa, saspaǵanda she? Sodan keıin úı-ishimiz bolyp tań atqansha uıyqtaǵanymyz joq. Ol kisi túnde telefon soqqan.

— Ne dedi?

— Jeńis merekesimen quttyqtady.

— Odan soń?

— Ózime densaýlyq, tabys, semáma baqyt tiledi. Maǵan ediń artyq ne kerek, — dep Qasym taǵyda qarqyldaı kúlip, eki alaqanyn jaıǵan.

Osylardy oıyma túsirip, Baýkeńe moıyn burdym.

Avtor. Qasymnyń aty Qorǵanys mınıstriniń kitabyna kirgenin bilesiz be, Baýke?

Baýyrjan. Bilemin.

Avtor. Onyń úıine Qorǵanys mınıstri Grechkonyń telefon soqqanyn bilesiz be?

Baýyrjan. Bilemin.

Avtor. Sizdiń famılıańyz burynǵy mınıstrdiń, marshal Jýkovtyń kitabynda joq qoı deımin, Baýke.

Baýyrjan moınyn shuǵyl buryp, betime ajyraıa qarady da, qatqyn únmen jaýap qatty.

Baýyrjan. Ol masshtabyna baılanysty. Masshtab degenniń ne ekenin bilesiń be óziń?

Avtor. Qorǵanys mınıstri partızan otrádynyń komandırin kitabyna kirgizip, úıine telefon soqqan. — Bul sózderim Baýkeńniń kóńiline kelip qalmasyn dep, únimdi báseńdete sóıledim. — Men biletin masshtab boıynsha dıvızıa otrádtan úlken emes pe? Endeshe marshal Jýkovtyń dıvızıa komandıri retinde Momyshulynyń da atyn ataı ketýine bolmaıtyn ba edi?

Baýyrjan. — Oı, sen óziń túk túsinbeıdi ekensiń ǵoı. — Ol ashý shaqyra sóıledi. — Grechko bul kitapty mınıstr retinde jazyp otyrǵan joq qoı. Sen aıtyp otyrǵan «Karpattan asqanda» kitaby komandarmnyń estelikteri, onda 1944-45 jyldardyń oqıǵalary qamtylady. Ol kezde Grechko Ýkraınany, Polshany, Chehoslovakıany jaýdan azat etýge qatysqan 1-gvardıalyq armıanyń komandashasy bolatyn. Komandarm óz qaramaǵyndaǵy korpýstar men dıvızıalardy, solardyń adamdaryn sóz etedi. Ol kezde partızandar tıisti maıdandardyń armıalarymen birlese qımyl jasaıtyn. Al Jýkov óz estelikterin Qyzyl Armıa Bas shtabynyń bastyǵy, SSSR Qorǵanys Halkomynyń birinshi orynbasary jáne Joǵarǵy Bas qolbasshynyń orynbasary retinde jazyp otyr. Sondyqtan onyń maıdandar men armıalar jaıynda aıtýy, erekshe erlik kórsetken biren-saran dıvızıany ǵana aýyzǵa alýy óte oryndy. Onyń ústine men soǵystyń sońǵy jaǵynda ǵana dıvızıa komandıri boldym emes pe? Ponátno tebe?

Avtor. Túsinikti, Baýke.

Men bul áńgimeni tezirek doǵarýǵa tyrystym. Biraq Baýkeń de tez sabasyna tústi.

Baýyrjan. Al marshal Jýkovqa meniń eshqandaı ókpem joq. Maıdanda men ol kisimen júzdesip, tildeskenmin. Dıvızıa komandıri bolarda batasyn alǵanmyn. Keıin, Qorǵanys mınıstri kezinde men týraly Almatyǵa telefon da soqqan. Ony keıin aıtamyn.

Avtor. Qup, Baýke. Bul áńgime Qasym partızannan shyǵyp ketti ǵoı.

Baýyrjan. Men ol partızandy unatamyn. — Ol aýzynan temeki tútinin shubalta shyǵaryp, daýsyn da soza sóıledi. — Sodan soń anaý Reıhstagqa tý tikken jigit bar emes pe?

Avtor. Raqymjan Qoshqarbaevty aıtasyz ba?

Baýyrjan. Iá, sony aıtamyn. Bul ekeýi bir josyn jandar. Juldyzyn kórmeseń, júzine qarap batyr ekenin aıyrý qıyn adamdar bolady. Bul ekeýi ózderi juldyzdaı jarqyrap turǵan jigitter. Bulardyń soǵysta eresen erlik jasaǵanyn aıtpaı-aq senesiń. Halyq úshin qasyqtaı qanyn aıamaǵan qaharmandardyń biri ǵoı bular.

Avtor. Soǵys ardagerlerinen taǵyda qandaı azamattardy jaqsy kóresiz?

Baýyrjan. Soǵysqa qatysqandardyń bárin de jaqsy kóremin. Soǵys kezinde elde bolyp, eńbek maıdanynda bizdiń jeńisimizdi shyńdaǵan adamdardy da ardaqtaımyn. Halyq úshin qasyqtaı qanyn, shybyndaı janyn aıamaı qyzmet etken jandardyń bári aıaýly.

H

Avtor. Qazaqsha shyqqan túńǵysh kitabyńyz «Ofıserdiń kúndeligi» boldy ǵoı, Baýke. Onda oryssha shyqqan alǵashqy kitabyńyz qaısysy?

Baýyrjan. «Istorıa odnoı nochı». Muny orys tilinde jazdym. Aldymen Almatyǵa jiberdim. Biraq qoljazbam birsypyra ýaqyttan keıin ózime qaıtyp keldi. Baspa redaktorlarynyń biri «Qoljazba jarıalaýǵa jaramaıdy» degen resenzıasyn qosa jiberipti. Ol kezde men Kalınınde turatyn edim. Qoljazbany Kalının baspasyna apardym. Dırektory alyp qalyp oqyp shyǵyp, basýǵa jaramaıdy dep ekinshi barǵanymda ózime usyndy. Men almadym.

— Bul Sizdiń ǵana pikirińiz jáne Siz jazýshy emessiz. Jazýshy emes adam tvorchestvoǵa úkim aıta almaıdy. Basqa bireýge resenzıaǵa berińiz, — dedim.

Dırektor qyp-qyzyl bop alyp qaldy. Bir aptadan keıin qaıtadan barsam Gorban degen jergilikti jazýshy meniń jer-jebirime jetken, namysyma tıetin resenzıa jazypty. Onyń aıtýyna qaraǵanda meniń ádebıet mańyna jolamaýym, orys tilin «búldirmeýim» kerek kórinedi.

Gorbanyńa kónetin adamyńdy tapqan ekensiń dedim de qoljazbamdy Moskvaǵa, Vsevolod Vıshnevskııge jiberdim. Vıshnevskııden tez arada maqtaǵan resenzıa keldi. Bul daıyn dúnıe, jeke kitap etip jarıalaý kerek depti ol.

Osy kezde Kalının baspasynyń burynǵy dırektory aýysyp, onyń ornyna ádebıet ınstıtýtyn bitirgen maıdanger Parfenov degen kisi keldi. Sonyń aldyna aparyp «Bir túnniń oqıǵasynyń» qoljazbasy men oǵan jazylǵan úsh resenzıany jaıyp saldym. Birneshe kúnnen keıin maǵan Parfenovtyń ózi telefon soqty. Shyǵarmańyz maǵan qatty unady, shyǵaramyz dedi. Elý ekinshi jyly ol Kalının baspasynan jeke kitap bolyp shyqty. Sol kitap elý jetinshi jyly Almatyda orys tilinde ekinshi ret basylym. Baýyrjannyń da alǵashqy kitaptary álekpen shyqqan, qaraǵym. Kimniń tuńǵysh kitaby tusamys kórmegen?

Odan keıingi orys tilinde shyqqan ekinshi kitabym «Bizdiń semá». Ony Bas shtab akademıasynda oqyp júrgende on bes kúnde jazǵanymdy joǵaryda aıtyp edim ǵoı. Sonyń bir qyzyq detalin aıttym ba, aıtpadym ba osy?

Avtor. Aıtqan joqsyz, Baýke.

Baýyrjan. Endeshe tyńda. «Bizdiń semány» bitirgennen keıin bir joly Almatyǵa kelgende men ony eski dosyma kórsettim. Osyny oqyp shyqshy dedim. Ol oqyp shyǵyp, jatyp kep maqtady.

— Mynaý dap-daıyn kórkem shyǵarma. Osy kúıinde qalam tıgizbesten jarıalaýǵa jaraıdy, — dedi.

Men oǵan qanattanyp qaldym. Kelesi kúnderdiń birinde dosym úıine qonaqqa shaqyrdy. Tabaǵyn tosyp, tamaǵyn berip syılap otyryp, maǵan qolqa saldy.

— Sen áskerı adamsyń. Ataǵyń jer júzine jaıyldy. Saǵan sol dańqyń da jetedi. Jazýshy bolyp qaıtesiń? Jazýshylyq degen de azaby kóp jumys. Soǵysta janyńdy bir jediń. Endi jazýshy bolyp janyńdy jáne qınamaqpysyń? Tórt jyl soǵysta qınalǵanyn da jetkilikti emes pe? Jazýshy bolsań tórt jyl emes, ózińdi óziń ómir boıy qınaısyń. Sen jazýshy bolamyn degenińdi qoı da, myna kitabyńdy maǵan qı. Men óz atymnan jarıalaıyn, — dedi.

Men qatty shamdanyp qaldym.

— Onda sen jazýshylyq meniń qolymnan kelmeıdi dep otyrmysyń? — dedim, túıilip.

— Keledi. Biraq endi bul aýyr kásipke aýysyp janyńdy jep qaıtesiń degenim ǵoı.

— Maǵan janyń ashymaı-aq qoısyn, jarasa bastyr, jaramasa ózime ber, — dedim.

— Jaraıdy, mende qalsyn, men baspaǵa usynaıyn, — dedi dosym qabaǵyn shytyp.

Men Moskvaǵa kete bardym. Kitabymnan eshqandaı habar kelmedi. Basýǵa jaramaǵan shyǵar, onda arhıvke ótkizeıin dedim de, Moskva áskerı arhıvynan Almatyǵa ketip bara jatqan maıorǵa pálensheden meniń qoljazbamdy ala kel dep ıelendirý qaǵaz berdim. Maıor kelip meniń dosymnan qoljazbany alyp, ózime ákep berdi. Keıinnen dosym «Baýyrjan mendegi qoljazbasyn mılısıa jiberip alǵyzdy» dep kópke deıin ókpelep júrdi. Sol kitap elý altynshy jyly alpys myń danamen Kalının qalasynda basylyp shyqty. Burynǵy bir áńgimelerde bul kitapty qazaqshaǵa aýdartpaımyn degen bolarmyn. Endi ol sózge túzetý jasaýyńa bolady, kitabymdy qazaq tilinde shyǵarýǵa kelistim, qaraǵym.

Áıelder sýyrtpaqtan tyrnaǵymen shymshyp bir-birlep jip sýyrady. Keı jip tutas sýyrlyp, keı jiptiń jartysy sýyrtpaqta úzilip qalady. Bútinin bir jaǵyna, jartysyn ekinshi jaǵyna jınaı otyryp, artynan olardyń eki-úsheýden basyn qosyp, jip shıratady. Sodan soń ony ınege sabaqtap iske kirisedi.

Sýyrtpaqtan jip sýyrǵandaı bolyp, men de Baýkeńniń aýzynan shyqqan detaldardy bir-birlep qaǵazǵa túsire beremin. Árıne, maǵan dárigerler men sestralar qaǵaz jazýǵa ruqsat etpeıdi. Biraq men olar joqta, urlanyp, bloknottarymdy toltyryp jatamyn. Jan da kerek, jazý da qajet. Jazbasam Baýkeń aıtqan áńgimelerden aırylyp qalamyn. Ol maǵan áke-kóke desem de bir aıtqanyn ekinshi ret qaıtalap bermeıdi. Ony Aleksandr Bektiń tájirıbesinen bilemin, Baýkeńniń bir betkeı minezinen ańǵaramyn. Sondyqtan bul jolǵy aıtqandaryn da ishteı taqyrypqa bólip, umytyp qalmaý úshin ol taqyryptardy únsiz qaıtalap qoıyp otyr edim, tómennen jatyn oryn — palatalarǵa qaraı qaıtyp kele jatqan aýrýlardyń dúbiri estildi. Tanys ashshy daýys dálizdi shyńyldatyp kele jatty. Ony estı sala Baýkeń mazasyzdanyp, qozǵalaqtaı bastady.

— Kámásh, keteıik, mynanyń Derpeni kele jatyr, — dedi áıeline qarap.

Nege ekeni belgisiz Baýkeń Derpendi kórse teris aınalyp ketedi. Onyń shúńireıgen kózin, shińkildegen únin kórmeýge, estimeýge tyrysatyn sıaqty. Ol qasyna kelse úndemeı otyryp alady, nemese dári ishetin edim dep syltaýratyp ketip qalady.

Bul joly da sóıtpekshi edi. Biraq bizdi kóre sala Derpen shapshań aıańdap qasymyzǵa jetip keldi.

— Eki jazýshy, nemene sender ózderiń sóılese beresińder? Odan da myna menimen áńgimelesip, meniń ómirimdi kitap qylyp jazbaısyńdar ma? — dedi ol.

Baýyrjan buqıyp tómen qarady. Baýkeńniń onysynan: «Mynaýyńmen óziń sóıles» degendi ańǵardym da, endi aýzymdy asha berip edim.

— Seniń ómirińde jazatyn ne bar, Beıseke? — dedi Derpenniń qasynda kele jatqan salaýatty kelgen ekinshi shal.

— Nege joq? — Derpenniń basy kekeń ete tústi. — Batraq boldym. Baılardy kámpeskeledim. Sovpartshkolda oqydym. Kolhoz qurdym. Endi derbes pensıonermin. Nege jazbasqa?

— Derbes pensıa degeninńen basqasynyń bári jazyldy-aý, Beıseke, — dedi Derpenniń joldasy, — Ony Sáken, Sábıt, Beıimbet, İlıas jazdy emes pe?

— Joq, olardiki jalpy ǵoı. Men týraly jeke jazylýy kerek. Osy kúngi jazýshylar teme taba almaıdy. Mine men tememin. Qastaryńda júrgen temeni nege kórmeısińder osy?. — Sodan keıin Derpen suq saýsaǵyn shoshaıtty. — Derbes pensıa degen kim kóringenge berile bermeıdi, joldastar. Markstyń sózimen aıtqanda aqsha eńbek etkenge ǵana beriledi.

— Áı, Beıseke-aı, — dedi joldas shaly Derpendi qoltyǵynan alyp, — derbes pensıań, qasyńda kempiriń, basyńda úıiń, taýda dachań bar. Balalaryńnyń bárin jaqsy qyzmetke ornalastyrdyń, árqaısysyna úsh-tórt bólmeden úı áperdiń. Minem, júrem deseń mashınań daıyn. Osynym boıyma qut dep otyrmaısyń ba tynysh. Endi kitapqa geroı bolǵyń keledi. Bul dúnıedegi jaqsylyqtyń bárin jalǵyz arqalap ketpeksiń be sonda? Júr, jurttyń mazasyn almaıyq.

Joldas shaly Derpendi qoltyǵynan tartyp edi, ol qozǵalmady. Baýyrjanǵa qarap turyp:

— Sen ataqty Momyshulysyń. Sen jazshy men týraly. Sen óziń soldattar týraly jaqsy jazasyń, — dedi.

— Men Sizdiń psıhologıańyzdy bilmeımin, aqsaqal, — dedi Baýyrjan moıyn teris buryp. — Ózińiz jazyńyz.

— Siz týraly da jazamyz, Beıseke, — dedim men Derpenge basymdy ızep. — Áýeli táýir bolyp alaıyq ta.

— E, durys, táýir bolyńdar, — dedi Derpen jaıdarylanyp. — Olaryń jón. — Sodan soń joldas shalyna ilesip, dálizdiń esigine qaraı aıańdady. — Men bárin de aıtyp beremin.

— Qasyndaǵysy da derpen be? — dedi Baýkeń esik jaqty ıegimen nusqap.

— Joq, Jaıpen.

— Aty solaı ma?

— Aty basqa bolýy kerek, derbes emes, jaı pensıoner degen eki sózdiń qysqarǵan túbirinen týǵan at. Osyndaǵy keıbir qý jigitter ol kisiniń óz aýzynan estigen ári kúlkili, ári kúıinishti bir áńgimege baılanysty ony Jaıpen dep atap ketipti. Derpen ekeýi dos, únemi birge júredi.

— Sol Jaıpenindiki jón sıaqty, — dedi Baýyrjan qaıtadan ashyla sóılep.

Baýyrjan. Aıtpaqshy seniń «Aqıqatynyń» «Juldyzdan» qalǵan jalǵasyn «Jalyn» jarıalaıtyn bolypty ǵoı. Estidiń be?

Avtor. Estidim, Baýke, raqmet. Olarǵa «Jas Baýyrjan» degen atpen basyńdar dedim,

BESİNSHİ DIALOG

İ

Avtor. Baýke, aýrýhanadan shyqtyńyz. Abaıdyń týǵanyn 125 jyl tolǵan toıyna da baryp qaıttyńyz. Bári qutty bolsyn. Endi baıaǵy áńgimemizdi ary qaraı jalǵastyrsaq qaıtedi?

Baýyrjan. Jalǵastyraıyq.

Avtor. «Aqıqat pen ańyz», «Jas Baýyrjan» jaıynda bolǵan kóptegen hattar túsip jatyr.

Baýyrjan. Oǵan baılanysty maǵan da hattar keldi.

Avtor. Kóptegen oqýshylar maǵan bul eki shyǵarmadan Baýyrjannyń balalyq, jastyq shaǵynyń birsypyra kezeńderin bildik. Endi sen bizge osy ádispen Baýkeńniń barlyq ómirinen málimet ber. Onyń soǵys kezindegi erlikterin aıtpasań da bolady, ol Bek pen Momyshulynyń kitaptarynda aıtyldy. Biz bul shyǵarmanyń jalǵasyn kútemiz dep jazady.

Baýyrjan. Ol seniń sharýań.

Avtor. Endeshe men Sizge taǵy da birneshe suraqtar qoısam.

Baýyrjan. Qoıǵyn

Avtor. Siz Qıyr Shyǵysqa otyz altynshy jyly bardyńyz ǵoı. Al odan qashan qaıttyńyz?

Baýyrjan. Qyrqynshy jyldyń basynda. Bir kúni maǵan Moskvadan buıryq keldi. Ol buıryqty meniń áskerı ataǵym ósip, aǵa leıtenant bolǵanym jáne polk shtaby bastyǵynyń birinshi kómekshisi bolyp joǵarylaǵanym aıtylǵan. Oryssha PNSH-1 deıdi. Árıne, ol úlken qyzmet. Ol qyzmetti alýmen meniń Kıev áskerı okrýgynyń qaramaǵyna barýym kerek eken. «Qup?» dep qolymdy shekeme kóterdim de, júgirip úıge keldim.

— Al, Jamal, jınal, kóshemiz, — dedim.

Avtor. Jamal kim edi?

Baýyrjan. Áıelim.

Avtor. Qashan úılenip edińiz?

Baýyrjan. Otyz segizinshi jyly elge demalysqa kelgende úılenip, ekeýimiz qol ustasyp Qıyr Shyǵysqa barǵan.

Avtor. Qalaı úılengenińizdi tolyǵyraq aıtyńyzshy, Baýyrjan.

Baýyrjan. Aıtpaımyn. Sen men týraly roman jazbaısyń. Endeshe senen meniń neshe ret úılengenimdi, kimmen júrgenimdi eshkim de suramaıdy. Ponátno tebe?

Avtor. Al, Kıevke keldińiz.

Baýyrjan. Sholpan degen kishkentaı qyzymyzdy ortamyzǵa alyp, Jamal ekeýimiz plaskart vagonǵa otyrdyq ta, Kıevke keldik. Okrýg komandashysy G. K. Jýkov, operatıvtik bólimniń bastyǵy polkovnık I. X. Bagramán degen kisiler eken. Meni Jýkov qabyldamady. Polkovnık Bagramán qatal kisi eken. Joldama qaǵazyma qarady da:

— Joldas aǵa leıtenant, siz Jıtomır qalasyndaǵy 406 polk shtaby bastyǵynyń birinshi kómekshisi bop taǵaıyndalasyz, — dedi.

— Ol qandaı polk? — dedim men.

— Jaıaý ásker polky, — dedi Bagramán.

— Men artıllerıstpin ǵoı.

— Sózdi kóbeıtpeńiz. Biz qaıda jibersek, sonda barasyz, — dedi Bagramán.

Bul — Ivan Hrıstoforovıch Bagramándi eń alǵash ret kórýim edi.

Joldamany aldym. Balam men áıelim vokzalda kútip otyrǵan. Alǵashynda biz osy Kıevtiń ózinde turamyz dep oılap kelgenbiz. Vokzaldan qolma-qol bılet alyp, Jıtomırge tarttyq.

Kelsek qonaq úıde oryn joq. Áskerı komendant ýaqytsha meniń semámdy óziniń kabınetine ornalastyrdy. Sodan keıin men ózim qyzmet isteıtin dıvızıaǵa keldim. Dıvızıa komandıri general-maıor Sýshıı deıtin kisi eken. Shtab bastyǵy polkovnık Rogachevskıı degen adam.

— Otyryńyz, — dedi general men jaı-japsarymdy aıtyp bolǵannan keıin.

Otyrdym. General dokýmentimdi baıyppen qarap jatyr.

— Artıllerıssiz be?

— Iá.

— Onda Sizdi artpolkke jibermeı, nege jaıaý ásker polkyna jibergen?

— Bilmeımin.

— Sizdiń 406 polktyń komandıri polkovnık Krýglov, shtab bastyǵy kapıtan Shýrdýk degen kisiler, — dedi general. — Siz solardyń qaramaǵyna barasyz.

Jıtomırden jeti kılometr jerdegi bir kishkentaı ǵana qalashyqqa bardyq. Men, Jamal, kishkentaı Sholpan úsheýimizge kishkentaı páter berildi. İske kiristim.

Polkovnık Krýglov shynynda da saýatty kisi eken. Úsh aıdaı meniń isimdi syrttaı baqylap júrdi de, ábden unatyp aldy. Sodan keıin maǵan barlyq jumys jaıyn jalyqpastan ózi úıretetin boldy. Barlyq buıryq is qaǵazdary meniń moınymda. Shýrdýk saýaty az bolǵanymen, adamgershiligi mol kisi edi.

Ol bálsinip jatpaıdy, men daıarlap ákelgen qaǵazdarǵa qol qoıa beredi.

Shtab isin meńgertkennen keıin polkovnık Krýglov maǵan áskerı oqýlardy taldaý jaıyn kóp úıretip, uqtyrdy. Oqý, joryq kezinde meni qasynan tastamaıtyn. Ózi mashınanyń aldyna jaıǵasady, men artyna otyramyn. Polkovnık ylǵı bir nárseni oılap kele jatady. Onyń oıyn buzbaıyn dep shofery mashınany jaılap júrgizedi. Krýglov bas salyp shoferine ursady:

— Sen, nemene, sút ákele jatyrsyń ba? Aıda jyldam, — deıdi.

Krýglov meniń eń jaqsy áskerı ustazdarymnyń biri boldy. Ol kisi bireýmen sóıleskende ylǵı óz ornyn bos qoıyp, basqa jerde otyryp sóılesýshi edi. Soldattardyń qamyn óz balalarynyń qamyńdaı oılaıtyn. Qaramaǵyndaǵy baǵynyshtylaryna ádil bolatyn. Ár komandırdiń kemshiligin bilip, sol kemshilikterin únemi esepke alyp otyratyn. Biraq eshkimge sen anadaısyń, sen mynadaısyń demeıtin. Krýglovtyń maǵan bergen úlgisi osyndaı edi. — Bul joly da Baýyrjan ekeýimiz eń alǵash áńgimelesetin bólmede boldyq. Baýkeń, sondaǵysyndaı, tósek ústinde otyrdy. Áńgimesin aıaqtap, ol maǵan moıyn burdy, — Saǵan men aıtqan áńgimelerimniń bárin dokýmentpen rastap otyrýym kerek pe?

Men basymdy ızedim. Baýkeń basyn esik jaqqa buryp, daýystap áıelin shaqyrdy. Kýhná jaqtan Kámásh kelip kirdi.

— Anaý dokýment salǵan papkany alyp kelshi, — dep Baýyrjan áıeline meniń syrt jaǵymdaǵy kabınettiń esigin nusqady.

Kámásh ákep qolyna ustatqan papkadan Baýkeń bir qaǵazdy alyp meniń qolyma berdi. Onda mynadaı sózder jazylǵan eken:

KÝÁLIK

Bul kýálik aǵa leıtenant Baýyrjan Momyshulyna berildi. Kýálik ıesi Jumysshy — Sharýa Qyzyl Armıasynyń 406 atqyshtar polkynda shtab bastyǵynyń kómekshisi bop qyzmet etedi.

Kýálik ıesiniń qoly («B. Momyshuly» dep latyn áripterimen qol qoıylǵan).

Merzimi 1940 jyldyń 1-dekabrine deıin.

406 atqyshtar polky shtabynyń bastyǵy kapıtan Shýrdýk.

10. 5. 1940 j.»

— Shýrdýktyń osy kýáligimen qyryqynshy jyldyń aıaǵynda men semámdy alyp, birjola Almatyǵa qaıttym, — dep Baýkeń sózin jalǵady. — Qyryq birinshi jyldyń ıanvarynan bastap, Uly Otan soǵysy bastalǵanǵa deıin respýblıka áskerı komısarıatynda aǵa nusqaýshy boldym. Soǵys bastalǵannan keıin osynda jasaqtalǵan 316-atqyshtar dıvızıasyna batalón komandıri bolyp alyndym. Qyryq birinshi jyldyń jıyrma altynshy noıabrine deıin osy qyzmetti atqardym. Ol oqıǵalardyń bári de «Volokolam tasjoly» men «Moskva úshin shaıqas» kitaptarynda aıtylǵan.

İİ

Baýyrjan. Bul arada men saǵan ol eki kitaptyń mazmunyn eki-aq aýyz sózben aıtyp bereıin.

1941 jyldyń oktábrinde fashıser óziniń barlyq adam kúshiniń — 42, tankteriniń — 75, artılerıasynyń — 45, samoletteriniń — 31 prosentin Moskvany alýǵa jumsady. Moskvaǵa keler joldy bekitip bizdiń úsh maıdanymyz: Batys maıdany (komandashysy general-polkovnık I. S. Konev), Rezerv maıdany (komandashysy Sovet Odaǵynyń Marshaly S. M. Býdennyı) jáne Bránsk maıdany (komandashysy general-leıtenant A. I. Eremenko) turdy. Batys maıdanyna qaraıtyn Volokolamsk baǵytyna 16-shy armıa (komandashysy general-leıtenant K. K. Rokossovskıı, soǵys sovetiniń múshesi A. A. Lobachev, shtab bastyǵy M. S. Malının) jiberildi. Keıinnen 8-shi gvardıalyq dıvızıa ataǵyn alǵan bizdiń 316-shy atqyshtar dıvızıasy osy armıanyń quramyna kirip, Volokolamsk qalasy men Moskvaǵa kiretin kúre tamyr — Volokolamsk tasjolyn qorǵady.

14-16 oktábrde dıvızıa shaqyrylmaǵan qonaqtarmen alǵash ret «tanysyp», sodan keıin olardy syılaýǵa kiristi. Biraq kep qonaqty «kútý» ońaıǵa túsken joq. Bizdiń dıvızıa dushpannyń úsh dıvızıasyna — bir tank dıvızıasy men eki jaıaý ásker dıvızıasyna qyzmet etti. Qarý-jaraq, adam kúshi jaǵynan olar basym bolǵanymen, bizdiń olardy ýaqyttan utýymyz qajet edi. Osy ýaqytty utý maqsatymen biz keıin qaraı jyljı, syrǵı otyryp, jıyrma segiz kún soǵystyq. Sol jıyrma segiz kúnde bizdiń dıvızıa jıyrma bes kılometr ǵana keıin sheginipti. Sóıtip nemisterdiń Moskvaǵa jasalǵan 7-31 oktábr arasyndaǵy birinshi úlken shabýyly kúıretildi. Biz buǵan, maıdanda júrgen barlyq soldattar men komandırler qatynymyz ul tapqandaı qýandyq, qaraǵym.

Sóz arasynda aıta keteıin, Moskva túbindegi osy jantalas sátter tusynda, jaý qorshaýyn qaıta-qaıta jaryp shyǵyp dıvızıaǵa kelip qosylyp júrgen kúnderdiń birinde úıden, Almatydan hat aldym. Áıelim Jamal ekinshi balamyzǵa ekiqabat qalyp edi, aıy-kúni jaqyn bolatyn. Úshinshi oktábrde bosanyp, ul taýypty. Atyn Baqytjan qoıypty.Ul tapsań solaı qoıǵyn degenmin.

Bir aılyq Baqytjanǵa men dereý hat jazdym: «Sen bizdiń jeńisimizdiń basy bop týdyń, biz jantalasqan jaýdy Moskvaǵa jibermedik. Seni Jeńisqan dep ataýǵa bolar edi. Biraq atyńdy mamań qoıyp qoıypty. Baqytjan-aq bola ber. Endi men árbir urysta saǵan syıynatyn bolamyn, Jeńisqanym. Sholpan meń shesheńe myń sálem!» dedim. Ol kezde Sholpanym úsh jasar edi, keıinirek qaıtys bop ketti baıǵus bala. Bul oqıǵalar da joǵaryda atalǵan kitapta aıtylǵan joq.

Sodan keıin nemister es jıyp, noıabrdiń birinshi jartysynda ekinshi «úlken» shabýylǵa ázirlendi.

Atap aıtqanda, 1941 jyly 13-noıabrde Gıtler Orsha qalasynda «Ońtústik», «Ortalyq», «Soltústik» armıalar toptary men 6 jaıaý ásker, 1 tank armıasy shtabtary bastyqtarynyń májilisin ótkizdi. Onda Fúrer óz áskeriniń áli kúnge deıin Moskvany ala almaǵanyna kúıinip, kijine sóz sóıledi. Sóziniń sońynda ol: «Moskvanyń qazirgi turǵan orny shalqar teńizdiń túbi bolady. Onyń týlaǵan tolqyndarynyń úni, mine, meniń qulaǵyma kelip tur. Osylaısha orys astanasy mádenıetti dúnıeniń kózinen múlde joǵalady. Oǵan Todtyń ózi-aq járdemdesedi... Biraq aldymen bul qalany talqandaý kerek. Bul isti sizder isteısizder. Orys áskerinen, astana halqynan eshbir janǵa saýǵa berilmesin. Bári tegis sý túbinde shirýge tıis», — dep buıyrdy.

Sóıtip, soǵystyń bir júz qyryq jetinshi kúni, ıaǵnı 15 noıabrde, jaý Moskvaǵa ekinshi ret eń zor shabýylyn bastady. Jaýdyń 51 dıvızıasy qara qurttaı qaptap, Moskvaǵa lap qoıdy. Onyń on úshi tank dıvızıasy da, jeteýi motorly dıvızıa edi. Tabandarynan qar borap, stvoldarynan oq pen snarád burshaqtaı jaýǵan bul temir dıvızıalar sońynan naızalaryn alǵa qaraı kezegen otyz bir jaıaý ásker dıvızıasy jáne óńmendeı umtyldy.

Gıtler 1940 jyldyń kókteminde barsha Fransıany jaýlap, alýǵa on-on bir tank dıvızıasyn attandyrǵanda tehnıkanyń adam aıtqysyz kóp shoǵyrlandyrylýynan shoshyp, búkil dúnıe júzi ishin tartqan edi. Endi ol jalǵyz Moskvaǵa qarsy munshama tajal jóneltkenin estigende aqyl-esti adamzattyń jany túrshikti.

Alǵashynda bizdiń tank, artılerıamyz az boldy. Noıabrde ǵana PTR shyqty. 16-shy armıaǵa jiberilgen qyryq PTR-diń otyzy bizdiń dıvızıaǵa berildi. Odan keıingi negizgi qarý granat pen «KS» býtylkalary boldy. 16-17 noıabrde bastalyp, dekabrdiń basynda toqtalǵan ekinshi shabýyldy osymen toıtardy ǵoı soldattar.

Baýkeń áńgimesiniń osy jerinde úzilis jasap, temeki tartýǵa kiristi. Men ishimnen sol kezde 16-shy armıanyń komandashysy, keıinnen ózimniń maıdan komandashym bolǵan K. K. Rokossovskııdiń myna bir sózderin esime túsirip óttim:

«Sol jaq qanatta, Volokolamskini batys pen ońtústik-batystan Rýza ózenine deıin qorǵap, maıdan rezervinen kelgen 316-shy atqyshtar dıvızıasy turdy. Onyń komandıri general I. V. Panfılov ta, komısary S. A. Egorov bolatyn. Sany jaǵynan da, jabdyqtalýy jaǵynan da mundaı tórt qubylasy túgel saı dıvızıany biz kópten kórmegen edik. Komandırleri shetinen saqadaı saı eken, al saıası qyzmetkerleri Qazaq SSR-niń partıa, sovet aktıvinen iriktelip alynypty. Dıvızıany jasaqtaý isine Qazaqstan Kompartıasynyń Ortalyq Komıteti asa zor kómek kórsetipti...

Volokolamsk úshin bolǵan urystarda Panfılov dıvızıasy ózin máńgilik óshpes dańqqa bóledi, Armıada da ony Panfılov dıvızıasy dep ataýshy edi. 316-shy dıvızıa soldattary da: «Biz — panfılovshylarmyz!» deıtin. Qalyń jaýyngerlerdiń osyndaı súıispenshiligi men senimine ıe bolǵan general eń baqytty general!»

Osy arada marshal Jýkovtyń Volokolamsk baǵytynda bolǵan áskerlerge bergen áıgili baǵasy jáne esime tústi. «Jaýdyń 5-shi armıalyq korpýsy, odan soń taǵy eki motorly korpýsy shabýyl jasaǵan Volokolam baǵytynda ÝR bólimsheleri tabandy qorǵanys urystaryn júrgizdi. Bul jerde jańadan qurylǵan 16-shy armıanyń bólimderi dushpanǵa qıan-keski qarsylyq kórsetti. General-maıor I. V. Panfılov basqarǵan, keıinnen 8-shi gvardıalyq ataǵy berilgen atqyshtar dıvızıasy erekshe kózge tústi» degen edi ol.

— Moskvaǵa ekinshi shabýyly kezinde, — dep Baýyrjan temekisin tutatyp alyp, áńgimesin jalǵady, — fashıser, G. K. Jýkovtyń sózimen aıtqanda: «Istra baǵytyna eki tank dıvızıasy men eki jaıaý ásker dıvızıasyn aıdap saldy. Dushpan bizdiń 150 jenil tankimizge qarsy 400 ortasha tankin jiberdi. Qıankeski urystar boldy. Ásirese bizdiń atqyshtyq dıvızıalarymyz, atap aıtqanda general I. V. Panfılovtyń 316-shy, polkovnık A. P. Beloborodovtyń 78-shi jáne general P. N. Chernyshevtyń 18-shi dıvızıalary, 23, 27, 28 derbes tank brıgadalary jáne general-maıor L. M. Dovatordyń atty ásker toby erekshe tabandylyqpen kúresti».

Bul I. V. Stalınniń G. K. Jýkovka telefon soǵyp: «Siz Moskvany qorǵap qalatyndyǵymyzǵa senesiz be? Men muny qatty qınala surap turmyn. Siz, komýnıs retinde, adalyn aıtyńyz» dep suraıtyn kezi-aý dep oıladym ishimnen.

— 27-28 noıabrde bizdiń áskerler Lenıngrad tasjolynyń boıynan nemisterge qarsy iri-iri qarsy shabýyldar bastady, — dedi Baýkeń de áldeneni esine túsirgendeı, oılana otyryp. — Sóıtip, 4-5 dekabrde Moskva túbinde qorǵanys urystary toqtap, endi bizdiń áskerlerdiń shabýyl urystary bastaldy. Moskvaǵa jıyrma bes kılometr qalǵan jaý, júz — eki júz elý kılometr jerge keıin shegindirilip tastaldy. Sonymen Moskva túbinde nemisterdiń on bir tank dıvızıasy, tórt motorly jáne jıyrma úsh jaıaý ásker dıvızıasy talqandaldy. Nemister Moskva túbinde úsh júz myń adamynan aıryldy.

18 noıabrde bizdiń dıvızıamyzdyń komandıri general Panfılov opat boldy. Onyń ornyna kelgen komandırlerdiń biri buıryqty oryndaı almadyń dep 1073-shi polktyń komandıri maıor Elındi ornynan alyp tastady da, meni komandır etip taǵaıyndady. Birneshe kúnnen keıin ol Elındi qaıtadan ornyna qoıyp, meni Málikterdiń 1075-shi polkyna komandırdiń orynbasary etip jiberdi...

Osy arada bizdiń áńgimemiz úzilip qaldy. Óıtkeni syrtqy esik shyldyrap, ishke bir top adam kirip keldi. Olar Jambyl oblysynyń azamattary eken. Baýkeńniń Jambylda ótkiziletin alpys jasqa tolý toıyna baılanysty kelipti. Men qaǵazymdy jınap, ketýge yńǵaılandym.

— Qaraǵym, qalǵanyn keıin áńgimelesermiz, — dedi Baýyrjan maǵan. — Men Jambylǵa baryp, osy toıdy ótkizip keleıin. Sodan soń ekeýimiz taǵy da jolyǵysamyz ǵoı.

Baýyrjandykinen shyǵyp, úıge qaıtyp kele jatyp men Sovet Odaǵynyń Batyry Málik Ǵabdýllınnen estigen áńgimelerimdi esime túsirdim. Meniń ótinishim boıynsha Mákeń Momyshulyn eń alǵash qalaı kórgenin, artynan onymen qalaı istes bolǵanyn uzaq jyr etip baıandap bergen edi. Terenkýrde júrip Mákeń aıtqan áńgimeler mynadaı bolatyn.

İİİ

— 1941 jyldyń 15 dekabrinde bizdiń dıvızıa shep quryp jatqan Istra ózeniniń boıynan keıin shegindirilip, demalysqa shyǵaryldy, — dep bastaǵan edi áńgimesin Málik. — Bizdiń polk Moskvadan 40 shaqyrymdaı jerdegi Nahabıno stansıasynyń túbindegi eki-úsh seloǵa jaıǵasty.

Adamdardy jańa jaıǵastyryp bola bergen kezimizde dıvızıa shtabynan buıryq keldi. Onda: «Polktaǵy ulty orys emes komandırler men saıası qyzmetkerler búgin, 16 dekabrde, saǵat 18.00-de tegis dıvızıa shtabyna kelsin» delinipti.

Rota, batalóndardan bárimizdi jınattyryp jatyr.

— Ýoý, ne bop qaldy?

— Nege shaqyrtyp jatyr?

Eshkim bilmeıdi.

Polk komısary Ahmetjan Muhamedıarov bárimizdi tizim boıynsha túgendep, dıvızıa shtabyna alyp júrdi. Jolda Muhamedıarovtan suraımyz:

— Joldas komısar, aıtsańyzshy, bizdi nege shaqyryp jatyr? — deımiz.

— Bilmeımin, — dep komısar basyn shaıqaıdy. Rasynda da bilmeıdi eken.

Sóıtip bizdiń polktan komısarymyz Muhamedıarovtan bastap, Baltabek Jetpisbaev, Erbatyr Ermekov, Taıyr Sataev, men bar taǵy basqa tolyp jatqan adam keshke shyny qardy shyqyr-shyqyr taptap, Darno derevnásyndaǵy dıvızıa shtabyna keldik. Kelsek, shaqyrylǵan jalǵyz biz ǵana emes, basqa polkterden de jınalǵandar kóp eken. Shtabtaǵy kezekshi ofıser túnep shyǵý úshin bizdi úı-úıge bóldi de:

— Dıvızıa komısary sizderdi erteń tańerteń saǵat onda qabyldaıdy, — dedi.

— E, jaraıdy.

Baltabek ekeýimiz aıańdap ózimizge kórsetken úıge qaraı keldik. Kirsek úı toly qaptaǵan qara kóz komandırler eken. İshke kirgennen keıin, alpamsadaı bop esik aldyna tura qaldy da:

— O, kózderińnen aınalaıyn, aman-saý barsyńdar ma, baýyrlarym! — dep Baltabek tebirene sálem berdi.

Otyrǵandardyń birsypyrasy Baltabekti biledi eken.

— Ýa, batalónnyı Baltabek keldi.

— Joǵary shyǵyńdar, — desip oryndarynan ushyp-ushyp turdy.

Tek ústine aq tondy jelbegeı jamylyp tórde otyrǵan, qaıratty qara shashy tankke tosqaýylǵa qaqqan aıqysh-uıqysh relsteı tikireıgen, eki kózi ottaı jaınaǵan, jaǵyna pyshaq janyǵandaı, uzyn boıly aryq qara komandır ǵana ornynan turmady. Baltabek sálem bergende onyń betine jalt ete qarap, ón boıyn tez sholyp ótti de, qozǵalmastan otyra berdi. Basqalar Baltabekke emirene ún qatyp jatqanda, onyń beti búlk etken joq. Qazirgi akademıa aldyndaǵy Shoqan Ýálıhanovtyń tas músinindeı bop únsiz qaldy.

Onyń qasynda otyrǵan adam maǵan tanys bop shyqty. Ol da meni tanyp, ornynan turdy.

— O, Málikpisiń? — dep meni qushaqtap baýyryna qysty.

Ol Muqametqul İslámqulov edi. Muqametqul buryn «Sosıalısik Qazaqstanda» bólim meńgerýshisi bop qyzmet istegen. Men onymen sonda az kún sekretarıattyń ádebı qyzmetkeri bolǵan kúnimnen bilis edim. Ekeýmiz hal-jaı, aman-saýlyq surastyq. Biz ǵana emes, jurttyń bári-aq shurqyrasyp jatyr. Óıtpeı de qaıtsyn, keshe eshelon-eshelon bolyp, jer qaıystyryp, Almatydan kelgen tanys azamattardyń búginde qatary qatty sırep qalǵan. Bireýden bireý dos-týystaryn, joldas-joralaryn surap, kimniń qalaı qaza bolǵanyn bilisip jatyr.

— Málik, sen Baýkeńdi bilýshi me ediń? — dep Muqametqul meniń júzimdi tórdegi tikireıgen shashty qazaqqa qaraı burdy. Onyń sýyq túsine qaıtadan kózim túskende buryn kórmegen kisim bolsa da, «bilmeımin» dep aıta almadym, bógelip qaldym. Sony ańǵarǵan Muqametqul tez tanystyra bastady. — Baýkeń buryn bizdiń İ-shi batalónnyń komandıri edi. 1073 polktiń komandıri bop taǵaıyndalǵanyna jarty aıdaı ǵana boldy. Júr, sálem ber aǵańa.

Kerosın shamnyń qara kóleńke jaryǵynda ıyǵyna ton jamylyp otyrǵan komandırdiń áskerı laýazymyn ańǵara almadym. Onyń ústine Muqametqul aǵańa sálem ber degen soń onymen ilese qasyna taman keldim de:

— Assalaýmaǵaleıkým! — dep qolymdy soza bastadym.

Tik shash komandır maǵan tikireıe bir qarap, ornynan turdy da, qolyn berdi:

— Baýyrjan Momyshuly!

Onyń maǵan qolyn bererdegi tikireıe qaraǵany óńmeńimnen ótip ketti. Meniń: «Assalaýmaǵaleıkým» dep sálem bergenimdi ol: «Sen, nemene, ákeńniń aýlynda júrmisiń álde meni qazaqtyń batagóı shaly dep turmysyń?» — dep jaqtyrmady-aý dep oıladym da, beker «assalaýmaǵaleıkým» degen ekenmin dep ókindim. Óstip qysylǵan men oǵan óz jónimdi de aıta almaı qaldym.

Meniń osy qatemdi túzetkisi kelgendeı Muqametqul:

— Bul — Málik degen baýyryńyz, Baýke, — dedi.

Baýyrjan lám demesten otyra berdi. Maǵan burylyp ta qaraǵan joq, Muqametqulǵa bas ta ızegen joq.

Aqshamda jamyraǵan qozydaı shýlasyp tabysqan qazaq komandırleri birsypyra shýyldasyp, shúıirkelesip otyrysty da, shaı ishiskennen keıin jatýǵa yńǵaılandy. Eki aıdan beri bel sheshpesten san ólip, san tirilip, ábden sharshap júrgen jigitter jantaıysymen-aq qor ete qalysty.

Buryn bárimiz bir qalada turyp, bir dıvızıanyń quramyna kirip, jaýmen soǵysýǵa birge kelsek te, bárimiz bir kún, bir saǵatta dushpanmen aıqasqa túsip, alpys kún boıyna talaı qasiretti kórip, qatar júrsek te, osy jatqan komandırler men saıası jetekshiler kóbimiz birimizdi birimiz bilmeıtinbiz. 1075-shi polktaǵy kapıtan Lysenkonyń batalóny sıaqty, 1073-shi polkta aǵa leıtenant Baýyrjan Momyshulynyń batalóny da general Panfılovtyń rezervi bolǵanyn, Momyshuly batalónynyń 22-25 oktábrde jaýmen qorshaýda soǵysqanyn, tas músindeı bop jaralǵan tikireıgen shash aǵa leıtenanttyń temirdeı basshylyǵymen ol batalónnyń qorshaýdy buzyp, qaıtadan dıvızıaǵa qosylǵanyn, odan keıin sol batalónnyń 16-20 noıabrde Gorúny derevnásynyń túbinde taǵy da qorshaýda bolyp, jaýdy kúıretkenin, taǵy da óz dıvızıasymen erlikpen kelip qaýyshqanyn men bilmeıtin edim. Sol sıaqty oktábrdiń 18-21 kúnderi meniń rotamnyń da Ostashevo túbinde qorshaýda bolyp, rotadan tiri qalǵan 24 adamǵa orman ishinde bosyp júrgen 119 jaýyngerdi qosyp, dıvızıaǵa ákelgenimdi, odan keıin, 16-17 noıabrde, avtomatshylar rotasy dep atalǵan 13 avtomatshymen Shıráevo derevnásy úshin bolǵan urystarda bizdiń jaýdyń eki tankyn, 150-deı soldatyn joıǵan azyn-aýlaq eńbegimizden Baýyrjan da beıhabar bolatyn. «Bir keshte «Baýyrjan Momyshuly» degen eki-aq sóz aýzynan shyqqan tas túıin bop alǵan mynaý qaıraqtaı qazaq buryn kim boldy eken?» dep oılap jatyp, men de uıqyǵa kettim. Baýkeńmen birinshi kezdeskendegi sol keskini, sol eki sózi ómir boıy meniń oıymda qaldy.

IV

Erteńinde tańerteń bárimiz dıvızıa komısary Sergeı Aleksandrovıch Egorov jaıǵasqan úıge jınaldyq. Komısardyń úıi shaqyrylǵan adamdarǵa aýzy-murnynan shyǵa lyq toldy. Syımaǵan adamdar esikti ashyp qoıyp, syrttan tyńdap turdy. Óıtkeni júzden asa adam shaǵyn kolhozdyń kishkentaı keńsesine qaıdan syısyn.

Jurt jaıǵasqandaı bolyp, dabyr basylǵannan keıin dıvızıa komısary sózge kiristi.

Aldymen ol dıvızıanyń eki aılyq jaýyngerlik jolyna sholý jasady. Taıaý kúnderde dıvızıa qataryn tolyqtyrý úshin jana kúsh kelip qosyla bastaıtynyn aıtty.

— Biraq, men sizderdi muny aıtýǵa shaqyrǵanym joq. Men sizderge basqa nárse aıtqaly turmyn. Ol mynaý.

Komısar bógelip, nege ekeni belgisiz bizdiń betimizge baıyppen qarap shyqty. «Ol ne boldy eken» dep, biz de yntyǵa tústik.

— Ol mynadaı másele, — dedi komısar álden ýaqytta sózin qaıtadan sabaqtap. Komısardyń biz úshin asa manyzdy, álde bir aýyr jaıdy tike aıta almaı, bógelektep turǵany ańǵaryldy, — Osy qazir, sizder men biz asa aýyr urystardy basymyzdan keshirip, dem alysqa shyqqan sátimizde sonaý Almatyda jańadan taǵy bir ulttyq qurama jasaqtalyp jatqan kórinedi. Ol qurama dıvızıa ma, brıgada ma — anyǵyn bilmeımin...

— Ol bizdiń 100-shi brıgada ǵoı, Máke, — dedim men, —Dekabrdiń 5-i kúni áskerge alynyp, keń baıtaq Qazaqstannyń tórt buryshynan túgel eshelon bolyp, Almatyǵa quıylǵanbyz, jańa jasaqtalyp jatqan 100-shi brıgadaǵa kelgenbiz...

— Iá, sol eken, ony artynan bildik qoı. Al Egorovtan estigen sátte bilgenimiz joq.

— Mine, sol quramaǵa osy otyrǵan sizderdi tegis jiberý týraly buıryq keldi, — dedi Egorov daýsyn báseńdetip, — Sizderge elge baryp, sol quramanyń jaýyngerlerin úıretip, sodan keıin soǵysqa bastap kelý mindeti júkteletin kórinedi. Mine men sizderge osyny aıtýǵa shaqyrdym. Káne, buǵan sizder qalaı qaraısyzdar?

Muny estigende alǵashynda bárimiz birdeı únsiz qaldyq. Odan keıin baryp árkimderdiń ózara kúbiri bilindi. Syrt jaqtaǵylardyń:

— Óı, ne deıdi? — degen suraǵy, oǵan álde kimniń:

— Oı, elge qaıtatyn bolyppyz! — dep kóterińki únmen aıtqan jaýaby estilip jatty.

Óz basym komısardyń bul suraǵyna ne dep jaýap bererimdi bilmedim. Mynadaı qıan-keski urystan keıin kimniń elge barǵysy kelmeıdi. Osy otyrǵandardyń kóbiniń úıi Almatyda. Onda bulardyń áıelderi, bala-shaǵalary, áke-shesheleri bar. Almatyǵa barsaq, qaıta aınalyp soǵysqa kelgenshe birsypyra ýaqytty týǵan-týysqandarymyzdyń qasynda ótkizemiz. Eger shyn solaı degen buıryq bolsa, baratyn shyǵarmyz. Barmaǵanǵa qaıtemiz, biz soldatpyz ǵoı. Soldat buıryqqa baǵynady. Minekı, meniń oıym osyǵan tireldi.

Biraq kópke deıin jurt sybyr-kúbirden artyqqa barmady. Eshkim dybys shyǵaryp, komısardyń suraǵyna tikeleı jaýap bermedi. Tek ár buryshtan jymyńdaǵan erin men kúlimdegen kózder ǵana bul buıryqty ishteı qýana quptaǵandaryn tanytty. Sol kezde:

— Maǵan ruqsat etińiz, joldas komısar! — degen ózgeshe bir óktem ún sańq ete qaldy. Nege ekenin bilmeımin, men selk ete tústim. Óıtkeni men mundaı birden júrekti dir etkizip, solq etkizip mıǵa shabatyn, moıyn burǵyzbaıtyn kúshti, áserli, sonymen birge bulqyntyp-bultartpaıtyn qudiretti úndi buryn eshqashanda estimegen edim. Álde bir qaýip tóngende tek qıadaǵy qyran ǵana osylaı shańq ete túsetin bolar dep oıladym da, tez basymdy kóterip aldym. Qarasam keshegi tas músin aǵa leıtenant eki kózin Egorovqa naızadaı shanshyp, tip-tik bop túregep tur eken. Qaıratty qara shashy soıaý-soıaý bolyp tikireıip ketipti. Bir kózim túskende jaý tanki keletin jolǵa aıqysh-uıqysh etip shanyshqan shoıyn relster birtindep bıiktep, qalyń qara ormanǵa aınalyp ketken sıaqty bop kórindi. «Bul ne aıtar eken?» dep oılap, endi onyń sózine qulaǵymdy tostym.

— Men soldatpyn, — dep bastady Momyshuly sózin komısar bas ızep, sóıleýine ruqsat etkennen keıin. — Men buıryqqa baǵynamyn. Eger bizdi jańadan jasaqtalyp jatqan basqa dıvızıaǵa jiberý jaıyndaǵy buıryqqa qol qoıylǵan bolsa, onda men osy qazir-aq Almatyǵa qarap tarta beremin... — Osy kezde jurt onyń sózin qostaǵandaı bop, gýildesip ketti. «Apyraı, myna tas qaıraq qazaq meniń kókeıimdegi sózdi qalaı dál taýyp aıtty?» dep oılap, men de bas ızep qaldym.

Biraq Baýyrjan sózin bólgendi unatpaǵandaı, qabaǵyn qatty shytyp, toqtap qaldy. Ony ańǵarǵan jurt ta tynyshtaldy. Aǵa leıtenant alǵashqy áýenimen jaılap aıtyp, sózin qaıtadan jalǵastyrdy.

— Almatyda meniń áıelim men balam bar, onda barsam men bir kún de bolsa solardyń qasynda bolamyn. Mynadaı qyrǵyn soǵystan keıin osyndaı múmkinshilik turǵanda kimniń elge barǵysy kelmeıdi?!

Osylaı dep ol otyrǵan jurtty qatýly qabaqpen bir sholyp ótip, otty kózin qaıtadan komısarǵa burdy. «Apyr-aı, mynanyń kóripkeli bar ma — qalaı adamnyń ishindegini dál tabady» degen oı taǵy keldi meniń basyma. Osyny oılap úlgergenimshe Alataýdyń aq ıyǵy qaıtadan shańq etip, shyń-quzdy jańǵyryqtyryp jibergendeı boldy.

— Joq, joldas komısar! Meniń keýdemde adamdyq tilek, ákelik meıirden basqa jaýyngerlik ar men namys bar. Ol osy otyrǵan bárimizge ortaq namys. Káne, aıtyńyzdarshy osy otyrǵandardyń ishinde jaralanbaǵan jan bar ma? Joq qoı! Endeshe bul dıvızıanyń júrgen jolynda kólkip bizdiń qyp-qyzyl qanymyz qaldy. Dıvızıanyń gvardıa ataǵyn alýyna bárimizdiń de eńbegimiz sińdi. Olaı bolsa osynda qalýǵa bizdiń qaqymyz bar. Osy dıvızıa quryǵan jerde bizdiń de birimiz qalmaı quryp, bitýimiz kerek! Al dıvızıa qurýǵa tıis emes, qurymaıdy. Endeshe aqyrǵy qasyq qany boıynda júrgen azamattar osy dıvızıanyń quramynda bolyp, jeńiske jetýge mindetti!

Aǵa leıtenanttyń naq-naq etip aıtqan jigerli sózderi naızaǵaı otyndaı jarqyldap, janymdy osqylady. Oryssha múdirmeı sóıleıtin sheshendigi jáne súısindirdi. Jalǵyz men ǵana emes, jınalǵan jurt tegis demderin ishine tartyp, bir kisideı bop tynyp qaldy.

— Jaýyngerlik ar-namysym menen osynda, jaýynger joldastarymnyń qany tógilgen dıvızıada qalýymdy talap etedi. Ólgen joldastarymnyń arýaǵy qashan qatardan shyqqanymsha osy dıvızıa týynyń astynda bolýymdy talap etedi. Eger men bul jerden ketip qalsam, onda meni ólgen soldattarymnyń rýhy qarǵaıtyn bolady!

Joǵaryda otyrǵandar da — adam. Adamdyq sózderge olar da qulaq asady. Bizdiń pikirimizdi olarǵa jetkizýlerińiz kerek...

— Aıtyldy, joldas Momyshuly, — dedi Egorov jaılap qana. — Biraq joldas Áskerı Sovettiń múshesi ol bolmaıdy dep kesip aıtty bizge.

Ol kezde biz Batys maıdanyna qaraıtynbyz. Maıdandyq Áskerı Sovettiń múshesi Býlganın bolatyn.

— Onda, Siz, óz sózińizdi aıttyńyz, — dedi Momyshuly irkilmesten. — Endi Býlganın joldasqa bizdiń sózimizdi jetkizińiz. Bizdi qozǵamasyn. Eger ol ózi sheshe almasa joǵaryǵa baıandasyn. Shyntýaıtqa kelgenge gvardıalyq dıvızıanyń ofıserleri shyny kózderi jyltyrap magazın sóresinde turǵan oıynshyq emes qoı, joldas komısar.

Ol sońǵy sózderdi betine túgi teýip, qatýlanyp aıtty. «Báláı, munysy beker boldy-aý. Munysyna tez komısardan keshirim surasashy», — dep oıladym men ishimnen. Oıladym da qaıtadan Baýyrjannyń betine qaradym. Al ol aıtqan sózine aıylyn da jıatyn emes. Komısarǵa ıegin kótere ejireıe qarap turdy da:

— Men soldatpyn! — dedi qaıtadan. — Soldatsha soǵysa bilýge de mindettimin. Soldattyń júregindegi sózdi aıtýǵa da tıistimin. Meniń sózim osy, joldas komısar.

Men komısar bul sózge shamdanatyn shyǵar dep sasqalaqtadym. Komısar myna qazaqtyń sózine ashýlanyp, bárimizdi Almatyǵa qýyp jibermese neǵylsyn dep qoryqtym. Óıtkeni bul kezde ishteı Baýyrjan jaǵyna shyǵyp, onyń usynysyn jan-tánimen únsiz qostap otyrǵan bolatynmyn.

Biraq komısar óıtpedi. Sabyrmen eki ret basyn ızedi de:

— Men Sizdi uqtym, joldas Momyshuly! Uqtym, — dep oılana ún qatty. — Taǵy kimde pikir bar?

Baýyrjan ornyna otyrdy. Men «Ýh!» dep osy kezde tynysymdy biraq aldym. Osy kúnnen bastap meniń Baýyrjanǵa yqylasym aýdy. Oǵan degen eń alǵashqy súıispenshilik oty meniń júregimde sol sátte tutanyp edi. Meniń Baýkeńe degen mahabbatym kúni búginge deıin sol qalpynda mazdaýda.

— Meniń de pikirim osy! — dedi polk komısary Muhamedıarov ornynan turyp. — Tek qana osy!

Odan keıin, tóbesi túndikke tirelip, Baltabek Jetpisbaev túregeldi.

— Bárimizdiń de aıtar sózimiz osy, — dedi ol. — Biz óz dıvızıamyzǵa qalýǵa tıispiz.

— Basqa dıvızıany ózge azamattar tárbıelep ákelsin, — dedi İslámqulov shıyrshyq ata sóılep. — Bizdi bermeńizder, qozǵamańyzdar.

Jurt:

— Bizdi osynda qaldyryńyzdar!

— Qýmańyzdar! — dep shýlap ketti.

— Basqa pikir joq pa? — dedi Egorov jigitterge jymıa qarap.

— Jo-oq! — dedik bárimiz bir aýyzdan ún qatyp.

Tek Baýyrjan ǵana qybyr etpesten únsiz qaldy. Ol óziniń keshegi tas músin beınesine qaıtadan kirdi.

Egorov Ivan Vasılevıch Panfılovpen úzeńgiles bolǵan asa baısaldy kisi edi. Joǵarynyń buıryǵyn bizge aıtýyn aıtsa da, jigitterimnen aırylyp qalamyn ba dep ishteı sasqalaqtap otyrsa kerek.

V

Sergeı Aleksandrovıch Egorov bizdiń jigitterimizdiń pikirin bilgennen keıin qas-qabaǵy jazylyp, jaıdarlana bastady. Sodan soń on jaǵynda turǵan bylǵarymen tystalǵan telefon apparatyn aldyna qaraı tartty.

— Al onda, — dedi Egorov oń qolyn bylǵary qaptaǵan apparattyń ústine salyp turyp, — sizderdiń osy oılaryńyzdy aıtyp, Áskerı Sovettiń múshesimen óz kózderińizshe sóılesemin. Áıtpese Egorovtyń qýǵysy keldi dep oılaıtyn túrlerińiz bar kórinedi sizderdiń...

Osylaı dep komısar kúldi. Komısardy qostap, biz de kúldik. Men taǵy da Baýyrjanǵa qaradym: onyń erininen dir etken qımyl sezilgen joq qarshyǵa kózin komısardyń ıyǵynan asyra, qabyrǵada turǵan kishirek sýretke qadap, taǵy da únsiz qaldy.

Egorov apparattyń qabyn aǵytyg, trýbkany qulaǵyna tosty. Biz tym-tyrys bolyp, Darno derevnási men Moskva arasynda bolǵan tarıhı sózge qulaq tiktik.

Darno: Joldas Áskerı Sovettiń múshesi, sálemetsiz be? Men 8-gvardıalyq dıvızıanyń komısary Egorovpyn.

Moskva: Sálemetsiz be, joldas Egorov. Qulaǵym sizde.

Darno: Dıvızıadaǵy ulty orys emes komandırler men saıası qyzmetkerlerdi tylǵa jiberý jaıyndaǵy keshegi buıryqtyń jaıyn habarlaıyn dep edim.

Moskva: Adamdaryńyz ázir boldy ma? Qansha kisi?

Darno: Qazir meniń aldymda 115 komandır men saıası qyzmetker otyr, joldas Áskerı Sovettiń múshesi. Bul joldastarǵa men buıryqtyń mán-jaıyn aıtyp túsindirdim. Biraq...

Moskva: Nemene, tylǵa barmaımyz deı me?

Darno: Buıryq bolsa, — baramyz. Biraq bizdiń ótinishimiz bar deıdi.

Moskva: Qandaı ótinish?

Darno: Komandırler men saıası qyzmetkerler bir aýyzdan ózderin osy dıvızıada qaldyrýdy ótinedi, joldas Áskerı Sovettiń múshesi. Bul joldastar maǵan bylaı dep otyr. Eger nemisterge álimiz kelmese Moskvany qorǵap, bárimiz de osy jerde ólemiz. Nemese 8-gvardıalyq dıvızıanyń quramynda jeńiske jetip, osy aradan Berlınge deıin baramyz! — deıdi. Olar osy ótinishiniń Áskerı Sovettiń múshesi arqyly Joǵarǵy Bas qolbasshyǵa jetkizilýin suraıdy.

Moskva: Ózińiz qalaı oılaısyz, joldas Egorov.

Darno: Meniń jarty janym osylardyń keýdesinde, joldas Áskerı Sovettiń múshesi. Bularsyz men qalaı ómir súremin...

Osy kezde eki jaq ta únsiz qaldy. Komısardyń myna sózderi de, jańaǵy Baýyrjan sózderindeı, saı-súıegimizdi syrqyratyp jiberdi. Baqsam Baltabek gımnasterkasynyń jeńimen kózin súrtip jatyr eken. Osy kezde Moskva daýsy trýbkadan qaıta estildi.

Moskva: Onda meni jarty saǵattaı kútińizder. Joldastardyń tilegin Joǵary qolbasshyǵa jetkizeıin.

Darno: Qup, joldas Áskerı Sovettiń múshesi.

Komısar jaılap trýbkany ornyna qoıdy. Máseleniń qalaı sheshiletinine kózi jetpeı, onyń da ishteı mazasyz kúıge kóshkeni ańǵaryldy. Sodan keıin basyn kóterip:

— Joldastar, syrtqa shyǵyp, temeki tartyp kelýlerińizge ruqsat, — dedi.

Jigitter 10-15 mınýtta temekilerin tartyp úlgirip, qaıtadan úıge kirdi. Men aldyn ala kelip, komısarǵa taqaý jerdegi ornyma jaıǵastym. Árkim-aq jarty saǵattyń tez bolýyn kútip, shydamsyzdana saǵattaryna qaraıdy. Men de damylsyz saǵatyma úńilemin. Jıyrma mınýttan keıin bylǵary qapty telefon shyldyr ete qaldy. Alǵashqydaı emes, komısar trýbkany qoly qaltyrap áreń qulaǵyna jetkizdi.

Daýys: Sizsiz be, joldas Egorov?

Egorov: Iá, menmin, joldas Áskerı Sovettiń múshesi. Sizdi tyńdap turmyn.

Egorovtyń qoly ǵana emes, daýsy da dirildep, buzylyńqyrap shyqty.

Moskva: Joǵarǵy qolbasshy 8-shi gvardıalyq dıvızıa komandırleri men saıası qyzmetkerleriniń tilegin qabyl aldy.

Darno: Raqmet, joldas Áskerı Sovet múshesi. Joǵary qolbasshyǵa raqmet jáne Sizge raqmet.

Moskva: Joldastardy bólimderine qaıtaryp, burynǵy qyzmetterińizge kirise berińizder.

Egorov: Qup, joldas...

Osy kezde batalónnyń Baltabek «ýralap» kep qoıa berdi. Oǵan ornymyzdan ushyp turyp, bárimiz qosyldyq. Egorovtyń Býlganınge aıtqan sońǵy sózderin estimeı de qaldyq. Kózi shúńireıip, eki-úsh soǵysta arsa-arsa bop qatty júdegen, ásirese Moskvamen sóılesken sońǵy mınýttarda býyn-býynynan ál ketkendeı, álde bir aýyr urystan jańa shyqqandaı bop qajyǵan komısar, trýbkany apparatqa qoıyp, qýanyshyn jasyra almaı, eljireı kúlimdep, ornynan kóterildi.

Mine, endi oılap qarasam Baýkeńniń sol jolǵy, 1941 jyldyń 16 dekabrinde Moskvadan qyryq shaqyrym jerdegi Darno derevnásyndaǵy burynǵy kolhoz keńsesinde, dıvızıa komısary Egorovtyń aldynda sóılegen sózi talaı adamnyń taǵdyryn ózgertip, juldyzyn jandyrǵan tarıhı sóz bolǵan eken. Sol sózimen ol ózin de, ózgeni de qolynan jetektep, máńgilik dańqtyń tabaldyryǵynan attatypty. Olaı deıtinim sol joly Baýyrjan sóılemese, bárimiz: «E, joǵarǵy jaqtyń buıryǵy solaı bolsa, onda ne shara» dep Almatyǵa attanyp ketsek, eń aldymen 8-shi gvardıalyq dıvızıa bul dárejede, búkil dúnıe júzilik dańqqa ıe bolar ma edi, bolmas pa edi? Áı, bolmas edi dep oılaımyn. Árıne, biz ketip qalsaq ta 8-shi gvardıalyq dıvızıa kóp gvardıalyq dıvızıanyń biri bolyp qala berer edi. Oǵan daý joq. Biraq ol tamasha dástúri bar, tarıhı adamdary kep Sovet Armıasyndaǵy eń máshhúr dıvızıa bolyp ataǵy jaıylmas edi. Eger Baýyrjan sol joly dıvızıadan ketip qalsa, onyń óz ataǵy da dál mundaı dárejege jetpes edi. General Panfılov óz qolymen shyndaǵan bul dıvızıa talaı juldyzdy batyrlardy shyǵardy, solarmen birge juldyzsyz júldeli Baýyrjan esimin búkil elimizge pash etti. Al Baýyrjan óz dıvızıasyn búkil álemge tanytty. Sóıtip dıvızıa Baýyrjandy dańqty etti. Baýyrjan dıvızıanyń danqyna dańq qosty. Bizdiń dıvızıadan shyqqan barlyq batyrlardan basqa attary erekshe atalatyn eki adam bar. Onyń biri Panfılov bolsa, ekinshisi Baýyrjan. Panfılov 8-shi gvardıalyq dıvızıanyń danalyǵy bolsa, Baýyrjan dıvızıanyń ar-namysy boldy. Panfılov asqar taýdaı ataqty dıvızıanyń tabany bolsa, Baýyrjan onyń eń bıik shyńy boldy. Panfılov dıvızıanyń júregindegi laýlaǵan oty bolsa, Baýyrjan onyń lapyldaǵan jalyny boldy. Panfılov dıvızıa erliginiń aspany bolsa, Baýyrjan sol aspannyń tósinde jarqyraǵan jaryq juldyzy, tóbeden aýmas temir qazyǵy boldy. Eger sol joly dıvızıadan Baýyrjan ketip qalsa, onda Aleksandr Bektiń ataqty «Volokolamsk tas joly» kitaby týmas edi. Baýyrjan Momyshulynyń «Moskva úshin shaıqas» kitaby dúnıege kelmes edi. Eger Baýyrjan sol joly anadaı sóz sóılep, ózin de, ózgeni de dıvızıada ustap qalmasa, onda myna men de dál búgingi dárejeme jetpes edim dep oılaımyn.

Minekı, meniń Baýyrjandy birinshi ret kórýim osylaı. «Bir kórgen — bilis, eki kórgen — tanys» deıdi ǵoı qazaq. Endi men onymen jaqyn bilisip, tanysqanymdy aıtaıyn saǵan.

Sodan, Baýyrjannyń ójettigi arqasynda Almatyǵa barmaıtyn bop Moskvadan ruqsat alǵannan keıin, bárimiz óz polktarymyzǵa keldik. Jaýyngerlerdi ári tynyqtyryp, ári soǵys isine úırete bastadyq. Óıtkeni soǵys degenniń ózi oqý sıaqty ǵoı: oqyǵan ústine oqı bergenniń artyqtyǵy joq. Sol sıaqty soǵys ónerin bilgen ústine bile berý paryz. Dıvızıany tolyqtyrý úshin jańadan adamdar kelgenshe osyndaı áreket jasap jattyq.

VI

1942 jyly 5 ıanvarda polk komısary Ahmetjan Muhamedıarov meni Novo-Nıkolskidegi shtabqa shaqyrdy. Polk Nahabınodan osynda kóshken bolatyn.

— Sizdiń buıryǵyńyz boıynsha keldim, joldas komısar,— dep baıan ettim úıge kirgennen keıin.

— Kelseń sheshin de joǵary shyq, — dedi komısar. Shyqtym. Barlyq batalón komısarlary jınalǵan eken. Solardyń arasyn nusqap:

— Siz joldas Baýyrjan Momyshulyn tanısyz ba? — dedi komısar.

Qarasam anada, dıvızıa shtabynda kórgen qarshyǵa kóz komandır bizdiń komısarlardyń arasynda otyr eken. Nege ekenin bilmeımin, ony kórgende júregim birtúrli bop lúpildeı soǵyp ketti.

— Tanımyn, joldas komısar.

— Onda jaqsy. Baýyrjan bizdiń polkke qyzmetke kelip otyr. Polk komandırine orynbasar bop taǵaıyndaldy.

— Ýaqytsha ma, álde túpkilikti bop taǵaıyndaldy ma? — deppin men aýzyma basqa sóz túspeı.

— Ony bolashaq kórseter, — dep komısar áńgimeni tez basqa arnaǵa buryp jiberdi.

«E, jaraıdy, — dep oıladym men. — Áıteýir bizge kelse boldy».

Dıvızıa alǵash urysqa kirgende onyń polkterinde avtomatshylar rotasy degen bolǵan joq. Tek on birinshi noıabrde nemister Dýbosekovaǵa bar kúshterin tógip, Moskvaǵa ekinshi ret emine bastaǵan sátte polkovnık Kaprov pen komısar Muhamedıarov meni alǵy sheptegi atqyshtar rotasynan shaqyryp alyp, tezdetip avtomatshylar rotasyn qurýǵa buıryq berdi.

— Sen sol rotanyń saıası jetekshisi bolasyn, komandırińdi keıin taǵaıyndap beremiz. Kerekti adamdardy batalóndardan alasyń. Olarǵa buıryq berildi, — dedi.

— E, jaraıdy, batalóndar tańdaýly adamdaryn berse boldy.

Maǵan rota qurý úshin kómekke polk komsomol uıymynyń sekretary, únemi batalóndarda júretin bolǵandyqtan «batalónnyı Baltabek» atanǵan Jetpisbaevty qosyp berdi.

Qatary ótken urystarda azaıyp, alǵy shepke turǵan batalóndar tańdaýly adamdaryn bermeı, avtomatshylar rotasyn qurý kesheýildep qaldy. Ne bári qaramaǵymda 13 avtomatshy ǵana jınalǵan kúni — 15 noıabrde Kaprov maǵan buıryq berdi.

— Qaramaǵyńdaǵy avtomatshylar rotasymen Shıráevo selosyn qorǵaýǵa birinshi rotaǵa kómektesesiń, — dedi.

— E, jaraıdy. Biraq bizdi rota dep aıtýǵa keler me eken, on úsh qana adambyz ǵoı, — dedim men.

— Kelgende qandaı. Bir avtomatshyń mınýtyna eki júz oq shyǵara alady. Ol búkil bir otdelenıeniń shyǵaratyn oǵymen para-par. Sonda 13 avtomatshyń atqyshtar rotasynyń 13 otdelenıesine teń.

— E, qup olaı bolsa, — dep men buıryq oryndaýǵa kettim. Bizdiń rotaǵa áli komandır taǵaıyndalmaǵan bolatyn. Rota atalǵan 13 adamǵa ózim ári komandır, ári saıası jetekshi boldym. Erteńinde nemisterdiń Dýbosekova razezine qaraı qıan-keski shabýyly bastaldy. Osy urystarda avtomatshylar ózderiniń qaıratyn kórsetti de. Sodan keıin dıvızıa demalysqa shyqty da, avtomatshylar rotasy áli kúnge deıin durystap tolyqtyrylmaı kele jatqan bolatyn.

Muhamedıarov maǵan taıaý kúnderde polkty tolyqtyrýǵa Qazaqstannan adamdar keletinin aıtty.

— Olardy jaqsylap qabyldaý úshin komısıa qurdyq. Sonyń bir múshesi etip ózińdi bekittik. Rotańnyń komandırine Solovev taǵaıyndaldy. Sony qasyńa ala otyryp, kelgen adamdardan avtomatshyǵa laıyqtylaryn tandap alyńdar.

— E, maqul.

— Komısıanyń predsedateli Momyshuly joldas. Búginnen bastap osy kisimen baılanysty bol.

— E, jaraıdy.

Sonymen komısıaǵa dep bir úı bólindi. Ol toqyma fabrıkasynyń keń klýby eken. Biz sonda otyramyz. Kelgen adamdardy qabyldap, batalón-batalonǵa bólemiz. Bir top jańa alynǵan jastar kúndiz kep qalsa, kelesi toby túnde keledi. Bul eki arada komısıa músheleriniń ózara sóılesip, áńgimelesýlerine de ýaqyt bar.

Bir kúni osyndaı bir áredikte Baýyrjan maǵan qarap:

— Al, áńgime aıtyńyz, joldas polıtrýk, bizdi osylaı zeriktirip qoıasyz ba? — dedi.

Ony eń alǵash Darno derevnásinde túnde kórgenimde eki-aq aýyz sóz estip, kóńilim tolmaı qalǵan. «Ózinen basqa aǵa leıtenant joqtaı, Oqjetpestiń tasyndaı bop melshıgeni nesi?» dep oılaǵanmyn. Erteńinde onyń Egorov aldynda sóılegen sózin tyńdap, ótken túnde ǵana tas músin dep tanyǵan adamynyń aýzynan saı-súıekti syrqyratatyn jigerli, jalyndy, sanaly sózder estigende onyń ataly oı, ókim únine tánti bop ǵajaptanǵanmyn.

Mine, sodan keıin bul adam bizdiń polkqa keldi. Kele sala jurtpen shúıirkelesip te ketken joq oqshaý da qalǵan joq. Naǵyz áskerı adamǵa tán ishki yrǵaqpen, kóbine únsiz júrip jatty. Az sóılep, kóp tyńdap júrdi. Onyń únsizdiginiń ózi aýyzdy jaı jumyp otyrǵandyq emes, ishki tegeýirindi tejegen, jón-josyqty ekshegen parasattylyqty tanytatyn edi. Sonymen birge onyń júzi jylyǵan sátke aldanyp qalýǵa da bolmaıtyn. Ol orynsyz qylyq, oǵash sózdi birden tyıyp tastaıtyn órliligimen de tanylyp qalǵan bolatyn.

Mine, sol adam maǵan birinshi ret jyly ushyrap, til qatty. Anada «assalaýmaǵaleıkým» degenim úshin únsiz jazǵyrǵany jadymda saqtalyp qalǵan men bul joly saqtana jaýap qaıtardym.

— Ne aıtaıyn, joldas kapıtan?

— Elden hat bar ma?

— Keshe Almatydan, Sábıt Muqanovtan hat aldym.

— Ne jazypty?

— Sákeń biz aman-saýmyz, jaýdy jeńip qaıtyńdar. «Qobylandy batyryń» seni kútip jatyr, — depti.

— Ol ne?

— Ol meniń «Qobylandy batyr» degen atpen jazyp, qorǵap úlgire almaı ketken dısertasıam. Soǵysqa keterde amanat dep sol kisiniń qolyna berip ketip edim.

— Sábıt jaqynyńyz ba edi?

— Joq.

— Onda qalaı tanysyp júrsiz?

— Ol uzaq áńgime ǵoı, jalyqpasańyz aıtaıyn, joldas kapıtan...

VII

Syrttan topyrlaı basqan aıaq dybysy estildi. Syqyrlap esik ashylyp, ishke jańa komanda kelip kirdi. Men baryp, buryshtaǵy dıvanda uıyqtap jatqan joldastardy oıattym. Komısıa músheleri tegis ústel basyna jaıǵasyp, qarsymyzdaǵy uzyn skameıkada otyrǵan alty-jeti jigitpen áńgimelesýge kiristik. Bápi de qazaq jigitteri eken. Jıyrmaǵa jańa ǵana ilingen jastar. Biz suraq qoıa bastadyq.

— Qaıdan keldińder, jigitter?

Olar qozydaı mańyrasyp, qosyla jaýap berdi.

— Almatydan.

— 100-shi brıgadadan.

— Qaı oblystansyńdar?

— Shyǵys Qazaqstannanbyz.

— Semeıdenbiz.

— Taldyqorǵannan keldik.

— Almaty qalaı, jaqsy ma?

— Jaqsy.

— Al endi bir-birlep famılıalaryńdy aıtyńdar.

Osy kezde ótkir kózdi qara tory jigit ornynan ushyp turyp, birden birneshe famılıany shubyrta jóneldi.

— Toqtarov — Battalov — Nurbosynov.

— Óz famılıań kim? — dedi Baýyrjan oǵan otty kózin qadap.

— Toqtarov — Battalov — Nurbosynov, — dedi qara tory jigit qaıtadan taısalmastan.

— Nemene seniń famılıań osyndaı uzaq ba? Álde bir ózińniń úsh famılıań bar ma?

— Joq, joldas kapıtan. Bul myna úsheýimizdiń famılıamyz, — dep ol qasyndaǵy dembelshe sary men suńǵaqtaý aqquba jigitti nusqady. — Osy úsheýmiz Altaıdan, Lenınogorskiden keldik. Qorǵasyn zavodynyń jumysshysymyz. Almatyda, júzinshi brıgadada birge boldyq.

Osy kezde men ornymnan turyp, kórshi bólmeden rotamnyń komandıri aǵa leıtenant Solovevti ertip keldim.

— Osy toptaǵy jigitter bizge laıyq sıaqty, — dedim.

Tegi, jańa men ornymnan turyp ketken kezde Baýyrjan jigitterge birge bolǵylaryń kelse senderdi avtomatshylar rotasyna jibereıik degen bolýy kerek. Men Solovevti ertip qaıta kelgende jańaǵy qara tory jigit Baýyrjanǵa bylaı dep suraq qoıyp tur eken.

— Avtomatshy degen ne?

— Ózgeler oqty dushpanǵa bir-birlep atsa, avtomatshy oqty jaýdyń basyna ýystap tógedi, jańbyrdaı jaýdyrady.

— Endeshe úsheýimizdi de soǵan jazyńyz.

Baýyrjan Solovev ekeýmizge qarap ıek qaqty. Men jigitterdi tizimge ala bastadym.

— Qane, avtomatshy bolamyn degen azamattar aty-jónderińdi aıta berińder.

Olar aty-jónderin aıtyp turdy, men jazyp jattym.

— Toqtarov Tólegen.

— Battalov Jumajan.

— Nurbosynov Júnis.

— Hasenov Jumadil.

— Nysanov Baıedil.

— Júnisov Qaıyrbek.

— Otstavıt! — dedi Baýyrjan Júnisov degen famılıany qaǵazǵa jaza bergenimde.

Men qoıa qoıdym. Baýyrjan aıańdap bizdiń qasymyzǵa keldi de, jas jaýyngerge suraq qoıdy.

— Qaıdan keldiń?

— «Aqbuzaýdan».

— «Aqbuzaýyń» ne?

Jigitter tegis dý kúlip jiberdi. Olarmen qosa Júnisovtyń ózi de kúldi.

— Aýyl, kolhoz, joldas komandir.

Baýyrjan kúlgen jigitterge sustana kóz tastady da:

— «Aqbuzaý» kolhozynda kim bop qyzmet istediń? — dedi jas jaýyngerge.

— Traktorıst boldym, joldas komandir.

— Onda sen aýylyńnyń beldi azamaty ekensiń. — Baýyrjan tórtbaq deneli qazanbas jigittiń arqasynan bir qaǵyp qoıdy.

— Al maıdanda seniń minetin tulparyń tank bolýy kerek edi. Biraq bizdiń polkta tank joq. Sondyqtan pýlemetshi bolsań qaıtedi?

— Siz bol deseńiz bolaıyn, joldas komandir.

— Esińde bolsyn: «Maksım» pýlemetiniń nemisterge qahary keıde tankten kem túspeıdi. Biraq ony baptap ustaýyń, joryqtarda únemi ıyǵyńa salyp, arqalap júrýiń kerek.

— Jaraıdy, joldas komandir.

Baýyrjannyń juqaltań erini jymıyp, kózinen jyly kúlki ushqyndady.

— Shıyrshyq atqan myna jigitterdiń avtomatshy bolǵandary durys. Al saǵan avtomat arqalatyp qoıý mynadaı azamat tulǵańa obal ǵoı. Seniń avtomatyń pýlemet bolsyn.

Jigitter de, bárimiz de kúlisip jatyrmyz. Traktorıst jigit te kúlip, qaıta-qaıta basyn ızedi.

Bul kúlki maıdanǵa jańa kelgen jigitterdiń terisin keńitken bir shýaqty sát boldy. Bálkim, osy sóz, osy kúlkini olar ómir boıy esterinde saqtap qalar. Qıyn-qystaý kezeńderde olarǵa komandırdiń bul ázil-qaljyńy demeý bolar.

Árıne, bul oı ol kezde Baýyrjannan basqamyzdyń basymyzǵa kelgen joq edi. Qazir oılasam Baýyrjan sonyń bárin jigitterge jiger berý úshin ádeıi aıtqan eken ǵoı.

— Qatardaǵy jaýynger Júnisovty 1-batalonǵa, pýlemet rotasyna jazyńyz, — dedi Baýyrjan sodan soń polkke kelgen jaýyngerlerdi tizimdep otyrǵan hatshyǵa qarap. — Basqalary avtomatshylar rotasyna berilsin.

— Máke, — dedim men osy arada Máliktiń sózin bólip, — Jańaǵy Júnisov degenińiz bizdiń aýyldyń balasy edi. Jasynan áke-sheshesiz jetim ósti. Er jetken soń traktorıst boldy. Mektepte júrgenimizde basqalar klastyń esigin qolymen ıterip, ne aıaǵymen teýip ashsa, Qaıyrbek basymen súzip ashatyn. Sondyqtan ol aýylymyzda Shoıynbas atanyp edi. 1941 jyly dekabrdiń basynda bizdiń aýyldan bir jyly týǵan tól on bes bala áskerge alyndyq. Almatyda uıymdasqan júzinshi brıgadaǵa keldik. Oıda joqta bir kúni keshke sapqa tizildik.

— 8-shi gvardıalyq dıvızıa tolyqtyrýǵa óz erkimen baramyn degender bir adym alǵa shyǵyndar, — dedi.

Artılerıa dıvızıonynan birinshi bop men shyqtym. Biraq meni jibermeı, brıgadaǵa alyp qaldy. Sol joly bizdiń aýyldan kelgen balalardyń kópshiligi 8-shi gvardıalyq dıvızıany tolyqtyrýǵa ketti. Soǵys bitkennen keıin sol on besten tórteýimiz ǵana aýylǵa oraldyq. Jańaǵy Siz aıtqan Qaıyrbek marqum da maıdanda qaza boldy.

— Endeshe biz seniń jerlesterińmen birge soǵystyq, — dep Málik áńgimesin ary qaraı jalǵady.

Osydan keıin Baýyrjan polkke jańadan kelgenderdiń aldynda qysqasha sóz sóıledi.

— Sender 8-shi gvardıalyq dıvızıaǵa keldińder, — dedi ol. — Qazaqstanda qurylǵan bul dıvızıa qazaq halqynyń arynyń altyn týy ekenin árqashan da esterinde saqtańdar. Sender sol ataqty dıvızıanyń 1075-shi polkynyń qataryn tolyqtyryńdar. Bul polktyń komandıri polkovnık Kaprov joldas, komısary Ahmetjan Muhamedıarov degen kisi. Men polk komandıriniń orynbasarymyn. Famılıam Momyshuly. Basqa suraq bar ma?

— Joq.

— Onda ózderińniń bólingen bólimderine baryńdar. Senderdi qazir ár batalónnan kelgen baılanysshylar bastap áketedi. Endi alǵy shepte, jaýmen jaǵalas ústinde kezdeseıik. Jaýdan qoryqpańdar. Oǵan jeńilemin dep emes, jeńemin, qurımyn dep emes, qurtamyn dep umtylyńdar. Árqashanda osyndaı oıda bolyp qarýlaryńdy jaqsy bilińder. Tártip jaǵyna berik bolyńdar. Óıtkeni tártip jaýyngerdiń birinshi qarýy. Onsyz eshbir qarýdyń qýaty joq. Jaǵalaryń jyrtylmasyn! Joldaryn bolsyn. Napravo! Starshınam — vestı lúdeı v svoı podrazdelenıa! Na vyhod, shagom marsh!

Qazaqsha bastaǵan sózin Baýyrjan osylaı dep komandamen, oryssha aıaqtady. Jigitterdiń jigerlene soqqan tabany klýbtyń eden taqtaıyn dirildetip jiberdi.

VIII

Dıvızıany tolyqtyratyn jaýyngerler kelip bolǵannan keıin biz rotamyzǵa kettik. Baýyrjan men Baltabek shtabta qaldy. Rotada biz jańa jaýyngerlerdi soǵys ónerine jattyqtyrýmen shuǵyldandyq. Kún saıyn olarǵa áskerı ázirlik sabaqtarymen qosa, saıası sabaq ta ótkizemiz. Saıası sabaqtyń da taqyryby ártúrli: jaýyngerdiń boryshy, sovet jaýyngeriniń moraldyq tulǵasy, Panfılov dıvızıasynyń erlik dástúrleri t. t. Osy taqyryptarǵa kún saıyn daıyndala otyryp, Baýyrjannyń keıbir sózderin eriksiz eske alatyn boldym. Onyń: «Polıtrýk sózi jaýyngerge jiger berý úshin, onyń namysyn qaıraý úshin qajet», «Elin súıgen jaýynger er bolady», «Jigersiz sóz júrekke jetpeıdi», «Basqa jazýshylar qaǵazǵa jazsa, biz jaýyngerlerdiń júregine jazamyz», «Basqalar sıamen jazsa, biz qanymyzben jazamyz», «Tártip — jaýyngerdiń birinshi qarýy» degen sózderi esimde saqtalyp qalypty. Onyń meniń jaı sóıleıtinimdi minegen teńeýleri de ap-ashty bop oıymda júrdi. Biraq ol teńeýler esime túsken saıyn men shıraýǵa tyrystym.

1942 jyldyń 11 ıanvarynda jańa kúsh qosylyp, tolyqtyrylǵan bizdiń dıvızıa eshelonǵa tıelip, qaıtadan joryqqa attandy. Jattyǵý jumysy, vagon ishinde de júrgizilip jatty. Alty kúnnen keıin Dvorsy degen stansıada poezdan tústik te, jaıaý joryqqa kóshtik. Fevraldyń bas jaǵynda qandy urysqa qaıtadan kirdik. Biz Baýyrjanmen jolda da, joryqta da, urysta da únemi kezdesip otyrdyq. Ol týraly meniń «Surapyl jyldar» kitabymnyń «Tólegen Toqtarov» degen taraýynda tolyq aıtylǵan. Bizdiń erligimiz de sonda sýrettelgen. Endi men saǵan sol urystar kezindegi Baýyrjanmen sońǵy kezdeskenimdi aıtaıyn.

22 fevral kúni túnde bizdiń batalónnyń basshylary Gýndılovıch pen Trofımovty, avtomatshylar rotasynyń komandıri Solovev pen polıtrýk meni polk shtabyna shaqyrdy. Kishkene aǵash úıdiń shaǵyn bólmesinde, jez qutyda lapyldaı janǵan kúıeli maı shamnyń jaryǵymen bárimizdi Baýyrjan qabyldady. Polk komsomol uıymynyń sekretari Baltabek te osynda eken.

— Joldastar! Túndeletip shaqyrtqanyma renjimeńizder. Birinshiden, sizderdi erteńgi merekemen — Sovet Armıasynyń 24 jyldyǵymen quttyqtaımyn. — Osylaı dep ol bárimizdiń qolymyzdy aldy. — Ekinshiden, osy shabýylda dıvızıanyń avangardy bolǵan polktyń mańdaı batalóny men ony qoldaýshy avtomatshylar rotasynyń jaýyngerleri men komandırlerin joǵary nagradaǵa usyný úshin qosymsha materıaldar berý jóninde general Chıstákovtan tyǵyz túrde buıryq keldi. Ol materıaldar tańerteń dıvızıada, odan soń joǵaryda bolýy tıis.

Aldymen ol bizden Tólegen Toqtarov týraly surady.

— Maǵan bizdiń dıvızıa qyrandar uıasy bolyp kórinedi, — dedi Baýyrjan. — Al aspanda samǵap júrgen qyrandy birin-birinen aıyrý qıyn. Sol sıaqty ár derevnány jaýdan bosatqan saıyn malaqaılarynyń qulaqtary deldeńdep jaýdy jaıpap júrgen kók kóz, qara kóz batyrlardyń birin ekinshisinen bóle taný qıyn. Tólegen sol qara domalaqtyń qaısysy?

Baýyrjan aldymen Solovev pen maǵan qarady.

— Siz ony bilesiz, — dedi Solovev, — ótkir kózdi, qara tory jigit bolatyn.

— Qazaqtyń kópshiligi qara tory keledi. Onyń ústine mynadaı aıaz qaryp, dombyqqan betterdiń bári de qara tory bop kórinedi ǵoı, joldas aǵa leıtenant.

— Onyńyz ras. Biraq Tólegen erekshe jaýynger edi. Oǵan sizdiń kóz toqtatpaýyńyz múmkin emes. 5 fevral kúngi urysta ol jeti fashısi jer jastandyryp, ekeýin tutqynǵa aldy. Onyń bireýi ofıser eken. Olardy Tólegen Málik ekeýmizdiń qasymyzǵa aıdap ákelgen kezde joldas polkovnık Kaprov ekeýińiz keldińizder. Jańaǵy ofısermen sóılesip, onyń qaı bólimdiki, qansha kúshteri baryn suradyńyzdar.

Baýyrjan basyn ızedi.

— Bul oqıǵa esimde. Ol Novo-Svınýhovo derevnásynda edi ǵoı. Biraq onda men ol jigittiń aty-jónin suramappyn.

— Ony suraýǵa múmkindik boldy ma, joldas kapıtan. Sol sátte nemisterdiń kezekti qarsy shabýyly bastaldy ǵoı.

Osydan keıin men Baýyrjannyń esine Tólegenniń alǵash polkke kelgen sátin túsirdim.

— Baltabek, Tólegenniń komsomol bıletin men saǵan berip edim ǵoı. Sonda sýreti bolatyn.

— Iá, qazir, — dep Baltabek sýmkasynan Tólegenniń komsomol bıletin alyp, Baýyrjanǵa berdi.

Batyrdyń sýretin kórip jiberip, Baýyrjan ony birden esine túsirdi. — A, bul sondaǵy famılıasy uzyn jigit qoı? Úsh famılıany qosaqtap biraq aıtatyn?

— Iá, sol.

— Endi esime tústi. Onyń ana eki joldasy bar ma?

— Bar. Aman. Bireýi Sizdiń kózińizshe nemis tankyn qurtty.

İH

Ol oqıǵa bylaı bolǵan edi. Fevral shaıqastarynyń bas jaǵynda Kaprov aýyryp, on shaqty kún shanada júrdi. Polktyń barlyq urysyn Baýyrjan basqardy.

Batalón Novo-Svınýhovoǵa umtylǵanda oǵan kómek kórsetýge ázirlenip avtomatshylar orman shetinde otyrǵan edi. Osy arada urysty basqaryp turǵan Baýyrjan:

— Málik, anaý saraıdyń túbinde tank tur. Sony qurtýǵa bir adam jiber, — dedi.

Men Battalovty jumsadym. Ol tankqa laqtyratyn kespeltek granatynyń ekeýin aldy da, ilgeri baryńqyrap baryp, taısalaqtap keıin shegindi.

— Anaýyń qorqyp tur, shaqyr beri, — dedi Baýyrjan. .

Men shaqyrdym. Battalov keldi.

— Áı, senin keýdeńde namys bar ma? — dedi Baýyrjan oǵan zildi únmen.

— Bar, — dedi jaýynger sasqalaqtap.

— Bolsa tez bar da, ana tankty qurt. Eger qorqyp, kúıbektediń bar ǵoı, onda seni ata-babańnyń arýaǵy atady. Uqtyń ba?

— Uqtym, joldas kapıtan. Men nemisshe «qolyńdy kóter!» degendi qalaı aıtady dep suramaq edim.

— Ony ne qylasyń? Qolyn kótertip, nemispen quda bolaıyn dep pe ediń? «Hende hoh!» deıdi. Bar, jónel! — dedi Baýyrjan.

Battalov tura jóneldi. Baǵanadaǵydaı emes, shıraq qımylmen taısalmastan ilgeri umtyldy. Bir kezde Baýyrjan nusqaǵan saraıdyń túbinen qara tútin burq ete tústi.

Álden ýaqytta Battalov qaıtyp kelip, buıryqtyń oryndalǵanyn baıandady.

— Eńbegiń úshin el atynan alǵys jarıalaımyn, — dedi Baýyrjan. — Biraq sen alǵashynda qoryqtyń-aý deımin.

— Temir tondy páleden taısalǵanym da ras, — dedi jaýynger shynyn aıtyp. — Biraq Sizdiń ata-babańnyń arýaǵy atady degen sózińiz janyma batyp ketti.

— Jaraıdy, jigit ekensiń! — dedi Baýyrjan Battalovty qaǵyp. — Bar, jaýmen árqashan da jaqsylap soǵys.

Men Baýyrjanǵa osy epızodty aıttym.

— Ol Tólegen serikteriniń biri me edi?

— Iá, Baýke.

Sodan soń men sýmkamnan qara dápterimdi sýyryp, sonda jazylǵannyń Tólegen týralysyn oqyp berdim. Onda Tólegenniń ár kúngi qımyly, erligi sýrettelip, qansha fashısi joıǵany baıandalǵan edi. Eń sońynda ishine oq tıgen Tólegenniń ishegin shubatyp júrip, nemis ofıserin oǵy taýsylǵan avtomatpen uryp óltirgenin aıttym da:

— Tólegen adamgershiligi mol qamqor kóńildi joldastaryna qaıyrymdy azamat bolatyn. Tólegen qasymyzda júrgende ortamyzda laýlaǵan ot kele jatqandaı bolýshy edi. Ol óz janynyń jalynymen ózgeni de qyzdyryp, basqalardyń da júregine ot berip, jigerin tutatyp otyratyn er edi, — dep sózimdi aıaqtadym.

Budan keıin Gýndılovıch, Trofımov, Jetpisbaev Tólegen týraly meniń jazbalaryma qosymsha derekter berdi.

Baýyrjan meniń dápterimdi surap alyp, Tólegenniń komsomol bıletin sonyń ishine saldy da:

— Raqmet bárlerińizge, — dedi bizge qarap. — Esil azamattardyń erlik tarıhyn este saqtaǵandaryńyz úshin erteńgi urpaq sizderge razy bolýǵa tıis.

Sodan soń Baýyrjan maǵan buryldy da:

— Osynyń bárin qaldyrmaı qaǵazǵa jazyp júrgenin úshin saǵan kóp rahmet, Málik, — dedi. Ol sátte men Baýyrjannyń bul sózine mán bergenim joq. Birneshe kún bel sheshpesten urysta júrip qaljyraǵan basym jyly jerge kelgennen keıin maýjyrap, uıqym kelip ólip otyr edim. — Endi sen aýyz bólmege, Sınchenkonyń qaramaǵyna bara tur. Myna joldastarmen sóılesetin taǵy bir sózimiz bar.

— E, jaraıdy, — dep tonymdy súıretip tórgi bólmeden shyqtym.

Aýyz bólmede Baýyrjannyń atqosshysy. Nıkolaı Sınchenko ústel jasap, bes kisige dám ázirlep otyr eken. Uıqy qysyp kele jatqan men edenge jantaıa ketip edim, Sınchenko ıyǵymnan julqylady.

— Joldas polıtrýk, saǵat qazir 00.30 — Sovet Armıasy meıramynyń kúni bastaldy. Basyńyzdy kóterip, ústelden dám tatyńyz, júz gram jutyp jiberińiz. Joldas kapıtan maǵan sizderge dám tatyryp jiber dep buıyrǵan.

Uıqyly kózimmen Sınchenkonyń aıtqanyn oryndadym da, qaıtadan jantaıyp, lezde qor ete tústim..

Bir kezde meni julqylap oıatyp jatyr.

— Málik, tur, ketemiz, — deıdi.

Saǵatyma qarasam 2.30 bolypty. Gýndılovıch, Trofımov, Jetpisbaev, Solovev tórteýi Sınchenkonyń dastarqanyn jaıǵastyryp jiberipti.

Baýyrjan ishki bólmede jalǵyz qaldy. Beseýimiz dalaǵa shyqtyq. Baltabek bizben qosh aıtysty da, jatqan úıine qaraı burylyp ketti. Qalǵan tórteýimiz qarańǵy túndi úńgip, shyny qardy shyqyrlatyp, óz bólimimizge qaraı bet túzedik.

— Málik, — dedi Gýndılovıch jolda kele jatyp, — kapıtan bizden jańaǵy Tólegen jaıyn suraǵandaı etip, sen týraly da kóp derekter surap aldy. Biz seniń Novo-Svınýhovo, Borodıno úshin bolǵan urystardaǵy erligińdi aıttyq. Jetpisbaev ótken oktábr, noıabr urystaryndaǵy eńbegińdi de qaldyrǵan joq...

23 fevral kúni kúndiz, tús kezinde, qalyń aǵash ishindegi alańǵa árbir batalónnan top-top jaýyngerler kele bastady. Bular ótken shabýyldarda erekshe erlikter jasaǵany úshin úkimet nagradasyna usynylǵan komandırler men jaýyngerler edi. Búgin — Sovet Armıasynyń 24 jasqa tolǵan uly meıramy kúni olarǵa ordender men medalder tapsyrylmaq. Orman ishindegi alańǵa sol úshin jınalyp jatyrmyz.

Biz kezde Kaprov, Muhamedıarov, Momyshuly taǵy basqa komandırler keldi. Polkovnık Kaprov bizdi Sovet Armıasynyń kúnimen quttyqtady. Komandovanıeniń tapsyrmasyn oıdaǵydaı oryndaǵany úshin osy jınalǵan jigitterdiń tegis nagradtalǵanyn aıtyp, olarǵa ordender men medalder tapsyrdy.

Ramazan Elebaev, Aleksandr Solovev, Baltabek Jetpisbaev, Pavel Gýndılovıch, avtomatshylardan Jumajan Battalov, İńkarbala Imanbekov t. t. Qyzyl Tý ordenin aldy. Avtomatshy Tólegen Toqtarov pen avtomatshylar rotasynyń polıtrýgi Málik Ǵabdýllınniń Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyna usynylǵany jarıalandy...

Nege qýanbaımyn! Qýanyshymda shek bolǵan joq, árıne. Endi tezirek Ýkaz shyqsa eken dep alaburttym. Alǵashynda Ýkaz shyqqansha muny eshkimge aıtpaıyn, eldegi aǵaıyn, dostar gazetten oqyp, biraq bilsin dep te oıladym.

Biraq aıtpaýǵa.. dátim shydamady, ishime syımady. Biraz kún tisteı qatyp, shydap júrdim de, aqyry alǵashqy hatty Almatyǵa joldadym. Sol kúni kúndiz rotanyń saıası jetekshisinen joǵarylap, batalón komısary bop taǵaıyndalǵan edim. Bir jaǵynan bul da bir qosalqy qýanysh bop, janymdy túrtkilese kerek.

Aqyry ne kerek, túnde, jer tóleniń ortasyna jaǵylǵan ottyń basynda otyryp, júrek jarǵan jańalyǵymdy bylaı dep aqylshy aǵa, asyl ustazym Muhtar Áýezovke joldadym:

Qymbatty MUHA!

13. İİ-de jazǵan hatyńyzdy aldym. Amanshylyǵyńyzǵa qýanyshtymyn. Men de aman-saýmyn. Talaı tas qamaýdy talqandap buzyp, jaýdy qýyp baramyz. Saqyldaǵan aıazda, sartyldaǵan soǵys sahnasynda qoldan kelgen kúshti jumsap jatyrmyz. Men nagradqa Qyzyl Juldyz ordenin aldym. Jaqynda bir tamasha operasıa jasap, nemistiń «Qý bas» dep atalatyn dıvızıasynyń shtabyn talqandap shyqtyq. Osy operasıada tamasha erler shyqty. Bizdiń polktan úsh adamdy Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyna usyndy: 1) polıtrýk Klochkov, ol Sherbakov joldastyń baıandamasynda aıtylǵan 28 batyrdyń qolbasshysy edi. 2) Toqtarov Tólegen degen qyzylásker, Rıdder qorǵasyn zavodynan kelgen jas, 21-degi jumysshy. 3) Men. Taıaý kúnde Ýkaz bolyp qalar.

Dıvızıa kóleminde abyroıym jaqsy, bári qurmetteıdi. Ásirese Sovet Odaǵynyń Batyryna usynylǵan soń komdıvtiń ózi qolymdy alyp amandasady.

Qazir rotanyń polıtrýgi emespin, batalón komısarymyn. Jumys kóp, osy kezde qyzý maıdandamyz. Bul hatty ottyń sáýlesinde boı basylyp, tún túsken kezde Sizdiń hatqa jaýapty tezdetý retinde asyǵys jazdym. Álisherdiń qaıda ekeninen habarym joq.

Taǵy da hat jazarmyn. Hosh, saý bolyńyz. Eńbek tvorchestvo maıdanynda jaqsy-jaqsy shyǵarmalar jazýyńyzǵa tilektespin.

İnińiz Málik

5. III. 42 j. Polevaıa pochtovaıa stansıa 993, 1075 SP, 2-batalon, M. Ǵabdýllın»

Mine, Baýyrjandy bizdiń polktan sońǵy ret kórgenim sol joly, 23 fevral kúni boldy. Ústinde qara býrka, basynda papahasy bar, ol ózge komandırlerden ıyǵy asyp, tip-tik bolyp, susty júzi jumsaryp, otty, oıly qara kózderi nagradtalǵan erlerge jyly nur tógip, meıirlene qarap turdy.

Sodan eki kún keıin — 25 fevralda Baýyrjan bizden qaıtadan óziniń 1073-polkyna ketti, sol polktyń komandıri bolyp taǵaıyndaldy. Ol habardy estigende kóńilim qatty qulazydy. Óıtkeni bul kezde men Baýyrjandy qatal, qaharman komandır dep qana moıyndap qoımaı, sonymen birge oǵan aǵa, dos retinde de baýyr basyp qalǵan edim.

Artynan Baýyrjan 9-gvardıalyq dıvızıaǵa komandır bolyp ketti. Odan soń Bas shtabtyń akademıasyna oqýǵa bardy. Bul eki ortada men de birsypyra qyzmetke aýystym. Sol jyly 5 martta, jaralanyp ketken Trofımovtyń ornyna, Gýndılovıch batalónyna komısar bolyp bekidim. Odan keıin polk úgitshisi boldym. Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn alǵannan keıin, 1943 jyldyń fevralynda Kalının maıdany Saıası basqarmasynyń úgitshisi bolyp taǵaıyndaldym. Osy kezderde Baýyrjanmen úzbeı hat jazysyp turdym.

Bul kezde biz terenkýrdyń úshinshi kılometrinen qaıtyp, «Arman» kınoteatryna taqap qalǵan edik. Málik endi áńgimesin tujyrýǵa kiristi.

— Minekı, meniń Baýyrjanmen bilistigim osylaı. Óziń de soǵysta boldyń, soǵystyń jaıyn jaqsy bilesiń ǵoı. Birden batyrlyq eńbek etseń de, birden batyr ataǵy berilmeıdi. Eki ret erligiń tanylǵanda esepke alynasyń. Bes ret batyldyǵyn bilingende ǵana batyr ataǵyna jetesin. Onda da ekiniń biri jete bermeıdi. Júzden júırik, myńnan tulpar shyǵady. Al júz júırik, myń tulpar qatar shapsa, olar qansha oqtaı júıtkigenimen, birinen biri oza almaıdy. Ozsa da birinen biri qara úzip ketpeıdi. Suńqarlar qanattas samǵaıdy, tulparlar qabyrǵalas zymyraıdy. Tulpardan tulpar ozbaǵanymen, olardyń artynda or bolyp izderi qalady. Sol sıaqty bizdiń 316 dıvızıa tulparlar toǵysqan jer edi. Bizdiń 8-shi gvardıalyq dıvızıa batyrlar bas qosqan uıa edi. Jeke batyrlardan jalpy batyr shyńdaǵan dúken edi.

Myń adam birlesip batyrlyq is atqarady. Biraq ataq nazary sonyń bireýine ǵana túsedi de, onyń keýdesine Altyn Juldyz bop qadalady. Men sol bolsam, Baýkeń ataq nazary túspegen, biraq tarıhtyń nazary túsken, bir ózi júzden asa erlik jasaǵan, men sıaqty júzdegen juldyzdy, juldyzsyz batyrlardy baýlyǵan usta, ustaz, ardager azamat qoı!

H

Osydan keıin de kóp kúnder ótti, kóp oqıǵalar boldy. Aldymen Baýke týǵan jeri Jýaly aýdanynda óziniń alpys jasqa tolǵan toıyn ótkizdi. Ol toı odan keıin Almatyda jalǵasty.

Osy toılardy atqarǵannan keıin Baýkeńniń kárteıgendegi jan serigi Kámásh qaıtys boldy. Odan keıin qan maıdandy birge keshken jaýynger inisi, jan dosy Málik Ǵabdýllın dúnıe saldy. Olardyń artynan asqar taýdaı aǵasy Sábıt Muqanov qaıtpas saparǵa ol ketti. Osynyń bári Baýkeńe soqqy ústine soqqy bolyp tıip, onyń aýzynan shyqqan kúıinish sózderi jalpaq jurtqa estilip jatty. Alǵash áıeli ólgen kezde bir zamandasy kelip, pensıaǵa shyǵyp — qyzmet, kólikten aırylyp — qor bop qaldym degende, Baýkeń oǵan: «Qorlyqtyń kókesin kempirin ólgende kórersiń» depti. Málik qaıtys bolǵanda:

— Endi bizdiń shańyraqtarǵa shartyldap najaǵaı túse bastady. «Teper po nashım kvadratam bút. — Kezek eresen er urpaqqa keldi», — dep shóke túsip otyryp qalypty.

Sábeń qaıtys bolǵan kezde Baýkeń aıtty degen myna bir sóz jáne tarady. Sábıt pen Ǵabıt Alataý men Qarataýdaı panam edi. Endi onyń da birinen aıryldym ba? — depti.

Kúz ótti. Qys ketti. Jaz shyqty.

Kúnderdiń kúninde Baýkeń ekeýimiz uzaq ýaqyt úzilip qalǵan dıalogty qaıtadan jalǵastyrdyq.

ALTYNSHY DIALOG

İ

Avtor. Siz Ivan Mıhaılovıch Chıstákov degen kisini bilesiz ǵoı?

Baýyrjan. Bilemin. General-polkovnık, Sovet Odaǵynyń Batyry.

Avtor. Sol kisi «Drýjba narodov» jýrnalynda jarıalanǵan estelik kitabynyń bir jerinde bylaı dep jazypty. Oqýǵa ruqsat etińiz.

Baýyrjan. Oqyǵyn.

Avtor. «1073-shi atqyshtar polkynyń komandıri maıor Baýyrjan Momyshulyn men soǵystan buryn biletinmin. Biz Qıyr Shyǵysta birge qyzmet etkenbiz. Ol qazaq ultynan shyqqan, alǵan betinen qaıtpaıtyn, qatal minezdi, symbatty kelgen jas komandır bolatyn.

Ony erekshe erligi men tapqyrlyǵy úshin Panfılovtyń ózgeshe jaqsy kórgenin de biletinmin. Moskva túbinde onyń batalóny polktan habar-osharsyz kúıde, birneshe kún qorshaýda qalyp, qalyń jaýmen qıan-keski urys júrgizgen. Eki táýlikke sozylǵan qyrǵyn soǵysta gvardıashylar tórt júzden astam fashıserdiń kózin joıyp, olardyń Volokolam tasjoly arqyly jasaǵan shabýylyn tyrp etkizbeı bógep tastaǵan. Sodan keıin orman ishinde manevr jasaı otyryp, ózderin qorshaǵan jaý sheńberin tas-talqan etip buzyp shyǵyp, polkke kelip qosylǵan bolatyn.

Osy urystan keıin Panfılov Momyshulynyń batalónyn óziniń rezervi etip ustap, ony eń qıyn-qystaý jerlerdegi urystarǵa jiberip otyrdy. Sonyń bárinde de batalón úzdiksiz jeńiske ıe boldy.

Bulardan basqa Momyshulynyń maǵan unaıtyn taǵy bir qasıeti bolatyn, ol onyń shynshyldyǵy edi. Men onyń qansha qıyn bolsa da, tipti ózine sodan zıan kelse de tek qana shyndyqty aıtatynyn bilýshi edim. Óziniń baǵynyshtylarynan da ol osyny talap etetin».

Mine osylaı degen...

Baýyrjan. Muny neǵyl deısiń?

«Muny neǵyl deısiń?» Sondaı sóz bola ma eken? Buǵan men qýanamyn, shattanamyn, maqtanamyn! Keshe beıbit kúnde birge bolǵan, odan soń el basyna aýyr kún týǵan qaharly jyldarda qatar júrip qabyrǵadan qan keshken qart general seni maqtap otyr. Seniń erligińdi, órligińdi aıtady. Ataqty Panfılovtyń ózińdi janyndaı jaqsy kórgenin baıandaıdy. Tipti seniń jas shaǵyndaǵy symbatyńdy da súısine sóz etedi. «Iir butaqty emen shynar bolýǵa qumar bolmaıdy» dep óziń aıtqandaı, seniń egde tartqandaǵy mynaý emendeı qalpyńa qyzyǵamyn men. Seniń boıyńdaǵy saf altyndaı saqtalyp kele jatqan general aıtqan shynshyldyqqa súısinemin. Men ǵana emes, búkil el súısinedi saǵan. Sondyqtan da bala kúngi dosyń Ábdilda aqyn seniń qazirgi kúıińdi bylaı dep sýrettedi:

Oılasa ot kúnderdi, qan maıdandy,

Qamyqpaı, qasiretsiz sóz aıta almaıdy.

Elestep qansyraǵan qaıran dostar,

Solarǵa: «Qaıdasyń?» dep aıqaılaıdy...

Tarylyp kúıki tartqan kók keýdesi,

Sekildi tozǵan tulǵa kóleńkesi.

Oılasa ot kúnderdi alady óksip,

Qazaqtyń aı múıizdi aq serkesi

Neǵyl deıin men? General men aqynnyń seniń ór tulǵańdy sýrettegen sózi men jyryn maqtanysh etemin men! Sondyqtan da ony, jerden jeti qoıan tapqandaı bolyp, qýana aıtyp otyrmyn saǵan. Nemene, murtyń edireıip sonshama shuqshıa qaldyń maǵan?

Árıne, Baýkeńe men bul sózderdi aıtqanym joq. Aıtpaıtynym ol ózin maqtaǵandy unatpaıdy. Al ózge keıbir joldastardy maqtaǵan aýzyńnan tıtteı sóz shyqsa-aq boldy, olar seni toqtatyp qoıyp, ózderin ózderi maqtaı jónelgende sen ańyraıyp aýzyńdy ashasyń da qalasyń... Baýkeń olaı emes. Ózin maktaı bastasań ol seniń sózińdi estimegen kisi sıaqtanyp, túsin sýytyp únsiz qalady. Seniń aıtqanynyń shyn-ótirigin saraptap, synap otyrǵan sıaqtanady. Sodan keıin: «Tıt-ta-tıt-ta-tı-tata!» dep basyn bir jaǵyna qaraı buryp kep jiberedi. Onysy saǵan: «Ot-ta-ot-ta-ot-taı ber» degen sıaqty bop seziledi de, sen shaınamaı jutqan astaı ǵyp, maqtaý sózińdi kilt toqtatýǵa májbúr bolasyń.

Chıstákovtyń sózin alǵash oqı bastaǵanymda Baýkeń kóńildi sıaqty edi. «Men ol kezde jas bolǵanmyn» dep arasynda ázil de aıtyp qaldy. Sol yńǵaımen men de generaldyń sózin aıaqtap, Baýkeńniń betine kóńildene qaraǵanymda: «Muny neǵyl deısiń?» dep ol birden gúr ete qaldy. Osy kezde meniń kóz aldyma taǵy da arystan elestep ketti. Sırktyń arenasyna shyqqan arystan alǵashqy eki-úsh nomerdi buljytpaı oryndaıdy. Arystannyń «til alǵyshtyǵyna» úıretýshi de, kórermende de qýanyp, kóńildenip qalady. Sóıtip júrgende ań patshasy kenet ars ete túsip, kelesi nomerlerdi oryndaýdan bastartady. Úıretýshi uzyn taıaǵyn sermep, arystandy yrqyna kóndire almaı álek bop qalady. Arystan taıaqty tistelep yryldaǵanda zal toly jurttyń tóbe quıqasy shymyrlap, ımany qasym bolady. Ol biraq yrǵyp baryp anaý taıaǵyn shoshańdatqan úıretýshi sorlynyń parsha-parshasyn shyǵarmasa ıgi edi dep záresi ketedi. Men Baýyrjannyń qasynda otyrǵanda birneshe ret osyndaı sezimde boldym — arystanmen bir kletkanyń ishinde betpe-bet qalǵan úıretýshi ispettendim. Úıretýshiniń ártúrli ádis-aıla, qarý-quraldary bar shyǵar. Mende ol joq qoı... Baýyrjannyń arystandikindeı tisi men tyrnaǵy joq ekenin, tipti onyń arystan emes ekenin bile tursam da, ol gúr etip betime qarap, jalt-jult etken kózi men jybyrlaǵan murtyna kózim túskende sasqalaqtap ózimniń adamnyń úıinde nemese arystannyń kletkasynda turǵanymdy ańǵara almaı qalǵan áldeneshe sátterim boldy. Muny men qyzdyrmanyń qyzyl sózi úshin aıtyp otyrǵanym joq. Baýyrjandy barlyq adam balasynan ózgeshe jaralǵan jan etip kórsetý nıetinen de aýlaqpyn. Muny men áńgimelesýshi eki adamnyń arasyndaǵy psıhologıalyq baılanysty kórsetý úshin ǵana aıtyp otyrmyn.

Sóıtip, jańa ǵana ázil aıtqan Baýkeńniń men úsh-tórt abzasty oqyp shyqqansha ózgere qalǵanyn bilgennen keıin, ózim de kóńildi kúıden aýysyp, birden salmaqty bola qaldym.

İİ

Avtor. General Chıstákovpen Sizdiń alǵash qalaı tanysqanyńyzdy suraıyn dep edim. Jáne ózińizdiń Qıyr Shyǵys áńgimesin keıin tolyq etip baıandap beremin degen ýádeńiz de bar edi.

Baýyrjan. Solaı ma edi? Onda aıtýǵa bolady. Ivan Mıhaılovıch Chıstákovpen men Qıyr Shyǵysta kezdestim... Qıyr Shyǵys! — Baýyrjan moınyn yrǵaı buryp, maǵan údireıe qarady. Onyń moınyn bulaı burǵany áldenege ókinip, bas shaıqaǵany sıaqty da bop kórindi. Sol burylǵan qalpynda sál otyrdy da, sózin ári qaraı jalǵady. — Qıyr Shyǵys — jas adamdy shynyqtyryp, shyndaıtyn, ezdi — er, egdeni — kemeńger etip shıratatyn ólke ǵoı, shirkin! Temir soǵatyn jerdi ne deıdi, usta dúkeni deı me? Aýylda aıaq astynda jatqan usaq-túıek temirdi jınap sol dúkenge alyp kelip kóriktiń otyna salsań, ol tósten taǵa bolyp taptalyp, shege bolyp shıratylyp shyǵyp jatpaýshy ma edi? Eger olpy-solpy adamdy kók muzǵa kirsh-kirsh qadalatyn qurysh emshekti taǵadaı ıip, shegedeı shymyr etip shyǵaratyn da dúken bolady dep eseptesek, men ondaı dúkendi Qıyr Shyǵys jeri, sonyń tabıǵaty der edim. Qıyr Shyǵystyń qystaǵy alpys gradýs aıazy men jazdaǵy jetpis gradýs ystyǵy adamdy shyńdalmas erkine qoımaıdy-aý, shirkin! It tumsyǵy ótkisiz ný orman, kók aspanǵa shanshylardaı bop shyrqaı ósken qalyń qaraǵaı, túzý terek, tip-tik qaıyńdar, olardyń arasyndaǵy shalǵyny salt atty adamnyń belýarynan keletin jasyl shópti alańdar, syldyraǵan bulaq, sarqyraǵan ózender, jutqan saıyn kókiregińdi kernep, kóńilińdi sergite túsetin shıpaly aýa!.. Ǵajap qoı, ǵajap Qıyr Shyǵys tabıǵaty. Ony saǵan sýrettep berýge tilim jetpeıdi meniń. Aınalanyń bári kórkem, bári kórikti, bári ǵıbrat alarlyq. Tabıǵattyń ózi-aq adamǵa alýan túrli sabaq berip turǵan tárizdenedi. Qaraǵaıdyń túzýligi saǵan eki ıyǵyńdy salbyratpaı tik júrýdi úıretedi. Aspanǵa shapshı atylǵan aq sútteı aq qaıyndar seni adaldyq pen páktikke shaqyrady. Aýzyn arandaı ashqan ash aıdahardyń jutqynshaǵyndaı mı batpaǵy ólim degenniń ne ekenin kóz aldyna elestetip, ómir úshin jantalasa kúresýdiń tásilin jáne uqtyrady. Qıyr Shyǵystyń órtteı jazy seni usta kóriginiń otyna kómilgen temirdeı qyzdyrsa, onyń aqyrǵan aıazy sol ystyq temirdi shyńdaý úshin sýyq sýǵa malǵandaı shyjyldatady. Óz basym sol Qıyr Shyǵys tabıǵatynyń tamasha dúkeninde soǵylǵan shegemin dep esepteımin. Qıyr Shyǵys dúkeninde myńdaǵan «shegeler» soǵyldy. Men solardyń biri ǵanamyn. Ustasyz usta dúkeni bolmaıdy ǵoı. Meni, meniń tustastarymdy bolat «shege» etip, somdap soqqan usta Blúher bolatyn! Men óz ómirimnen Qıyr Shyǵysty bir mınýt bólip tastaı almaımyn.

Osylaı dep ol sózin toqtatty da, «y-y-ym...» dep meniń betime qarady. Onysy maǵan «sen meniń bul sózderimdi uǵasyń ba, túsinesiń be?» — degen sıaqty bop kórindi. Sóıtkenshe bolǵan joq, ol birden mynadaı suraq qoıdy.

— Sen óziń Blúherdi bilesiń be? — dedi.

Men qapelimde ne bilemin, ne bilmeımin deı almaı únsiz qaldym. Óıtetin sebebim baıaǵyda, týǵan aýylym «Aqbuzaý» ortalaý mektebiniń jetinshi klasynda oqyp júrgen bala kúnimde biz oqıtyn klass bólmesiniń qabyrǵasynda bes marshaldyń úlken portretteri turýshy edi. Ol portretter tereze jaqtaǵy partalardyń tusyna ilingendikten keıbir balalar: «Men Voroshılovpyn», «Men Býdennyımyn», «Men Blúhermin» dep maqtanyp, keýdelerin qaǵyp júretin. Bireý Egorov, bireý Týhachevskıı bop jáne shyǵa keletin. Óz tusymda eshqandaı sýret bolmaǵandyqtan men «marshal» dárejesine jete almaı qaldym. Qaıyrbek, Qylyshhan, Baıedil, Berikhan, Nurshılan degen dostarym «bes marshal» atandy. Ataq degen kıyn ǵoı, shirkin! Óziń bolyp alǵannan keıin ózgeni boldyrǵyń, óz shenińe jaqyndatqyń kele me? Olar da bizdi «marshaldyq» partaǵa jaqyndatpaıtyn, qansha jalynsaq ta qastaryna otyrǵyzbaıtyn edi. Biraq obaly ne kerek, Uly Otan soǵysy bastalǵanda sol «bes marshal» bizdiń aýyldan eń birinshi bop nemis-fashısterimen shaıqasty. Beseýi de, bala kúngi armandaryn aqtap, erlik ólimmen qaza tapty. Sonaý bala kúnimde, «marshaldyq» dárejege kóterile almaǵandyqtan ba, áıteýir, men marshaldardyń ómirbaıanyna yqylasty bolǵanym joq. Baýkeńniń «Blúherdi bilesiń be» degen suraǵyna úndeı almaı qalǵanym sondyqtan edi.

Menen jaýap bolmaǵan soń ol:

— «Kahovka» degen ataqty ándi bilesiń be? — dep maǵan qaıtadan suraq qoıdy.

— Bilemin, — dedim men. — Hege bilmeıin, Uly Otan soǵysynyń qarsańynda «Kahovka, Kahovka! Rodnaıa vıntovka!» dep talaı shyrqaǵan ánimiz edi ǵoı ol bizdiń.

— Al Perekop pen Volochaevkany esitýiń bar ma?

— Bar, — dedim taǵy da. — Nege estimeıin, azamat soǵysy kezinde Otannyń ońtústigi men Qıyr Shyǵysynda Qyzyl Armıa erliginiń eń bıikke laýlaǵan eki jalyny emes pe edi ol ekeýi!

— Áskerde júrgende «Dalnevostochnaıa» degen ándi aıtýshy ma edińder?

— Aıtatynbyz, — dedim men. — Onyń mynadaı qaıyrmasy áli esimde:

Stoım na straje

Vsegda, vsegda,

No eslı skajet

Strana trýda:

— Prıselom tochnym

Vragý v ýpor!

Dalnevostochnaıa,

Daesh otpor!

— Munyń keıinnen ózgertilgen nusqasy ǵoı, — dedi Baýkeń, maǵan basyn ızep. — Buryn bul qaıyrmany biz ylǵı bylaı dep aıtýshy edik:

Stoım na straje

Vsegda, vsegda,

No eslı skajet

Strana trýda:

Vıntovký v rýkı!

V karer!

V ýpor!

Tovarısh Blúher,

Daesh otpor!..

Otyz altynshy jyldyń martynda men qaıtadan áskerge alyndym. Tashkentten poezǵa otyryp, Qıyr Shyǵysqa kettim dep edim ǵoı. Poezd toqtamastan on tórt kún júıtkidi, ony da aıtqan shyǵarmyn. Sóıtip men Qyzyltýly Derbes Qıyr Shyǵys Armıasynyń (oryssha qysqartyp OKDVA dep ataıtyn) qaramaǵyna keldim. Onda OKDVA-nyń da, onyń komandashasy Vasılıı Konstantınovıch Blúherdiń de ataǵy jer jaryp turǵan bolatyn. Sol kezde aıtylatyn búkil Sovet Armıasynyń gımnine aınalǵan jańaǵy «Dalnevostochnaıa» men «Eslı zavtra voına» ánderi jáne basqa jyrlar tikeleı Qıyr Shyǵys Armıasyna arnalyp shyǵarylǵan edi. Olaı bolatyn sebebi ol kezde Otanǵa qaýip únemi shyǵys jaqtan tónip turdy. Orys aq gvardıashylarymen aýyz jalasqan qytaı mılıtarısteri burynnan kelisip, shartpen paıdalanyp otyrǵan KVJD-ǵa shabýyl jasady. Japondar jarbańdap, Hasan kóline qaraı júgirdi. Sóıtip olar SSSR-ǵa qarsy soǵys ashpaq boldy. Biraq Blúher bastaǵan dańqty Qıyr Shyǵys Armıasynyń qaharyna ushyraǵannan keıin olar k..... qysty. Túsinikti me saǵan bul sóz?.. Al Blúher aty ánmen shyrqalatyn naǵyz erlerdiń biri bolatyn. Biz komandashymyzdyń ómirbaıanyn bes saýsaǵymyzdaı bilýshi edik. Ol sharýa semásynan shyqqan, ózi jumysshy bop ósken kisi edi. Dúnıejúzilik birinshi soǵysqa soldat bop qatysyp, aýyr jaralanǵan. Jarasynyń aýyrlyǵy sonsha, ony eki ret óldi dep eseptep lazaretten shyǵaryp, máıithanaǵa aparyp tastaǵan. Biraq ol eki rette de esi kirgennen keıin, morgtaǵy ólikterdiń arasynan shyǵyp, qaıtadan lazaretke barǵan. Ómirde temirden qatty, bolattan berik adamdar bolady. Vasılıı Konstantınovıch sondaı jandardyń biri edi. Sóıtip ol jıyrma bes jasynda armıadan bosatylady, qaıtadan jumysshy bop isteıdi. Partıaǵa ótedi. Elde Sovet ókimetin ornatýǵa jan-tánimen at salysady. Ol kisiniń budan keıingi eresen erlikterin aıtyp jetkizý qıyn. Vasılıı Konstantınovıchtyń ómiri jaı ómir emes, tek qana erlikten turatyn ómir edi. Onyń on segizinshi jyly dýtovshylardy talqandaǵannan keıin, búlikshil Chehoslovakıa korpýsy men aq bandalardyń qorshaýynda qalǵan sovet áskerin bastap, bir jarym myń kılometr jol júrip, Oral taýynan ótip Qyzyl Armıaǵa qosylýynyń ózi ózgeshe jyr. Osy erligi úshin ol ata ordenmen nagradtaldy. Ata orden degenniń ne ekenin túsinesiń be? Túsinbeseń tyńda, Sovet Odaǵynda tuńǵysh shyǵarylǵan Qyzyl Tý ordeni. Ol azamat soǵysynyń maıdanynda qaharmandyq erlik kórsetken Qyzyl Armıa jaýyngerlerin nagradtaý úshin shyǵaryldy. 1918 jyly 30 sentábrde VSIK májilisinde Qyzyl Tý ordenin kimge birinshi berý týraly másele qaralady. Sonda Iakov Mıhaılovıch Sverdlov ornynan turyp, eń birinshi sovettik ordendi Blúherge berý jaıynda usynys jasaıdy. Odan eki jyl keıin, 1920 jyly Eńbek Qyzyl Tý ordeni, al 1930 jyly Lenın ordeni men Qyzyl Juldyz ordeni, 1935 jyly «Qurmet belgisi» ordeni shyǵaryldy. Odan keıingi ordender Otan soǵysy kezinde shyqty. Qyzyl Tý elimizdegi eń tuńǵysh orden bolsa, Blúherge onyń eń birinshisi berilse, sonda ol ata ordenmen nagradtalǵan bola ma, joq pa? Óziń oılashy, káne. Odan keıin sol Qyzyl Tý ordenimen ol taǵy tórt ret nagradtaldy. Al Qyzyl Juldyz ordenimen elimizde eń birinshi bop nagradtalǵannyń kim ekenin bilesiń be? Bilmeseń — ol da Blúher. Bul orden oǵan Qyzyltýly Derbes Qıyr Shyǵys Armıasynyń shekara kúzetindegi jaýyngerlik tabystary úshin berildi. Sóıtip, 1930 jyly maıda Blúher bes Qyzyl Tý ordeni men Qyzyl Juldyz ordeniniń elimizdegi eń tuńǵysh kavaleri boldy. Ol kezde Qyzyl Tý ordenimen bir ret nagradtalýdyń ózi Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn alǵannan kem emes-ti. Jańa men senen Kahovka, Perekop, Volochaevkany bilesin be dep suradym ǵoı. Suraǵan sebebim Vasılıı Konstantınovıch sol jerlerdegi urystarǵa tikeleı basshylyq etip, Qyzyl Armıanyń dańqyn kókke kótergen kisi. Ol Sovet memleketiniń qas jaýy Kolchaktyń áskerlerin talqandaýshylardyń biri. Partıa qaıda jumsasa sonda bardy. Sýn Iat-sen bastaǵan Qytaıdyń revolúsıalyq úkimetiniń áskerı bas keńesshisi de boldy. On bir jyl OKDVA-ny basqaryp, Qıyr Shyǵystyń Otanymyzdyń berik qamalyna aınalýyna bar kúshin jumsady. Sondyqtan da ol taǵy da eki ret Lenın ordenimen nagradtaldy. Otyz besinshi jyly oǵan S. M. Býdennyı, Q. E. Voroshılov, A. I. Egorov jáne M. N. Týhachevskıımen birge Sovet Odaǵynyń marshaly ataǵy berildi. Sóıtip ol eń alǵashqy bes marshaldyń biri boldy...

İİİ

Meniń kóz aldyma aýyl mektebi klass bólmesiniń qabyrǵasynda ilýli turǵan bes marshaldyń sýreti elestedi. Ol kezde bes marshaldyń sýrettegi túri-túsin biz bes saýsaǵymyzdaı bilýshi edik. V. K. Blúherdiń portreti úshinshi bop turatyn. Omyraýy ordenge toly, keń mańdaıly, qoıý qasty, qońqaq muryn kisi edi. Portýpeıdiń ne ekenin bilmeıtin biz onyń on ıyǵyndaǵy jalpaq syzyqty bireýimiz aspa belbeý dep, ekinshimiz qylyshtyń baýy dep talasatynbyz..:

Avtor. Bala kúnimde Blúherdiń portretin kórgen edim.

Baýyrjan. Ol talantty, qatal qolbasshylyǵynyń ústine oıshyl, sheshen, sondaı bir súıkimdi de jan edi. Sen sýretin kórseń men onyń óziń kórgen kisimin, qaraǵym. Vasılıı Konstantınovıchtyń qolynan syılyq alǵanmyn.

Avtor. Sony aıta ketpeısiz be?

Baýyrjan. Aıtaıyn. — Baýkeń temeki alyp tutatty da, burq etkizip tútin shyǵaryp, tútinge ilestire sózin jalǵady. — Úıde qadirleıtiniń de, qorqatynyń da ákeń bolsa, soldattyń áskerdegi ákesi — komandıri. Úıde áıelińdi qandaı ardaqtasań, áskerde qarýyńdy sondaı mápelep ustaýǵa tıissiń. Bul — buljymaıtyn zań. Bul zańǵa biz de baǵynǵamyz, basqalar da baǵynady. Ol kezde biz Voroshılov, Býdennyı, Blúher sıaqty marshaldardy qudaıdaı kórýshi edik. Al ózimizben istes, ustaz komandırlerimizdi jaýyngerlik jáne saıası ázirliktegi úzdik isimizben qýantýǵa tyrysatynbyz.

Bizdiń tusymyzda armıada vıntovkanyń kúlti kúshti boldy. Áskerı án men jyrdyń qaısysyn alsań da pismillási vıntovkadan keletin. Álgi aıtqan «Kahovkań» da vıntovkadan bastalatyn. «S ıýga Ýrala ty so mnoı shagala» dep bastalatyn taǵy bir án bar emes pe edi. Onyń aıaǵy bylaı aıaqtalatyn:

Eh, beı, vıntovka, metko, lovko,

Bez poshady po vragý!

Ia tebe, moıa vıntovka,

Ostroı sableı pomogý!

Osylaı dep artynan oǵan qylyshty qosaqtap qoıatyn. Keıinirek baryp tank, artılerıa, lınkorlar týraly da jyrlar shyǵa bastady ǵoı. Men vıntovkamen burynnan dos bolatynmyn. Sonaý Termezde vıntovkadan úsh mınýtta otyz eki oq shyǵaryp, onyń jıyrma ekisin nysanaǵa tıgizgen mergendigim úshin general Kogosovtan alǵys alǵanmyn. Aıtaıyn dep otyrǵanym qylyshpen qalaı kóńildes bolǵanym jáne onyń meni qalaı kúlkige ushyratqany jaıynda.

Óziń bilesiń, qylysh atty áskerdiń qarýy ǵoı. Jaıaý áskerge qylysh ta bir qyrǵysh ta bir. Men Qıyr Shyǵysqa kelgennen keıin polktyq batareıanyń basqarý vzvodynyń komandıri bolyp taǵaıyndaldym. Buryn bankte esep-qısap qyzmetinde bolǵanymdy eskerip, Kovalenko meni osy jumysqa jiberdi. Basqarý vzvody da batareıanyń naǵyz esep-qısapty kerek qylatyn jeri. Túsinýshi me ediń ony? — «Men «ábden túsinemin» degen ısharamen eki-úsh ret basymdy ızep qalyp, jazýymdy jaza berdim. — Áı, shybyndaǵan atsha basyńdy nege ızeısiń? Tilin bar emes pe, aıtpaımysyń durystap? — Men Baýkeńniń qolma-qol tıisti teńeý taba qoıatynyna razy bop kúldim de, buryn ózimniń de artıllerıst bolǵanymdy aıttym. «Sınýs, kosınýstyń naǵyz kerek jeri sol ǵoı» dedim. — E, báse, solaı dep anda-sanda únińdi shyǵaryp qoısańshy. Áıtpese áńgimeńdi qasyndaǵy kisige emes, qara tasqa aıtyp otyrǵandaı bolady ekensiń.

Men taǵy da jymıdym. Óziniń áke júzindeı meıirimdi kúlkisimen, tanaýy jalpaıyp, Baýkeń de kúldi. Baýkeńniń kúletin orny bar edi: múdirmesten mergenniń oǵyndaı qadap, qatarynan eki teńeý aıtyp tastaý jazýshy adam úshin az olja emes qoı. Men ony obektim esebinde mysyqsha ańdyp otyrmyn desem de, mysyqtyń jelkesinde tyrnaǵy soıdıǵan arystan turǵanyn ańǵarmappyn. Óz basym áńgime aıtqanda, oǵan sonsha berilip ketemin de, tyńdaýshyǵa baqylaý jasaı almaı qalamyn. Al Baýkeń bolsa áńgimesin de tıanaqtap aıtady, tyrp etkizbesten tyńdaýshyny da baǵyp otyrady. Bul bir mezgilde ári áńgime aıtyp, ári shyǵarma jazyp otyrǵanmen para-par. Búıtip eki jumysty birden atqarý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtin is. Baýkeńniń basqamyzdan artyqshylyǵynyń biri osy qasıeti bolar dep oıladym.

— Ol kezde zeńbirekterdi atqa jegip súıreıtinbiz. Sondyqtan artıllerıster tegis qoqańdap atqa minip júretinbiz. Al qazaq úshin atqa miný — aspanda qus bop samǵaý ekenin óziń de bilesiń ǵoı. Batareıaǵa berilgen kóp jylqynyń ishinen men ózime sútteı áppaq, súlikteı jińishke, eki qulaǵy tas tóbesine shanshylǵan, qarakóz atty tańdap aldym. Bala kúninde ózine arnalǵan taıynyń júgenin tańerteń kóıleginiń syrtynan qosa kıip, jylqyǵa qaraı júgirip ósken qazaq balasy Qambar atanyń tulparyn qalaı tańdaýdy biledi ǵoı. Aqboz atym aıtýly jylqy boldy. Ol jelgende jelge minip kele jatqandaı jelpinesiń. Onyń shabysyn kóldeneńnen qaraǵanda alys ormanǵa at emes, aq naıza súńgip bara jatqandaı áser alasyń. Al aıańy, Abaı aıtqandaı, «tymaqty alshy kıgizgendeı» edi. Astymda Aqboz at kósile aıańdap kele jatqanda basymdaǵy shlemimniń shoshaǵy san ret uzaryp Qıyr Shyǵys qaraǵaılarynyń tóbesimen talaı ret talasqan bolar dep oılaımyn.

Armıada sportqa erekshe mán beriledi. Bul ózi óte durys nárse. Men at sportymen de, jaıaý sportpen de qatty shuǵyldanatynmyn. Jalǵyz men ǵana emes, menen áldeqaıda úlken batalón, polk, dıvızıa komandırleri de sportpen qabaǵat aınalysatyn. Sportsmen bolý Qyzyl Armıa komandırlerine qajet qasıetterdiń biri bop esepteletin. Úlken komandırler óıtken soń biz qalysamyz ba? Bizden kórgendi qyzyl áskerler qabyldamaı ma? Al meniń sportshy retindegi atymdy shyǵarǵan sol aq boz at boldy. Aqboz at manejǵa shyqqanda urshyqtaı úıirilip, ártúrli kedergilerden or qoıandaı orǵýshy edi.

Dıvızıada birneshe polk bar. Bizdiki 306-shy polk bolatyn. Bir kúni meniń manejde Aqboz atpen orǵytyp júrgenimdi polkovnık Kovalenko kórip qalyp, qasyna shaqyrdy. Quıǵytyp jetip bardym.

— Atty ásker oıyndarynyń bárin de bilesiń be? — dedi ol tizginin julqyp tyqyrshyq atqan astymdaǵy Aqboz at pen maǵan kezek qarap.

— Úırendim, joldas polkovnık.

— Myltyqta mergen ekenińdi bilemin, al qylyshtan qalaısyń? — dedi belimdegi qylyshty ıegimen nusqap.

— Ony da silteımin, joldas polkovnık.

— Onda seni polktaǵy at sporty komandasynyń kapıtany etip taǵaıyndaımyn.

— Qup bolady! — dep on qolymdy shekeme qoıyp, Aqboz attyń tizginin tartyp kep qalyp edim, ol aspanǵa tik qarǵyp, naızadaı shanshyla qaldy. Muny atty áskerlerdiń tilinde «svechka» dep ataıdy. Qazaqsha «maısham» degen sóz ǵoı. Aqboz at aspanǵa sekirgende shynynda da laýlap janyp turǵan maısham tárizdi bop kórinýshi edi.

Sóıtip men komanda kapıtany boldym. Barlyq batalóndardan tańdap júrip, atymen otyz adam iriktep aldym. Áskerı ázirlikten keıin tynbastan ártúrli jattyǵýlar jasaımyz. Ońdy-soldy qylysh siltep, bar pármenimen shaýyp kele jatqan attyń eki jaǵyna qadalǵan jas shybyqty shıq-shıq qıamyz. Neshe alýan kedergilerden at qarǵytamyz. Keıbir kedergilerden at sekirtkende ımanyń qasym bolady: ne atyń jaltarady, ne óz júregin daýalamaıdy. Biraq qalaı da kedergini alýyń kerek, óıtpeseń sen býdennovshi emessiń: onda arǵymaq attyń belin qaıystyrmaı, jaıaý júrýiń kerek. Jaýynger attyń ústinde jaý júrek jigit qana otyrýǵa tıis. At sportynyń qaǵıdasy osy.

IV

Bir kúni Kovalenko meni shtabqa shaqyrtyp aldy da, dıvızıa boıynsha asa jaýapty jarys ótkiziledi. Soǵan jaqsylap ázirlenińder. Bizdiń polkke baǵa seniń komandań arqyly beriledi. Sender jaqsy bolsańdar, polk te jaqsy, sender súrinseńder polktyń da súringeni, — dedi. Sodan keıin oılanyp otyrdy da:

— Esińde bolsyn, bul baıqaýǵa komandashynyń ózi kelip qalýy múmkin, — dedi. — Endi senderdiń jattyǵýlaryńdy kún ara ózim baryp, baqylap otyramyn!

Komandashy keledi degennen keıin bizde es qalǵan joq. Aty jer jarǵan ataqty qolbasynyń aldynan súrinbeı ótsek, ony syrtynan da bolsa bir kórsek deımiz. Bir aı boıy tynbastan attarymyzdy jaratyp, ózimiz atymyzben qosyla jarap, qatty daıarlyq jasadyq. Kederginiń qandaıyn da bolsa alamyz degen senimde boldyq.

Sonymen, baıqaý ótetin kún de jetti. Polktardyń qurama batalóndary lek-lek bop sapqa tizilip, án shyrqap, aıaqtaryn naq-naq basyp, dıvızıa ıpodromyna qaraı aǵyldy. Sport jarysyna qatysatyn komandalar ıpodromǵa erterek kelip, ózimiz alýǵa tıisti kedergilerdi kórip, jer jaǵdaıymen tanysyp alǵanbyz. Sodan keıin dıvızıanyń jınalýyn kútip turyp, men kolonnalardyń shyrqap kele jatqan ánderine qulaq tostym. Bul bir ǵajap kórinis eken. Ár kolonnanyń áni ártúrli. Bir jaqtaǵy top «Kahovkany» aıtyp kele jatsa, ekinshi bir top «Po dolınam ı po vzgorám» dep bastap (bul jerde Baýyrjan ándete jóneldi):

Etıh let ne smolknet slava,

Ne pomerknet nıkogda.

Partızanskıe otrády

Zanımalı goroda.

I ostanýtsá, kak skazka,

Kak maıachnye ognı.

Shtýrmovye nochı

Spasska, Volochaevskıe dnı,—

dep shyrqaıdy. Endi bir top:

Stoım na straje Vsegda, vsegda, No eslı skajet Strana trýda: — Vıntovký v rýkı! Karer! V ýpor! Tovarısh Blúher, Daesh otpor! —

dep quıqyljytady. Basqa bir kolonna: «Po voennoı doroge, shel v borbe ı trevoge boevoı vosemnadsatyı god» dep, atty ásker jyryn aǵytyp kele jatsa, oǵan ilese kele jatqan ekinshi top:

Na granıse týchı hodát hmýro,

Kraı sýrovyı tıshınoı obát.

Ý vysokıh beregov Amýra

Chasovye Rodıny stoıat, —

dep «Úsh tankıst» ánin zaýlatady. Endi bir búıirden artıllerıster áni estiledi.

Artıllerısty! Tochneı prısel! Razvedchık — zorok, navodchık — smel! Vragý my skajem: «Nashý Rodıný ne tron — Ne to otkroem sokrýshıtelnyı ogon!»

dep dik-dik basyp, jer solqyldatyp olar keledi. Taǵy bir kolonna kúmpildegen orkestrge qosylyp, dúnıeni jańǵyrta jáne shyrqaıdy:

Eslı zavtra voına, eslı vrag napadet,

Eslı temnaıa sıla nagránet

— Kak odın chelovek, ves sovetskıı narod

Za svobodnýıý Rodıný vstanet!

Na Zemle, v nebesah ı na more

Nash napev ı mogých, ı sýrov:

— Eslı zavtra voına,

Eslı zavtra v pohod,

Býd segodná k pohodý gotov!

Júzdegen jalyndy jas azamattardyń kúmis kómekeılerinen tógilgen bul qýatty ánder, adamnyń janyn janıtyn jigerli sózder tyńdaýshynyń tóbe quıqasyn shymyrlatyp, tebirentip jibererlik edi. Óıtkeni án sózderiniń barlyǵy jaı sózder emes, ol sózder bizdiń Otanymyzdyń, armıamyzdyń tarıhy bolatyn. Ol sózderde halyq júreginiń qasıetti patrıotızmi jatqan-dy. Sol patrıotızmniń arqasynda keıin Otanǵa opasyzdyqpen shabýyl jasaǵan nemis fashıserin kúl-talqan etip jeńip shyqtyq emes pe biz.

Sonymen, bir kezde bizge sıgnalmen «ázirlenińder» degen komanda berildi. Dıvızıamyzdyń komandıri kombrıg Dotol degen kisi edi. Ózi burynǵy kavalerıs bolatyn. Komandyny sol kisiniń ózi berip turdy. Minbede onymen qatar turǵan tórtbaq kisi komandarm bolar dep oılap, qaıta-qaıta soǵan qaraı kóz tigemiz.

Eń aldymen basqa eki polktyń komandalary ótti. Ásker tilinde «konkýr-ıppık» dep atalatyn termın bar. Bul at sporty jarystarynda alynýǵa tıis eń aýyr kedergiler. Onyń ózi birese quzar bıikten qarǵıtyn, birese jalpaq ordan orǵıtyn qıyn-qıyn on úsh kedergiden turady. Komanda tegis sonyń on úshinen birdeı múdirmeı ótýge tıis.

Alǵy eki komanda kedergilerdiń orta tusyna deıin toptasyp, jaqsy barǵandarymen, jetinshi, segizinshi kedergilerden-aq qojyraı bastady. Bireýdiń ózi qorqyp, bireýdiń aty úrkip, qıyn kedergilerden sekire almaı, burylyp ketip jatty. At kedergiden qarǵyǵanda taqymy bosap ketip, onyń ústinen ushyp túsip jatqandar da bar. Ertoqym attyń arqasyna qandaı qabysyp tursa, taqym da er-toqymǵa sondaı jabysyp jatýy kerek. Taqymyń sál bosap ketse boldy, attyń ekpinimen keýlegen jel eki tizeńdi eki jaqqa kerip ketedi de qatty jelde yqqa qaraı ushqan qarǵaǵa uqsap, qalbań ete túsesiń. Olardyń qulaǵandaryn kórip, óz jigitterime taqymdaryńdy myqtap ustańdar dep eskertip men turmyn. Aqyry ol eki komandadan eshkim de eń sońǵy on úshinshi bógetti ala almady.

Bir kezde:

— 306-polk komandasynyń kapıtany alańǵa shyq! — degen komanda estildi.

Aqboz atty ekpindete quıǵytyp manejǵa men shyqtym. Tártip boıynsha komanda kapıtany atyn shoqyraqtatyp otyryp, manejdy bir aınalyp shyǵýy kerek. Manejge kire Aqbozdyń ekpinin tejep, adýyn shoqyraqqa saldym da, ózim, tyrnaqtarymen tuǵyryn búrgen qarshyǵadaı qazdıyp, er-toqym ústinde qattym da qaldym. Óıtetin sebebim at shoqyraq shabysqa kóshkende keıbireýlerdiń quıryǵy qolbańdap, erdi solq-solq soǵyp otyrady. Ol atqa aýyr tıedi jáne onyń belin ketiredi. Sondyqtan mundaı kezde at ústindegi adamnyń quıryǵy erdiń artqy qasyna vınttep tastaǵandaı bop qozǵalmastan qatyp qalýy kerek. Sonda shaýyp kele jatqan atqa arqasyndaǵy adamnyń salmaǵy óz denesiniń salmaǵyndaı kórinip, entikpeı erkin kósiledi. Óstip, quıryǵymdy erdiń artqy qasyna berik qyp «vınttep» aldym da, bastyqtar turǵan trıbýna jaqqa kóz jiberdim.

Kombrıg Dotoldiń on jaǵyndaǵy qyryqpa murtty tórtbaq adamnyń marshal Blúher ekenin birden ańǵardym. Eki qolymen birdeı portýpeıasynan ustap, maǵan shanshyla qarap tur eken. Sol sátte men marshaldyń qos qarashyǵy ishinde tıtimdeı aq noqat bolyp ótip bara jatqan bolarmyn dep oıladym. Marshal kóziniń qarashyǵyna iliný soldat úshin ózgeshe baqyt qoı, shirkin!

Sodan keıin men komandamdy ertip, arenaǵa tarttym. Komandadan meniń oq boıy alda otyrýym kerek. Onynshy kedergiden ótkenshe artyma qaraǵanym joq. Óıtkeni ol kedergilerdi meniń jigitterim múdirtpeı alýǵa tıis. Ár kederginiń tusyndaǵy top-top túsken at tuıaǵynyń dúbirinen-aq olardyń jup jazbaı kele jatqanyn mólsherlep otyrdym.

On birinshi kedergi jalpaq ordan sekirý edi. «Atań Taıbýryl Qazan qalasyn aınala qorshaǵan jeti qabat ordan sekirip edi, Atańa tartqan at bolsań yrǵy, aınalaıyn» dep Aqbozdyń búıirine shpordy sonda saldym. Aqboz or qoıandaı yrǵyp, ordyń ar jaǵyna baryp dik ete tústi. «Atańnan aınalaıyn, janýar!» dep, Aqbozdy jalynan bir qaǵyp qaldym da, on ekinshi bógetke qaraı umtyldym. Umtyla bere artyma kóz salyp edim, eki jigitim ar jaqta qalyp qoıypty da, ózgeleri ordyń ber jaǵyna dik-dik túsip, sodan soń qatarlasa qaıtadan meniń sońymnan saldy. On ekinshi kedergi onsha qıyn emes edi. Qalǵanymyz odan da tegis óttik. Endi eń sońǵy kedergige qaraı lap qoıdyq. Bul eń qıyn kedergi edi. Bıiktigi úsh metr jardan sekirýge attyń aty, jigittiń jigiti ǵana shydaıdy. Oǵan taqaǵanda attary jarq berip, talaı adam jerde domalap jatady. Aqboz at qansha senimdi bolsa da, on úshinshi bógetke qaraı shapqanda onyń tizginin tas qyp ustap aldym. Bıik jarǵa jaqyndaǵan saıyn atym taısalaqtaı bastady. «Joq, meni tastap kete almaısyń, — dedim men oǵan. — Sekiremiz, qulasaq birge ketemiz!» At kóndi. Sodan keıin quıyndaı zymyrap keldi de, sadaqtyń oǵyndaı sozylyp, bógettiń ústinen qalqydy. Sekiris kezinde at ústindegi adam quıryqty erden qozǵamaı, noqattan-noqat aýdarmaı qatyp qalýy kerek. Áıtpese at qulaıdy. Ordan orǵyǵan, bıikten qarǵyǵan at ústinde tastaı qatyp, tapjylmaı otyrý úshin de jiger, qaırat, ustamdylyq kerek! Al, at jalyna jarmasqan ekensiń, ondaı qasıetti óz boıyńnan tabýǵa tıissiń. Atymnyń tórt tuıaǵy naızadaı shanshylyp kep, jerge kirsh ete qatar qadalǵanda ǵana ol qasıetterdiń óz boıymda bar ekenin ańǵardym. Úsh metr bıikten sozyla sekirip, jerge top ete túskende janýarym mysyqtaı bop kishireıip ketken sıaqty edi. Tabany topyraqqa tıgennen keıin ol orǵı sekirip, qaıtadan bıiktep shyǵa keldi. Búkil ıpodrom shartyldata shapalaq soqty. Joq, ondaı jiger, qaırat jalǵyz mende ǵana emes, meniń komandamdaǵy jigitterde de bar eken. Tórt jigitim taǵy da bógetten top etip asyp, sońymnan ilesti. Olarǵa da dý etip alaqan taǵy da soǵyldy.

Sóıtip komandamdaǵy on bes adamnyń beseýi on úsh bógetten birdeı múdirmeı etti. On úshi on eki kedergini minsiz aldy. Sol aqqan boıda komandamdy tegis jınap, sapqa tizip aldym da, áskerı bóken jelispen arenany bir aınalyp shyqtyq. Trıbýnaǵa taqaǵanda bárimiz bir kisideı at ústinde qazdıyp tik tura qalyp, qolymyzdy shekemizge qoıyp, salút berdik. Sodan soń er-toqymǵa qaıtadan otyra qalyp, arenanyń syrtyna shyǵyp turdyq.

Bir kezde reprodýktordan sańqyldap, komdıvtiń úni estildi.

— Úzdik ázirligi úshin 306-shy polktyń búkil komandasyna alǵys jarıalaımyn. Al, komanda kapıtany leıtenant Momyshulyna syılyqqa saǵat beriledi. Ony komandarm, Sovet Odaǵynyń Marshaly Vasılıı Konstantınovıch Blúher óz qolynan tapsyrady.

Orkestr «da-da-da-dat» dep qoshemet kórsetip, búkil ıpodrom taǵy da qol soqty. Taǵy da Dotoldiń komandasy estildi.

— 306-shy polk komandasynyń kapıtany minbege kelsin!

Taqymdy qysyp kep qalyp edim, Aqboz at alǵa qaraı aq naızadaı shanshyla siltedi. Men taǵy da jarq etip trıbýnanyń qarsysynan shyǵa keldim. Oǵan on metr qalǵanda atymnyń basyn tartyp kep qalyp edim, quıryq-jaly shashyrap, ol aspanǵa aq fontan bolyp atyldy. Trıbýnadaǵy bastyqtarǵa osylaı sálem berdim de, kókke shapshyǵan aqbozdyń aldyńǵy eki aıaǵy jerge túskenshe men de onyń ústinen tómen qaraı yrǵydym. Ekeýimizdiń aıaǵymyz dik etip topyraqqa qatar tıdi. Bul da Aqboz at ekeýimiz ǵana jasaı alatyn ózgeshe prıemdardyń biri edi. Sodan keıin «Eńkeı» dep, Aqboz atqa komanda berdim. Ol aldyńǵy eki aıaǵyn búgip, tizesimen jer basyp, trıbýnaǵa qaraı úsh ret shulǵydy. Sálden keıin, menen buıryq kútip turǵan atyma «Tur!» dedim. Atym qarǵyp turdy da, qos qulaǵyn tóbesine shanshyp, tip-tik bola qaldy. At pen soldat ekeýmiz qazdıyp qatar turmyz. Mólsherli sekýndtar ótkennen keıin men qylyshymdy jarq etkizip qynabynan sýyryp alyp, mańdaıyma kótere ustap, áskerı adymmen dik-dik basyp, shporlarym zyń-zyń etip trıbýnanyń aldyna kelip marshalǵa salút berdim. Qarasam kombrıg Dotoldiń de, polkovnık Kovalenkonyń da qýanǵannan esteri shyǵyp ketipti. Eki ezýleri qulaqtaryna jetip, maǵan qarap bastaryn ızeı beredi. Komandarm saǵatty qolyna ustap, qoıý qara murtynyń astynan jumsaq qana jymıyp tur eken. Qylyshymdy qynabyna saldym da, lypyp trıbýnaǵa kóterildim.

— Sizdiń komandanyń ónerine óte qýanyshtymyn. Sizdiń zor tabysqa jetýińizge tilektespin, joldas leıtenant. Jigitterińizge menen de alǵys aıtýyńyzdy ótinemin, — dep komandarm meniń qolymdy qysty da, ekinshi qolyndaǵy saǵatty berdi. Marshaldyń túsi sonsha sýyq bolǵanymen, sózi sondaı jyly eken. Betińe jymıa qaraı sóılegende týra týǵan ákeńniń lebizin tyńdap turǵandaı rýhtanady ekensiń.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin! Komandama Sizdiń alǵysyńyzdy da aıtyp baramyn, joldas marshal, — dep oń qolymdy shekeme kóterdim de, men minbeden tústim. Sóıtip men marshal Blúherge qylyshpen salút berip, onyń qolynan saǵat alǵan kisimin, qaraǵym. Qazir «Eshkim de umytylmaıdy, eshkim da eskerýsiz qalmaıdy» degen uran bar ǵoı. Endeshe biz soldattan bastap marshalǵa deıin umytpaýymyz kerek. Bul detaldi men saǵan sondyqtan aıtyp jatyrmyn.

V

Osylaı dep Baýkeń bir bógeldi de, temekisine qol sozdy. Pachkadan bir sıgaret alyp, ony asyqpaı uzyn aq múshtigine suǵyndyra bastady. Onyń etsiz salaly saýsaqtaryna qaraı otyryp, men arenada Aqboz atpen shapqylap júrgen jıyrma jeti jasar jigit Baýyrjandy kóz aldyma elestettim. Aqboz attan qarǵyp túsip, aldymen atyna «sálem» berdirip, artynan óziniń aıaǵyn dik-dik basyp, shporlary syńǵyr-syńǵyr etip kelip qylyshyn jarq etkizip, marshalǵa salút bergenine súısindim.

Osy arada Baýkeńniń 1956 jyly armıadan bosap, Almatyǵa kelgen betinde kórsetken bir minezi týraly jurt aýzynda júrgen áńgime esime tústi. Bir kúni Baýyrjan maýzerin taǵyp, qylyshyn asynyp, aqsaqal jazýshylarǵa sálem berý úshin polkovnık formasymen Jazýshylar odaǵyna keledi. Kelse predsedateldiń bólmesinde kresloǵa shirene shalqaıyp, tyǵyrshyqtaı qara domalaq bireý telefonmen sóılesip otyrady. Ol eki sóziniń birinde «O, sobakovod» dep qoıyp, qarq-qarq kúlip, uzaq sóılesedi. Oń qolymen ústel ústinde jatqan kózildirigin ıirip jáne oınap otyrady. Baýyrjan onyń qarsysyna kelip, ún-túni qaqqan qazyqtaı bop qaqaıady da turady. Tyǵyrshyq qara áreń degende sózin bitirip, trýbkany jaba bergende, Baýyrjan:

— Vstat! — dep aqyryp kep qalady.

Ana jigit sasqalaqtap ornynan atyp turady. Jalma-jan kózildirigin kıip, aldynda turǵan aıbyndy polkovnıkke, keshirim suraǵandaı, jaltaq-jaltaq qaraıdy.

— Sen kimsiń? — dep Baýyrjan sustana ún qatady.

— Men Jazýshylar odaǵynyń sekretary bolamyn, — deıdi ol.

— Sen sekretar bolsań... — dep ol kezde murty joq Baýyrjan erni jybyrlap, qulaǵyn qaıshylaǵan tisteýik jylqyǵa uqsap, ıegin kóterip kep qalady. Sodan keıin shporyn syńǵyrlata eki aıaǵyn sart etkizedi de, qylyshyn qynabynan sýyryp kep alady. Ony jarq-jurq etkizip, joǵary qaraı endi kótere bergende sekretar sasqanynan syp berip ústeldiń astyna kirip kep ketedi.

— Men Baýyrjan Momyshulymyn! — dep Baýyrjan qylyshyn salút bergen atty ásker tártibinshe sert ustap, qazdıyp tura qalady.

— Oıbaı... Baýke... Keshirińiz... Siz ekenińizdi... baıqamaı qaldym, — deıdi záresi ushyp ketken bastyq ár sózin áreń aıtyp. — Ǵafý etińiz.

— Shyq beri, — deıdi Baýyrjan.

— Qylyshyńyzdan qorqamyn, — deıdi anaý.

— Óı, nege qorqasyn? Men saǵan Jazýshylar odaǵynyń generaly dep salút berip turmyn ǵoı, — deıdi bul.

Sekretar býyny dirildep, qapelimde ornynan tura almaıdy.

— Shirenip otyrǵanǵa batyr ma desem, bala ekensiń ǵoı! — dep Baýyrjan qylyshyn sart etkizip qynabyna salady da, keıin burylyp, etigindegi shpory zyń-zyń etip, esikke qaraı aıańdaıdy. Aýyz bólmedegi hatshy qyz ben onyń qasynda turǵandarǵa suq saýsaǵyn shoshaıtyp:

— Myna kabınettegi ústelderińniń astynda bir bala jatyr. Sony turǵyzyp alyńdar, — dep shyǵyp júre beredi.

Bul sol kezdegi bir jas basshy men Baýyrjan arasynda bolǵan jaı edi. Ol jigittiń Baýkeńniń qylyshynan qorqyp, stol astyna kirip ketkeni taǵy da kóz aldyma elestep, buryn talaı kózden jas shyqqansha kúlgen bul oqıǵaǵa taǵy da bir jymıyp aldym. Sodan soń: «E, Baýkeńniń onysy bireýdi shaýyp tastaý úshin emes, esine túsip ketken eski daǵdysy eken ǵoı. Tegi, bar qarýyn taǵynyp, Jazýshylar odaǵyna bararda qazaq ádebıetiniń marshaly dep Sábıt Muqanovqa qylyshpen salút berý oıynda bolǵan-aý. Odaqta Sábıt bolmaǵan soń, «qoryqsa qoryqsyn, qoryqpasa» Baýyrjan maǵan chestberdi» dep maqtanyp júrsin dep, onyń ornynda shirenip otyrǵan qorqaq jigitti qaljaq etip óte shyqqan ǵoı Baýken» dep oıladym.

Baýyrjan. Aıta bereıin be, álde birdeńeni oılap otyrsyń ba?

Avtor. Qulaǵym Sizde, Baýke.

Baýyrjan. Sodan meniń shabandoz atym jaıylyp ketti. Aqboz at ekeýmizdiń ataǵymyz aspanǵa shyqty. Ásirese ózi kavalerıs Dotol baıǵustyń qýanyshynda shek bolǵan joq. «Komandańmen tegis shaýyp bara jatqan at ústinde tik turyp chestbergenderiń, óz atyńa tizerletip «sálem» jasatqanyń — bári tamasha, bári tótenshe boldy. Bul eki nomer daǵdyly at oıyndaryna qosqan seniń óz jańalyǵyń. Ózińe tapsyrylǵan isti árqashanda osylaı tvorchestvolyqpen atqara bil. Bul komandırge qajetti eń tamasha qasıet» dep talaı ret aıtyp júrdi. Sodan keıin komdıv meni barlaý vzvodynyń komandırinen taýly jerde atqa teńdep júretin batareıanyń komandıri etip joǵarylatty. Burynǵysha 306-shy polktyń at sporty komandasynyń kapıtany bolyp qala berdim. Bul máselede polkovnık Kovalenko maǵan bútindeı senip aldy.

Sóıtip, Otan aıasynda Qıyr Shyǵystyń ǵajap tabıǵatynyń qushaǵynda áskerı ázirligimizdi arttyryp, shynyǵyp, shırap júrip jattyq. Kún saıyn denemiz shymyr tartyp, oıymyz óse tústi. Otan degen uǵymymyz ulǵaıyp, oǵan degen mahabbatymyz arta berdi. Óıtkeni shesheńdi de týǵan kúnnen bastap emes, eseıip, erjetkennen keıin ǵana jaqsy kóresiń ǵoı. Otan da sol sıaqty. Onyń da qadirin óz úıińnen uzap shyqqanda ǵana bilesiń. Onyń ulylyǵyn da sonda tanısyń. Sondyqtan jas azamattardy ásker qataryna alǵanda olardy óz aýylynan alysqa aparyp tárbıelegen durys dep oılaımyn. Áskerı qyzmetti alysqa ótegen azamat Otan degen týǵan úı, turǵan qalań ǵana emes ekenin jan-tánimen, búkil tirshilik bolmysymen túsinedi. Al aýylynan uzap shyqpaǵan jastyń Otan týraly uǵymy teorıa turǵysynda ǵana bolady. Alysta júrip, júregin saǵynysh kernemese ol óz aýylynyń da qadirin bilmeıdi. Qıyr Shyǵys meniń aýylymnyń, aǵaıynnyń qadirin bildirgen, Otanymnyń oıy qyryn tanytqan, onyń kóp ultty urpaǵynyń ókilderimen týystastyryp, dostastyrǵan uly ýnıversıtetim, mektebim boldy. Ómirdiń qıly-qıly qıynshylyqtarynan jan-jaqty sabaq berip shyńdaǵan ustazym da sol Qıyr Shyǵys der edim.

Ózgesin bylaı qoıǵanda, onyń tabıǵatynyń ózi bir mektep qoı. Ońtústiktiń jyly jaz, jylymshy qysyna úırengen adam alǵashynda, Qıyr Shyǵystyń kúz ben qysyna kóndige almaı qınalady. Al oǵan kóndiktiń-aq quryshtaı bolyp shyńdalyp shyqtym deı ber. Al jazynyń ózi jańbyrdan kóz ashtyrmaıdy. Maıdan bastap avgýstke deıin tórt aı tóbeńnen sorǵalaǵan sý súıegińnen ótedi. Soǵan qaramastan soldat joryqta júredi. Kúni boıy tolarsaqtan saz keship kelip, keshke, jańbyrdyń astynda otyryp, joryq qazanynan as ishedi. Túnde, jańbyrdyń astynda jatyp, tynyǵyp uıyqtaıdy Tańerteń, jeldirte aıdaǵan topty túıedeı bop tóbeńnen jóńkilgen bulttardyń jer yzǵan shýdalarynan ustap, nemese jantaıa jaýǵan jańbyrdyń keregesin tepkilep, taǵy da ilgeri tartasyń. Tap bergen jaýdan Otandy qorǵaý úshin osylaı ázirlenesiń. Eger tórt aı boıy kendir arqandy sýǵa salyp qoısań ol shirip ketedi. Al adam shynyǵyp, shıraı beredi eken. Ol úshin adam óziniń bir jibin ishten únemi shıratyp otyrýy kerek. «Jaýyn — jazdyń silekeıi», «Jaýynnan qoryqqan jaýǵa jem bolady» dep, qajymaı qaırattana berýi qajet.

Al Qıyr Shyǵystyń qysy qandaı deseńshi! Sý qosylmaǵan taza spırt iship kórgeniń bar ma ózińniń? Bolsa eń alǵash sonyń júz gramyn baıqamaı tartyp jibergende tynys ornyń bitelip qalǵan sıaqtanyp, sasqalaqtamap pa ediń? Dál sondaı bolyp, Qıyr Shyǵys aıazy tynysyńdy taryltyp, dem aldyrmaı, apshyńdy qýyra kep jónelgende janyńdy qoıarǵa jer tappaısyń ǵoı, shirkin. Biraq ol alǵashqy kúnderde ǵana solaı bop kórinedi, artynan oǵan da úırenip ketesiń.

VI

Birde batareıany bastap, taktıkalyq sabaq ótkizý úshin qalyń ormanǵa qaraı kirip kele jattym. Aınala appaq qar, aıaz alpys gradýsqa jýyq edi. Aıaq astynan kún kúrkiregen sıaqtanyp, bir nárse shatyr ete qaldy. Jazǵy jaýynda aspandy qaq jaryp ótip, jaqyn tusqa naızaǵaı kelip túskendeı boldy. Dúrsildegen dybysy dúnıeni solqyldatyp jiberdi. Atym da jarq berdi, ózimniń de zárem ushyp ketti. Qysty kúni kún kúrkiremeıdi. Ol kezde bombanyń jarylysyn estigemiz joq. Sondyqtan jer jarylǵan eken dep, aınalama alaqtaı qarap, atymnyń tizginin tarta berdim. Ondaǵy oıym jer jarylsa atym alyp qashqan kúıi sol jaryqqa qoıyp ketpesin degenim. Sóıtsem oń jaqta, júz. metrdeı jerde appaq qar aspanǵa quıyndaı shanshylyp tur eken. Jerden lap etip aq tútin kóterilip, sol kóterilgen jerine tómendep, qaıtadan shóge bastaǵanǵa uqsady. Onyń aınalasyndaǵy aǵashtar satyrlap, birine-biri ún qatqan ispettendi. Satyr-sutyr birdeńeler bizdiń janymyzǵa da taqaý kelip, aq qarǵa súńgip jatty. «Ananyń bireýin alyp kel dep at qosshymdy jumsap edim, aǵashtyń barmaqtaı-barmaqtaı eki-úsh synyǵyn alyp keldi... Sóıtsek ol aıazdyń qysymynan bytshyt bop jarylyp ketken úlken qaraǵaı eken. Shaýyp baryp onyń ornyn kórdik. Tek arsa-arsa bolyp aǵaryp, sozsań qushaǵyń áreń jeterlik túbir ǵana jatyr. Onyń qazdıǵan qyryq metrlik tulǵasynan túk te qalmaǵan, aıaz qysymymen shrapnelshe shashyrap jan-jaqqa ushqan da ketken. Maǵan alǵashynda aspanǵa kóterilgen aq quıynǵa uqsap, odan soń shógip bara jatqan aq tútin tárizdenip kóringen sol jarylǵan qaraǵaıdyń butaqtarynyń qary eken. Dińgegi opat bolǵan butaq beısharalar jaqyndaǵy aǵashtarǵa asyla salbyrap qalypty.

Budan keıin de biz talaı aǵashtyń ajaly aıazdan kelgendiginiń kýási boldyq. Qaraǵaılardyń aıazǵa shydamaı san ret aspanǵa raketasha atylǵanyn kórdik. Odan buryn kúzde daýyl qulatyp, jerge bas uryp, kóldeneńdep sulap jatqan talaı báıterekterdi kezdestirýshi edik. Jyǵylǵan aǵash jolymyzdy bógep, olardy aınalyp ótip, álek bolatynbyz. Soǵan qaraǵanda bul eshkimge ıilmesten tik turyp opat bolǵan ásem ólim eken-aý dep san oılaǵanym bar. Umytpasam, dápterlerimniń birinde qatty aıazda tik turyp ólgen qaraǵaıdy madaqtaǵan óleńim de bolsa kerek. Biraq onyń qaı dápterde ekenin saǵan qazir taýyp kórsete almaımyn men.

Sonymen birge Qıyr Shyǵystyń qysta soqqan yzǵyryq jeli jáne esimnen ketpeıdi. Jaıaý júrgen adam jeldiń ótine onsha urynbaıdy. Onyń ústine ol óz qımylymen ózi jylynyp otyrady. Kóresini at ústindegi adam kóredi. Atqa jekken zeńbirekterińdi súıretip, raschettardy oǵan jaıaý ilestirip joryqta júrgeninde, kolonnanyń basynda at ústinde kele jatqan saǵan aldyńnan soqqan yzǵyryq keýdeńnen naızadaı qadalady-aý kelip. Qyryq naıza birden suqqylap jatqandaı bolady. Shınel men fýfaıkanyń aıazǵa áli kelgenimen, yzǵyryqqa shamasy jetpeıdi.

Óstip qınalyp júrgende bir kúni polk magazıninde shıyrshyqtaýly kleenkaǵa kózim tústi. Kádýilgi dastarqan etip stolǵa jabatyn kók ala shaqpaqty kleenka. Sodan bir bes metrin satyp alyp keldim de, atqosshym ekeýimiz sertek tigýge kiristik. Kelesi joly sol sertekti gımnasterkanyń syrtynan kıip alyp edik, kóziń jamandyq kórmesin, raqat boldy da qaldy. Kleenka degenińiz yzǵyryq jeldiń naızasyn denege darytpaıtyn ejelgi batyrlardyń aq saýytynan, nemese handar kıgen kireýkeden kem emes eken. Sodan soń magazındegi qalǵan kleenkany óz aqshama satyp ákeldim de, sertek etip tigip, ishterińnen kıip alyńdar dep, batareıanyń zeńbirek atyna minetin jigitterge úlestirip berdim. Osydan keıin kúni boıy júrsek te men at ústinen túspeımin. Basqa komandırler aldan soqqan jelge shydamaı, attarynan qaıta-qaıta domalap túsip, jaıaý júgiredi.

Bir kúni komandırlerdiń biri:

— Baýyrjan, sen únemi shanshylyp at ústinde otyrasyń. Myna yzǵyryq jeldiń ótine qalaı shydaısyń? — dep surady. — Senin boıynda ózgeshe qur qupıa kúsh bar ma osy?

— Bar, — dedim men. — Ol qupıany men saǵan kazarmaǵa barǵan soń kórsetemin.

— Ras pa?

— Ras

Kazarmaǵa kelgen soń men oǵan ishimdegi kleenka sertekti kórsettim. Sodan keıin ózge ofıserler de ishterinen kleenka sertek kıip júretin boldy.

Biz Sibirdiń aıazynda osylaı shyńdaldyq qaraǵym. Keıin, Moskva túbindegi soǵystarda sol shyńdalýdyń shapaǵatyn san ret kórdim. Qıyr Shyǵystyń qatty aıazdarynda shynyqqan maıly Moskva túbindegi sýyqtar ózimizdiń ońtústiktiń jylymyq qysy sıaqty ǵana bop qaldy. Men onda qolymdy bıalaıǵa suqpastan aıaǵyma ylǵı hrom etik kıip júrdim. Másele etikte nemese qolǵapta emes. Meniń búkil isimde, minezimde barsha áreket, qımyl-qaıratymda, tıtteı de bolsa, sol shyńdalýdyń izi, áseri jatty. Jaz boıy jaýatyn jaýyndar da, ókpege naızadaı qadalǵan qatty jelder de, tik turyp «ólgen» qaraǵaılar da esime tústi. Sonyń bári maǵan bergen tabıǵat mektebiniń sabaǵy eken-aý dep, meni qıyndyqqa kónbis etip tárbıelegen bir ustazymnyń Qıyr Shyǵys bolǵanyn maqtanysh etip júrdim. Al Orta Azıanyń jyly jaǵynda ósip, Qazaqstan men Sibirdiń sýyǵyn kórmegen jigitterdiń qysta qalaı búrseńdegenderin maıdanda sen óziń de talaı ret kórgen shyǵarsyń. Meniń áskerge alynǵan jyly jaqtyń azamattaryn sýyq jaqta shyńdaý kerek deıtinimniń mánisi, mine, osy, qaraǵym.

— Al endi sen kishkene dem ala turǵyn. Men qazir keleıin, — dep Baýkeń ornynan turyp, esikke qaraı bettedi. Denesi áli de tip-tik. Tek tebindep shyqqan býryl shashty basyn ǵana sál eńkeıte ustap barady. Iyǵy da qýshımaǵan, boıy da shókpegen. Shynynda da, osynyń bári áskerı tárbıeniń arqasy-aý dep oıladym ishimnen. Osy arada erterekte estigen «Boıy bar bizden góri bıigirek» degen óleń joly esime túse ketti. Bul Baýkeń týraly óleń edi. Ony shyǵarǵan qazaqtyń ardager aqyny Qasym Amanjolov bolatyn. Ol óleńdi biz sáti túsip aqynnyń óz aýzynan estip, qolma-qol kóshirip alǵanbyz.

VII

1948 jyly avgýst aıynyn ishinde «Qazaqstan pıoneri» gazetiniń redaktory Moskvaǵa bir jyldyq oqýǵa ketip, onyń ornyna Amantaı Baıtanaev qaldy. Amantaı, KazGÝ-de birge oqıtyn tanystyǵy boıynsha, meni gazettiń pıoner jáne mektep bólimine meńgerýshi etip qabyldady. Ol jańa oqý jyly bastalýǵa on shaqty kúndeı qalǵan ýaqyt edi. Amantaı meni qabyldaı sala buıryq berdi. Gazettiń birinshi sentábrde shyǵatyn nomerine bir jaqsy aqynnyń jaqsy óleńin ázirle, búginnen bastap zakaz ber dedi.

Bólimde menen basqa Almabek deıtin qolaǵashtaı murnynyń astyna tekshelep murt qoıǵan taǵy bir jigit bar eken. Soǵan kelip aqyldasyp, óleńdi kimge zakaz beremiz dep edim, ol birden Qasymǵa berý kerek dedi. Ózi de óleń jazatyn Almabek, Qasymmen tanys bolýy kerek, ol óleńdi aqynnyń úıine baryp, erteń jazdyryp ákelemin dep maǵan ýáde etti. Biraq erteńinde aqynnyń óleńin emes, ýádesin ákeldi. Senderdiń gazetteriń balalardyń gazeti ǵoı, bala uǵymyna laıyqtap bir óleń jazyp, redaksıalaryna ózim aparyp bereıin depti. Baýyrjan týraly bir keremet óleń jazǵan eken, Qasym maǵan oqyp berdi dep, Almabektiń aýzynyń sýy quryp otyrdy.

Kelesi kúni bólmemizge Qasym kirip keldi. Ol kezde redaksıanyń eki bólmesi ǵana bolatyn da, onyń birindi ońasha redaktor, ekinshisinde mashınıstkamen qosa barlyq qalǵan apparat otyratyn. Qasymdy syrtynan jaqsy biletin biz ornymyzdan tegis atyp turdyq. Aqyn sypaıy ǵana bas ızep, bárimizben amandasty. Sodan soń basqalarymyzdyń bárimizge bir-bir qarap alyp, birden Almabekke qaraı aıańdady. Onyń qasyna otyryp, ákelgen eleńin oqýǵa kiristi. Biz tym-tyrys bop tyńdaı qaldyq. Úsh shýmaqtan turatyn óleńniń mazmuny mynadaı eken. Jetpistegi shal jeti jasar nemeresin jetektep mektepke qaraı ákele jatady. Mektepke jetkenshe asyǵyp shal súrinip, bala júgirip keledi. Mekteptiń qasyna toqtaı qalyp atasy nemeresine taǵy da aqylyn aıtady: jaqsy oqy, aqyldy bol deıdi. Mektepten keler zaman shýyndaı bolyp, jas baldyrǵandardyń dúbiri estiledi. Nemere atasynyń qolynan sytylyp, júgirip baryp solarǵa qosylady. «Jeti ketti júgirip, jetpis qaldy úńilip» dep óleń aıaqtalady.Aqyn óleńin óziniń jińishke daýsymen asyqpaı maqamdap oqyp shyqty da, «jetpis qaldy úńilip» degennen keıin, sol shaldyń beınesin bizdiń kóz aldymyzǵa elestetkisi kelgendeı, moınyn soza túsip, bizdiń betimizge taǵy da bir-bir qarap ótti.

— Óleń osy. Senderge bul unaı ma, unamaı ma, bilmeımin, — dedi ol sodan soń.

— Unaıdy.

— Óte jaqsy.

— Naǵyz bizdiń gazetke laıyq óleń, — destik biz.

— Aqyn shabyttanyp qaldy.

— Endeshe alyńdar, — dep mashınkaǵa basylǵan nusqasyn usyndy.

— Óleńdi aqynnyń qolynan alyp jatyp Almabek:

— Aǵa, keshegi «Baýyrjan» degen óleńińizdi oqyp berińizshi bizge ,— dep qolqa saldy.

Qasym bálsingen joq. Kostúmniń ishki qaltasyna qolyn suǵyp, tórt búkteýli qaǵaz alyp, ony jazyp aldyna qoıdy da, jańaǵydan ózgeshe ıntonasıa, ózgeshe pafospen oqı jóneldi. Biz buryn Baýyrjandy kórmegen edik. Óleń oqylyp bolǵanda Baýyrjan qasymyzda turǵandaı bop kórindi.. Óleńniń kúshi bizdiń tilimizdi býyp tastaǵandaı bolyp, qapelimde eshqaısymyz lám deı almaı qaldyq. Jastyq batylsyzdyǵymyzdan ba, álde tájirıbesiz shalalyǵymyzdan ba, kim bilsin, bul óleńdi qashan, qalaı shyǵardyńyz, Baýyrjandy kórip pe edińiz? — dep te suraı almappyz. Tek «Rahmet, aǵa!» deýge ǵana shamamyz keldi. Aqyndyq qýatynyń áserin anyq sezingen Qasym oqyp bolǵannan keıin qaǵazdaryn qaıta búktedi de:

— Má, osy danany saǵan syıladym, — dep Almabekke berdi. Sodan kenin aqyn qyrandaı qomdanyp ornynan turdy da:

— Qosh bolyńdar dep, keýdesin tik ustap bólmeden shyǵyp ketti.

Qasymnyń «Qazaqstan pıoneriniń» ótinishimen jazyp ákelgen óleńiniń aty «Jetpis pen jeti» edi. Úsh shýmaqtan turatyn sol óleń úsh bólimnen quralǵan kartına sıaqty bolyp, máńgi meniń kóz aldymda qaldy. Ylǵı birinshi sentábrde mektepke bara jatqan balalardy kórgen saıyn meniń oıyma jetpistegi shal men jeti jasar bala túsetin. Kóz aldyma redaksıa bólmesinen shyǵyp bara jatqan aqyn elesteıtin... Al Qasym ketisimen biz onyń Baýyrjan týraly óleńin birneshe dana etip mashınkaǵa bastyryp, qolma-qol jattap alǵan bolatynbyz.

— Baýkeń bólmege qaıta kelip kirgenshe, men ol óleńdi shýmaq-shýmaǵymen esime túsirip óttim.

— Ol óleń mynadaı edi:

Bir daýyl sapyrdy kep órt teńizin, Teńseltip temir topan dúnıe júzin. Betine týǵan jerdiń óshpesteı ǵyp Er jazdy óz qanymen júrgen izin!

Naq sol kez estidim men er dúbirin, Ataǵy atyn alyp keldi buryn. Ústinde týǵan eldiń turdy tolqyp: «Baýyrjan Momyshuly» degen bir ún.

Aqynnyń aq suńqardaı júregi bar, Alqyndym bir kórýge bolyp qumar. Kóktemde kúrkiregen kún daýsyn Jer estip, jelkildegen gúl yntyzar!

Qan maıdan qatalatyp shóldegende, Kez boldym jaltyldaǵan eki kólge Kól emes, kózderi ǵoı Baýyrjannyń, Elestep myń kóriner bir kórgenge.

Boıy bar bizden góri bıigirek, Tip-tik bop abyroıyn turǵan tirep.

Top jara kórinsin dep eki ıyǵy, Týǵan jer jaratypty ony irirek.

Oıy bar birde daýyl, birde jalyn, Teńizdeı tebirentken tereń janyn. Alǵandaı boıǵa jıyp bar qýatyn. Keshegi ózi keshken oqıǵanyń.

Keıde ol kók semserli generaldaı, Keıde ol kúı kóńildi aqyn jandaı. Ómirdiń ol sheti men bul shetine Óresi óren oıdyń tartylǵandaı.

Jan uqpas jumbaq emes bir jasyryn, Aıtady ol tike qarap jurtqa syryn. Jaratpas jamap-jasqap jurt eskisin, Soǵady óz dúkeni sóz asylyn.

Oıy bar qıalynyń qanatynda, Adaspas aparyp bir salsań tyńǵa... Bir dáýren oınap-kúlip otyrǵany, Jaltyldap eki kózi qarsy aldynda.

Batyrym — Baýyrjanym!» deıdi halqym, Alyp ush aqyn júrek erdiń danqyn Keleshek kele jatyr kóremin dep, Tik basyp týǵan jerde júrgen qalpyn.

Aǵamyz ataǵyna asqar taý teń. Jaý kelse — jaý búırekteı eter jáýkem Emendeı eregeser surapylymen, Basymen bultty jaıpap bizdiń Baýkeń!

Bul óleń bólmede ońasha otyrǵan meni edáýir oıǵa qaldyrdy. Qasym aqyn Baýyrjannyń Otan soǵysy kezindegi erligin, ózi kórgen kelbetin tamasha etip sýrettep ketken. Sonymen birge ol: «Keleshek kele jatyr kóremin dep, tik basyp týǵan jerge júrgen qalpyn» dep, ózgelerge de mindet artqan. Batyrdyń ómiriniń árbir sátin qalt jibermeı qadaǵalap, ózi sıaqty etip, qaǵazǵa túsirip ketýdi basqalarǵa paryz etken. Ol aqyn joq búgin. Ol batyr ortamyzda júr qazir. Biraq basqalar ketken jaqqa batyr da ketedi. Halyq úshin qaltqysyz qyzmet etken Baýyrjannyń ózi úshin oǵash basqan jerleri kóp. Bireýge unaǵan, bireýge jaqpaǵan jaılary bar. Batyrdyń batyl ómiriniń uzyn urǵa, jeke detaldaryn jurtqa jetkizý jónindegi aýyr mindetke men arqamdy tosyppyn. Ol júkti tıisti jerge jetkize alamyn ba? Baýkeńniń kóbine túzý, keıde shalys basqan izderin qýalaımyn dep júrip súrinip ketpeımin be? Sonda: «Qolyń kótere almaıtyn shoqpardy belińe qystyrma» dep bireýler azý tisin aqsıta kórsetip turmaı ma maǵan? Bul óleńdi «Qazaqstan pıoneri» gazetiniń aıadaı bólmesinde qudiretti uly aqyn Amanjolovtyń óz aýzynan estigen sátte sodan jıyrma bes jyl keıin men de Baýkeń týraly birdeńe jazarmyn dep oılappyn ba, sirá. Alǵashynda bul shaǵyn ocherk jazý úshin ǵana kolǵa alynǵan is edi. Biraq sol maqsattan týǵan dúnıe ocherktiń besigine syımady. Odan aýmaqtyraq nárse jazý qajet boldy. Osy nıetpen Baýkeńmen birge ósken, qatar qyzmet etken kóptegen adamdarmen sóılestim. Onyń týyp ósken jerin de izdep baryp kórdim. Zamandastarynyń aýzynan shyqqan árbir sózdi, Baýkeń jaıyndaǵy el ishindegi árbir ańyzdy birin qaldyrmastan qaǵazǵa túrtip alyp otyrdym. Sonda meniń kózim jetkeni Baýkeń týraly ańyz dep aıtylyp júrgenderdiń bári de shyndyq: bolǵan oqıǵa, istelgen is, aıtylǵan sózder eken. Jáne bul ańyzdardyń barlyǵy da Baýkeńniń áskerden bosaǵannan keıingi nemese onyń áskerde júrip el arasyna kelgen kezdegi minez-qylyqtaryna baılanysty. Sonda bizdiń bul kitapty shúý basynda «Aqıqat pen ańyz» dep ataǵanymyz durys bopty. Aqıqat batyrdyń áskerdegi ómiri de, ańyz — onyń azamattyq ómiri ıaǵnı el ishindegi erkelik qylyqtary eken. Osy aqıqat pen ańyzdy anyqtaı, tolyqtaı túsý maqsatymen, minekı, Baýkeńe búgin taǵy keldim.

VIII

Men osylaı dep otyrǵanda aýyz bólmeden Baýkeń kirip kele jatty. Qasym: «Aǵamyz ataǵyna asqar taý teń, jaý kelse — jaýbúırekteı eter jáýkem!» dep jazǵan kezde bul kisi otyz segiz jasta edi. Ol shaqta Baýkeńniń tula boıy tolǵan qaırat bolatyn. Qazir osy kisiniń boıynda maǵan «Vstat!», «Molchat!» dep aqyrǵannan basqa ne qaldy eken dep, aqyryn onyń betine qaradym. Onyń edireıgen shashy, tikireıgen murty, shanshyla qaraǵan kózi qart batyrdyń boı qaıraty azaısa da, oı qaıraty áli de mol ekenin tanytqandaı edi. Ol ornyna otyryp jatyp, bylaı dep maǵan ún qatty.

Baýyrjan. Seniń endigi ańdyp otyrǵanyn meniń Chıstákovpen eń alǵash qalaı kezdeskenim ǵoı.

Avtor. Iá, Baýke.

Baýyrjan. Endeshe ary qaraı tyńdaǵyn... Áskerdiń alýan túrli oıynyn oınap, Otannyń tynyshtyq qamyn oılap júrip jattyq dedim ǵoı. «Shekara qulypta» degen qanatty sóz bizdiń Qıyr Shyǵys armıasynyń kolbasy Blúherdiń aýzynan shyqqan sóz edi. Vasılıı Konstantınovıch ol sózdi partıanyń on jetinshi sezinde aıtqan bolatyn. OKDVA-nyń dańqty tarıhy da, jaýyngerlik isi de shyndyqqa aınalǵan osy eki sózben beınelendi. Sondyqtan da ony quttyqtap, Stalınniń ózi telegramma berdi. Al Qorǵanys Halyq Komısary Klıment Efremovıch Voroshılov arnaıy saparmen Qıyr Shyǵysqa kelip qaıtty. Habarovsk qalalyq sovetiniń saltanatty májilisinde sóılegen sózinde ol Blúher joldastyń basshylyǵymen derbes Qıyr Shyǵys armıasy ózine júktelgen mindetti oıdaǵydaı aqtap shyqty degen bolatyn. Sol joly Voroshılov adal eńbegi úshin, revolúsıa isine sheksiz berilgendigi úshin, barlyq qaharmandyq qyzmeti úshin dep atap-atap aıtyp, Blúherdiń keýdesine óz qolymen Lenın ordenin qadaǵan tuǵyn. Ol 1931 jyly avgýsta bolatyn. Al 1938 jyly avgýsta Hasan kólinde shekarany buzǵan japon áskerlerin tas-talqan etip, OKDVA ózin taǵy da óshpes dańqqa bóledi... Biraq sol jyldyń kúzinde Blúher qaıǵyly qazaǵa dýshar boldy...

Al, saǵan bul áńgime Qıyr Shyǵystyń emes, Blúherdiń jyry bop kórinip otyrǵan bolar. Sózimniń bas jaǵynda men Qıyr Shyǵysty Blúhersiz kóz aldyma elestete almaımyn dep edim ǵoı. Sol aıtqanym aıtqan. Bul tek Blúherdiń jyry ǵana emes, adamgershiliktiń de jyry. Sonymen birge bul meniń saǵan aıtyp otyrǵan syrym da. Sen jazýshysyń, men obektimin. Al sen shyn jazýshy bolsań onda meniń jan tebirenisterimdi de bilýiń kerek. Óıtkeni:

Taǵdyr maǵan darytpady kóktemin. Uqtym bárin, ómir degen — ot dedim! Dushpandardan kóp atyldy maǵan oq! Taǵdyr ádil — meniń oǵan ókpem joq!

Túsinikti me saǵan?

Avtor. Túsinikti, Baýke.

Baýyrjan. Túsinikti bolsa sol!.. Sodan bir kúni taǵy da biz — at sportynyń komandalary arenaǵa shyqtyq. Bul jolǵy jarys rýbkadan ótetin boldy. Rýbka dep shaýyp kele jatqan at ústinen qylyshty ońdy-soldy sermep, jolǵa shanyshqan shybyqtardy shaýyp túsirýdi aıtady. Shanshylatyn shybyqtyń sany on úsh. Bul jarysta sol on úsh shybyqty tegis qıyp túsirgen ǵana ozady.

Buryn mundaı jarystarda komandany kánigi kavalerıs Dotoldiń ózi berýshi edi. Bul joly bizge komandany dıvızıanyń shtab bastyǵy bere bastady.

— Kombrıg qaıda? — dedim men qasymdaǵy komandırlerdiń birine.

— Kombrıg Dotol keshe qyzmetinen bosady. Onyń ornyna Chıstákov degen maıor komondır kelipti, — dedi ol.

Tóbemnen taǵy da bir shelek sýyq sýdy quıyp jibergendeı boldy. Óıtkeni Dotoldi sonyń aldynda ǵana kórgen bolatynmyn. Shtabqa jınalǵan bólimshe komandırlerine aǵalyq aqylyn aıtyp taratqan edi. Bul jolǵy sózin ol, Hasan kóliniń tájirıbesine negizdep, qyzyl áskerlerdiń joryq pen shabýyldan basqa árbir bos mınýtyń okop pen or qazýǵa jumsaýy kerektigin qatty eskertti. Onyń sonda aıtqan: «Okop — alynbas qamal», «Ordaǵyǵa oq tımeıdi» degen naqyl ispettes eki sózi erekshe esimde qalǵan bolatyn. Sol eki sóz, tipti, ómir boıy esimnen shyqqan emes. Minekı, osyndaı ustaz, aqylshy komandırińnen aırylsań qalaı qamyqpassyń...

Bir kezde bizdiń kezegimiz keldi. Óz adamdarymdy bastap, men arenaǵa tarttym. Aqboz attyń tizginin tarta ustap, shybyqtardy sart-surt otap kelemin. Óziń qylysh ustap kórip pe ediń? Ony qalaı silteýdi bilesiń be? Bilmeseń onyń da tolyp jatqan tásilderi bar. Aldymen sen bir metr uzyn qylyshtyń ushynan bastap tutqasyna deıin, shalǵy oraqtiki sıaqty, qylpyldap turǵan júz eken dep oılama. Olaı emes, qylyshtyń «ótkir ushy» dep atalatyn bir qarys basy ǵana ótkir. Shabatyn nárseńe sol jerin dál keltire silteýiń kerek. Jáne qylyshtyń nysanany qyrqyp túsýi tek shabýshynyń qol kúshine ǵana baılanysty emes. Oǵan úsh faktor kerek. Onyń birinshisi — attyń ekpini, ekinshisi — attyń dene aýyrlyǵy, úshinshisi — qylysh silteýshiniń qol qaıraty. Bul úsheýi bir-birine tyǵyz baılanysty. Shaýyp kele jatyp siltegen qylyshpen adamdy aıqara tilip túsýge bolady. Óıtkeni onda joǵaryda aıtylǵan úsh faktor birdeı ushtasady. Al aıandap kele jatqan at ústinen qylyshyńdy qandaı qushyrlanyp silteseń de jaıaý jaýdy oryp túse almaısyń jaraly etip qaldyrasyń. Sebebi onda attyń shabys ekpini men dene salmaǵy qatyspaı, syrtta qalady. At, árqashanda óz denesin ózi joǵary serpı shabady. Sekirgennen keıin onyń tabany jerge tıerge deıingi tómen qaraı basatyn salmaǵy bar emes pe? Mine, shapqan attyń sol tómen túsip kele jatqandaǵy salmaǵy men qylyshty silteý kúshi qatar kelýi kerek. Sonda sen shanshylǵan shybyqty da shık etkizesiń, jaýdyń jaıaý áskerin de tilip túsesiń. Túsinikti me endi saǵan? Túsinikti bolsa men Aqboz atpen yzǵytyp, jas shybyqty jaýdaı otap kele jattym. Arenanyń orta tusyna kele bergende kózimniń qalaı trıbýnaǵa qaraı burylyp ketkenin bilmeımin. Jańa komdıv alasalaý adam eken. Al Dotol uzyn boıly kisi edi. Onyń joqtyǵyn birden sezdim de, kóńilim birtúrli bolyp ketti. Dereý ózimdi ózim qataıtyp, kelesi shybyqty shabýǵa yńǵaılana atymnyń qos búıirine shpordy qadap kep qaldym. Osynyń bári qas qaqqansha boldy. İlezde qylyshym da kúnge shaǵylysa jarq ete tústi. Sol-aq eken ıpodrom toly jurt dý kúldi. Ne bop qaldy dep jalma-jan eki jaǵyma kezek qaradym. Sóıtsem, komdıvtiń qaıǵysyna kúıinip, shpordy qattyraq basyp jibersem kerek, at quıryǵyn shoshań etkizgende men quıyrshyqtyń dál ushyn shybyqpen qosa oryp jiberippin. Árıne, mundaı jarystar kezinde attyń quıryǵyn, qulaǵyn shaýyp alý degen úlken masqara. Sol masqara bolǵan qalpymda men qalǵan shybyqtardy da tegis minsiz otap túsirdim. Biraq ol esepke alynbady.

İH

Sol kúnniń erteńinde bizdiń 306 polktyń komandıri polkovnık Kovalenko da aýysyp ketti. Onyń ornyna Jýravlev degen maıor keldi. Sóıtip, bizdiń 105 atqyshtar dıvızıasy maıorlar basqarǵan dıvızıaǵa aınaldy.

Osy kúnderdiń birinde men dıvızıa shtabyna shaqyryldym. Chıstákovqa barasyń dedi.

Bul tegin shaqyrý bolmady dep oıladym. Baıaǵyda bir jeńgemiz aǵamyz uraıyn dep shoqparyn ala júgirgende: «Óıbý k...... tıse kóndik, basqa tıse óldik qoı endi» dep basyn qorǵap, bóksesin tosa bergen eken deıdi. Sol jeńgemiz aıtqan ekiniń biri bolar dedim de, quıryǵynyń kishkentaı jarasyn myqtap tanyp tastaǵan Aqboz atqa er saldym. «E, janýar, — dedim oǵan ishimnen, — úsh jyl jan serigim bolyp ediń, meniń saǵan ókpem joq. Osy oıdan keıin Aqboz at ishin tartyp, kúrsinetin shyǵar dep edim. Ol óıtpedi. Eki kózi shoqtaı jaınap, basyn qaıta-qaıta shulǵyp, meniń tez arqasyna shyǵýymdy tilegendeı, tyqyrshyq atty. Atam qazaq emes pe, atymnyń bul minezin jaqsylyqqa joryp, dıvızıa shtaby qaıdasyń dep, joryta kep jóneldim.

Biraq ol at ta, men adammyn ǵoı. Adam bolǵan soń oılaýǵa mindettisiń. Birazdan keıin aq bozdyń basyn tejep, aıańǵa kóshirdim de, qalyń oıǵa kettim.

Óstip jele-jortyp kele jatqanda eń aldymen men Qıyr Shyǵysqa attanarda alaqanyn jaıyp, aq saqaly jelkildep aq batasyn bergen ákem eske tústi. Odan keıin Qarataý men Alataý kezek kóz aldyma keldi. Bulaqtary syldyraǵan, aǵashtarynyń japyraqtary sybdyraǵan Almaty elestedi. Osyndaı eki udaı oımen shtabqa jettim.

Maıor Chıstákov kóziń kisige shúıire qaraıtyn, úshkir tumsyq úshkir ıekti tórtbaq sary kisi eken. Ol meni ne ashýly, ne ashýsyz emes kúıde qarsy aldy. Men buıryq boıynsha kelgenimdi aıtyp, raport bergennen keıin, bas-aıaǵyma baıyppen qarap aldy da, otyrýǵa ruqsat etti. Komdıvtiń stolynan búırekteý ekinshi stoldyń basynda bir aǵa leıtenant otyrdy.

— Ótken jolǵy jarysta attyń quıryǵyn shapqan batyr sizsiz ǵoı? — dedi Chıstákov sodan soń.

— Dál solaı.

— Men sonda sizdi jaıaý áskerge jibereıin degen oıǵa kelip edim.

— Yqtıar ózińizde, joldas maıor.

— Biraq siz atqa mine biledi ekensiz. Burynǵy jarystarda jaman baǵa almapsyz.

E, bul meniń Blúherden saǵat alǵanymdy betime basaıyn dep otyr eken dál oıladym da:

— Dál solaı, — dedim taǵy da.

— Degenmen, siz sıaqty kánigi kavalerıske at quıryǵyn shaýyp tastaý degen kezdeısoq is emes qoı. Shynyńyzdy aıtyńyzshy sol sátte bir nárse oılaǵan joq pa edińiz?

— Dál solaı, joldas maıor.

— Ne oılap edińiz? Tek qana shynyńyzdy aıtyńyz. — Maıor maǵan tesile qarady. Aspandaı móldir kókshil kózinde tunyp turǵan oı bar eken. «Shynymdy aıtsam, shynymdy shynjyr ǵyp baılap alasyń-aý» dep bógelip qaldym. Osy kezde oıyma ákemniń eki sóziniń birinde «Ólseń de ótirik aıtpa» dep jıi aıtyp otyratyn ósıeti tústi.

— Komandırlerim esime túsip ketip edi, — dedim men de oǵan tike qarap.

— Olardy jaqsy kóretin be edińiz?

— Iá.

— Ne úshin jaqsy kórdińiz?

— Ádildigi úshin, áskerı ónerge jetiktigi úshin, jaýyngerdiń janyn uǵa biletin zerdeliligi úshin, — dedim men ár sózimdi naqtylaı aıtyp.

— Zerdeliligi úshin, — dedi ol meniń eń sońǵy sózimdi, ne keketkeni, ne maquldaǵany belgisiz, qaıtalap aıtyp.

— Bilemin, joldas maıor. Siz shynyńyzdy aıt degen soń aıtyp turmyn. Jáne meniń halqymda «Ólseń de ótirik aıtpa» degen maqal, ósıet sóz bar.

— Halqyńyzdyń taǵy qandaı maqaldaryn bilesiz?

— «Jan — arymnyń sadaǵasy», «Óz elimniń basy bolmasam da, saıynyń tasy bolaıyn», «El jaýsyz bolmaıdy, jer taýsyz bolmaıdy» t. b., joldas maıor. Meniń halqymnyń maqal-mátelderin túgel jınap bastyrsa, bes tomnan asady. Biraq onyń bári tegis hatqa túspegen.

— Ýstavty da halqyńyzdyń maqalyndaı bilesiz be?

— Armıa meniń ekinshi anam, joldas maıor. Ananyń áldıin bilmegen — ul bolmaıdy, Ýstavty bilmegen — soldat bolmaıdy.

— Men sizdiń shynshyldyǵyńyzdy syılaımyn, — dedi oılanyp otyryp maıor. — Biraq budan bylaı tilińizdi tisińizben qulyptap ustańyz. — Sodan keıin ol túsin sýytyp, maǵan suq saýsaǵyn bezedi.

— Túsinikti, joldas maıor.

— Al sizdi attyń quıryǵyn shaýyp alǵanyńyz úshin men jazalaýǵa tıispin. Atyńyzdy lazaretke ótkizesiz. Onyń quıryǵy jazylǵansha ózińiz jaıaý júresiz.

— Qup, joldas maıor.

— Nemen keldińiz?

— Sol atpen, joldas komdıv.

— Osy aradan sizdiń polkqa deıin neshe shaqyrym jer?

— On shaqyrym.

— Soǵan deıin atyńyzdy jetektep jaıaý baratyn bolasyz. Aıaq artpaısyz.

— Qup.

Kún jaýyn, jer batpaq edi. Atymdy shylbyrynan jetektep, tolarsaqtan saz keship, sharshap-shaldyǵyp polkke keldim. Meni ańdyp, artymnan erip otyrǵan eshkim de joq, shtabtan bylaı shyǵa atyma minip alýyma da bolatyn edi. Biraq men Aqbozǵa aıaq artpadym. Ol meniń qoryqqandyǵym da, qýanǵandyǵym da emes. Qanǵa sińgen ádildiktiń, adaldyqtyń zańy solaı edi. Mine Chıstákovpen men eń alǵash osylaı tanysqanmyn. Onyń kisige shúıile qaraıtyn ótkir kózi, úshkir tumsyǵy men úshkirleý ıegi kóz aldymda saqtalyp qaldy.

Sodan keıin ol bir kúni bizdiń polkqa keldi. Polktyń ofıserler quramymen tanysty. Ózi jıyrma jylǵa jýyq jaıaý ásker sapynda tárbıelengen kisi ǵoı: týrnık, snarádtyń baryp turǵan sheberi eken. Bizge emtıhandy da sodan bastady.

Polk komandıri Jýravlev bir-birlep ofıserlerdiń famılıasyn, shenin, qyzmetin aıtyp turady. Chıstákov kezegi kelgen ofıserdi ne týrnıkke, ne brýsqa shaqyrady. Aldyna et jeńdileý bireý kelse, ony saǵatyna qarap turyp jaıaý júgirtedi.

Bir kezde Jýravlev:

— Leıtenant Momyshuly, batareıa komandıri, — dep meniń aty-jónimdi atady. Tabanymmen jerdi teserdeı tepkilep, áskerı adymmen maıorǵa úsh adym qarsy kelip toqtadym. Chıstákov betime qarap sál turdy da:

— Leıtenant, anada polkqa deıin jaıaý keldińiz be? — dedi sál kúlimsirep.

— Dál solaı! — dedim men kúlmesten.

— Men sizge senemin, — dedi maıor basyn ızep. — Jaı surap jatyrmyn.

Sodan keıin ol týrnıkke qaraı ıegin nusqady da:

— Kúnshe dóńgele!— dep buıyrdy maǵan.

Maıordyń «men sizge senemin!» degen sózine rýhtanyp kettim de, jolbarystaı yrǵyp týrnıkke sekirdim. Sart etip eki qolym temirge tıisimen eki aıaǵymdy biriktirip, uzyn denemdi alǵa qaraı naızadaı siltep kep qaldym. Sodan doń, kózdi ashyp jumǵansha lyp etip týrnıkke kóterildim de, kún bop dóńgelendim. Solnse jasaǵanda biraq ret aınalý kerek. Óıtkeni ol aýyr nomer. Al men týrnıkte mashınanyń dóńgelegindeı zyryldadym. Sodan soń qarǵyp jerge tústim de:

— Men Sizdiń aıtqanyńyzdy oryndadym, joldas maıor, — dedim.

— Óte jaqsy, — dedi maıor.

Kóp uzamaı Chıstákov meni qaıtadan dıvızıa shtabyna shaqyrtty. Bardym.

— Atyńnyń quıryǵy jazyldy ma? — boldy onyń maǵan birinshi qoıǵan suraǵy.

— Dál solaı, — dedim men qysqasha jaýap berip.

— Demek, eski jara bitti degen sóz ǵoı?

— Mal dárigeri solaı deıdi, joldas maıor.

— Onda mal dárigerine raqmet. Al áńgime bylaı, — dedi komdıv túsin jylyta sóılep. — Sen artılerıany jaqsy bilip aldyń, basqarý vzvodynda boldyń, batareıa komandırisiń. Sen sıaqty jas komandırlerdiń artılerıanyń ǵana emes, jaıaý áskerdiń de júıe-júıesin bilýi qajet. Sol sebepten seni batalón shtabynyń bastyǵy etip, 267-ish polkqa jibergeli otyrmyn. Qarsy emespisiń?

— Qarsy emespin, — dedim men. «Ónerdi úıren de — jıren» jáne «Kerek tastyń aýyrlyǵy joq» degen qazaq maqaly bar. Artıllerıst ónerin úırengenim ras. Artılerıada júrip kavalerıs te boldym. Endi buny da bilýge yqylastymyn. Otan qorǵaý úshin kerek ónerdiń bárin de bilýimiz abzal ǵoı.

— Durys aıtasyń, — dedi Chıstákov qýana kúlimsirep. — Sen meniń oıymdy dál túsinip tursyń. Shtab óneri armıadaǵy eń úlken óner. Men seni sol ónerdi úırenýge jiberip otyrmyn. Saǵan ázirge kórsetetin qolma-qol kómegim mynaý ǵana. — Ol stolynyń tartpasyn ashyp, maǵan B. M. Shaposhnıkovtyń «Armıanyń mıy» deıtin ataqty kitabyn usyndy. — Osyny oqyp, artynan maǵan qaıtaryp bergin.

— Senimińizge raqmet, — dep basymdy ızedim de, komdıv usynǵan kitapty aldym.

Ivan Mıhaılovıch meni ekinshi bólmege ózimen birge shaı ishýge shaqyrdy. Shaı ústinde ol óz ómirinen, óz tájirıbesinen biraz jaılardy áńgime etip aıtty. Men onyń ózime baılanysty qoıǵan suraqtaryna qysqa ǵana jaýap berip otyrdym.

Sóıtip, men batalón shtabynyń bastyǵy bolyp joǵaryladym. Senbeseń myna kýálikti oqy, — dep Baýkeń qasyndaǵy papkadan bir qaǵazdy sýyryp alyp, meniń qolyma ustatty da, ózi qaıtadan shylym tartýǵa kiristi.

Men qaǵazdy alyp, oqyp shyqtym. Mashınkaǵa basylǵan kýálikte bylaı dep jazylypty:

KÝÁLİK

Berildi Baýyrjan Momyshuly joldasqa, sebebi ol Jumysshy-SHarýa Qyzyl Armıasynyń kadrynda 267 atqyshtar polkynda batalón shtabynyń bastyǵy bolyp qyzmet isteıdi.

Kýálik merzimi 1940 jyldyń 1 maıyna deıin. Adres: Prımore ólkesiniń Ýssýrıı oblysy.

267-shi atqyshtar polky shtabynyń bastyǵy Kopqarev».

Kýálikti oqyǵannan keıin onyń shtempiline kez júgirttim. Onda mynadaı sózder bar eken: «SSSR —JSHQA. 105 atqyshtar dıvızıasynyń 267 atqyshtar polky, sap qyzmeti bólimi. 14 dekabr 1939 j. № 14/1239 Chernátın pos.»

Kýáliktiń barlyq sózderin tegis dápterime kóshirip aldym da, qaǵazyn Baýkeńniń ózine qaıtaryp berdim.

Avtor. Sendim, Baýke.

Baýyrjan. Senseń sol. Al endi saǵan Chıstákovpen odan keıingi jolyqqanymdy aıtaıyn.

Ivan Mıhaılovıch degen kisi syrt tulǵasyna, sóz álpetine qaraǵanda ushqary minezdi adam sıaqty kórinetin edi. Al shyndyǵynda ol úlken oıdyń da, mol tájirıbeniń de adamy bolatyn. Olaı bolatyn sebebi bar eken. Burynǵy Tver gýbernıasy, qazirgi Kalının oblysynyń perzenti Ivan Mıhaılovıch on jeti jasynda ózi tilenip soldatqa ketipti. Sodan on bes jyl boıyna bir polkta bolyp, polk komandırine deıin kóteriledi. Jıyrmasynshy jyldar komandırleriniń aıaqtaryna shárkeı kıip júretin qıyn-qystaý kúnderiniń bárin de basynan keshiredi. Komdıvtiń:

Bir rotadaǵy 4 - 5 komandırge bir par ǵana etik tıetin de, ony biz kezekpen kıýshi edik, — degen sózin óz qulaǵymmen estigenmin.

Otyz altynshy jyly saýatty, tájirıbeli komandırler iriktelip, Qıyr Shyǵysqa jiberilgende Chıstákovke de 92 atqyshtar dıvızıasyna joldama beriledi. Dıvızıa shtaby operatıvtik bóliminiń bastyǵy bop birneshe jyl qyzmet isteıdi. Sodan bizdiń 105-shi dıvızıaǵa komandır bop keldi ǵoı.

Ivan Mıhaılovıch ózi de óte tártipti kisi eken, ózgeden de tártipti qatań talap etti. Ol kisi jeńistiń tórt sharty bar dep esepteıtin. Ol sharttar: 1) jaǵdaıdy dál uǵý; 2) tez, ári durys sheshim qabyldaý; 3) shtabtyń iskerligi; 4) soldattyń erligi men tabandylyǵy deıtin. Dıvızıadan keter-ketkenshe osy máselelerge únemi nazar aýdaryp otyrdy. Óziniń iskerligi, jigerliligi, mol tájirıbemen ushtasqan bilimniń arqasynda Ivan Mıhaılovıch bizdiń dıvızıadan korpýs komandıriniń orynbasary bolyp joǵarylap ketti.

Sodan keıin men Chıstákovpen 1942 jyldyń basynda qaıtadan kezdestim. Endi maıor emes, general-maıor Chıstákovpen júzdestim. Panfılov ólgennen keıingi eki aıdyń ishinde eki komandır ornynan bosatyldy da, dıvızıamyzǵa úshinshi komandır bol Chıstákov taǵaıyndaldy. On segizinshi ıanvarda ol 8-gvardıalyq Panfılov atyndaǵy dıvızıanyń shtaby turǵan Nahabıno selosyna keldi. Osy jerge barlyq komandırler jınalyp, jana komdıvpen júzdestik. Men ony bir kórgennen-aq tanydym. Alǵashynda ol ma, ol emes pe dep shúbálanyp kelgen edim. Óıtkeni ómirde famılıasy birdeı kisiler kóp kezdese beredi ǵoı. Sóıtsem sol kisi, burynǵy komandırim eken. Denesi de sol tórtbaq kúıinde, murny da, ıegi de úshkir qalpy. Qatty qajyp, júdegeni kórinedi. Burynǵysynsha kisige sál kúlimsirep, shúıile qaraıdy eken.

Tanysam da men generalǵa qaraı tura júgirmedim. Kelip toqtaǵan jerimde qozǵalmastan tura berdim. «General meni tanyr ma eken, tanymas pa eken? Tanysa — jaqyndarmyn, tanymasa — ún-túnsiz júre berermin» dep oıladym.

Jurt jınalyp bolǵan soń dıvızıa shtabynyń bastyǵy I. I. Serebrákov pen komısar S. A. Egorov ekeýi kezektesip, bizdiń aty-jónimizdi, laýazym, dárejemizdi atap aıtyp, generalǵa tanystyra bastady. Aty buryn atalǵandar qasyna baryp, generaldyń qolyn alyp jatty. General árqaısysymyzdyń betimizge shúıile qarap, ishteı baǵa berip, oıly qalypta turdy.

— Aleksandr Fomıch Galýshko — dıvızıa saıası bóliminin bastyǵy.

— Podpolkovnık Georgıı Fedorovıch Kýrganov — 857-shi artpolktyń komandıri.

— Maıor Grıgorıı Efımovıch Elın — 1073-shi polktyń komandıri.

— Polkovnık Zınovıı Samoılovıch Shehtman — 1077-shi polktyń komandıri.

— Kapıtan Baýyrjan Momyshuly — 1075-shi polk komandıriniń orynbasary...

— Toqtańyz toqtańyz, — dedi Chıstákov komısar Egorovtyń sózin bólip.

— Famılıasy kim deısiz, qaıta aıtyńyzshy.

— Kapıtan Baýyrjan Momyshuly, 1075-shi polk komandıriniń orynbasary, — dep qaıtalady Egorov.

— Bul meniń Momyshulym emes pe? — dedi general maǵan qaraı burylyp.

— Dál solaı, joldas general, — dedim men, — bir júz besinshi Qıyr Shyǵys dıvızıasynan.

— Astyna Aqboz at minip, beline qylysh taǵyp júretin?

— Dál ózi, joldas general.

— Qazir de qylyshy belinde, Aqboz aty esik aldynda baılaýly tur, — dedi komdıvpen tanysýǵa kelgenderdiń biri. Ol ras edi. Men munda da Aqboz at minip júretinmin. Osynda bir jerde áskerı fotograf Narsısovtyń meni 8-shi gvardıalyq dıvızıa Aqboz atynyń ústinde túsirgen sýreti jatqan da bolýy kerek.

General bir adym sheginip, meni basymnan aıaǵyma deıin kúlimsireı sholyp shyqty. Jańa komdıv bizdi kolhozdyń qystaı ot jaǵylmaǵan sýyq klýbynda qabyldaǵandyqtan bárimiz de syrt kıimderimizdi sheshpegenbiz. Meniń ıyǵymda býrkam bar edi. Elden erekshe bop turǵannan keıin sodan shyǵardy ma, general:

— Siz qazir Bagratıonǵa da, Chapaevqa da uqsaısyz, — dedi.

— Joq, joldas general, — dedim men kúlmesten, jymımastan túsimdi sýyqqa salyp. — Men tek Momyshulyna ǵana uqsaımyn.

General sál bógelip, meniń bul jaýabyma mán bere oı júgirtip ótti. Sodan keıin qaıtadan kúlimsiredi de:

— Iá, ıá. Siz 1938 jylǵy Momyshulyna óte uqsaısyz. Solaı emes pe? — dedi.

— Dál solaı.

— Sizben kezdeskenime ete qýanyshtymyn! — dep general qushaǵyn jaıdy. — Ákesi ólip, árkimnen sóz estip, kózge túrtki bolyp júdep júrgen jetim balany bireý esirkep mańdaıynan sıpasa qandaı bolýshy edi. Sol sıaqty meniki, de ishimdegi qatty buralǵan dombyra shegi sıaqty birdeńeler byrt-byrt úzilip ketken sıaqty boldy. Biraq tez boıymdy jıyp, bosaǵan kóńilimdi qataıtyp aldym. Sodan keıin qazaqsha qos qolymdy qýsyryp keýdeme bastym da, generaldyń aldyna kelip, basymdy ıip, tizemdi búktim, Alys sapardan kelgen balanyń ákege berer sálemin jasadym. General eki ıyǵymnan qapsyra qushaqtap, ornymnan turǵyzdy da, biz bir-birimizdi eki betten kezek súıistik.

Ózge jurt ań-tań kúıde, tym-tyrys bolyp qaldy. General meni qushaǵynan bosatty da:

— Ǵapý etińizder, joldastar, — dep jan-jaǵyna qarady. — Biz Qıyr Shyǵysta birge qyzmet etip edik. Bul meniń batareıa komandırim, men munyń dıvızıa komandıri boldym. Mine, Moskva túbinde men balasymen kezdesken ákedeı bolyp turmyn.

— Árıne, árıne, — desip keıbireýler bas ızesti. Keıbireýler: Dıvızıa komandırleri osyny-aq jaqsy kóre beredi eken» degendeı, maǵan ala kózderimen qarasty. «Qalaı qarasań, olaı qara, bizdiń birge qyzmet etkenimiz ras» dep, miz baqpastan men turdym.

Bizdiń bárimizben tanysyp bolǵannan keıin jańa komdıv bizdi qysqasha óz ómirbaıanymen tanystyrdy. Bizdiń 105-dıvızıadan korpýs komandıriniń orynbasary bop ketkennen keıin Chıstákov Vladıvostoktegi áskerı ýchılısheniń bastyǵy bolady. Odan soń burynǵy ózi orynbasar bop istegen korpýsqa komandır bop taǵaıyndalyp qaıta keledi. Sodan 1941 jyldyń basynda Bas Shtab akademıasyna oqýǵa jiberiledi. Soǵys bastalǵannan keıin Moskvany qorǵaýǵa qatysady. Birneshe kún bel sheshpesten júrip, teńizshiler brıgadasyn basqarady. Sóıtip Moskva túbinen nemisterdi keri qaıtarǵan qaharman quramalardyń sapynda bolady. Osy eńbegi úshin oǵan Qyzyl Tý ordeni men general ataǵy beriledi. Sol alǵy shepte júrgen qalpynda Chıstákov bizdiń dıvızıaǵa jiberiledi.

— Jańa kapıtan Momyshuly aıtqandaı, ár komandır bir-birine uqsamaıdy, — dedi ol sóziniń aıaǵynda. — Bagratıon bireý, Chapaev dara kúıinde qalady. Onyń ústine eshqashan da ekiniń biri Panfılov bola almaıdy. Endeshe men sizderge Panfılovtyń ornyn olqysyz basamyn dep aıta almaımyn. Biraq tıtteı de bolsa Panfılovqa uqsaýǵa tyrysamyn. Bul meńin abyroıly boryshym. Al sizder Panfılov bar kezdegiden tıtteı de tómendemeýge tyrysyńyzdar. Sóıtip, sizder bolyp, biz bolyp, bárimiz Panfılov dıvızıasynyń ataǵyn túsirmeıik, Otan úshin opat bolǵan qadirli generaldyń atyna kir keltirmeıik.

Osy sapardan men polkqa qatty tebirenip qaıttym. Tebirenetin sebebim qudaı maǵan sezimtal, sergek júrek berdi. Onyń ústine, ótimdi zatqa ótpeıtin nárseni qalaıda qosaqtap satatyn keıbir satýshylar sıaqty, qyńyrlyqty jáne maǵan berdi. «Búkirdi kór túzetedi» deıtin orys maqaly bar. Al áskerde qyńyrdy komandır túzetedi. Árıne, komandırdiń bári birdeı qısyqqa tez bola almaıdy. Bola almaıtyny bireýdiń sheberligi jetpeıdi, bireýdiń materıalǵa áli kelmeıdi. Sóıtedi de ony túzetemin dep ne syndyryp, ne búldirip alady. «Materıal» dep otyrǵanym adam, soldat ekenin túsinetin shyǵarsyń. Aýylda synyqty sıpap otyryp ornyna túsiretin synyqshylar bolady. Sol sıaqty aqyldy komandırler de aqyrmaı-aq seni yrqyna kóndirip, túzetip alady. Túzetpese sol qısyq kúıinde kádege jaratady. Óıtkeni olar qylysh qaıqy bolsa da óz qyzmetin túzý atqaratynyn biledi. Qudaı meni qısyq qyp jaratsa da, aldymnan ylǵı jaqsy komandırlerdi kezdestirdi. Keshegi pomkomvzvod Redın, polkovnık Kovalenko, kombrıg Dotol, general Panfılov osyndaı ózgeshe jandar edi. Olardyń aldynda Emelánov, Dýbovık, Barhan tárizdi ustazdarym taǵy boldy. Redın ólgende birge týǵan inimnen ajyraǵan ispettendim. Kovalenkodan ajyraǵanda — aǵamnan, Dotol ketkende — ákemnen aıyrylǵandaı bolyp edim. Al Panfılov opat bolǵanda — inim, aǵam, ákem úsheýi qatar ólgendeı kúıge tústim. Kóp kúızelip, ishimnen kóp kúńirendim. Ómir boıy Panfılovtyń ornyn óksýmen ótetin shyǵarmyn dep oıladym.

— Sen ózin baıqap, ańǵaryp júrsiń be, bilmeımin, — dedi Baýkeń bul tusta sezin soza, jaılap aıtyp. — Adamdarda bir jaman ádet bar ǵoı. Ol — kúnshildik, kóre almaýshylyq. Búgingige jaǵyný úshin burynǵyny jamandap shyǵa kelýshilik. Ózimdi ǵana makta, ózgeniń aty óshsin deýshilik. Ólgenniń abyroıyn qyzǵanýshylyq. Oǵan degen súıispenshilikti sýytyp, onyń ataǵyna baılanystynyń bárin aıaqqa taptaýǵa tyrysýshylyq. Osyndaı ońbaǵan ádeti barlar bizdiń dıvızıamyzdan da tabyldy.

JETİNSHİ DIALOG

İ

Avtor. Ótken joly Siz Panfılov dúnıeden qaıtyp, dıvızıaǵa Chıstákov kelgenge deıin jetim baladaı qam kóńil kúıde edik dedińiz ǵoı. Onyń mánisin aıtyńyzshy.

Baýyrjan. Onyń mánisi mynadaı. Panfılov 1941 jyly 18 noıabrde opat boldy. Chıstákov bizdiń dıvızıaǵa 1942 jyldyń 18 ıanvarynda keldi. Osy eki aıdyń ishinde birinen soń biri eki komandır aýysty. Tulpar dıvızıanyń tegeýirinine shydamady. Óıtkeni olar Taıbýryldyń tizginin ustaǵan Qobylandy emes-ti. Ol ekeýiniń biri asa ushqalaq kisi bolyp shyqty. Ushqalaqtyǵy sondaı, árkimge shińkildep soqtyǵa berdi. Maǵan: «Sen Panfılovtyń erkesisiń. Sendeı erkeniń enesin uramyn!» dep uryndy. Tegi ol meniń batalónymnyń qynaptaǵy qylysh sıaqty, Panfılovtyń rezervinde bolǵanyn, al general qylyshyn qynabynan qıyn-qystaý kezderde sýyryp qıamet kezeńderge siltegenin aıtatyn bolar.

Avtor. Siz ózińizdiń «Moskva úshin shaıqas» kitabyńyzda dıvızıa komandırlerinen tek Panfılov pen Chıstákovty ǵana kórsetipsiz. Onyń osyndaı sebebi bar eken ǵoı:

Baýyrjan. Iá...

Avtor. Siz atyn aıtpasańyz da men túsinip otyrmyn, Baýke. Panfılovtan keıin eki aıda aýysqan eki komandır Shelýdko men Revákın. Siz aldyńǵysyn aıtyp otyrsyz ǵoı?

Baýkeń betime ajyraıa qarady da, úndemedi. Sózin ári qaraı jalǵady.

Baýyrjan. Soǵysta kimdi kim erkeletedi? Soǵysta ózge emes, óz balańdy da áldıleı almaısyń. Panfılovtyń meni erkeletpek turǵaı, qaramaǵynda soldat bop júrgen týǵan qyzynyn da mańdaıynan sıpaýǵa murshasy bolǵan joq. Al soǵys erkelikti emes, erlikti unatady. Soǵysqa erke emes, el bastaıtyn serke kerek. Mine, osyny uǵýǵa mıy jetpedi ǵoı onyń.

Avtor. Men Siz jaıynda, 8-gvardıalyq dıvızıa týraly arhıvten kóptegen materıal kóshirip aldym, Baýke. Sonda Sizdiń atyńyzǵa jazylǵan mynadaı ári buıryq, ári joldama qaǵaz bar:

JOLDAMA QAǴAZ.

Aǵa leıtenant Momyshulyna!

Osyny alysymen Sizge polkqa basshylyq etý isin maıor Elınge tapsyryp, 1075 atqyshtar polkyna baryp, polk komandıriniń mindetin qabyldap alý buıyrylady.

Negiz: dıvızıa komandıriniń nusqaýy.

Shtab bastyǵy polkovnık (Serebrákov)

Soǵys komısary

Aǵa batalón komısary (Pogoreloe)

4 dekabr 1941 j.».

№ 4/0412

Osylaı dep shtab bastyǵy men komısar ekeýi qol qoıyp, mór basqan. Biraq Siz 1075 polkqa komandır emes, orynbasar boldyńyz ǵoı. Bul da sol alasapran kezeńniń izi emes pe?

Baýyrjan. Ol qaǵazǵa komdıvtiń qoly qoıylmaǵannan-aq bilinip tur ǵoı. Erteń qaǵazda meniń qolym joq dep, taıqyp berýge jaqsy emes pe? Al, Panfılov polk komandıri turǵan, batalón komandırine jibergen buıryǵyna deıin ózi qol qoıatyn.

Avtor. Durys aıtasyz. Máselen, generaldyń batalón komandıri Sizge joldaǵan buıryǵynyń foto kóshirmesi de bar mende. Onda bylaı dep jazylǵan:

«Serkıa G.

1073 atqyshtar polky İ-shi batalónynyń komandırine

JAÝYNGERLİK TAPSYRMA № 014

316-shy dıvızıanyń shtaby Gýsenovo 18. 11. 41 j. 4.00

1. Lysevo, Shıshkınony dushpannyń tankteri men jaıaý áskeri basyp aldy. Matrenınoda 50-shi atty ásker dıvızıasy shep quryp jatyr.

Buıyramyn:

2. Tank qaýpi kúshti aýdan Matrenıno stansıasyn, Gorúny men Pokrovskoe selolaryn tankpen kúresetin otrádtyń (PTO) 768-shi artpolkymen jáne 1-shi gvardıalyq tank brıgadasynyń 6 tanki, sol sıaqty motoatqyshtar batalónymen birlesip — tabandy túrde qorǵaýǵa tıissiz.

Mindet: Jaýdyń jaıaý áskeri men tankterin Volokolamsk, Istra tas jolyna shyǵarmaý. 298,0 bıigi aýdanyna kúsheıtilgen kúzet qoıyńyz.

Meniń komandalyq pýnktim Gýsenovo.

Oryndalýyn 18. 11. 41 j. 8.00-de habarlańyz.

Dıvızıa komandıri General-maıor (Panfılov).

Dıvızıa voenkomy aǵa batalón komısary (Egorov).

Shtab bastyǵy polkovnık (Serebrákov).

1-shi bólimniń bastyǵy kapıtan (Gofman)».

Baýyrjan. Iá, bul meniń Panfılovtan alǵan aqyrǵy buıryǵym boldy. Oqyp bolǵannan keıin generaldyń hatyn planshetime salmaı, tórt búktep gımnasterkamnyń omyraý qaltasyna jaıǵastyrdym da, buıryqty oryndaý qamyna kiristim.

İİ

Avtor. Ol jaǵdaıdy Siz «Moskva úshin shaıqastyń» ekinshi kitabynda tolyq jazdyńyz ǵoı.

Baýyrjan. Iá. Ondaǵy onnan asa taraý sol kezdegi jaǵdaıdy sıpattaýǵa jáne bizdiń generaldyń sońǵy buıryǵyn qalaı oryndaǵanymyzdy baıandaýǵa arnaldy. General qaǵazǵa atalǵan qystaqtardy «tabandy túrde qorǵaýǵa tıissiz» dep kórsetkenimen, dıvızıa saıası bóliminiń nusqaýshysy Fedor Tolstýnovtan aýyzsha aıtqan sáleminde «búgin men erteń shydap bersin, ásirese, tas joldyń boıyndaǵy Gorúnyny qoldan shyǵarmaı myqty ustasyn» depti.

Shybyn jandy shúberekke túıdik te, generaldyń buıryǵyn oryndaýǵa kiristik. Tabanymyzdy Gorúnyǵa tas qyp tirep, tapjylmastan jatyp aldyq. Bul eki qoldy basqa jastap, okop ishinde qannen-qapersiz shaljıyp jatý degen sóz emes. Munyń mánisi shart etip aspan jarylǵandaı bolyp júzdegen jaý snarádtary ajal bop ysqyryp, ysyldap, zýyldap ústińnen tónip kele jatqanda tóbe quıqań shymyrlap sony estip otyrý degen sóz. Munyń mánisi sol snarádtar jarq-jurq etip jarylyp, ars-urs etip topyraq qapqan sátte otyrǵan okobyń solq ete túsip, júregin aýzyńa tyǵylsa da soǵan tyrp etpeı shydaý degen sez. Munyń mánisi jaý samoletteri ústińe shyǵyp alyp keli túıgendeı tóbeńnen bombamen túıgishtegende soǵan kóný kerek degen sóz. Oq, jaryqshaq tıip, janyndaǵy serikteriń kóz aldyńda jan tásilim etip jatqanda, tamaǵyńa ystyq tas keptelgendeı bolyp, janyń qınala qaıǵyrý degen sóz. Sóıtip jatyp, okobyńa qaraı jortyp kele jatqan temir ajdaha — tanktermen aıqasý, olarǵa bir-birlep qara kebin kıgizip, qara tútinge oraý degen sóz. Qara qurymdaı qaptap kele jatqan jaıaý áskerge qorǵasyn oqty qarsy aldynan soqqan temir jańbyrdaı jaýdyryp, jaınap, tirisin bettetpeı keri qaıtarý degen sóz. Bul jantalasyp keıin sheginý, alasuryp alǵa umtylý degen sóz. Ne jaý seni jermen jeksen etip taptap ketýi kerek, ne jaýdyń betin shıedeı qylyp seniń ilgeri bastyrmaı ustap turýyń kerek. Minekı, tosqaýylǵa qalǵan bólimshege taǵdyrdyń tartar syıy osy. Ekiniń biri, basqa eshqandaı jol joq.

Buıryqty alǵan kúni túske deıin bizdiń jigitter jaýdyń úsh tankisin qurtyp, talaı áskerin jer jastandyrdy. Batalón tústen keıin de olardyń birneshe atakasyn toıtardy. Keshke qaraı olar atakaǵa taǵy ázirlenip jatty. Osy kezde maǵan mynadaı bir batyl oı keldi. Kún bolsa sýyq — otyz gradýs aıaz. Bulardyń emeshesi quryp turǵany keshke deıin osy Gorúnyny alyp, túnde osynda raqattanyp uıyqtap shyǵý ǵoı. Gorúnyny alsa bular túnge qaraı bári bir ilgeri baspaıdy, jaıbaraqat jaıly tósekke jantaıady. Endeshe olardyń osy atakasyn toıtarǵannan keıin batalóndy Gorúnydan shyǵaryp, orman ishine shegindireıin. Nemister kelip munda jaıǵassyn. Sol kezde batalónnyń judyryǵyn myqtap túıip ákep, bulardy qapyda qaıtadan túıgishteıin.

Osy sheshimge taban tireı bergenimde ekinshi bir kúdik kólbeń ete qaldy. Berik jatqan batalóndy ornynan turǵyzyp sen qasha jónelgende, ol Gorúnyǵa qaramaı, sonyńa túsip qýyp berse qaıtesiń. Onda sen qystaqty ádeıi tastap, generaldyń buıryǵyn qasaqana oryndamaǵan bolasyń dedi kúdik. Joq nemisterdiń óıterlik shamasy joq. Olar Gorúnyǵa kirse, odan attap ilgeri baspaıdy. Sonda olardy biz jaqsylap jamsatamyz. Buıryqty oryndaý degen qoıǵan jerde qaqaıyp qatyp qalý emes qoı. Ol buıryqty ártúrli manevr jasap ta júzege asyrýǵa bolady. Bizdiń mindetimiz jaýdy osy arada kidirte turý. Olaı bolsa dushpanmen ary ıterisip, beri ıterisip, teke tires bop turǵansha, ony jańaǵydaı aıla jasap, kúırete nege kidirtpeımiz. Bizdiń maqsatymyz jaýdyń tehnıkasy men tiri kúshin kóptep quryta berý ǵoı. Sóıtsek bizge kim urysady. Qazaqta «Apama da baraıyn, taılaǵymdy da úırete keleıin» degen naqyl sóz bar. Sol aıtqandaı, buıryqty da oryndasaq nemisterdi de oısyrata qurtsaq bizge kim kiná taǵady?

Aqyry, kúdik jeńildi de, batyldyq bel aldy. Jaýdyń Kezekti atakasyn toıtarǵannan keıin men Gorúnyny tastap shyǵyńdar dep batalónǵa buıryq berdim. Muny estigende Tolstýnovtyń kózi baqyraıyp ketti.

— Munyń ne, esiń durys pa?— dedi.

— Durys, — dedim men. Sodan keıin oǵan oıymdy aıtyp túsindirdim. Alǵashynda ol meniń kóńilime kelgen kúdiktiń soıylyn soǵyp turdy da, artynan:

— Jaraıdy, nar táýekel. Bir is bastaǵan ekensiń, artyn kúteıik, — dedi.

Sonymen bizdiń batalón tas túıin bop, Gorúnydan shyqty da, sonyń jelkesindegi ormanǵa kelip kirdi. Ony kórgen nemister orystar qashty dedi de, aldaryna eki tank salyp, ózderi tórt-tórtten sapqa turyp, shubalǵan uzyn kolonna bolyp Gorúnyǵ. umtyldy. Dúrbimen qarap sanap turmyz, shamasy tórt júz qaraly adam. Olar derevnáǵa jetisimen tankterin, zeńbirekterin tastaı salyp, úı-úıge súngip kirdi de ketti. Birazdan keıin kóshede baqyrtyp taýyq shyńǵyrtyp, shoshqa qýyp, máre-sáre boldy da qaldy. Bul kezde biz úsh topqa bólinip, derevnány úsh jaǵynan qorshaýǵa aldyq ta, olardyń aýzy ystyq asqa endi tıe bergende oırandy salyp kep jiberdik. Ekilene soqqan úsh top nemisterdiń kúl-talqanyn shyǵardy. Týra olardy jýsatyp saldy. Tank zeńbirekter bir oq shyǵarmastan óńkıip-óńkıip keshede qaldy. Qutylsa bir on shaqty-aq adam qutylyp ketken bolýy kerek, ózgesi tegis qurydy. Sóıtip biz eki tank, eki zeńbirek, tolyp jatqan arba, tórt stanokty pýlemet oljaladyq. Úsh shtab mashınasy tola dokýmentterimen qolymyzǵa tústi. Tolstýnov meni quttyqtap jatyr.

— Buıryqty berýin bersem de, oıym oryndalmaı qala ma dep záre-qutym qalǵan joq. Fedá... Jigitterge raqmet, — dedim men.

İİİ

Avtor. Sodan keıin ne boldy, Baýke?

Baýyrjan. Sodan keıin úı-úıdi aralap júrip, olarǵa jaıǵasqan jigitterge raqmet aıtyp shyqtym. Kele sala kúıregen nemis batalóny shtabynyń barlyq dokýmentterimen artyndyryp-tartyndyryp, ózim generaldyń atyna jaýyngerlik aqpar jazyp, túndeletip batalón shtabynyń bastyǵy Rahımovty dıvızıa shtabyna jónelttim.

Túnde qatty uıyqtap ketsem kerek, bireý ıyǵymnan qozǵap oıatady. Atyp tursam — Rahımov eken.

— Gýsenovodan keldim. Ondaǵylar qatty qýanyp qaldy. Mynaý Sizge joldaǵan Serebrákovtyń haty, — dep Habıbolla maǵan raport berdi de, ýmarlanǵan dápter betine qyzyl qaryndashpen jazylǵan bizdiń dıvızıa shtabynyń bastyǵy Serebrákovtyń hatyn qolyma ustatty. Ashyp oqyp jibersem, mynadaı sózdermen bastalǵan eken: «Joldas Momyshuly! General da, bizdiń barlyǵymyz da sizdiń jumysyńyzǵa rızamyz...» Sodan keıin generaldyń asyǵys túrde komandashyǵa ketkenin, bizge raqmet aıtyp, aldaǵy ýaqytta da abyroıly bolýǵa tilek bildirgenin habarlapty. Mundaıda «qatyny ul tapqandaı qýandy» deıdi ǵoı qazaq. Al men qatynym bir ul emes, bes ul tapqandaı qýandym.

Sonymen, ne kerek, biz qasyq qanymyz qalǵansha jaýmen kúresip, generaldyń joǵarydaǵy № 014 buıryǵyn oryndadyq. Basqa bólimderimizdiń jyljyp, keıin shyǵyp jaıǵasýlaryna jaǵdaı jasadyq. Bizdiń buıryqty oryndaýymyzǵa «Katúsha» dıvızıonynyń komandıri kapıtan Kırsanov, dıvızıa artpolkynyń komandıri podpolkovnık Kýrganov pen artılerıa bastyǵy podpolkovnık Markov oıdaǵydaı adamshylyq, azamattyq, tipti týysqandyq kómek kórsetti. Olar sheginip, ekinshi pozısıaǵa aýysqannan keıin biz jaýmen taǵy bir kún betpe-bet arpalystyq ta, úshinshi kúni qorshaýda qaldyq. Bizge kómekke berilgen tankterdiń septigi tımedi. Olardyń topas podpolkovnık komandıri bizge tek qorǵanysta turyńdar dep aıtqan dep, batalónǵa kómek bermedi. Motoatqyshtar batalóny birinshi kúni buǵyp jatty da, ekinshi kúni eshkimge aıtpastan keıin qaraı sheginip, qashyp ketti. Jaý ótinde jalǵyz qalǵan batalón qansyrady. Sergeı Tankov sıaqty erjúrek rota komandırinen aıryldyq. Ondaǵan asyl jigitter opat boldy. Batalón meniń óz denem, ózimniń tula boı, tutas tulǵam edi. Oǵan tıgen oq, kirsh-kirsh kirip, meniń tánimdi de tilgilep jatty. Oqqa ushqan árbir soldatpen birge óz denemniń de kletkalary qosa ólip jatqan sıaqtandy. Endi maǵan batalónnyń qalǵan kúshin shashyratpaı, shýmaqtaı jınap alyp keıin sheginýden basqa jol qalmady. Generaldyń buıryǵyn oryndadyq. Endeshe batalónǵa eshkimniń renjıtin de, urysatyn da jóni joq. Endigi mindet, qorshaýda qaldyq dep unjyrǵany túsirmeı, batalóndy naızaly vıntovkadaı kezeı ustap, jolyqqan jaýdy jaıratyp etip, dıvızıaǵa qaıta qosylý boldy. Bizdiń bólimderdiń taktıkalyq eseppen josparly túrde qaldyryp ketken jerlerin ıemdene ilgeri umtylǵan nemisterden qalyspaı, qatarlasa qozǵalyp berdik. Olar masaırap Volokolam tas jolymen keledi. Tas joldy qýalaı sozylǵan orman ishimen olardy mysyqtaı ańdyp biz kelemiz. Oıymyz myna nemisterdiń alǵy shepke dúmin tıgizbeı turyp, ózderimen jaǵalasa baryp, ilgeri ótip ketý.

Soǵysta soldat sorlyny ańdıtyn jaý kóp qoı, qaraǵym. Oǵan aldan atylǵan oq ta, snarád ta, mına da, tóbeden tógilgen bomba da — bári jaý. «Ordaǵy soldatqa oq ótpeıdi» dep baıaǵyda kombrıg Dotol aıtqandaı, oqtan qorǵanarsyń, snarádtan saqtanarsyń, bombadan da qutylarsyń. Biraq soldatty qutqarmaıtyn taǵy bir jaý bar. Ol — uıqy. Qazaq atamyzdyń «uıqy — dushpan» degen danalyq sózin bala kúnimizde aýyldaǵy aqsaqaldarymyzdyń aýzynan san ret estisek te, sonyń mánin uǵyppyz ba, qaraǵym. Onyń mánin soǵysta biraq uqtyq qoı. Jalǵyz bul ǵana emes, soǵys atalarymyzdyń talaı asyl sózderiniń maǵynasyn uqtyrdy bizge. «At basyna kún týsa — aýyzdyqpen sý isher, er basyna kún týsa — etikpenen sý kesher». «Balapan basyna, turymtaı tusyna», «Atadan ul, anadan qyz aırylyp, kól qylyp kózdiń jasyn aǵyzamyn» degen sıaqty neler sózderdiń shyndyǵyn sezdik qoı sonda.

Sóıtip, úsh kún boıyna nemisterdiń artılerıasyna aldyrmaǵan, tankterinen taısalmaǵan, bombalaýyna bolmaǵan batalóndy áp-sátte uıqy óltirip kete jazdady. Nemistermen jantalasa jarysyp kele jatqan biz Gýsenovo ormanynyń shetine iliktik. Árıne, dıvızıa shtaby burynǵy ornynda joq bolyp shyqty. Dıvızıanyń izin sholyp, baǵdaryn bilýge sholǵynshylar jiberdik te, olar kelgenshe eki saǵattaı demalýǵa uıǵardyq. Árbir on adamnyń altaýyn uıyqtatyp, tórteýin tabandarynan tik turǵyzyp qoıdym. Sóıtip bir saǵattan kezek uıyqtasyn dedim. Buǵan deıin ózim de uıyqtamaı, eshkimdi de uıyqtatpaı aıýdaı aqyryp kele jatqanmyn. Óıtkeni joryq, urys jezinde uıqyǵa ketken soldat — óli soldat. Ony áke-kóke dep eshqashan da oıata almaısyń.

Kolonnany aralaı shyǵyp, bir úlken aq qaıyńnyń qasyna kelip, sonyń oq tıgen qabyǵyn alaqanymmen sıpap, ıyǵymmen súıene bergenim esimde. Qaıyńnyń áppaq qabyǵyn áıelimniń ıyǵy dep oılap qaldym ba, qaıdan bileıin, áıteýir soǵan súıene sala qor etip uıyqtap ketippin. Áıeldi oılasań-aq qyrsyqqa qamaldyń emes pe, aq qaıyń meni qushaǵyna alyp, áldıleı jónelipti... Oq almaǵan soldatty uıqy osylaı ún-túnsiz baılap-matap ala qoıypty. Esińde me, Qobylandy batyrdy uıqy jeńgende jaýlarynyń jınalyp kelip, baılap alatyn jeri bar edi ǵoı. Dál sondaı bop, batalón batyr da qolǵa túsip qala jazdady.

Alǵashynda qulaǵyma alysyraqtan pyr-pyr atylǵan avtomat daýsy keldi. Ol óshe qalǵan sátte «ózi avtomat pa, pýlemet pe» dep oıladym. «Nemis pýlemeti dúńkildeı atylsa kerek edi. Bizdiki saq-saq etip zirkildeı jónelýge tıis. Ekeýine de uqsamaıdy. Avtomat bolar» dedim. Sóıtkenshe bolǵan joq álgi ún sál jaqyndaı túsip, qaıtadan estildi. «Á, avtomat eken» dedim. Oǵan qarsy tipti jaqynnan qaqala shyǵyp, uzaǵyraq bezildegen taǵy bir ún shyqty. «Bul da avtomat» dedi sanam. Dúbirlep, dúrkiregen aıaq dybysy bilindi. «At shapshań», «ash kózińdi» degen tanys daýystar estildi. Kózimdi ashaıyn desem, asha almaımyn. Turaıyn desem, tura almaımyn. Aınalada ne bop jatqanyn bilmeımin. Jaqyndaǵy dúbir uzap barady, alystaǵy avtomat úni jaqyndap keldi. Jaqynnan shyńǵyrǵan álde bir jylqynyń úni qulaǵyma keldi. Kózimdi ashyp alyp, jandármen ornymnan atyp turdym. Jan-jaǵyma qarasam batalónym byt-shyt bop qashyp barady. Ústerine aq halat kıgen bir vzvodtaı nemis olarǵa oq atyp, maǵan qaraı qaptap keledi. Taıaý jerde turǵan kýhnálardyń jegýli turǵan attarynyń birine oq tıip, qulap túsipti. Ol jantalasa artqy aıaǵyn sermep jatyr. Aınalamnan oq zý-zý úshkirip ótedi. Tóbe quıqam shymyrlap, denem aǵash bop siresip qalǵan sıaqtandy. Pıstoletimdi sýyraıyn desem qolymda jan joq, dabystaıyn desem aýzym ıkemge kelmeıdi. Bitken, quryǵan degen osy eken dep oılap, qadadaı qaqshıyp, melshıdim de qaldym. Sol sátte:

— Keıin! Keıin júgirińder, kombat qalyp qoıdy! — dep yshqyna aıǵaı salǵan Tolstýnovtyń úni qulaǵyma keldi.

IV

Avtor. Onyń arty ne boldy, Baýke?

Baýyrjan. Onyń arty jún-tútin atysqa aınaldy. Meniń janymnan oq eki jaqqa qaraı ersili-qarsyly zymyrady. Mende endi qozǵalýǵa dármen qalmady. Kózim qaraýytyp, endi oq tıedi-aý, endi qulaımyn-aý dep turǵanda batalón jaqtan bireýdiń «ýra!» dep aıǵaı salǵan daýsy shyqty. Top-top dúrsildegen aıaq dúbiri estildi.

— Aǵataıym-aı, barsyń ba? — dep entige júgirip, eń birinshi bop kelip meni Jalmuhamed Bozjanov qushaqtaı aldy. Ekeýimizdiń de kózimizden jas yrshyp ketti.

Ajal adamǵa ártúrli beınede keledi. Oq, ot, sý, ashtyq aýrý bolyp ańdıdy. Osylardyń bárin birinen soń birin sońyma salyp, eki kózi eki tesik bolyp úńireıgen qý bas ajal saýdyraǵan saýsaǵyn maǵan qaraı san ret sozyp edi. Bul joly ol moınyma uıqynyń arqanyn laqtyryp, bulqynta býaldyryq salǵan edi. Biraq jaýynger serikterim, adal dostarym, bolat batalónym meni bul tuzaqtan da qutqaryp áketti, qaraǵym. Bul urys ne bári on mınýtqa ǵana sozyldy. Alaıda, osy on mınýt ishinde men dál bir on jylǵa qartaıǵan shyǵarmyn dep oılaımyn.

Sonymen batalón qorshaýdan shyqty. Domna peshiniń mańynda bolǵanyń bar ma edi? Basyna kıiz qalpaq kıgen bolat qorytýshy qazanda ot bop balqyp jatqan bolatty qolyndaǵy uzyn kóseýimen jan-jaǵyna ot shashyrata kósep-kósep almaıtyn ba edi. Rýdanyń erimeı jatqan tusyn tanyp, oǵan kóseýin jáne silteıdi. Sóıtip ol qolyndaǵy kóseý arqyly qazandaǵy quryshtyń tegis balqýyna kómektesedi. Jarq-jurq jalyn shashyp, burq-sarq qaınap jatqan qurysh ottyń ortasyn suńqylap-suńqylap sýyryp alǵan uzyn kóseý sıaqty, uzyn kolonna bop shubatylyp ormannan shyǵyp, bizdiń batalón 1941 jyldyń 21 noıabrinde tańerteń dıvızıa shtaby turǵan derevnáǵa qaraı bet túzedi. Batalón qyzyl ottan sýyrylǵan qurysh kóseý bolsa, onda basyna kıiz qalpaq kıgen bolat balqytýshy general Panfılovtyń ózi dep oıladym men ishimnen. Sodan keıin osydan bir aı buryn, bes kún, bes tún qorshaýda bolyp, 20 oktábrde batalónnyń dıvızıaǵa kelip qosylǵany esime tústi. Sondaǵy generaldyń aldymnan shyǵyp, raport berýge murshamdy keltirmeı alaqanymdy qos qoldaı qysyp, ákemdeı emirenip, sheksiz qýanyshpen qarsy alǵany kóz aldyma keldi. Ivan Vasılevıchti bul joly da sóıtip qýantamyz dep masattandym kóńilimdi qýanysh kernep.

Sodan keıin júrip kele jatqan saptyń aldyna Tolstýnovty qaldyryp, ózim búıirden turyp, batalónǵa kóz saldym. Jigitterim rota-rota bolyp, eńselerin kótere ustap, aıaqtaryn adymdaı basyp keledi. Jol shetine shyqqan meni kórgennen keıin boılaryn jıyp, odan saıyn shıraqtana tústi. Óz rotalaryn bastap Efım Fılımonov, Semen Kraev, Jalmuhammed Bozjanov (ony Tankovtyń ornyna taǵaıyndaǵanmyn) bara jatyr. Bir tusta feldsher Kıreev, leıtenant Borısov, aıý deneli artıllerıst Andreev ketip barady. Ár jerden Kýrbatovtyń, Sınchenkonyń, Hasenovtyń tóbeleri kórinedi. Eń sońynda keshe jigitter baılaǵan bir tank oljasy bar aspaz Jan Paızıev tompańdap ol ketip barady. Jaıaýlardyń artynan atqa jegilgen zeńbirekter, dońǵalaqty kýhnálar, jaralylar tıelgen arbalar uzyn kósh bop shubalyp olar keledi. Solarǵa kóz salyp, syrtym susty kóringenimen, ishteı tebirenip turdym. «Otqa salsa kúımeıtin, sýǵa salsa batpaıtyn bolat batalónym meniń! — dedim óz-ózimnen kúbirlep. — Batyr jigitterim, asyl azamattarym, aınaldym senderden. Aınaldym osyndaı ul taýyp, tárbıelegen analaryń men atalaryńnan senderdiń!»

Derevnáǵa jarty shaqyrym qalǵanda aldymyzdan bir salt atty shaýyp shyqty. Toqtatyp jón suradyq. Bir bólimshege asyǵys ketip bara jatqan shabarman eken.

— Mynaý turǵan Kolpakı degen derevná, dıvızıa shtaby osynda, — dedi ol. — Biraq... general Panfılov qaıtys bolǵan. Onyń ornyna Shelýdko degen polkovnık komandır bop keldi.

Osy qaraly habardy aıtty da, ol atyna qamshy basyp jónele berdi. Panfılov ólipti degen habar taraǵanda batalón daýyl shaıqaǵan sansyz terekteı teńselip ketti. Arsalańdap alystan kelgen jolaýshyǵa úıine kire bergende «ákeń óldi» dep estirtkenmen birdeı boldy bul habar.

Jańa ǵana ekpindi kele jatqan bizdiń eńsemiz túsip ketti. Bes júz metr jerge súıretilip áreń jettik. Batalóndy shtabtyń qasyna sapqa turǵyzdym da, baıandaıyn dep ózim ishke kirdim. Bul joly maǵan qushaǵyn jaıa eshkim de qarsy shyqqan joq. Shtabta polkovnık Shelýdko, dıvızıa komısary Egorov jáne shtab bastyǵy polkovnık Serebrákov úsheýi otyr eken. Men Shelýdkoǵa qarap:

— Joldas polkovnık, 1073-shi polktyń 1-batalony general Panfılovtyń tapsyrmasyn oryndap, dıvızıanyń qaramaǵyna keldi. Baıandap turǵan batalón komandıri aǵa leıtenant Momyshuly, — dedim.

— İhi... «general Panfılovtyń tapsyrmasyn...», — dep polkovnık meni kekegendeı bop ezýin tyrjıtty. — Panfılovtyń emes, Qyzyl Armıanyń tapsyrmasyn deńiz, joldas aǵa leıtenant.

— Maǵan buıryqty Qyzyl Armıanyń generaly Panfılov berdi. Men sony aıtyp turmyn, joldas polkovnık.

Egorov pen Serebrákov moıyndaryna sý ketkendeı buqıyp, tómen qarady. Polkovnık ezýin taǵy bir tyrjıtty da:

— Batalóndy óz polkyńyzǵa aparyp qosyńyz, — dedi.

Men shtabqa aıaǵymdy shıraq basyp, jiti aıańdap kirgen sıaqty edim. Shtabtan batalónnyń qasyna kelgende ákeniń ólgenine kózi jetip, onyń qańyrap qalǵan qara shańyraǵynan qur súlderi shyqqan jolaýshy jigitke uqsadym. Ótken joly dál osylaı qorshaýdan shyǵyp kelgenimizde Panfılov batalóndy aldymen dıvızıa shtabynyń basynda tamaqtandyryp, jigitterge jyly sóz ben alǵysyn aıtyp, sodan keıin polkke jóneltip edi. Bul joly olaı bolmady. Eki kúnnen beri nár tatpaǵan jigitter ishekteri shuryldap, polkke deıin taǵy da on shaqyrym ash salpaqtaıtyn boldy. Soǵan ashýlandym ba, álde jigitterdi shırataıyn dedim be men olarǵa qushyrlana qatty aıǵaılap komanda berdim:

— Batalón! Ońǵa! 1073-shi polktyń shtabyna qaraı qaryshtańdar! — dedim de, ózim Tolstýnovtyń qasyna kelip, onymen qatarlasa aıańdadym. Osymen bári de túsinikti boldy. Urystan qaljyraǵan, uıqydan qajyǵan, ári ashyqqan azamattar qyńq etpesten sońymnan ilesip júre berdi.

Al polktegiler bizdi áldeqaıda jyly qarsy aldy. Polk komandıri maıor Elın men komısar Logvınenko bizdi saltanatpen qarsy almaq bop, aldymyzǵa bir rotany tizip qurmetti qaraýyl qoıypty. Men batalóndy toqtatyp, ońǵa buryp, sapty tegistep boldym da, qatar turǵan ol ekeýine raport berdim.

— Joldas komandır! Joldas komısar! Sizderdiń qaramaqtaryńyzdaǵy polktyń birinshi batalóny general Panfılovtyń tapsyrmasyn oryndap, qaıtyp keldi, — dedim.

Polk komandıri Elın meniń raportymdy qabyldady da, qatty silkip qolymdy qysty. Komısar Logvınenko «Komandır saǵan qolyn ǵana berdi. Mine meniń seni qalaı qurmetteıtinimdi kórdiń be?» degendeı, qapsyra qushaqtaı alyp, eki betimnen kezek súıdi. Sodan keıin toqtalmastan sóz sóılep ketti. Sóıleı biletin zar jaq kisi edi. Bizdi Panfılovtyń tapsyrmasyn abyroımen oryndap kelgenimizben quttyqtap, jurtty uıytyp tastady. Senderdi ólip qaldy dep eseptep edik dedi. Arasyna Jambyldyń «Lenıngradtyq órenim» atty óleńiniń jattap alǵan bir shýmaǵyn da qystyryp jiberdi. Panfılovtyń dástúrin saqtaıyq dep keldi de, dereý «Jańa komandırdiń basshylyǵymen jańa jeńisterge jeteıik», «Jana komandır bizge bylaı dedi», «Jańa komandırdiń salıqaly nusqaýy árqaısysymyzdyń jadymyzda bolsyn» dep ekinshi ánge kóshti. Eń sońynda ol bizge Panfılovtyń 18 noıabrde qaza bolǵanyn estirtti.

Minekı, ol buıryqtyń tarıhy osylaı, qaraǵym.

V

Avtor. Rahmet, Baýke. Bul áńgime polk komandıri kezińizde Sizge dıvızıa komandıri ózi qol qoımaı komısar men shtab bastyǵyna qol qoıdyryp jibergen buıryqtan shyǵyp ketti ǵoı.

Baýyrjan. Iá, men Panfılovtyń batalón komandırine bergen buıryǵyna da ózi qol qoıatynyn aıttym.

Avtor. Aıtpaqshy Panfılovtyń osy buıryǵyna baılanysty Sizge bir aıtaıyn degenim bar edi.

Baýyrjan. Aıtqyn.

Avtor. Osy buıryqtyń kóshirmesin Siz «General Panfılov» atty kitabyńyzda keltirgensiz, Baýke. Biraq quıryqtaǵy «Matrenınoda 50 km shep quryp jatyr» degen sóz kitaptyń 112 betinde «Matrenınoda nomeri joq atqyshtar dıvızıasy (ed) shep quryp jatyr» dep qate ketipti. Sol sıaqty Pokrovskoe degen selo — Mokrovskoe, 768 artpolk — atqyshtar polki bolyp júr. Árıne bul Sizdiń emes, Sizge kómekshi retinde buıryqtyń kóshirmesin salystyryp oqyǵan adamnyń kinási. Ol qateni Siz general Dovatordyń atty ásker korpýsyna qaraıtyn 50 kavdıvızıa ekenin bilmegendikten jiberdi dep otyrǵanym joq, Baýke. Kitabyńyzdyń keıingi basylymynda mundaı tarıhı derekterdiń durystyǵyn eskerýińiz kerek degenim ǵoı. Onyń ústine foto kóshirmede onyń qandaı dıvızıa ekeni kómeski shyǵypty, «d»-sy aıqyn da, onyń aldyndaǵy árpi adam tanyǵysyz.

Baýyrjan. Ony sen qalaı aıqyndadyń?

Avtor. Meniń qolymdaǵy arhıv kóshirmelerinde «Volokolamsk operasıasy» degen dokýment bar. 16 armıa operatıvtik bóliminiń 1 bólimshesiniń bastyǵy maıor Sokolov qol qoıǵan sol dokýmentte Moskva túbindegi 1941 jyly 14 oktábrden 16 noıabrge deıingi urystardyń qysqasha sıpattamasy berilgen. Sonda bul urystarǵa 50-shi kavdıvızıa men 786-shi artpolktyń qatysqany kórsetilgen.

Baýkeń maǵan súze qarady da, úndemedi. Bul kisi maǵan ılanbaı otyr ma dep oıladym da, sózimdi ári qaraı jalǵadym.

Avtor. Baýke, bul Qorǵanys Mınıstrliginiń arhıvinen alynǵan dokýment. Senbeseńiz ózińiz qararsyz: «F. 16 A. OP. 5916, d. 54-57, l. 1-4».

Baýyrjan. Óı, sen óziń dokýmentshil ekensiń ǵoı.

Avtor. Jurt Sizge ótirik aıtsańyz da senedi. Al maǵan dokýment bolmasa kim senedi, Baýke?

Baýyrjan. Sonda sen meni ótirikshi demeksiń be?

Avtor. Joq, Baýke, jaı ásheıin sózdiń siráǵysy ǵoı.

Baýkeń meniń bul sózderimdi tyńdaǵan joq, álde ne oıyna túsip ketkendeı, basyn tómen salyp, únsiz otyrdy. Sálden keıin baryp eńsesin kóterdi.

Baýyrjan. Iá. General Dovator general Panfılovtan bir aı keıin qaza tapty. Ekeýi de el úshin eńirep týǵan er edi. Ekeýi de jas ketti: Panfılov qyryq segizinde, Dovator otyz segizinde opat boldy.

Avtor. Sol erler qorǵaǵan ómirdiń raqat, qyzyǵyn qazirgi jastar kerip jatyr.

Baýyrjan. Jastar ákelerdiń qanymen kelgen raqatty qadirleı bilse eken. Eldi, jerdi sol erlershe súıip, Otan úshin otqa túsýge ázir bola bilse eken... Al, jaraıdy. Meniń bir kúdigim bolyp otyr.

Avtor. Qandaı, Baýke?

Baýyrjan. Sen oqýshyńdy jalyqtyryp alyp júrmes pe ekensiń degen.

Avtor. Sebep?

Baýyrjan. Óıtkeni ekeýimiz sál búırekteý áńgimege túsip kettik. Bizdiń búgingi áńgimemizdiń jelisi Chıstákov týraly emes pe? Endi soǵan oralsaq deımin.

Avtor. Qup, Baýke.

Baýyrjan. Joǵaryda Nahabıno selosynan Chıstákovpen júzdeskennen keıin qatty tebirenip qaıttym dedim ǵoı. Ras, Panfılov ólgende men ózimdi de, dıvızıany da baqytsyz eken dep oıladym. Sol oıda uzaq júrdim. Oq pen ottyń ishinde júrgen eki aı — az ýaqyt emes, qaraǵym. Endi mine dıvızıaǵa komandır bolyp Chıstákov keldi. «Joq biz baqytsyz emes ekenbiz» degen qorytyndy jasadym. Soldattyń baqyty degenniń ne ekenin túsinesiń ǵoı sen. Ol komandırden qatyn áper demeıdi, páter suramaıdy. Nemese meni ne kandıdat, ne doktor etip, aqshamdy kóbeıt, qyzmetimdi joǵarylat demeıdi. Oǵan tek qana beıil, yqylas, adamgershilik qatynas qajet. Qatesi bolsa qatty aıtqanǵa soldat eshqashan da renjimeıdi. Biraq kemshiligimdi qorlamaı kórset deıdi. Buıryǵyńdy durystap berip, ólimge aıdasań da jyly qabaqpen jumsa deıdi. Mine, onyń baqyty osy. Al komandırin shyn syılaǵan soldat jaýdan jeńilmeıdi, ólimdi de jeńip shyǵady. Óıtkeni onyń boıynda buıryqtyń kúshi ǵana emes, ar men uıattyń, komandırge, qolbasshyǵa degen súıispenshiliktiń kúshi qosa júredi. Bul jeńis úshin asa qajetti faktor. Sývorovtyń, Kýtýzovtyń soldattarynyń jeńimpaz bolýynyń negizgi sebebi osynda jatyr. Al júzdegen, myńdaǵan jaýyngerge ózińdi jaqsy kórdirý ońaı is emes, qaraǵym. Oǵan eń aldymen aqyl, qaırat, adamgershilik qajet.

Al endi men saǵan dıvızıaǵa Chıstákov kelgen kezdegi jalpy jaǵdaıdy aıtyp túsindireıin. Muny jazasyń ba, jazbaısyń ba — óziń bil.

Avtor. Aıta berińiz, Baýke.

Baýyrjan. Óziń bilesiń, Uly Otan soǵysynyń alǵashqy dáýiri kúrdeli-kúrdeli eki kezeńge bólinedi ǵoı. Onyń birinshisi — 1941 jyldyń ıýn — noıabr aılary. Bul Sovet Armıasynyń strategıalyq qorǵanys jasaı otyryp, fashıserdiń Sovet Odaǵyn «tutqıyldan» talqandap jiberemiz degen josparyn kúl talqan etýi. Gıtler armıasynyń emes, onyń josparynyń kúıretilýi, túsinikti me? Ekinshi kezeń —1941 jyldyń dekabri men 1942 jyl apreliniń arasy. Bul bizdiń áskerlerimizdiń qarsy shabýylǵa shyǵyp, basqynshylardy batysqa qaraı tyrqyrata qýǵan shaǵy. Mine osy eki kezeńde de bizdiń dıvızıa belsene at salysty. Alǵashqysynda ony general Panfılov, sońǵysynda general Chıstákov basqardy. Panfılovtyń jańaǵy № 014 buıryǵyna baılanysty áńgimeler sol birinshi kezeńniń — Moskvaǵa qarap shabynyp boı bermeı kele jatqan qańtardyń qara býrasyn tizeden, tirsekten uryp toqtatyp, ony shógýge májbúr etken kezdiń oqıǵalary. Kartadan habaryń bolsa, kózińdi sal, — Baýkeń taıaǵyn alyp, qabyrǵada ilýli turǵan jalpaq kartany nusqady.

— Mynaý úlken juldyz ǵoı Moskva. Bizdiń jeti maıdanymyz Moskvaǵa ıyǵyn tirep turyp jaýmen shaıqasty. Olar: Lenıngrad, Volhov, Soltústik-Batys, Kalının, Batys, Ońtústik Batys, Ońtústik maıdandary dep ataldy. Nemis áskerleri osy jeti maıdanǵa qarsy úsh topqa bólinip shabýyl jasap kele jatty. Olar «Soltústik» armıalarynyń toby, «Ortalyq» armıalarynyń toby jáne «Ońtústik» armıalarynyń toby dep ataldy. Bir kezde Napoleon Rossıaǵa shabýyl jasaǵanda osyndaı úsh baǵytty belgilep alyp: «Eger Kıevti qulatsam onda Rossıany aıaǵynan alǵanym; eger Peterbýrgty basyp alsam, onda basynan julmalaǵanym; al Moskvany alsam, onda Rossıanyń júregin shuqyp jegenim» degen edi. Gıtler tutqıyldan sonyń úsheýin de birden alyp, Napoleonǵa uqsaımyn nemese ustazymnan da ozyp túsemin dep oılady. «Mysyqtyń kózin ashpaǵan balasy arystanǵa qandaı uqsasa, Gıtler de Napoleonǵa sondaı uqsaıdy» dep Stalın ony tiri kúninde-aq óltirip salǵan bolatyn. Mine, Moskvaǵa otyz bes shaqyrym qalǵanda biz tizeden soǵyp toqtatatyn qara býra Gıtlerdi Napoleon dárejesine kóterýge tıisti sol «Ortalyq» armıalarynyń toby edi. Sonymen qatar ońtústik pen soltústiktegi ana eki býra da jetken jerlerine shógip-shógip qaldy. Endigi mindet sol shógip jatqan esirik býralardy túrtkilep oryndarynan turǵyzyp, bastaryn keri burǵyzyp, kelgen jaqtaryna qaraı aıdaý edi. Aıdaǵanda soıyl shoqpardy ústi-ústine salyp, olardyń endi keıin burylýǵa murshasyn keltirmeý qajet boldy. Soıyl, shoqpar dep otyrǵanym bomba, snarád, mına ekeni túsinikti ǵoı. Mine bul mindet eń aldymen, aǵaıyndy toǵyz batyr tárizdi sovettik toǵyz maıdannyń úsheýine: Batys (komandashysy G. K. Jýkov), Kalının (komandashysy I. S. Konev), jáne Ońtústik-Batys (komandashysy S. K Tımoshenko) maıdanyna júkteldi. Bular qarsy shabýyl jasap, jaýdy Moskva túbinen jelkelep qýýǵa ázirlendi. Bul úsh maıdannyń qaramaǵyndaǵy armıalarda segiz júz myńǵa jýyq adam, 6808 zeńbirek pen mınomet, 782 tank jáne 545 samolet boldy. Al Moskva túbine kelip tirelgen jaýdyń adam sany bizdikinen — 1,25 ese, tankteri — 2,2 ese, zeńbirek pen mınometteri — 2,1 ese, al samoletteri—1,7 ese kóp bolatyn.

Onyń esesine bizdiń árbir soldattyń kókireginde jaýǵa degen túpsiz óshpendilik, Otanǵa degen máńgilik mahabbat, komandırge, Qolbasshyǵa degen sheksiz súıispenshilik bar edi. Oryssha muny nenavıst lúbov ı predannostdep ataıdy. Bul úsheýine jaýdyń eshbir qarýy teń kele almaıdy jáne eshbir jaý kókireginde osy úsh ózgeshe qarýy bar soldatty eshqashanda jeńe almaıdy. Jazdyń ba? Meniń úsh topqa bólinip Moskvaǵa qaraı umtylǵan jaý áskerlerin kisige qaraı shabatyn qutyrǵan úsh býraǵa, bizdiń toǵyz maıdandy toǵyz batyrǵa teńep jáne basqa da maqal, naqyldar shyǵaryp aıtyp otyrǵan sebebim seniń oqýshylaryńa túsiniktirek bolsyn degenim. Áıtpese bul tusyń, kafedradan oqylǵan kezekti leksıa sıaqty kóńilsizdeý bolady.

VI

Avtor. Baýke, ottan ushqan ushqyn tárizdi bolyp, Sizdiń aýyzyńyzdan teńeý, naqyl, metafora degenderdiń jarq-jurq ushyp jatatynyna tań qalamyn. Jáne Siz osynshama oqıǵa, sıfrlardy qalaı óleńdeı etip jattap alǵansyz?

Baýyrjan. Komplımentti qatyndar jaqsy kóredi. Sen solarǵa aıtqyn munyńdy. Al men áskerı akademıada leksıa oqyǵan kisimin. Túsinikti me saǵan?

Avtor. Túsinikti.

Baýyrjan. Túsinikti bolsa ary qaraı kettik. Sóıtip, bizdiń áskerlerdiń Moskva túbindegi qarsy shabýyly 1941 jyldyń 5 - 6 dekabrinde bastaldy. 1942 jylǵy ıanvardyń basynda Moskva túbinen bastalǵan bul qarsy shabýyl Sovet Armıasynyń jappaı shabýylyna ulasty. Toǵyz batyr túgeldeı bilekti sybanyp tastap, nemisterdi oqpen osyp, otpen úıtip, bombamen jelkelep, kelgen jaǵyna qaraı qýdy. Ol kezdegi jaǵdaıǵa jalpy sholý osy. Osy tusta general Chıstákov kelip bizdiń dıvızıanyń tizginin qolyna aldy.

Sóıtip biz «qara býrany» qaýmalap keıin qaraı aıdap kele jatyrmyz. «Qara býrada» burynǵy hal joq. Moskva túbine kelgende beıittiń qulaǵyndaı sereıip turǵan eki órkesh maıysty. Qyrshańqy bolǵandaı, ár jeriniń júni de túse bastady. Keshegi jer syzǵan shýdadan jelkilderlik eshteńe qalmady. Sonda da ol artynan kele jatqandarǵa aıbat shegedi. Keıde kisige jynyn shashyp toqtap qalady. Keı kúnderi qarsy shógip jatyp alady. Eki kózi shatynap, tisteri saqyrlap, qozǵalmastan qatyp qalady. Eki-úsh kún áýrelenip, ony ornynan áreń turǵyzamyz. Qaıtkenmen býranyń aty býra emes pe — taqap barsań tarpyp tastaıdy: aldynan ótseń shaınap jiberedi...

Moskvaǵa taqaý kelip ómeshesi quryp siresip jatqan jaýdy bizdiń áskerler qýatty soqqymen dekabrde jelkelep keıin qaraı qýǵannan keıin, sál kúsh jınap, qataryna jańa jaýyngerler qabyldap úlgirgen bizdiń dıvızıany Chıstákov qabyldaı sala Valdaı qalasyna bastap keldi. Biz Batys maıdanynan, ortadaǵy Kalının maıdanynyń belin attap ótip, Soltústik-Batys maıdanynyń qaramaǵyna keldik. Osy jerde jańadan jasaqtalyp jatqan 2-shi gvardıalyq atqyshtar korpýsynyń quramyna kirip, jaýyngerlik tapsyrma aldyq. Komandovanıe 8-shi gvardıalyq dıvızıaǵa osy aradan jaý shebin buzyp ótip, qalyń jaýdyń ortasyna úńgilep kirip ilgeri barýǵa buıryq berdi. Buryn jaý bet aldymyzda ǵana bolýshy edi. Endi tórt qubylamyz tegis aranyń ashqan dushpan boldy. Onyń ústine qylt etken qarańdy kórse nemis quzǵyndary qaptaı ushyp kelip, bombamen tóbeńnen jáne quı qazady. Bizdiń mindetimiz jaý qorshaýynda júz kılometr shabýyl jasap, aldymen Staraıa Rýssany nemisterden bosatý. Odan soń taǵy júz kılometrge yrǵyp, Holmdy alý. Sóıtip biz, úlken qaptyń ishine kirgen jolbarystaı bop, alǵa qaraı jyljyp bara jattyq. Bul qolyńa qylysh ustap, joldaǵysyn jaıpap qujynaǵan jylannyń ordasyn qaq jaryp ótýmen parapar edi. Qaptaǵan jaýdyń qalyń ortasyna kirip alyp, shabýyl jasap ilgeri basý eshbir elde, eshbir tarıhta bolmaǵan oqıǵa. Osy asa jaýapty mindetti Joǵarǵy Baskomandovanıe qaharman 8-shi gvardıalyq dıvızıaǵa júktedi. Bul joryq bizge ońaıǵa túsken joq. Qyryq gradýs qylshyldaǵan aıazda, orman ishine úıilgen omby qardy belýardan keship otyryp, nemisterdi bekinip jatqan jyly oryndarynan qozǵaý ońaı bolyp pa. Eki júz shaqyrymǵa sozylǵan bul joryq Sývorov áskerleriniń Alpy taýlarynan asýy nemese Kýtýzovtyń Borodıno shaıqasynan kem bolǵan joq. Sonaý Baltyq teńizinen Qara teńizge deıin sozylǵan ulan-asyr maıdanda Sovet Armıasy quramalarynyń aldynan neshe alýan aýyr asýlar kezdesti ǵoı. Oǵan eshkimniń daýy joq. Al Valdaı— Staraıa Rýssa — Holm joryǵy bizdiń 8-shi gvardıalyq dıvızıanyń óz Alpysy, óz Borodınosy boldy, tipti ol búkil Sovet Armıasynyń Alpy-Borodınosy boldy dep batyl túrde aıtýǵa turady. Olaı bolsa dıvızıa kólemindegi bizdiń kishkentaı Sývorovymyz da, Kýtýzovymyz da general Chıstákovtyń ózi boldy. Bul sózdi men jaǵympazdanyp aıtyp otyrǵanym joq. Qazir ol kisi otstavkada, men armıadan ketkeli áldaqashan. Nesine jaǵympazdanaıyn. Jáne osy ýaqytqa deıin eshkimge jaǵymsynyp kórgen emespin. Men sol kezdegi bolǵan shyn jaǵdaıdy aıtyp otyrmyn. Ólgen generalısımýs pen feldmarshaldan tiri general artyq degen sóz emes bul. Sen túsin muny. Áıtpese Baýyrjan da jaǵympaz eken dep jazyp qoıyp júrersiń bir jerge. Joq, odan aýlaqpyn. Jaqpasań da jaǵympaz bolma. Men osynyń kisisimin. Al Chıstákovty sál-pál Sývorov pen Kýtýzovqa uqsatsam, onyń adal eńbegine bergen baǵam bul. Odan Sývorov pen Kýtýzovtyq eshteńesi de kemip qalmaıdy. Olardyń esimi Otandyq tarıhymyzdyń tórinde biri uly, biri danyshpan qolbasshy retinde máńgi jarqyrap tura beredi. Al Chıstákov uly da, danyshpan da qolbasshy emes. Ol ne bary adal komýnıs, Otannyń qajyrly soldaty ǵana. Sondyqtan da ol osy ǵalamat qıyn iske ıyǵyn tosty. Óziń oılashy, saǵan myńdaǵan adamnyń taǵdyryn qolyńa ustatyp, myna temir korıdorǵa kir de, onyń ar jaǵyndaǵy temir qabyrǵasyn tesip ót dese, barar ma ediń barmas pa ediń? Buıryq bolǵannan keıin barsań bararsyń da. Biraq, adamdardyń obalyna qalmaı olardy ary qaraı alyp shyǵa alasyń ba, joq pa? Áńgime osynda ǵoı. Sondyqtan da ol osy eki júz shaqyrymdyq joryqta soldattarmen ıyq tiresip qatar júrdi. Árqashan da aldyńǵy shepten tabyldy. Qaı jerde qıynshylyq sezilse, sol jerge shapqylap ózi bardy. Túnde túni boıy kóz ilmesten otyryp, qolǵa túsken tutqyndardyń bergen jaýaptaryn tyńdady. Onyń shyndyǵyn barlaýshylardyń jaý tylynan ákelgen aqparlarymen salystyrdy. Óstip, kórer tańdy kózimen atqyzyp, erteńgi urystardyń durys sheshimin tabýy, qatelespeýi kerek. Munda saǵat saıyn sóılesip, kemińdi kórsetip, jónińdi túzep berip otyratyn maıdan nemese armıa komandashysy joq. Sol ekeýiniń oılaıtynyn jalǵyz oılap, olar qabyldaıtyn sheshimdi jalǵyz tabýyń kerek. Al Chıstákov bolsa, muz jarǵysh kemeniń kapıtany ispettenip, jan-jaqtan, tóbeden jaýǵan oq astynda qasqaıa qarap turyp dıvızıany uryspen alǵa bastady. Qasymda komandashy joq dep qysylmady. Onyń esesine ol qaramaǵyndaǵy ofıserlermen úzbeı aqyldasyp otyrdy. Keıde ol bizge qarap: «Meniń kishi akademıam sizdersizder ǵoı. Al sizder ne aıtasyzdar?» dep ázil tastap, kúlimdep te qoıýshy edi. Olaı deıtini Ivan Mıhaılovıch Bas shtabtyń akademıasynda oqyp júrgende soǵys bastalyp ketip, sodan maıdanǵa kelgen kisi ǵoı. Mine osy joryq kezinde soldattar men ofıserler ony «ekinshi Panfılov» dep atady.

Panfılovtyń atyna daq túsirmeı, onyń dástúrin dıvızıa arynyń týy dep bilip, joǵary kótere ustady da, Chıstákov ony taǵy bir dańqty jolǵa bastady. Birinshi fevralda dıvızıa Valdaı — Staraıa Rýssa tas jolyna shyqty. Úshinshi fevraldyń ekpini atty kisini qulatarlyq borandy túninde 1075 jáne 1073-shi polktardyń alǵy batalóndary tas jol boıyndaǵy nemisterdiń alǵy shebine jetti. Olar kidirmesten urysqa kirisip, Bologoe — Staraıa Rýssa temir jolyn kesip tastady. Osydan keıin Krasıkove, Bragıno, Kozyrevo, Fılshevo sıaqty ondaǵan derevnálarda osyndaı qıan-keski urystar boldy. Solardyń bárinen nemisterdi syrǵyta aıdaýmen kelip, dıvızıa jaýdyń Staraıa Rýssa qorǵanysyn talqandady. «Qara býra» jyǵylǵan órkeshteri salańdap, endi Holmǵa qaraı qashty. Ony qaqpalap qýalaı otyryp, eki júz kılometrlik erlik joryǵyn aıaqtap, Holm qalasynyń túbinde Kalının maıdanynyń 3-shi ekpindi armıasyna kelip qosyldy.

Eń alǵash Nahabıno selosynda kórisip, qaýyshqannan keıin, osy joryq ústinde men Chıstákovpen birneshe ret kezdestim.

Dıvızıa eń alǵash dushpannyń shebin buzyp, jolbarystaı atylyp jaý tylyna óter túni bizdiń polktyń aldyna qoıylǵan mindet Novo-Svınýhovo qystaǵyn basyp alý edi. Nemisterdi mańdaıdan jáne eki búıirden soǵyp, qatty urystan keıin qystaqty tartyp aldyq. Oq atylǵan jerde ólim az bolmaıdy. Qystaqta kápersiz jatqan nemister qatty qyryldy, azyn-aýlaq bizden de shyǵyn boldy. Tań ata nemisterdiń eń sońǵy tobyn derevná aýzynan jelkelep shyǵaryp jatqanymyzda kenetten general kelip qaldy. Tulǵasyna Qıyr Shyǵystan kózim qanǵandyqtan basyna soldat qulaqshynyn, ústine qońyrqaı shınel kıgen, aıaǵynda qalyń ultandy sharýa etigi bar orta boıly, tyǵyrshyq deneli tórtbaq adamnyń general Chıstákov ekenin birden tanydym. Jan-jaǵyna jiti kóz salyp, asyqpaı aıańdap kele jatqan generaldyń aldynan shyǵyp, raport berdim. Polktyń buıryqty ýaqytynda oryndap, qystaqty alǵanyn aıttym.

— Shyǵyn joq pa? — dedi general.

— Azyn-aýlaq bar, joldas general.

Komdıv qabaǵyn shytty.

— Bul jaýabyńyz maǵan unamaıdy, — dedi ol. — Azyn-aýlaq emes, bir de jaýyngerden aıyrylmaýyńyz kerek. Biz kórshi aýylǵa toıǵa ketip bara jatqanymyz joq joldas kapıtan. Biz qalyn jaýdyń ortasyna kirip oıran salýǵa ketip baramyz. Qazir osy derevnádan ilgeri attaǵannan keıin, jol tarta topyraq súzgen búldozerdiń izindeı bolyp, artymyzda tar korıdor paıda bolady. Korpýs bizdiń sońymyzdan ilese sol korıdorǵa kiredi de ózge quramalardyń kúshimen eki jaq búıirimizdi shegendep otyrady. Bizdiń mindetimiz korpýsqa jol ashyp, toqtaýsyz ilgerileı berý. Ol úshin bizge óz kúshimizdi saqtaı bilý kerek. Óıtkeni bizge syrttan kelip qosylar bir de soldat bolmaıdy.

— Kinálimin, joldas general, — dedim men komdıvtiń oryndy urysqanyna ózge jaýap taba almaı.

— Sizdiń kináńiz mynada, joldas Momyshuly. Siz jaýdy, jalynǵandaı bop, derevnádan qolynan bir-birlep jetektep shyǵardyńyz. Siz qutqaryp qoıa bergen jaý erteń aldyńyzdan shyǵyp, raqym jasaıtyndaı kórdińiz. Fashıserden bizge eshqandaı raqym bolmaıdy. Sondyqtan olardy qorshap alyp, qurtyp jiberýińiz kerek edi.

— Aqylymyzdyń jetkeni osy boldy, joldas general. Men jibergen bir top ásker myna qalyń qarda ombylap jaýdyń jelkesine shyqqansha tań atyp ketedi dep oıladym.

General kózin shúıire qalyp, jaý ketken jaqqa nazar saldy. Onyń oılanǵanda óstetini de maǵan burynnan málim. Sodan keıin sál basyn ızedi de:

— Shyǵynsyz soǵys bolmaıdy ǵoı, — dedi. — Biraq onyń oryndy, orynsyz degen eki túri bolady. Árıne, biz úshin sonyń ekeýiniń de bolmaǵany jaqsy. Men sondyqtan aıtyp jatyrmyn. Myna qalyń qarda qorshaý qıyn da bolǵan shyǵar. Biraq bolashaqta osy ádisti ken qoldanýymyz kerek, jaýdy qorshap alyp qurtyp otyrý qajet. Osy esińizde bolsyn. Búgingi urysty ózińizge bir sabaq dep qabyldańyz. Kelesi joly sodan qorytyndy shyǵaratyn bolyńyz.

Generaldyń maǵan joryqta jasaǵan birinshi eskertpesi osy boldy. Buǵan men shamdanǵanym joq. Qaıta aqylyn aıtqany úshin razy bop qaldym. Báse, bul kisi osyndaı adam bolsa kerek edi ǵoı, dep kóńildenip, polkimdi ilgeri qaraı bastadym.

VII

Avtor. Baýke, Siz ol kezde 1075-shi polk komandıriniń orynbasary emes pe edińiz? Polkti Siz basqaryp júrseńiz Kaprov qaıda bolyp edi?

Baýyrjan. Orynbasar ekenimdi qaıdan bilesiń?

Avtor. Arhıvten alynǵan dokýmentterden. Ózińizge berilgen kýálikten bilemin.

Baýyrjan. Qandaı?

Avtor. Mine, mynadaı. Men Sizge oqyp bereıin.

«KÝÁLİK»

«Osyny usynýshy Baýyrjan Momyshuly Qyzyl Tý ordendi 8-shi gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynda turaqty áskerı qyzmet atqarady».

Osydan keıin bul kýáliktiń «Qyzmet baby jáne áskerı ataǵy» degen tusyna mynadaı málimetter jazylypty:

1) 26. II. 1941 j. 1073 atqyshtar polkynyń komandıri, aǵa leıtenant.

2) 10. 12. 1941 j. 1075 atqyshtar polky komandıriniń orynbasary, aǵa leıtenant.

3) 23. 2. 1942 j. 1073 atqyshtar polkynyń komandıri.

Taǵy da qandaı málimetter bar deısiz ǵoı. Aıtaıyn. 1910 jyly 24 dekabrde Ońtústik Qazaqstan oblysy Jýaly aýdanynyń Kólbastaý aýylynda týypsyz. Áıelińiz bar eken. Aıaǵyna «B. Momyshuly» dep latyn áripterimen qol qoıypsyz. Bul kýálik merzimi alǵashynda 1941 j. 13 dekabrge deıin, odan soń 1942 j. 24 dekabrine deıin, odan soń 1943 j. 18 maıyna deıin úsh ret uzartylǵan.

Onda Sizdiń 1942 jyly 6 ıýnde Kalının maıdany áskerlerine arnalǵan № 0196 buıryq boıynsha Qyzyl Tý ordenimen nagradtalǵanyńyz, 1942 jyly 27 avgýsta Sizge 2-shi gvardıalyq atqyshtar korpýsy boıynsha jarıalanǵan № 157 buıryqpen «Gvardıa» znachogy berilgeni kórsetilgen.

Jáne áskerı ataǵyńyzdyń qashan, qaı dárejege kóterilgeni týraly da derekter bar. Batys maıdany áskerlerine arnalǵan № 0413 buıryq boıynsha 1941 jyly 19 dekabrde kapıtan, Kalının maıdany áskerlerine arnalǵan № 0146 buıryq boıynsha 1942 jyly 10 maıda maıor, al Qorǵanys Halyq Komısarıatynyń № 06 190 buıryǵy boıynsha 1942 jyly 2 oktábrde podpolkovnık bolypsyz. Durys pa?

Baýyrjan. Durys. Biraq biz Valdaı túbinen shabýylǵa shyqqanda polkovnık Kaprov jaralanyp, shanada kele jatqan bolatyn. 1075-shi polkty bul joryqta tikeleı men basqardym.

Avtor. Artynan 1073-shi polkke qaıtadan komandır boldyńyz ǵoı.

Baýyrjan. Iá.

Avtor. «Moskva úshin shaıqas» dokýmentke negizdelgen dúnıe bolǵanymen bir jaǵynan kórkem shyǵarma ǵoı. Sol sebepten de Siz onda az ýaqyt orynbasar bolǵanyńyzdy aıtpaǵansyz ǵoı, tegi.

Baýyrjan. Iá. Onyń ótirigi joq qoı.

Avtor. Ózgeler úshin ótirigi joq. Men barlyq dokýmentterdi salystyra oqyǵandyqtan surap jatyrmyn ǵoı.

Baýyrjan. Sóıtip, jaýdyń tylynda jortyp kele jatyrmyz. Keı kúnderi birneshe qystaqty birden alyp jiberemiz. Qolǵa túsken tutqyndardyń aıtýyna qaraǵanda nemister qatty úreılenip qalsa kerek. Bir vzvod nemese rota emes, ózderin baqandaı bir dıvızıa tý syrtyna shyǵyp alyp jelkelep kele jatsa qalaı qoryqpasyn! Onyń ústine bul Moskva túbinde ataǵy jaıylǵan 8-shi gvardıalyq dıvızıa ekeni olardyń tipti zárelerin alady. Joldaǵy garnızondar men bólimshelerdiń osy mańda zooparktan shyǵyp ketken arystan júr eken degen qorqynyshty habar estigendeı, aza boılary qaza turady. «Saqtanyńdar, Panfılovtyń «taǵy» dıvızıasy kele jatyr» dep, olar jan-jaqtaryna jar salady. Moskva túbinde nemisterdiń aýzyn áldeneshe ret qan jalatqandyqtan fashıser bizdiń dıvızıany osylaı, «taǵy» dıvızıa dep ataǵan ǵoı. Olar bizdiń artymyzda búkil korpýs kele jatqanyn, bizdiń dıvızıa sol korpýstyń avangardy ekenin qaıdan bilsin.

Osylaı, joldaǵy jaýmen jaǵalasa joryq jasap kele jattyq. Birneshe qaterli kúnder men túnder ótti. Alǵashynda shashyraı júremiz dep sharshaýymyz kóp bolyp edi. Artynan onyń da ádisin taptyq. Alǵa shańǵy mingen sholǵynshylardy, aq maslıhat kıgen tosqaýylshylardy jóneltkennen keıin kolonna bolyp jaıaýlar qozǵalady. Jaıaýlardyń aldyna saperler shyǵyp, kolonna ótetindeı etip jolda kezdesken aǵashtardy kesip otyrady. Kolonnanyń aldyna kezekpen segiz jaýynger shańǵysyz qatarlasa shyǵyp, qalyń qardy ombylap iz salady. Olar kezekpen júz-eki júz metr saıyn almasyp otyrady. Odan artyqqa adam shydamaıdy. Neler atpal azamattardyń júz metrden keıin býlary burqyrap shyǵa keledi. Sodan keıin olardy jańa jigitter almastyrady. Olar sharshaǵan kezde polk komsorgy Baltabek Jetpisbaev birneshe jigitterdi ertip alyp, alǵa ózi túsýshi edi. Baltabek degenińiz taýdaı kisi. Qalyń qardy burqyratyp arshyndaı adymdaǵanda qaırattyń kókesin sol kórsetetin edi. Qasyndaǵy jigitteri de odan qalyspaıtyn. Keıinnen bildim Baltabek sonda Tólegen Toqtarov, Jumajan Battalov, Júnis Nurbosynov, Qaıyrbek Júnisov sıaqty birneshe er jigitterdi qasyna ertip alǵan eken ǵoı. Ol jigitter qalyń qarda maltyǵyp kele jatqan kolonnamyzdy basy ǵana bolǵan joq, sol joryqtaǵy abyroıymyzdyń da aldy boldy. Olardyń kópshiligiń osy joryqta erlikpen qaza tapty. Sol sıaqty Málik bastaǵan shańǵyshy avtomatshylar toby kolonnany qyzǵyshtaı qorǵap, birese alǵa, birese artqa umtylyp, juldyzdaı aqty. Shynynda da solardyń bári, aınalyp keteıinder, juldyzdaı jarqyrap turǵan jandar edi. Kópshiligi qyrshyn ketti ǵoı esil erlerdiń!

Orman ishinde polkty bastap kele jatyp, general shaqyrady degen habar aldym. Aqboz atty yzǵytyp, Vasılevo qystaǵyndaǵy general otyrǵan úıge keldim. Kirsem general kartaǵa qatty úńilip qalǵan eken. Kelgenimdi aıtyp, sálem berdim. General adútantyna as aldyrdy. Osy kúngi jastardyń ústelge otyrǵanda kitabyn ala kelip, astan anda-sanda bir alyp, kitapqa qadala otyryp tamaqtanatyny sıaqty, komdıv te birese shaı urttap, birese kartaǵa qaraýmen boldy. Sodan soń ol meniń nazarymdy da kartaǵa aýdardy.

— Mynaý Demánsk degen qala, — dedi general kartany saýsaǵymen nusqap. — Biz jaýdyń 16-armıasyn osy qalada qorshaýǵa túsirýdi kózdep kele jatyrmyz. Ol úshin biz Holmǵa soltústikten, Kalının maıdanynyń áskerleri ońtústikten kelip toǵysýy tıis. Sóıtip Holmda qaptyń aýzyn býýymyz kerek. Ol arǵy mindet. Al bergi mindet — Holmǵa tez jetý. Joldaǵy qystaqtardy jaý tepkisinen azat etý. Biraq mynaý Sokolovo degen derevná eki kúnnen beri dıvızıany shaýjaıdan alyp ustap tur. Olaı bolatyn jóni bar. Bul Holm tas jolyn jaǵalaı birneshe kılometrge sozylyp jatqan úlken derevná. Bul derevná kimniń qolyna kóshse, tas jol soǵan qyzmet etedi. Sondyqtan da nemister bul derevnány qorǵaýǵa SS, «Kýbas» sıaqty eń tańdaýly bólimderin tógip otyr jáne sol sebepten de jaý bizdiń tóbemizden samoletterin qaptatyp, bas kótertpeı jatyr. Sokolovonyń ar jaǵynda myna bir Troshkovo degen derevná tur, — dep komdıv ony taǵy da saýsaǵymen túrtip kórsetti. — Bar gáp, menińshe, osynda ǵoı dep oılaımyn. Siz qalaı dep esepteısiz?

— Árıne, joldas general, — dedim men. — Eki ortada kúre tamyrdaı bop myna bir jol jatyr eken. Eń aldymen sol kúre tamyrdy kıý kerek bolar.

— Durys aıtasyz, — dedi general qýana bas ızep. — Aldymen Troshkovony qurtý kerek. Sonda bul kúre tamyrmen Sokolovoǵa qaraı aǵatyn qan toqtap qalady. Bul úshin Sokolovonyń myna jaq syrtyn aınalyp baryp, tan atqansha Troshkovony alý kerek. Bul kıyn mindetti kúshteriń az bolsa da Sizdiń polkke júkteımin. Sizge beretin buıryǵym osy.

Buıryqty alyp, orman ishinde nemisterdi qar jamyla qadaǵalap jatqan polkke keldim. Polk komısary Ahmetjan Muhamedıarovty, batalón komandırlerin shaqyryp alyp qysqasha aqyldastyq ta, Baltabekti jigitterimen taǵy da kolonnaǵa parovoz ǵyp «jegip», dereý ilgeri júrip kettik. On bes shaqyrymdaı qalyń qardy syzyp otyryp, tús aýa ormannyń Troshkovomen janasatyn ókpe tusyna kelip ilindik. Sol aradan dereý jan-jaqqa adamdar jóneltip, barlaý jasaýǵa kiristik. Barlaýdyń qorytyndysynda mynadaı jaı anyqtaldy.

Sokolovoǵa qýat bolyp turǵan jalǵyz Troshkovo emes eken. Troshkovonyń syrtynda taǵy Barklovısa, Trohovo, Kashıno, Konshıno degen qystaqtar jatyr. Ol tórteýiniń ortasynda tireýdeı soraıyp Borodıno degen bir dáý derevná jáne tur. Biz alǵashynda tek Troshkovony ǵana alamyz dep kelgen edik. Buıryq boıynsha solaı etip qana qoıýymyzǵa bolady. Biraq jalǵyz Troshkovony alǵanmen is bitpeıdi. Onda polkqa myna bes qystaq bes jaqtan aýyz salady. Sokolovodan keıin syrǵyǵan jaý seni jáne janyshtaıdy. Sondyqtan generaldyń buıryǵyna «túzetý» jasap, osy alty qystaqty birden alý kerek pe? «Bul kıyn mindetti kúshteriń az bolsa da Sizdiń polkqa júkteımin» dedi general. Bul onyń sanmen emes, sanamen alyńdar dep, bizge sengeni edi. Senip tapsyrǵan isti adal ǵyp oryndaý abyroı. Ol úshin alty qystaqty birdeı alý kerek. Oǵan kúshimiz jete me? General jaýdy qorshap qurtýdy dıvızıanyń birinshi paryzy bolsyn dedi. Bar kúshpen Troshkovony ǵana alyp qana qoısaq, basqa bes qystaq jáne janyńdy qoımaıdy. Sondyqtan az kúshpen bolsa da osynyń altaýyn birden alý kerek. «Nar táýekel!» demeıtin be edi atam qazaq. Halyq sózinde qapy joq. Nar táýekel!

VIII

Polkke buıryq osylaı berildi.

— Ózińdi óziń ólimge qıdyń-aý, Baýyrjan. Munyń qatal buıryq boldy ǵoı, — dedi komısar.

— Basqa jol joq, Madıar, — dedim men.

— Kúshimiz az ǵoı, bir batalón artta qaldy.

Aıtqan buıryq aqqan qylysh sıaqty. Ony bári bir toqtata almaısyń. Tasqa tıe me, basqa tıe me — qylysh ony artynan biraq kóredi. Buıryq berilgennen keıin ony oryndaý ǵana qalady. Endi soǵan kiristik.

Polktyń qalǵan kúshin altyǵa qaq bóldik. Ár bólikke Muhamedıarov, Gýndılovıch, Trofımov, Mamonov, Jetpisbaevty basshy etip belgiledim. Alty qystaqtyń ishindegi alyby Borodıno bolǵandyqtan kapıtan Gýndılovıchtiń qasyna polıtrýk Málik Ǵabdýllınniń avtomatshylar rotasyn qosyp berdim. Saǵat túngi ekide polk top-topqa bólinip, qarýlaryn sert ustap, oraı soqqan aq borandy arqalaryna jamylyp, ár top ózine tıisti qystaqqa qaraı tartyp berdi.

«Joldaryń bolsyn, batyrlarym, baýyrlarym. Segizinshi fevraldiń bul túni senderdiń ataq abyroılaryńdy arttyrsyn. Biraq senderdiń ómirlerińniń aqtyq túni bolmasyn. Bul túnde aq qardyń ústine qyzyl qandaryń tógilip, qaza jeger azamat bolsa, qandaryńdy qaryz ǵyp meniń moınyma júktemeńder, qaraqtarym. Súıegim shashylyp qalǵansha men senderdiń qasyńdamyn. Osy qarańǵy túnde senderge silteler naızaǵa keýdemdi qosa tostym, minekı!» — dep ishteı tebirenip turdym da, dybysymdy syrtqa shyǵarmaı tistenip, altynshy topty bastap Troshkovoǵa qaraı ózim jóneldim.

Bul mindet te, polktyń aldyna qoıylǵan ózge mindetter de abyroımen oryndaldy. Dıvızıa tutas óz boryshyn abyroımen iske asyryp, 1942 jyldyń 14 fevralinde ońtústik jaqtan oraı shabýyl jasap kele jatqan Kalının maıdany áskerleriniń 33-shi atqyshtar dıvızıasymen kelip qaýyshty. Mindet abyroımen oryndaldy degen sóz aıtýǵa ǵana ońaı. Adamǵa abyroı tynyshtyq kúnderde tek termen, eńbekpen ǵana keledi. Al soǵysta ter men qan qosa tógilip baryp abyroıǵa jetesiń. Demek, bul joryqta da solaı boldy, qaraǵym. Keptegen asyl azamattar Otan úshin opat boldy. «Abyroımen» degen sózdi sen osylaı túsin, osylaı túsindir oqýshyńa. Sonymen, únemi 8-shi gvardıalyq dıvızıany aldyna avangard etip ustaǵan general Lızúkov bastaǵan bizdiń 2-shi gvardıalyq korpýs jaý áskerleriniń Demánsk tobyn qorshaýǵa alǵan ataqty joryǵyn aıaqtap kelip, marttyń aıaq jaǵynda Holm qalasynyń túbinen irge tepti. 1941 - 1942 jyldarda Sovet Armıasynyń asa mańyzdy jıyrma úsh shaıqasy boldy. Onyń toǵyzynshysy 1941 jylǵy oktábrdegi Moskvanyń shalǵaı shebindegi qorǵanys shaıqasy, al onynshysy 1941 jylǵy noıabr-dekabrdegi Moskvanyń taıaý shebindegi qorǵanys shaıqasy dep atalady. Al sonyń on jetinshisi — sovet áskerleriniń 1942 jylǵy ıanvar — apreldegi Demánsk shabýyly operasıasy. Bizdiń dıvızıa osy jıyrma úsh shaıqastyń úsheýiniń jýan ortasy emes, qasqa mańdaıynda boldy. Alǵashqy eki shaıqasqa qatysqany úshin Qyzyl Tý ordenimen nagradtalǵan dıvızıaǵa on jetinshi shaıqastaǵy erligi úshin Lenın ordeni berildi. Alǵashqy eki shaıqasta ony general Panfılov basqarsa, sońǵy shaıqasty general Chıstákov bastady. Al korpýsymyzdyń komandıri bolǵan general A. I. Lızúkov, keıinnen, Voronej túbinde, tank armıasynyń qolbasshysy bop júrgende qaza tapty.

Avtor. Tólegen Toqtarov pen Málik Ǵabdýllındi Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyna usyný dokýmentterin kim daıarlap, kim qol qoıdy?

Baýyrjan. Men General Panfılovtyń senimdi serikteriniń biri, bizdiń dıvızıadaǵy qadirli aqsaqalymyz polkovnık Ilá Vasılevıch Kaprovtyń polkynan Moskva túbindegi urystarda 29 Sovet Odaǵynyń Batyry shyqqan edi. Saıası jetekshi Vasılıı Georgıevıch Klochkov basqarǵan 4-rotadan shyqqan 28 batyr jáne 6-rotanyń saıası jetekshisi Petr Borısovıch Vıhrev. Bul da ózimizdiń jerlesimiz, Almaty oblysy Shelek aýdanynyń týmasy bolatyn. Olarǵa Valdaı-Holm joryǵynda osy eki batyr qosyldy. Sóıtip, bul jaıaý ásker dıvızıalarynyń ishindegi batyr eń kóp shyqqan polktardyń ne biri, ne ózi boldy. Meniń 1075-polktegi eń sońǵy qyzmetim osy eki azamatty Batyr ataǵyna usynyp, qol qoıyp, qaǵazdaryn joǵaryǵa jóneltýmen tyndy.

Avtor. Óıtkeni Siz 1942 jyly 23 fevralda mynadaı buıryq aldyńyz ǵoı.

«1075-atqyshtar polky komandıriniń orynbasary kapıtan B. Momyshulyna

Osyny alysymen Sizge dıvızıa komandıri 1073-shi polkty qabyldap, sonyń komandıri qyzmetine kirisýge buıyrdy.

Shtab bastyǵy polkovnık (Serebrákov)

Dıvızıa voenkomy batalón komısary (Frolov)

4-shi bólimniń bastyǵy 2 rangaly ıntendant (Revákın)

Baýyrjan. Iá.

Avtor. Mundaǵy úshinshi bop qol qoıǵan ıntendant Revákın Chıstákovqa deıingi komdıvterińiz emes pe?

Baýyrjan. Joq. General-maıor Vasılıı Andreevıch Revákın Kremldiń jáne Moskvanyń burynǵy áskerı komendanty bolatyn. Tegi áskerı dıplomat, soǵystyń jaıyn bilmeıtin qala generaly edi. Sondyqtan ol kisi bizdiń dıvızıada 1941 jyldyń 1 dekabrinen 1942 jyldyń 15 ıanvaryna deıin ǵana komandır boldy. Odan keıin basqa qyzmetke aýystyryldy.

İH

Avtor. 8-shi gvardıalyq dıvızıanyń jaý tylyndaǵy sol ataqty joryǵyn baıandaı kelip, general Chıstákovtyń ne dep jazǵanyn oqıyn ba?

Baýyrjan. Oqyǵyn.

Avtor. General Chıstákov bylaı dep jazady:

«Holm baǵytynda shabýyl jasaı otyryp, dıvızıa jaýmen jaǵalasqan urys ústinde eki júz kılometrden astam jol júrdi. Sóıtip, Zamoste — Lısıchkıno, Chamovka — Pýstynkı Vtorye shebine shyqty. Dıvızıa bul urystarda dushpannyń jekelegen garnızon, bólimderin joıyp qana qoıǵan joq, sonymen birge onyń Holmǵa ótkizbeý úshin jasaǵan bógetiniń bárin talqandady...

Bul arada 1073 polktyń jáne onyń komandıri Baýyrjan Momyshulynyń, sol sıaqty polktyń jigerli, batyl komısary P. V. Logvınenkonyń eńbegine tıisti baǵa bere ketken jón. Staraıa Rýssa —Holm tas jolyn boılaı jasaǵan bul joryqta polk qıyn jaǵdaıda qalǵanyna qaramastan, dushpanmen jekpe-jek shaıqasyp, onyń qorǵanys shebin kúırete alǵa basyp otyrdy. Qaqaǵan aıaz da, qalyń qar da oǵan bóget bola alǵan joq...

Fevral men martta dıvızıa eki júz elýden astam el mekenin jaýdan tazartyp, dushpannyń bes myńnan astam soldaty men ofıserin, jıyrma tankin, myńdaı avtomashınasyn, júzdegen zeńbirekteri men pýlemetterin joıdy.

Osy bir qaharmandyq joryqta Panfılov atyndaǵy 8-shi gvardıalyq dıvızıanyń jaýyngerleri Otan úshin qanshama erlikter jasady deseńshi! Olar myńdaǵan erlik istedi!»

Baýyrjan. Ras. Eki aıǵa sozylǵan bul joryqtyń alǵashqy jıyrma úsh kúninde men 1075-shi polkty basqardym. Kaprov táýir bolǵannan keıin oǵan óz polkin ótkizdim. Ilá Vasılevıch ákemdeı tebirenip betimnen súıip, polkiniń atynan rahmet aıtyp, meni qoltyǵymnan alyp, Aqboz attyń ústine ózi attandyryp mingizdi. Madıarmen (Ahmetjan Muhamedıarovty osylaı ataýshy edik), Málikpen, Gýndılovıchpen, Trofımovpen, Mamonovpen, Baltabekpen — bárimen qoshtasyp, týmasa da týǵandaı bop ketken polkty, týystaı bop ketken adamdardy artqa qaldyryp, atqosshym Nıkolaı Sınchenko ekeýimiz týǵan úıimiz ispetti sanalatyn Talǵar polkine qaraı tartyp berdik. Sol 23 fevraldan bastap, ataqty joryq aıaqtalǵanǵa deıin, odan keıin de kóp ýaqyt men 1073-shi polktyń komandıri boldym. Chıstákov meniń osy eki polktegi qyzmetimdi biraq túıindep aıtqan ǵoı.

Avtor. Birden polkqa bardyńyz ba?

Baýyrjan. Joq. Chıstákov aldymen maǵan soq. Sodan soń Lızúkovke baramyz degen edi.

Avtor. Bardyńyzdar ma?

Baýyrjan. Bardyq. Lızúkov óte bir súıkimdi de, sypaıy da kisi eken. Bar ómirin tanktyń bolat qorabynyń ishinde ótkizip kele jatqan adam deıtin emes. (Ol kisi tank áskerleriniń generaly bolatyn.) Týra ózimizdiń Saryarqanyń sarbaz aǵalarynyń biri sıaqty edi.

— Siz týraly maǵan Ivan Mıhaılovıch tolyq aıtty, — dedi general jadyraı sóılep. — Sizdiń Moskva túbindegi eńbekterińizben de, osy joryq ústindegi jumystaryńyzben de tanyspyn, Bul az deseńiz myna Ivan Mıhaılovıchpen sonaý Qıyr Shyǵysta birge bolǵanyńyzdy da bilemin. Sizdi polk komandıri etip taǵaıyndaý týraly buıryqqa qol qoıyp qoıdym. Osy ýaqytqa deıin polktyń zańsyz komandıri bop kelseńiz, endi zańdy komandırisiz. Meniń Sizge qoıatyn kóp suraǵym joq. Tek ózińizben júzdeseıin dep qana shaqyrdym.

— Senimińizge rahmet, joldas general.

— Neshe ret qorshaýda qaldyńyz, joldas maıor? — dedi Lızúkov meniń bas-aıaǵyma kóz júgirtip ótkennen keıin, áldene esine túskendeı, oılana qalyp. Júzi jyly, óńi súıkimdi, óte bir parasatty kisi eken.

— Bes ret, joldas general, — dedim men.

— Óz kúshińiz, óz aqyl-oıyńyzben be, álde sizdi qutqaryp aldy ma?

— Batalónnyń qarýymen, jigitterdiń jigerimen, ózimniń oıymmen, joldas general.

— Beseýinde de me?

— Dál solaı, beseýinde de!

— Mine, Sizdiń bir basyńyzda qanshama qazyna jatyr! — Bul kezde ol menimen emes, ózimen-ózi sóılesip ketkendeı boldy. Mundaı ǵajaıyp qazynalar qanshama deseńizshi!

Qorshaýda qalýdyń qazynalyǵy shamaly ǵoı. Bul kisi neni oılap otyr eken dedim ishimnen.

— Soǵysty qaı jerden bastadyńyz?

— Moskva túbinen, joldas general.

— Shekaradan sheginý mektebinen ótpegen ekensiz ǵoı.

— Ótkenim joq, joldas general.

— Oqasy joq, — dedi general saýsaqtarymen ústeldi taqyldatyp, — Moskva túbindegi urystar óz aldyna ózgeshe mektep. — Osydan keıin ol meniń betime tike qarady. Tikendeı qadalatyn nemese óńmenińnen ótetin kóz emes, óń boıyńdy rentgen sáýlesi sıaqty, álde bir jyly nurmen jarqyrata sholyp ótetin ózgeshe bir jumsaq kózqaras eken. Keýdesinde jarqyraǵan Altyn Juldyzy ol da janǵa jylý taratqandaı áser etedi. — Jańylmasam jańa siz «jigitterdiń jigerimen» degen sóz aıttyńyz-aý deımin. General «jigitterdiń» degen sózdi sál buzyńqyrap aıtty. — Tegi ol «jaýynger» degen sózdiń balamasy bolar dep oılaımyn.

— Dál aıttyńyz, joldas general. Qazaqsha «jigitter» degenniń maǵynasy oryssha «jaýyngerler» degen sóz.

— Raqmet, joldas maıor. Onda men qatelespegen ekenmin. — Osylaı dep sál oılanyp aldy da, Lızúkov sózin ári qaraı jalǵady. — Al eshbir esepke kónbeıtin, eshbir sanaqqa syımaıtyn nárse adam janynyń jigeri ǵoı. Qıyn-qystaý kezeńde bir soldattyń boıynan shyqqan bir tamshy jiger myń soldatqa jol ashady. Al myń soldattyń aıtaıyq polktyń jigeri kól ispettes, al dıvızıanyń jigeri teńiz bop tolqıdy. Soldat jigerinen, shaqpaqtan ushqyn shashyratqandaı etip, jiger týdyratyn kim? Komandır ǵoı. Solaı emes pe? —

Men basymdy ızedim.

— Dál solaı, joldas general, komandır men komısar.

Lızúkov jymıyp basyn ızedi.

— Durys aıtasyz, men komandır degende, saıası qyzmetker ekeýin qosarlaı eseptep otyrmyn. — Osydan keıin general alǵashqy oıyn qaıtadan jalǵastyrdy. — Al soldat júregi shaqpaq. Biraq shaqpaq ózinen-ózi ot bermeıdi, ony tutatý kerek. Jáne de shaqpaqtyń ushqyny qurǵaq biltege tússe ǵana tutanady. Komandır bir shaqpaqty ǵana emes, júz shaqpaqty, myń shaqpaqty, tipti myńdaǵan shaqpaqty tutatýy tıis. Ol úshin, aqyl, qaırat, adaldyqtyń ústine, komandırge qanshama jalyn, shıyrshyq atqan shıraqtyq damyl tappaıtyn mazasyzdyq jaǵdaıǵa qaraı jol taba biletin oı-óris óte kerek deseńizshi!

H

General Lızúkov osylardy aıtyp toqtady da, kenetten maǵan suraq qoıdy.

— Bastan keshkenińizdi baıandap qaǵazǵa túsire alasyz ba?

— Qoıyn dápterge túrtip júrgenderim bar, joldas general, — dedim men.

— Buryn jazý jumysymen aınalysyp kórgen joq pa edińiz?

— Soǵysqa deıin eptep óleń jazatyn edim...

— Óleń? — dep general myrs etti. Bul meniń soǵysqa deıin óleń jazǵanymdy unatqany, ne unatpaǵany ekenin ańǵara almadym. Sodan soń qasqa basyn sál shulǵyp otyrdy da, sózin qaıtadan jalǵady. — Soǵysqa deıin óleń jazsańyz, soǵystan keıin ónege jazý kerek bolady, joldas maıor. «Ónege» Degen sózge ekpin bere aıtty. — Meniń oıymdy túsindińiz be?

— Jobalap turmyn, joldas general.

— Jobalasańyz solaı! Soǵys — búgin qısapsyz qan tógip, sheksiz shyǵyn bolǵanymen, keıingi sabaq. Búgingi ólsheýsiz ólim — bolashaqqa ólmeýdiń ónegesi. Sonaý Aq teńizden anaý Qara teńizge deıin qıan-keski soǵys bolyp jatyr. Bul ózi bir jaǵynan mol tájirıbe de. Dúnıe júzi soǵys tarıhynda mundaı tájirıbe bolǵan emes. Sheginisimiz de, qorǵanysymyz da, shabýylymyz da tájirıbe, bolashaqqa qazyna. Endeshe sol tájirıbeniń bir dánin jerde qaldyrmaı jınap alyp, keıingi urpaqtyń rızyǵyna berý bul soǵysqa qatysqan úlkendi-kishili komandırlerdiń qasıetti paryzy. Siz jazatyn adam bolǵandyqtan osy esińizde bolsyn dep jatyrmyn. Túsinikti me Sizge?

— Túsinikti, joldas general.

— Ivan Mıhaılovıch, bul áńgimeniń Sizge de qatysy bar, — dedi korpýs komandıri Chıstákovke moınyn buryp.

— Qup, joldas general, — dedi Chıstákov, — Aldymen jaýdy jeńip alaıyq sodan soń jazý qashpas.

— Maǵan suraǵyńyz bar ma? — dedi general Lızúkov betime jyly júzben qarap.

— Suraǵym joq, joldas general.

— Onda jolyńyz bolsyn. Men Sizge, Sizdeı adamdarǵa árqashanda tilektespin. Tabystan tabysqa jete berińiz. Jańaǵy aıtqandy da umytpańyz, — dep Lızúkov arqamnan qaqty.

Osy kúnge deıin keıde orys generalynyń sondaǵy ózime meıirlene qarap turǵan kelbeti kóz aldyma keledi. Onyń alaqanynyń taby áli kúnge deıin arqamda turǵan sıaqtanady.

Sóıtsem general Lızúkovtyń ózi de soǵysqa deıin óleń jazǵan kisi eken. Áskerı-ádebı eńbek jazýmen de shuǵyldanypty. Soǵys keziniń qıynshylyǵyna qaramastan ol óz tájirıbesin qaǵazǵa da túsirip júripti. Muny men artynan bildim. Sodan birneshe kúnnen keıin general A. I. Lızúkovtyń Áskerı baspa shyǵarǵan kitapshasy qolyma tıdi. Onda generaldyń áskerı barlaý jáne shabýyl urystary degen eki eńbegi jarıalanǵan eken.

Avtor. Chıstákovpen budan keıin neshe ret kezdestińiz?

Baýyrjan. Birneshe ret. Demánsk shaıqasy aıaqtalǵannan keıin, 1942 jyldyń aprelinde general Lızúkov tank armıasyna komandashy bolyp ketti de, onyń ornyna 2-gvardıalyq korpýstyń komandıri bolyp general Chıstákov taǵaıyndaldy. Al general Lızúkov sol jyldyń ıýlinde Voronej túbinde qaıǵyly qazaǵa ushyrady.

Avtor. Konstantın Sımonovtyń «Drýjba nadodov» jýrnalynda jarıalanǵan «Soǵystyń árqıly kúnderi» degen kúndeliginde Lızúkov degen famılıa eki-úsh jerde aıtylady. Osy sol Lızúkov emes pe, Baýke?

Baýyrjan. Sol. Aleksandr Ilıch Lızúkov. Bilgiń kelse ol kisi týraly tolyǵyraq aıtyp bereıin.

Avtor. Árıne.

Baýyrjan. Soǵys — adamzat ómiriniń ýly tragedıasy. Soǵys — adam janyn qınaıtyn eń aýyr, eń ashshy azap. Soǵys — tirilerdiń tamuǵy. Tozaqqa aınalǵan kúnder edi ǵoı ol, qaraǵym. Aleksandr Ilıch Lızúkov soǵystan buryn Frýnze atyndaǵy áskerı akademıany bitirgen, aýyr tankter brıgadasynyń komandıri bolǵan, sol kezdiń ózinde-aq Lenın ordenimen nagradtalǵan kórnekti komandırlerdiń biri bolatyn. Soǵys bastalǵan kezde demalysta júrgen Lızúkov dereý áskerı eshelonmen óz quramasy turǵan Lenınsk qalasyna qaraı sapar shegedi. Eshelon Borısov qalasyna jetkende ar jaqtan nemister kelip qalady. Osy arada polkovnık Lızúkov ofıserlerdi uıymdastyryp, ásker qurap, Borısov qalasyn qorǵaý isin uıymdastyrady. Joqtan bar, bardan batyr jasaıdy. Sóıtip ol bir top 26 ıýnnen 8 ıýlge deıin jaýdy bógep, qalaǵa kirgizbeıdi. Sheginip kele jatqan Qyzyl Armıa bólimderin ótkizbeý úshin nemister Borısovtyń irgesindegi Berezına ózenine salǵan kópirdi birneshe ret bombalaıdy. Lızúkov qaramaǵyndaǵy adamdarǵa ol kópirdi qaıta-qaıta qalpyna keltirtip, aqyry bizdiń áskerlerdi beri qaraı ótkizip alady. Osy eńbegi úshin Lızúkov Otan soǵysynda eń alǵash er atanǵandardyń biri bolyp, Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn alady.

Sodan keıin Lızúkov Moskvalyq İ-shi motoatqyshtar dıvızıasynyń komandıri bolyp, oktábr-noıabr urystarynda Moskvany jaýdan Narfomınsk jaǵynan qorǵasty. Osy eńbegi úshin ol dıvızıa sovet gvardıasy ataǵyn alǵan segiz quramanyń biri boldy. Segizinshisi bizdiń Dıvızıa edi. Lızúkov pen Panfılov eń alǵashqy gvardıashy komdıvter edi. Ákeńmen qurdas, teńdes adamdy ózińnen óziń jaqyn tartyp, jaqsy kóretiniń bolmaýshy ma edi. Lızúkovty biz osy jaǵynan da júregimizge jaqyn tartatyn edik. Osydan keıin Lızúkov korpýs komandırligine joǵarylatyldy da, odan armıa komandashylyǵyna ketti...

Osylaı dep Baýkeń bógelip qaldy.

Avtor. Sımonovtyń kúndeliginen sol generaldyń ólimi jaıynda oqyǵanda tóbe shashym tik turyp, kóńilimdi aıanysh bir muń kernedi, Baýke. Sol jerin oqyp bereıin, tyńdaısyz ba?

Baýyrjan. Oqyǵyn.

Avtor. Kúndeliktiń «42 jyl» degen bóliminiń besinshi taraýynda bylaı dep jazylǵan:

«Ol jaqtan (alǵy shepten) maıdan shtabyna qaıtyp kelisimen-aq men baılanys ofıserimen Lızúkovke baramyn dep keliskennen keıingi birneshe saǵattan soń Lızúkovtyń opat bolǵanyn bildim.

Onyń bir brıgadasynyń jolyn jaý kesip tastap, baılanys bolmaı qalypty. Sonyń aldyndaǵy kúnderde isi sátsiz bolyp, esi shyǵyp júrgen Lızúkov, úzdik-sozdyq bolyp arttan kele jatqan basqa brıgadanyń tankterin kútpesten, óziniń tól tankine minedi de, jalǵyz KV-men joǵalǵan brıgadany izdeýge ketedi. Eki me, úsh pe kılometr júrip, bir ormańnyń shetine taqaı bergende onyń tankine tasada tyǵylyp turǵan nemis zeńbirekteri snarádty jaýdyryp jiberedi. Jalǵyz bashná atqyshy ǵana aman qalady — tanktan shyǵyp úlgirip, qalyń eginniń ishine tyǵylady da, qıraǵan tank ishinde qalǵan serikteriniń ne kúıge ushyraǵanyn óz kózimen kóredi.

Onyń aıtýy boıynsha fashıser tankti qorshap, ólgenderdiń, onyń ishinde Lızúkovtyń da súıegin syrtqa shyǵarady. Dokýmentke qarap, onyń general ekenin biledi...

Jupyny aıtylǵan bul epızodtan sol bir ashynys kúnderine tán jalǵyzdyq pen jan kúıinishi aıqyn ańǵarylady».

Baýyrjan. Súıikti generaldyń súıegin jaýdyń qalaı qorlaǵanyn aıtýǵa aýzym barmaı tur edi. Sımonovtyń aıtqanynyń bári shyn. Fashıserdiń bul soǵysta kórsetken aıýandyǵyn aıtyp jetkizý qıyn ǵoı, qaraǵym. — Baýkeń qabaǵyn qatty túıip, daýsyn qataıtyp aldy. — Olar myńdaǵan sovet adamdaryn tirideı kórge kómdi. Ondaǵan myń jazyqsyz jandardy gaz peshterinde tunshyqtyryp óltirdi. San myń adamdy tutqyn lagerlerinde ashtan qyrdy. Mıllıondaǵan ata-analar, áıelder, sábıler, qarttar ómirde biraq ret kezdesetin eń asyl qazynasynan: ul-qyzdarynan, adal mahabbatynan, áke-sheshesinen, úrim-butaǵynan aırylyp, qor bop eńirenip, zar ılep qaldy. Aq, qara, sary shashtaryn qalyń ormandaı jaıyp ańyraǵan analardyń ashshy únderi dúnıedegi eń azaly sımfonıaǵa aınalyp, qabat-qabat bolyp tarıhtyń qatparyna shókti. Muny eshqashan da umytýǵa bolmaıdy! Eshqashan da! Ponátno tebe?

Baýkeń sońǵy sózderdi aıtqanda qatty aqyryp qaldy. Men selk ete túsip, qaǵazdan basymdy kóterip aldym. Batyrdyń eki tanaýy qýsyrylyp, túsi buzylyp ketken eken. Men sasqalaqtap basymdy qaıta-qaıta ızeı berdim. Birazdan keıin ol sabasyna túsip, ıegin kóterip, meniń oń jaǵymdaǵy etajerkany nusqady,

— Anaý shetkeri turǵan Vılgelm Adam degenniń kitabyn alshy, — dedi sodan soń. Men ornymnan turyp, aq shúberekpen tystalǵan muqabasynda «Qıyn sheshim» degen jazýy bar kitapty aldym. — Sonyń qystyrma turǵan betin ashshy. — Qaıta ornyma otyryp, ashyp qarasam, qystyrma kitaptyń 370-betinde tur eken. Sondaǵy taraýdyń aty ne?

— «Jeńimpazdarmen júzdesý» delinipti, Baýke.

— Endeshe sony aıaǵyna deıin daýystap oqyp shyqqyn. Bul 6-shy german armıasy polkovnıginiń memýarlary. Andaǵy jerde Sovet Armıasy Stalıngradta qorshaýǵa alǵan 6-shy armıanyń komandashysy Paýlústiń kolǵa túskennen keıingi jaı-kúıi aıtylady.

İH

Men oqýǵa kiristim.

— Biz aǵash úılerdiń biriniń aldyna kelip toqtadyq. Meniń kózim tereze jaqtaýlary men shatyr mańdaıshasyndaǵy ásem oıýlarǵa tústi. Bizdi alyp kelgen sovet generaly úıge kirińder dedi. Aýyz úıde shınelimiz ben fýrajkalarymyzdy sheshkennen keıin bizdi úlken bólmege engizdi. Budan keıingi kúnimiz ne bolmaq? Paýlús, qoshtasqan sıaqty bolyp, Shmıdtke jáne maǵan qolyn berdi. Degenmen Gebbels nasıhaty súıegimizge ózimiz oılaǵannan góri tereńirek sińip qalǵan eken.

Sovet generaldarynyń biri «T» árpi ispettendirilip qoıylǵan ústelderdiń tór jaǵynan oryn aldy: Onyń 64-shi armıanyń komandashysy M. S. Shýmılov ekenin sol arada bildik. Onyń qasyna bizdi ákelgen general — armıa shtabynyń bastyǵy I. A. Laskın men maıor shenindegi aýdarmashy ornalasty. Bizge ústeldiń uzyn jaǵyndaǵy oryndyqtardy nusqady. Oǵan deıin Shmıdt maǵan:

— Óz basymyzǵa qatysty jaılardan basqa eshqandaı málimet bermeýimiz kerek, — dep sybyrlady.

Maǵan mundaı saqtyq jasaý ári artyq, ári qolaısyz sıaqty bop kórindi.

Shýmılov bizdiń komandashamyzǵa «Fon Paýlús» dep sóz bastaı berip edi, ol:

— Men dvorán emespin, — dep tastady.

Sovet generaly oǵan shúbámen kóz tastady. Sheni jaıyndaǵy suraqqa Paýlús «general-feldmarshal» dep jaýap bergende, ol shúbá odan saıyn kúsheıe tústi. Paýlús omyraý qaltasynan soldat kineshkesin alyp, sovet armıa komandashasyna usyndy. Ol aýdarmashymen ózara aqyldasty da, «jaqsy» dep qysqa jaýap berdi.

General Shýmılov odan keıingi áńgimeniń oraıynda Paýlústiń «soltústik qorshaýǵa» da tize buǵý týraly buıryq berýin usyndy. Paýlús bas tartty, ol qorshaýdyń Gıtlerge tikeleı baǵynatynyn tilge tıek etti.

Oıpyraı, endi ne bolar eken dep oıladym men. Óıtkeni bizdiń nasıhatymyz orystar aıtqan talabyn oryndamaǵannyń bárin de qınaýǵa salady dep bizdi múlde sendirip tastaǵan ǵoı. Men Sovet Armıa komandashysyna úreılene kóz tiktim. Shýmılov sabyrly kúıde, iskerlikpen sóz sabaqtap otyrdy. Eshteńe de bolǵan joq. Men ishteı osy tańǵajaıyp qorytyndyǵa kelip úlgirgenshe, general ornynan turdy. Maıor onyń sońǵy sózderin aýdaryp jetkizdi.

Feldmarshalǵa aıtyńyz, men qazir onyń tamaqtanyp alýyn suraımyn, sodan soń ol maıdan shtabyna barady.

Shyn aıta ma? Sovet soldattary bizdiń shınelimizdi kıýimizge kómektesti. Biz tolqyp esik aldyna shyqtyq. Basyna mılyqty teri bas kıim kıgen Shýmılov bizdi syrtta kútip tur eken. Ol sońymnan ilesińder degen belgi jasap, kósheniń arǵy jaǵyna qaraı bettedi. Shynymen bitkenimiz be? Men jan-jaǵyma kóz tastadym. Jazalaý komandasy kórinbeıdi. Álde ol anaý, general bettep bara jatqan aǵash úıdiń ar jaǵynda tur ma eken?

(Tipti de olaı emes. Shýmılov senektiń esigin ashty, onda bir qartań áıel qyzmet etip júr eken. Oryndyqtardyń ústine ishine ystyq sý quıylǵan legender qoıylypty. Ár legenniń qasynda biz kórmegeli kóp ýaqyt bolǵan bir-bir kesek naǵyz sabyn tur. Jas qyz árqaısymyzǵa bir-bir aq oramal berdi. Jýyný — jan raqaty boldy. Kóp kúnder boıy biz erigen qar sýymen beti qolymyzdyń kirin áreń jibitip júrgen edik.

Sodan keıin bizdi kórshi bólmege kirýge shaqyrdy. Onda ústine neshe alýan taǵam qoıylǵan ústel tur eken. Shýmılovtyń shaqyrýy boıynsha Paýlúspen jáne Shmıdtpen birge ústel basyna kelip otyrǵanda men óz-ózimnen uıaldym. Bólshevıkterdi qan isher dep qalaı aldaǵan deseńshi bizdi! Soǵan sengen biz qandaı ańqaý bolǵanbyz! Men áskerı tutqyn retinde bizdiń armıanyń shtabynan ótken Qyzyl Armıanyń birneshe generaly týraly oıladym. Olarmen dushpan jóninde málimet jınaýǵa jaýapker barlaý bóliminiń bastyǵy ǵana istes boldy. Biz, shtab ofıserleri olarǵa bir aýyz sóz aıtýdy ózimizge ar kórdik. Tylǵa jóneltiler aldynda ǵana olarǵa joryq qazanynan bir toıym as berildi.

Tegi Shmıdtke bizdi jeńip qolǵa túsirgen sovet armıa komandashasynyń bul serilik minez-qulqy eshqandaı áser etpegen bolýy kerek. Ol maǵan bylaı dep sybyrlady:

— İshimdik usynsa ishpeý kerek: bizge ý berýleri múmkin, — dedi.

Bul ári jerkenishti, ári zyǵyrdanyńdy qaınatatyn qamqorlyq edi. Men Shmıdtke kózimmen sony sezdirdim. Eger onyń sózin general Shýmılov uǵyp qalsa ne bolatyn edi. Dál sol kezde Shýmılov bylaı dedi:

— Eger biz sizdermen basqa jaǵdaıda tanyssaq, eger men sizderdi bul jerde áskerı tutqyn esebinde emes, qonaq retinde qurmettegen bolsam, maǵan áldeqaıda unamdy bolar edi.

Osylaı dep ol bárimizge bir bótelkeden araq quıdy. General ózimen birge bizdiń jeńimpaz Qyzyl Armıa úshin ishýimizdi ótindi. Oǵan jaýap ornyna biz qozǵalmastan otyryp qaldyq. Aýdarmashy oǵan aqyryn birneshe sóz aıtqannan keıin, Shýmılov jymıdy da:

— Men sizderdi jábirleıin degen joq edim. Stalıngrad úshin shaıqasqan eki er qarsylastar úshin isheıik! — dedi.

Budan keıin Paýlús te, Shmıdt te, men de rúmkamyzdy kóterdik. Ash qarynǵa ishken araq lezde áser ete bastady. Meniń sál-pál basym aınaldy. Biraq býterbrodtan birneshe úzip jegennen keıin basymnyń aınalǵany toqtady. Paýlús pen Shmıdt te tamaqqa bas qoıdy.

General Shýmılovpen biz bir saǵattan asa otyrdyq. Men kórgen, estigenderimniń bárin esime saqtaýǵa tyrystym. Maıor taza nemis tilinde sóılep otyrdy. Sovet adamdarynyń gıtlerlik sıstemany nemis halqynan jaqsy ajyrata biletinin men birinshi ret estidim. Sovet ofıserleri bizdi, arada bolǵan oqıǵalarǵa qaramastan, sovet adamdarynyń nemis jumysshylary men nemis ǵalymdaryna degen úmitin úzbegenine sendirdi. Sonymen birge olar kóptegen nemisterdiń Olardy Gıtlerdiń óz maqsatyna paıdalanýyna múmkindik bergenine ókinetinderin aıtty. Paýlús jaraly, aýrý jáne ólimshi bop qalǵan nemis soldattaryna kómek kórsetýdi etindi, sovet armıa komandashasy qoldan kelgenniń bárin isteýge ýáde etti, ol bizdiń tikeleı óz mindetimiz dedi.

— Sizdiń taǵy da basqa tilekterińiz joq pa, feldmarshal myrza, — dedi Shýmılov júrer aldynda. Paýlús sál oılandy da:

— Adútantym polkovnık Adamdy meniń qasymda qaldyrýdy ótiner edim, — dedi.

General Shýmılov ofıserleriniń birine buıryq berdi, ol lyp etip bólmeden shyǵyp ketti. Osydan keıin ol ornynan turyp, bizdi jol júrýge ázir turǵan mashınalarǵa ertip ákeldi. Ol bárimizge qol berip qoshtasty da, Paýlúske:

— Sizdiń tilegińiz oryndalady, — dedi.

Avtomashınalar ornynan qozǵala bergende, ol jol shetinde turyp, bizge chestberdi. Bul shynynda da naǵyz seri qarsylas edi.

Avtor. Bul taraý bitti, Baýke.

Baýyrjan. Minekı, Sovet Armıasynyń gýmanızmin keshegi dushpandarymyzdyń ózderi de moıyndaǵan. Gýmanızmnen jurdaı gıtlerlik qaraqshy, jaýyz armıa toz-toz bop qurydy. Dúnıe júzinde Sovet Armıasyndaı gýmanıs armıa joq. — Baýkeń osylaı bir toqtady. Sodan keıin meniń qolymdaǵy beti ashyq qalǵan kitapqa nazar aýdardy da, sózin ary qaraı jalǵady. — Bul kitaptyń avtory polkovnık Adam Paýlús armıasynyń shtabynda operatıvtik bólimniń bastyǵy bolǵan. Al general-leıtenant Shmıdt sol armıanyń shtab bastyǵy. Bularǵa jáne basqa tutqynǵa túsken nemis generaldaryna Sovet Odaǵynda jaqsy jaǵdaı jasaldy. Soǵys bitkennen keıin olardyń bári aman-esen eline qaıtty. Vılgelm Adam GDR-da mınıstr boldy. Sodan keıin uzaq jyldar respýblıkanyń qarýly kúshterinde qyzmet etti. Qartaıǵannan keıin otstavkaǵa shyǵyp, osy kitapty jazdy. Al Paýlús eline baryp, soǵys bitkennen on eki jyl keıin óz ajalynan qaıtys boldy. — Osydan keıin Baýkeń bir oıdan ekinshi oıǵa attap túskendeı bop, sál bógeldi de, sózin jalǵady. — Árıne, adamnyń óldi degenine senesiń. Biraq ólgenin, tabytta jatqan óli denesin óz kózińmen kórmegen adamdaryń kóńiline tiri kúıinde elesteıdi eken. Qadirli generaldarym Panfılov pen Lızúkov maǵan solaı kórinedi. Tiri bolsa olar da Otanǵa adal qyzmet etip, Otandyq áskerı ǵylymǵa talaı tamasha eńbekter qosqan bolar edi dep oılaımyn.

SEGİZİNSHİ DIALOG

İ

Avtor. Endi qyryq ekinshi jyldyń jazyna kelemiz be, Baýke?

Baýyrjan. Qyryq ekinshi jyldyń jazynda bizdiń Kalının maıdanynda da, basqa jerlerde de eleýli urystar bolǵan joq. Jergilikti mańyzy bar barlaý-baqylaý, kúsh synasý urystary sovettermen maıdanynyń barlyq jerlerinde júrgizilip jatty. Kúshti urystar kúzge qaraı bastalyp, qysta óziniń sharyqtaý shegine jetti. Ol urystardyń aspanǵa kóterilgen alaýy Stalıngrad boldy ǵoı. Stalıngrad nemis-fashıst armıasy kúniniń batar aldyndaǵy alaýy boldy dep kezinde qolbasy beınelep-aq aıtqan edi ǵoı. Esinde bar ma, bir baıandamasynda onyń bylaı degeni: «Jalmaýyz Gıtler túriktiń «Djýmhýrıet» gazetinde jarıalanǵan túrik generaly Erkıletpen jasaǵan áńgimesinde bylaı deıdi: «Biz Reseıdi qurtamyz, sóıtip, ony eshýaqytta qaıtadan bas kótere almaıtyn etemiz». Aqymaq shalystaý aıtylǵanymen, másele aıqyn sıaqty... Biz mundaı, mindetti, Germanıany qurtýdy kózdep. otyrǵanymyz joq, óıtkeni Reseıdi qurtý múmkin emestigi sıaqty, Germanıany qurtý da múmkin emes. Biraq gıtlershil memleketti qurtýǵa bolady jáne ol qurtylýǵa tıis». Qolbasshynyń osyndaı ýytty sózderin radıodan estigende nemese gazetten oqyǵanda jaýyngerler ári kúlip, ári qaırattanyp qalatyn. «Qoıǵa shapqan batyryń, qasqyr kórse qoı bolar» degen sóz marqum Jalmuhammed Bozjanovtyń aýzynan túspeıtin máteli bolyp ketip edi. Ony birdeńege jumsaǵyn kelip «Joltaı!» dep qasyma shaqyrsam-aq boldy, janyma júgirip kelip:

— «Qoıǵa shapqan batyryn, qasqyr kórse qoı bolar!» Qup bolady, aǵa, — dep kúlimdeı qazdıyp tura qalatyny kúni búginge deıin kóz aldymda. Shabýylǵa shyǵarda ol ylǵı: «Nemis okýpanttaryna ólim kelsin!» deýshi edi.

Muny aıtyp otyrǵan sebebim komandırdiń aıtqan sózi aıqyn, bergen buıryǵy naqpa-naq bolýy kerek. Jaýynger komandır sóziniń bolbyr bolǵanyn unatpaıdy. Óıtkeni jaýynger komandırden buıryq qana emes, sol buıryqty oryndaıtyn jigerdi qosa alýy kerek. Jaýynger ol jigerdi komandır sóziniń ún yrǵaǵynan, onyń oıynyń salaýat, salmaǵynan izdeıdi. Komandırdiń aýzynan shyqqan árbir sózdiń qaırat-kúshinen, dáldik shyndyǵynan izdeıdi. Sóz shyndyǵy — qaıratty qarý. Joǵaryda aıtylǵan ataqty Holm joryǵynda, bir derevnáda aldynan tank shyǵa kelgende taısaqtap keıin shegingen jaýyngerge: «Anańnan ul bop týǵanyń ras bolsa, ana tankti qurtqyn!» dep buıryq bergenim esimde. Sodan keıin ol jigit qaıta ilgeri umtylyp, tankty qurtty.

Minekı sóz shyndyǵynyń kúshi degen osy. Men onyń anasyn aıtqanda alǵashynda qaımyǵyp qalǵan jaýynger jigerlenip ketti. Sóıtti de tankti qurtty. Komandırdiń bergen buıryǵynda, jańaǵy qolbasshynyń sózderi sıaqty, ne kúldiretin, ne qaırattandyratyn shyndyq kórinip turýy kerek. Buıryǵyńdy aıtyp, onyń ústine jańaǵydaı jandy janıtyn jigerli sózderdi qossań, jaýyngerge sol jetedi. Buıryqty oryndaýǵa ketip bara jatqan ol seniń qaıratty sózin esine túskende, kúlip te alady. Al kúlki kisige qaırat beredi. Jaýǵa qarsy jylap jyljyǵan soldat jyraqqa jete almaıdy. Kúlip ilgerilegen soldat qana ıgilikti is tyndyrady. «Kúlip» degenniń soldattyń jyndanǵan kisishe óz-ózinen qarqyldap kúlýi emes, buıryqty oryndaýǵa ishteı jigerlenip, qaırattanyp barýy degen sóz ekeni túsinikti ǵoı saǵan?

Jańa men joǵaryda Stalıngradty atadym ǵoı. 1942 jyldyń 28 sentábrinde burynǵy Stalıngrad maıdany Don maıdany bolyp qaıta quryldy. Onyń komandashylyǵyna bizdiń general Rokossovskıı taǵaıyndaldy. Ony nege «Bizdiń general» dep otyrǵanymdy túsinesiń be? Túnsinbeseń bylaı. Qyryq birinshi jyly jaý Moskvaǵa tónip kelgende 30, 1 Ekpindi, 20, 16, 5, 33-shi jáne 43-shi armıalar tosqaýylda turdy. Moskvaǵa eń urymtal jer (30 kılometr) general Rokossovskıı basqarǵan 16-shy armıanyń tusy edi. Bizdiń 316-shy atqyshtar dıvızıasy general Rokossovskııdiń qolyndaǵy qýatty qarýlardyń biri boldy. General Panfılov qaza tapqanda qabyrǵasy qaıysqan adamnyń biri de sol kisi eken. Ony meniń batalónym 20 noıabrde qorshaýdan shyǵyp kelgende maıor Elın men komısar Logvınenkodan estidik. Onyń ústine Rokossovskıı meni eń birinshi ret óz qolymen polk komandırligine taǵaıyndaǵan kisi. Ony kitabymnyń «Senim» degen taraýynda aıtqanmyn. Endeshe, Moskva túbindegi asa qatal, qandy urystardy basymyzdan birge keshirgendikten, ol kisini «bizdiń general» dep ataýǵa haqym bar ma, joq pa meniń?

Sol kisiniń qalaýy boıynsha general Chıstákov 21-shi armıanyń komandashasy bolyp, Don maıdanyna ketti. Kim de bolsa qaıratyna kózi jetken adamdardy ǵana ózine seriktikke alady ǵoı. General Chıstákov onyń senimin abyroımen oryndady. Stalıngradty jaýdan azat etýde 21-shi armıa asa zor dańqqa bólenip 6-shy gvardıalyq armıa bolyp ataldy. Sodan keıin bul armıa ataqty Kýrsk doǵasynda da úlken erlik kórsetti. Sóıtip, general-leıtenant ataǵyn alǵan Chıstákov týra bir jyldan keıin 1943 jyldyń sentábirinde, 6-gvardıalyq armıany bastap Kalının oblysyna qaıta kelip, 2-Baltyq maıdanynyń qaramaǵyna kirdi.

Meniń aıtaıyn dep otyrǵanym general Chıstákov Don maıdanyna keter aldyndaǵy oqıǵa. 1942 jyly 26 sentábr kúni tańerteń erte korpýs komandıri general Chıstákov pen armıa komandashysy general Galıskıı ekeýi kelip, bizdiń polktyń qorǵanys shebin aralap kórdi. Keterinde Chıstákov maǵan keshke qaraı korpýs shtabyna kel dep buıyrdy. General Galıskııdiń qorǵanys shebin jaqsartý jaıyndaǵy nusqaýlaryn oryndap bolǵannan keıin, tús aýa, korpýs shtaby turǵan Knájıı Klın qystaǵy qaıdasyń dep, Aqboz atpen quıǵyta kep jóneldim. Jolda, jıi qoıylǵan baqylaý postylarynyń birinen soń birinen ótip, dokýment kórsetip júrip, keshigińkirep qalyppyn.

Avtor. Knájıı Klın deısiz be?

Baýyrjan. Iá.

Avtor. Meniń jınaǵan materıaldarymnyń ishinde qyrǵyz aqyny Súıinbaı Eralıevtiń bir óleńi bar edi. Sonda Knájıı Klın degen sóz bar. Tegi qyrǵyz aqyny Sizdi sol derevnáda kórgen bolýy kerek. Sol óleńdi oqyp shyqsam qaıtedi?

Baýyrjan. Oqyǵyn.

İİ

Avtor. Óleńniń aty «Aqbozat mingen qolbasy». Shekesinde: «Qazaq halqynyń qaharman uly Baýyrjan Momyshulyna» degen arnaý sóz bar.

Knájıı Klın selosy, Jaıladyq jetip tórin biz, Maıdannan jyraq jer osy, Bul biraq kúzet shebimiz.

Osynda toqsan jol-torap,

Umytpa jalǵyz mindetti:

Mandatyn tekser, tur qarap, —

Kim keldi, býdan kim ketti.

...Oıqastap mine, Aqboz at

Jarq etip aldan kórindi.

Aspannan álde naq sol sát

Aqsha bult oqys bólindi.

Quıǵytyp keled adyrdan

Qurbyma aıttym: «Baýyrjan!

Toqtatam qudaı bolsa da,

Ýstavka bári baǵynǵan!»

Sol, Momyshuly! Esittim,

Ańyzdaı atyn kóptengi.

Polkymen jolyn kesipti

Máskeýge shapqan kóp qoldyń.

Bolsam da qanyq dańqyna,

Kórmep em ózin ómiri.

Oınaıdy jelmen shalqyma

Býrkanyń eki óńiri.

Keledi zýlap komandır,

Maıdanda sondaı er eken!

Kórindi qyzyq maǵan bul.

Toqtatsam ol ne der eken?

Belgimdi seze qoıdy ma,

Tizginin tejep atynyń

Álde ne tústi oıyna,

Aıańǵa kóshti aqyryn.

Kekse me desem, jas eken,

Jigittiń dóıi tas bekem.

Jalynan sıpap boz attyń

Aıaýly tilde sóz qatty:

— Qulyny bolyp júrmegeı,

Qyrǵyzdyń álde qazaqtyń?

«Qaı tilde, — dep tur, — sóz kebi»

Qadala maǵan qarady.

O, netken ótkir kózderi!

— Óńmeńnen ótip barady.

«Qyrǵyzbyn!» dedim qymsynyp,

(Toqtatqan úshin qaımyǵa).

— Baýyrymsyń,— ortaq tirshilik

— Barǵanmyn talaı aılyńa...

Tanıtyn ul bol elińe!

Qolymdy aldy ıilip,

Atyldy Aqboz elire,

Aıqasty tilep súıinip.

Erine jaǵar árbir at,

Qasıetimen árqandaı.

Al myna Aqboz arǵymaq

Aq sútke malyp alǵandaı.

Arqyrar Aqboz urysta,

Aıqastyń qyzyp dýynan.

Jarqyldar qıǵyr qylysh ta,

Syǵyraı shyǵyp qynynan.

«Jaqsy attyń kórki erimen,

Jarastyq sondaı bar munda:

Kınodan talaı kórip em,

Er Chapaı turdy aldymda

Baýyrjan. Aýdarǵan kim?

Avtor. Muzafar Álimbaev. Qyrǵyz aqyny ózińizdi kórgen tárizdi-aý ózi.

Baýyrjan. Nemese bizdiń polkta bolǵan qyrǵyz jigitteriniń birinen estigen bolar. 316-shi dıvızıanyń shúý basynda negizi qyrǵyzdar men qazaqtardan quralǵanymen, general Panfılov ony ınternasıonaldyq dıvızıa etip jasaqtady. Onda orystar da, ýkraındar da, belorýstar da, ózbekter de, tatarlar da, azerbaıjandar da, bashqurttar da, chývashtar da, uıǵyrlar da jáne basqa kóptegen ulttardyń ókilderi boldy. Ulttyq quramy jaǵynan alǵanda bizdiń dıvızıamyz kóp ultty Otanymyzdyń kishireıtilgen maketi sıaqty edi. Mundaı quramany komýnıstik barlyq qasıetterdi júregine jınaǵan naǵyz ınternasıonalıs komandır ǵana oıdaǵydaı basqara alatyny aıan. Bıik quzǵa salǵan búrkit balapanyndaı, asqar Alataýdyń bókterinde dúnıege kelgen jas dıvızıanyń besigin, kúni-túni uıqy kórmesten, osynaý Almatydan sonaý astanaǵa deıin tynymsyz terbetken general Panfılov dál osyndaı kisi boldy. Ol dıvızıaǵa kerekti komandırlerdi de ár ulttyń naǵyz halyqtyq ásker — Qyzyl Armıa qatarynda shyńdalǵan patrıot ókilderinen tańdap aldy. Mine osy orasan shaıqasta elimizdiń ózge ult jaýyngerleri sıaqty, uly Manastyń urpaǵy qyrǵyz jigitteri de eresen erlik kórsetti. Qyrǵyz-qazaq balalary, egiz qozydaı bolyp, jaý tankin jaıratýǵa qol ustasyp qatar júgirdi. Qaısarlyǵy da, qaharmandyǵy da uqsas bul eki halyqtyń uldary ójet orys jigitteriniń qos qanaty, ózge ulandardyń joldasyn jaýǵa bermes jan serigi bola bildi. Patshaly Reseı tusynda bir-birimen qudaı julysyp kelgen bul eki halyqtyń Uly Oktábr revolúsıasy shyńdaǵan bolattaı berik dostyǵy osy soǵysta odan saıyn nyǵaıa tústi. Súıikti Otannyń qasıetti jerine qyrǵyz-qazaqtyń qany qatar tógildi. Denelerin tilkemdep oq tesip birneshe jerden jaraly bolsa da alǵy shepten bir adym da artqa sheginbegen olar qoldan qýat, býynnan ál ketkende bir okoptyń túbine gúrs etip qatar qulap, qushaqtasyp jatyp jan tapsyrdy. Sóıtip olar týysqandar molasyna ózderiniń er dostarymen qatar kómildi. Qyrǵyz jigitteriniń keremet erlikterin men óz kózimmen san ret kórdim. Dúıshenqul Shoposhov, Búrkit Álisherov, Áshirbaı Qoıankózov, Toqtaǵul Shabekov tárizdi ondaǵan qyrǵyz jigitteriniń qajyr-qaıratyna súısindim. Men osylardaı otanshyl ul tárbıelegen, san jaǵynan kishkene de bolsa múskene qyrǵyz halqynyń aldyna bas ıemin! Jalǵyz qyrǵyz halqy ǵana emes, aq sútimen tárbıelegen adal uldaryn Otan qorǵaý jolyndaǵy qasıetti joryqtarǵa bastaý úshin meniń polkimniń keıinnen men basqarǵan 9-shi gvardıalyq dıvızıanyń qaramaǵyna bergen orys, ýkraın, belorýs, tatar, evreı, grýzın, armán, azerbaıjan, tájik, ózbek, bashqurt taǵy basqa halyqtardyń aldyna tize búgip, tájim etemin!

Avtor. Bul jerde de biraz fılosofıaǵa bardyńyz, Baýke.

Baýyrjan. Nemene, meniń fılosofıam unamaı otyr ma saǵan? Onda tyńdamaǵyn!

Avtor. Qoıdym, Baýke, qoıdym. Al Siz qazir, qyrǵyz aqyny aıtqandaı «aspannan bólingen aq bulttaı» nemese «aq sútke malyp alǵandaı» Aqboz atpen korpýsqa qaraı kele jatyrsyz. Chıstákovpen kezdeseıik, káne.

İİİ

Meniń jańaǵy sózime shamdanyp qalǵan Baýkeń dúrdıip biraz únsiz otyrdy. Sodan keıin, aramyzda eshteńe bolmaǵandaı qaıtadan sózin jalǵady. Meniń oıyma qazaqtyń bir eski maqaly tústi. «Jamannyń ashýy — basy jerge jetkenshe, jaqsynyń ashýy — jibek oramal kepkenshe» degen osy eken-aý dep oıladym ishimnen.

Baýyrjan. Men korpýs shtaby turǵan jerge kún batar aldynda kelgen edim. Shtabtaǵylar Sizge general blındajǵa kelsin dep buıyrdy dedi. Blındajda korpýs komısary. S. A. Egorov ekeýi ǵana otyr eken. Men generalǵa kelgenimdi baıandap raport berdim.

Panfılov marqum kisimen tek qana «siz» dep sóılesýshi edi. Tek qana «joldas pálenshe» dep famılıańdy ataıtyn. Al Chıstákov urysarda nemese buıryq bererde ǵana «siz» dep sóılep, resmı emes jaǵdaıda «sen» dep jáne atyńdy atap sóılese beretin.

— Kel, kel, Baýyrjan, — dedi ol maǵan qolyn usynyp. — Eski dostardan jetpeı turǵany sen ǵanasyń.

Býǵan qarap men bolatyn áńgimeniń resmı emes ekenin ańǵardym. Áńgime resmı bolmasa da, men ózimdi resmı kúıde ustap, generaldan soń komısardyń qolyn alǵannan keıin de tik qalpymda tyrp etpesten turyp qaldym.

General stol basyna shaqyrdy. Ózi ortaǵa jaıǵasty da, komısarǵa sol jaǵynan, maǵan oń jaǵynan oryn nusqady. Otyrarda, oryndyqqa tıip meniń qylyshym sart ete qaldy. General jymıdy da:

— Bul qylyshty qashan tastaısyń, Baýyrjan? — dedi.

— Jaýdy jeńip, áskerden bosanǵannan keıin muny mýzeıge ótkizemin, joldas general.

— Jigit! Osyndaı ózgermeıtin óz dástúri bar adamdardy unatamyn, — dedi de general Egorovqa qaraı burylyp, sodan soń oǵan óziniń meni eń alǵash osy qylyshty kóterip shaýyp júrgende kórgenin aıtty. — Biraq sol joly astyndaǵy atynyń quıryǵyn shaýyp aldy bul batyr. Al onyń dáleldi sebepteri bar edi...

Men qysylyp, únsiz otyrdym. Generaldyń adútanty dastarqan jaıyp, úsheýimizdiń aldymyzǵa as qoıdy.

— Al, Baýyrjan, — dedi general asqa ıkemdelgen yńǵaı taptym. — Men erteń Moskvaǵa júrgeli otyrmyn. Tegi basqa jaqqa aýysarmyn. Aýyspasam qaıtyp kelermin, ket demessińder.

— Árıne,— dedi komısar basyn ızep. — Sol durys bolar edi.

— Ony bara kóremiz, Sergeı Aleksandrovıch, — dedi general sózin jalǵap. — Basqa joldastarmen telefon arqyly tildestim. Biraq eshkimdi shaqyrmadym. Seni shaqyryp otyrǵan sebebim ekeýmiz 8-shi gvardıalyq Panfılov dıvızıasynan burynǵy eski dospyz. Sonaý Qıyr Shyǵysta, qıyn kezderde tabysqan adamdarmyz. Sondyqtan senimen qoshtaspaı ketýdi jón kórmedim.

— Raqmet, joldas general, — dedim men basymdy ıip. Generaldyń bul sózi maǵan sonshama jyly tıdi. İshteı qatty tolqyp, tebirenip qaldym.

— Osyny, — dedi general qyrly stakandy ortalaı quıylǵan araqty qolyna alyp, — myna sizderdiń densaýlyqtaryńyz úshin, osy otyrǵan úsheýimizdiń uıamyz 8-shi gvardıalyq dıvızıa men 2-shi gvardıalyq korpýstyń jáne meniń týǵan jerim Kalının oblysyn jaýdan tolyq azat etý úshin kúresip jatqan Kalının maıdany áskerleriniń jańa tabystarǵa jete berýi úshin, alyp qoıalyq.

— Bálkim, qaıtyp kelersiz, týǵan jerińizdi jaýdan birge azat etermiz, Ivan Mıhaılovıch, — dep kúldi komısar onymen jáne menimen stakanyn soǵystyryp jatyp.

Ekinshi tosty generaldyń densaýlyǵy men barǵan jerinde abyroıly bolýy úshin dep Egorov kótertti.

As arasynda general taǵy da Qıyr Shyǵys týraly áńgime qozǵady. Ýssýrıı ólkesiniń qaharly qysy bitkennen keıin qyrqulaq aýrýy bastalatynyn, áldeneshe ret dıvızıa jaýyngerlerin júzimniń, aǵashtyń japyraǵyn qaınatyp ishkizip, ashshy pıaz jegizip aman alyp qalatynymyzdy aıtty. Talaı ret belýardan batpaq keship jasaǵan joryqtarymyzdy esine túsirdi. Osy arada meniń quıryǵy sholaq aqboz atty jaıaý jetektep, batpaq keship dıvızıa shtabynan polkke kelgenim oıyma oraldy da, generalǵa ómir boıy tisimnen shyǵarmaı kókiregimde saqtap kelgen suraǵymdy qoıdym.

— Joldas general, bir suraq qoıýǵa bola ma?

— Sura, Baýyrjan, — dedi general.

— Kombrıg Dotol men polkovnık Kovalenko ketip, Siz bizdiń dıvızıaǵa kelgennen keıin bir kúni meni shaqyrttyńyz, joldas general. Sonda meni tek qana atymnyń quıryǵyn shaýyp alǵanym úshin dıvızıa shtabynan polkke deıin jaıaý barýǵa jazalaıyn dep qana shaqyrdyńyz ba joq álde basqa sebebi bolyp pa edi?

General ol oqıǵanyń jelisin eske túsirip, sál oılanyp aldy da basyn shaıqady.

— Joq, ol úshin emes. Seniń sol joly halin múshkil bolatyn. Biraq meniń senimen sóılesip, kim ekenińdi bilmeı jatyp qolyńnan jetektetip qoıa bergim kelmedi.

— Onda men osy ómirim, tirshiligim úshin Sizge qaryzdar ekenmin, joldas general.

— Eger olaı deseń sen ol qaryzyńdy áldeneshe ese ǵyp, asyryp ótediń, Baýyrjan.

— Onda meniń Sizdi ákemdeı qushaqtap, súıýime ruqsat etińiz, joldas general, — dep júıe-júıem bosap, ornymnan turdym...

Taǵy bir suraq kómeıime kelgen edi. Ótken aprelde, 8-shi gvardıalyq dıvızıadan 2-gvardıalyq korpýsqa aýysyp bara jatqanda general taǵy da meni shaqyryp alyp, bylaı degen bolatyn.

— Sen týraly oılarym bar edi, ony júzege asyryp úlgirmedim. Biraq Ivan Ivanovıchke tapsyrdym, sol kisi qamqorlyq jasar, — degen.

Aldynda sol oıyńyz ne edi dep suraǵym kelgen bolatyn. Endi myna áńgimeden keıin ony suraýdyń eshqandaı qajettigi bolmaı qaldy.

— Basqa qandaı suraǵyń bar? — dedi general.

— Eshqandaı suraǵym joq, — dedim men eki aıaǵymdy sart etkizip. — Jolyńyz bolsyn, joldas general, jaýyngerlik zor tabysqa jetýińizge tilektespin!

Sóıtip, general Chıstákov Moskvaǵa attanyp ketti. Odan keıin Don maıdanyna barǵanyn bildik.

Osylaı dep Baýkeń bir toqtap taǵy da temekige qol sozdy. Baýkeńniń aýzynan shyqqan sózderge kánigi hatshydaı bolyp tóselip alǵan meniń oń qolym jaza-jaza qatty saldyrap qalǵan edi. Qurysyn jazaıyn dep, motory jańa ǵana sóndirilgen kishkene samolettiń propellerindeı qalbańdatyp, qolymdy birer ret sermedim de, tez toqtata qoıdym.

Toqtata qoıǵanym general-polkovnık Chıstákovtyń joǵaryda keltirilgen: «Bulardan basqa Momyshulynyń maǵan unaıtyn taǵy bir qasıeti bolatyn, ol onyń shynshyldyǵy edi. Men onyń qansha qıyn bolsa da, tipti odan ózine zıan kelse de tek qana shyndyqty aıtatynyn bilýshi edim» — degen sózi dál osy sátte saq etip qaıtadan oıyma oraldy. Alǵashynda men bul sózdi jýrnaldan oqyp bergenimde «Ony neǵyl deısiń?» dep Baýkeń betime ajyraıa qaraǵan bolatyn.

Generaldyń bul sózine Momyshuly maqtanatyn, qýanatyn bolar dep oılap edim. Biraq Baýkeń ondaı nyshan bildirmedi. Chıstákovtyń bul sózderi basylǵan jýrnaldy altyn tapqandaı qýana qoltyqtap enteleı basyp, entige kirgen maǵan ol jyly qabaq kórsetpedi. Jýrnaldaǵy ózi týraly aıtylǵan tamasha baǵany oqyp bergenimde «ony neǵyl deısiń?» dep zirk ete túskende men qatty qysylyp, shynymdy aıtsam, renjip qaldym. Sol sátte basyma osy kisi Chıstákovti unatpaı ma eken degen oı keldi. Sasqanymnan men: «Jaı, Baýke. Sol kisimen qalaı kezdeskenderińizdi aıtpaısyz ba?» deı salǵanmyn. Burynǵy barlyq suraqtaryma bergen jaýaptary sıaqty, Baýkeń bul suraǵyma da jaýap qaıtarýǵa kirisken. Biraq ol jaýap osyndaı úlken áńgimege ulasyp ári dramalyq, ári jan tebirenterlik detaldary bar dúnıe bolyp shyǵar dep tipti de oılamaǵan edim. General Chıstákovtyń óz memýarynda jazǵan «Momyshulynyń maǵan unaıtyn taǵy bir qasıeti — shynshyldyǵy edi» degeniniń mánisi mine endi kelip shyqty. Muny da Baýkeń «Iá, bizdiń general ǵajap kisi edi, meni jaqsy kórýshi edi» degen sıaqty qurǵaq sózdermen emes, joǵarydaǵydaı, jan tebirenterlik áńgime etip aıtyp berdi. Onda da ózin-ózi dáriptep, kótermeleı sóılegen joq, generaldy alǵa ustaı otyryp, óziniń is-áreketterin generaldyń ártúrli buıryqtaryna baılanystyra baıandady. Uzyn aq múshtikke jalǵap, papıros tutatqaly jatqan Baýkeńniń salasynan et qashqan aryq uzyn saýsaqtarynyń diril aralas qımylyna kóz sala otyryp men onyń shynydaı móldir shynshyldyǵyna súısindim. Sonymen birge onyń áńgime aıtqyshtyq ónerine taǵy da ǵajaptandym. Qandaı suraq qoısań da Baýkeń onyń jaýabyn ózinshe sújetke negizdep, qarapaıym da bolsa kompozısıaǵa jelilep aıtady. Sújet, kompozısıany ol aldyn ala quryp almaıdy, seniń suraǵyń qoıylǵannan keıin soǵan jaýap bere otyryp, qıýlastyryp qurastyryp áketedi. Bul shapshańdyq onyń ártúrli jaýyngerlik jaǵdaıda tez sheshim qabyldap úırengendigin, sonaý eski áskerı daǵdyny tanytqandaı edi. Baýkeńniń Chıstákov jaıyndaǵy bul áńgimesi meni odan saıyn tolǵandyra tústi. «Seniń qandaı ǵajap ustazdaryń bolǵan, Baýke! Sol ustazdaryń seni mápelep tárbıelegen. Seni olar talaı-talaı apattarǵa jumsap, shynyqtyrǵan. Apatqa jumsaý arqyly olar ózińdi apattan alyp qalyp otyrǵan. Seniń taǵy bir asyl qasıetiń sol ustazdaryńdy eshqashan umytpaıtyndyǵyń. Tirisinde ustaz tutqan aǵalaryn kózi jumyla sala umytyp ketetin adamdar az ba? Sen ondaı kisi emessiń Baýke. Seni halyq sol úshin de jaqsy kóredi».

Baýkeńniń meniń ne oılap otyrǵanymda sharýasy bolǵan joq. Temekisin tutatyp, burq etkizip aýzynan tútin shyǵardy da: «Al daıynsyń ba? Endi ne suraýshy ediń?» degendeı burylyp maǵan qarady.

IV

Avtor. 8-shi gvardıalyq dıvızıanyń Chıstákovtan keıingi komandıri kim bolyp edi, Baýke?

Baýyrjan. Ony 1942 jyldyń jazynda polkovnık Serebrákov degen kisi basqardy. Al kúzde polkovnık Serebrákov 3-shi ekpindi armıa shtabyna operatıvtik bóliminiń bastyǵy bolyp ketti de, dıvızıaǵa Panfılovtan keıingi altynshy komandır bolyp Ch. degen kisi keldi...

Al Ivan Ivanovıch Serebrákovke keletin bolsaq, ol kisi óte aqyldy, óte beınetqor adam edi. Basynan keshken tájirıbesi de ushan-teńiz mol bolatyn. Óıtkeni Ivan Ivanovıch birinshi dúnıe júzilik soǵysqa qatysyp, ony aǵa ýnter-ofıser bop aıaqtaǵan kisi. Sodan soń azamat soǵysynyń ýnıversıtetinen ótken. Mine osy kisi 316-dıvızıa eń alǵash qurylǵanda shtab bastyǵy bolyp kelgen edi. Shtab jumysyn janyndaı jaqsy kóretin, ózine tapsyrylǵan isti jan-tánimen berile atqaratyn. Bizdiń dıvızıanyń dańqqa jetýine bul kisiniń sińirgen eńbegi az bolǵan joq. Óıtkeni shtab áskerdi basqarýdyń tutqasy ǵoı. Al Serebrákovtyń qolyndaǵy ol tutqa dıvızıa Moskvaǵa qaraı joıqyn uryspen jyljymalap shegingende de, Krúkovaǵa kelip taban tirep toqtaǵanda da, Moskva túbinen ilgeri qaraı shabýylǵa shyqqanda da únemi ońtaıly kúıde boldy. Qolyndaǵy segiz taspaly buzaý tis qamshynyń saby myqty bolsa ǵana ony jaýyńnyń basyna naızaǵaıdaı jarqyldata silteısiń. Siltegenińdi sileıte attan qulatasyń. Qamshyńnyń saby synyq bolsa, onda eshteńe tyndyra almaısyń. Al Serebrákov shtab jumysyn árqashan alyp batyrdyń segiz taspaly buzaý tis qamshysynyń yrǵaı sabyndaı yqsham kúıde ustady.

Buǵan qarap polkovnık Serebrákovty qaǵazdan bas kótermeıtin búrokrat eken dep áste oılaýǵa bolmaıdy. Onyń qaǵaz qumarlyǵy óz isine qaltqysyz berilgendiktiń belgisi edi. Ivan Ivanovıch tek qana qaǵazdaǵy jazý men kartadaǵy belgilerdi oqýǵa ǵana saýatty emes, sonymen birge adamnyń júzindegi oı men júregindegi sezimdi oqýǵa da zerek kisi bolatyn. Polkovnık Serebrákov soldat úshin qoń etin kesip berýge árqashanda ázir edi. Onyń shtab jumysyn óte muqıat atqarýy da sondyqtan bolar dep oılaımyn.

Joǵaryda men Gorúny túbindegi qıan-keski urystar kezinde polkovnık Serebrákovten ómiri umytylmaıtyn jyly hat alǵanymdy aıtqan bolarmyn. Biz Gorúny selosyn taktıkalyq eseppen aldymen jaýǵa berip, artynan oǵan kirgen dushpandy túnde tas-talqan ete qurtyp jiberip, selony qaıtadan ózimiz alyp jantalasyp júrgen túnderdiń birinde men Serebrákovtan... buıryq emes, ákeniń ulyna, aǵanyń inisine jazatyn kádýeski sálem hatyn aldym. Ol hatta polkovnık maǵan general Panfılovtan bastap báriniń bizdiń isimizge rıza bolyp jatqandyǵyn aıtypty. Qaı polktiń qaı jerde ekenin kórsetip, generaldyń joǵaryǵa ketkenin habarlapty. Sodan keıin isimizge raqmet aıtyp, alda da abyroıly bolýymyzǵa tilektestik bildirip qolyn qoıypty.

Óziń oılashy, Gıtler Moskvany alýǵa topyrlatyp elý bir dıvızıasyn aıdaǵan eken. Sonyń týra bes dıvızıasy bizdiń bir ǵana 316-shy dıvızıaǵa jabylǵan eken. Shekarany buzǵannan beri kúnine 20, 26, 30 kılometrden alyp, ilgeri antalap kele jatqan jaýdy tusaýly attaı shoqaqtatyp, kúnine bir-eki kılometrden artyq alǵa attatpaı, bes dıvızıanyń birdeı jaǵasyn jyrtyp jatqan dıvızıanyń shtabynda tynyshtyq bola ma, joq pa? Onyń adamdary bel sheship bir saǵat uıyqtaı ala ma, joq pa? Joq qoı! Mine sondaı jaǵdaıda: dıvızıa qos qanatyn kezek qozǵap taǵy da bir-eki shaqyrymǵa sheginip bara jatqanda, tún ortasynda, birneshe kún boıy kirpik aıqaspaı kózge uıqy, shaqpaq qantqa jabylǵan qara shybyndaı úımelep, sharshaǵan dene syrqyrap tynyshtyq tilep turǵan sátte jartylaı qorshaýda qalǵan batalónnyń komandırine eshkimniń buıryǵynsyz óz erkimen hat jazý, sol hatty jazýǵa ózin-ózi kúshtep kóndirip, anaý adamnyń janyna qýat bolarlyq jyly sózder taýyp qaǵazǵa túsirý, ol hatty oq astynda ıesine jetkizdirip berý kimniń qolynan keledi? Mundaı aýyr jaǵdaıda ondaı is ákeńniń de, adal dosyńnyń da qolynan kele bermeıdi, qaraǵym.

Mine Serebrákovtyń sol haty qolyma tıgende men synyq batalónym bútindelgendeı, bútin rotam batalónǵa aınalǵandaı qýanyp, qaırattandym. Soǵys sıaqty aýyr jaǵdaıda jasalǵan adamgershilik adamǵa qaırat beredi eken. Serebrákovtyń sol aǵalyǵyn, adamgershiligin men óle-ólgenshe umytpaspyn dep oılaımyn.

Avtor. Polkovnık Serebrákovtyń ol haty bar ma Sizde?

Baýyrjan. Joq. 1942 jyly 1073-Talǵar polkynyń qurylǵanyna bir jyl tolýyn atap óttik. Polkymyzdyń shtaby Holm túbindegi Vasılevo degen derevnáda edi. Derevnányń irgesindegi orman ishinde aınalasyn jasyl butaqpen qorshap tastaǵan polk klýby bolatyn. Ony bárimiz «Kógildir klýb» dep ataıtynbyz. Osy klýbqa polktyń árbir rotasynan ókilder jınaldy. Oǵan qatysýǵa dıvızıa komandıri polkovnık Serebrákovtiń ózi keldi. Saltanatty jınalysty men ashtym. Qyzyl Armıanyń bir jasqa jańa ǵana tolǵan jas polkynyń Moskva túbinen bastalǵan dańqty joryqtaryna qysqasha sholý jasaı kelip, bylaı dedim:

— Orystarda «kresnyı otes», qazaqtarda «ókil áke» degen sózder bar. «Kresnyı» dep jańa týǵan jas nárestege at qoıý saltanatyna qatysqan adamdy aıtady, «ókil áke» dep sol jańa týǵan náresteniń kindigin kesip, jerden kóterip alǵan kindik shesheniń kúıeýi atalady. Oryssha, qazaqsha eki túrli aıtylatyn bul eki sózdiń mán-maǵynasy birdeı. Al jas sábıdiń minez-qulqy, adamgershiligi, erlik-batyrlyǵy bala týǵan kezde qasynda bolǵan adamdarǵa tartady degen sóz jáne bar. Men durys aıtyp turmyn ba, jigitter? — dedim zalǵa daýystap.

— Jón!

— Durys! — dep vıntovkalaryn tizeleriniń arasyna qysyp ustap otyrǵan soldattar oryssha, qazaqsha jamyraı ún qatyp jatty.

— Endeshe, — dedim men sózimdi jalǵap, — bizdiń polkymyz eń alǵash dúnıege kelgende sony jas nárestedeı etip jerden kóterip, jórgekke orap alǵan úsh adam bar edi. Olar: general Panfılov, aǵa batalón komısary Egorov jáne polkovnık Serebrákov bolatyn. Sondyqtan da bizdiń polkymyzǵa general Panfılovtyń erligi, komısar Egorovtyń sabyrlylyǵy, polkovnık Serebrákovtyń sezimtaldyǵy daryǵan. Biz ózimizdiń osy úsh «kresnyıymyzdy», úsh «ókil ákemizdi» máńgilik maqtanysh etemiz!

Zal, komanda berilgendeı, tegis oryndarynan atyp turdy. Jaýyngerler vıntovkalaryn oń qoldaryna ustap, tip-tik bop tura qalysty da:

— Panfılovqa, ýra!

— Egorovqa, ýra!

— Serebrákovke, ýra! — dep «kógildir klýbtyń» túndigin kókke jelpildete uran salyp jiberdi. Eshkimniń basqarýynsyz, eshbir buıryqsyz júzdegen adamdardyń júregin jaryp shyqqan bul qýatty uran jan tolqytarlyq ǵajap kúı tanytty. Bir sátke óne boıdy álde bir kúsh kernep, sol kúsh deneni abaısyzda soqqan elektrdiń toǵyndaı shymyrlata, dirildete jónelgen sıaqtandy. Sonaý Almatydan beri kele jatqan polk ardageri eski jaýyngerlerdiń kózderinen burq etken jas kórindi.

Jaýyngerler oryndaryna qaıtadan jaıǵasqannan keıin men daýysymdy qulaǵy bosap ketken dombyra shegindeı, qaıta qataıtyp, sózimdi aıaqtaýǵa kóshtim.

— Joldastar, jaýyngerler men komandırler! Men jańa bizdiń polkymyzǵa polkovnık Serebrákovtyń sezimtaldyǵy daryǵan dedim. Olaı deýge meniń ábden haqym bar. Ótken jyly noıabrdiń on segizi kúni general Panfılov osy polktyń birinshi batalónynyń komandıri maǵan asa jaýapty buıryq jiberdi. Sol buıryqty oryndaý jolynda biz Gorúny derevnásyn jaýǵa bermeý úshin úsh kún shaıqastyq. Batalón jartylaı qorshaýda qaldy. Sondaı qıyn jaǵdaıda men polkovnık Ivan Ivanovıch Serebrákovtan mynadaı hat aldym, — dep omyraý qaltamnan hatty alyp oqyp shyqtym, — Qıyn jaǵdaıda kelgen bul hat maǵan orasan zor kúsh berdi. Batalón jaýdyń qorshaýyn buzyp shyǵyp, taǵy da dıvızıaǵa, polkke kep qosyldy. Mine sodan beri segiz aıdan asa ýaqyt ótti. Bul hatty men kúni búginge deıin joǵaltpastan ofıserlik kýáligimniń ishinde saqtap kelemin. Endi mine búgin Talǵar polkynyń bir jasqa tolǵan kúni Moskva túbindegi uly shaıqastarda oq tıgizbeı, otqa sharpyltpaı aman alyp shyqqan bul hatty búkil bir batalónǵa qaırat bergen Uly Otan soǵysynyń jaýynger dokýmentteriniń biri retinde Ivan Ivanovıchtyń ózine shyn júrekten, asa zor rızashylyqpen, qurmetpen syılaýyma ruqsat etińizder. Bul hat bir kisiniń, tek meniń ǵana menshigim bolyp qalmaı, polkovnıktiń basqa da dokýmentterimen qosylyp, erteń, jaýdy jeńgennen keıin, búkil halyqtyń menshigine aınalsyn degen nıetpen syılaımyn.

Osylaı dep hatty polkovnıktiń qolyna berdim. Polkovnık bir qyzaryp, bir bozaryp, saýsaqtary sál qaltyrap hattyń búkteýin asha bastady. Óz jazýyn, óz qolyn tanyǵannan keıin ol basyn ızep, qýana kúlimdep, maǵan shyn júrekten rızashylyq bildirdi. Ony joǵaltpaı uzaq saqtaǵanym úshin raqmet aıtty. «Moskvaǵa qaýip tóngen qarbalas sátte asyǵys súıkektetip alǵy shepke joldaǵan bul bir japyraq aǵalyq hatym, dostyq sálemim sizderge qýat bolýǵa jarasa, onda men baqyttymyn» — dedi.

Ivan Ivanovıch Serebrákov jalǵyz bizge ǵana emes, ún-túnsiz júrip-aq óziniń iskerligimen, bilimdiligimen, adamgershilik mol asyl parasatymen talaı adamǵa medet bolǵan kisi edi. Soǵystan keıingi alǵashqy on jyldyń ishinde dúnıeden qaıtty. Barlyq isin aıǵaı-shýsyz atqaryp, adamdarǵa adal qyzmet etken, óz Otanyna sheksiz berilgen asyl uldardyń biri edi, jaryqtyq.

V

Avtor. Odan keıin 1943 jyly Talǵar polkynyń qurylǵanyna eki jyl tolǵanyn da atap ótipsizder ǵoı, Baýke. Onda Sizge qarýlas dostaryńyz 173825-nomerli maýzer syılaǵan kórinedi.

Baýyrjan. Ony kim aıtty saǵan? Nomerin qaıdan bilesiń?

Avtor. Meniń arhıvten alǵan materıaldarymnyń ishinde mynadaı bir dokýment bar. Rýqsat etseńiz oqyp bereıin.

Baýyrjan. Oqyǵyn.

Avtor. Bul 19-shy gvardıalyq atqyshtar polki 1943 jyly Sizge bergen № 28 kýálik. Onda bylaı delingen:

KÝÁLİK

Berildi gvardıa polkovnıgi Baýyrjan Momyshulyna, sebebi 19-shi gvardıalyq atqyshtar polkynyń qurylǵanyna eki jyl tolǵan kúni oǵan syılyqqa: «Talǵar polkynyń eki jyldyǵy kúni gvardıa polkovnıgi B. Momyshulyna. 19-shy gv. atqyshtar polkynyń ardager ofıserlerinen. 25. 7 .43 j.» degen jazýy bar 173825 nomerli maýzer tapsyryldy.

19-shy gv. atqyshtar polkynyń komandıri

gv. maıory Kýrganskıı».

— Durys pa, Baýke?

Baýyrjan. Durys.

Avtor. 19-shy gvardıalyq polk dep otyrǵanymyz burynǵy 1073-atqyshtar polky ǵoı.

Baýyrjan. Iá, I. D. Kýrganskıı osy polktyń alǵash negizin qalasqan baıyrǵy komandırleriniń biri edi. Soǵysqa deıingi mamandyǵy agronom bolatyn. Bul jaý júrek azamat alǵashynda rota, batalón komandıri, keıinnen mende polk shtabynyń bastyǵy boldy. Órtteı laýlap turǵan ójet Kýrganskııdiń talaı erligine, adamgershiligine súısingen edim. Keıin men ketkende ol 19-shy gvardıalyq polktyń komandıri bolyp taǵaıyndaldy. Óz qolymen maǵan maýzer tapsyrǵandaǵy onyń tebirene sóılegen sózi, maǵan degen dostyq súıispenshiligi, týystyq yqylasy máńgi esimde qaldy... Er azamat sodan bir jyl keıin, 19-shy gvardıalyq polkty bastap Rezekne qalasyn dushpandardan azat etip, endi Madona qalasyna bettegende erlikpen qaza tabady. Artynan podpolkovnık Kýrganskııge Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Bul uly joryqta talaı batyl soldat, batyr komandırlerden aıryldyq qoı, qaraǵym. Sóz arasynda aıta keteıin, bizdiń 19-shy gvardıalyq Talǵar polky erjúrek komandırlerge kende bolǵan joq. Onyń Kýrganskııden keıingi ekinshi komandıri podpolkovnık Ivan Leontevıch Shapshaev 19-shy gvardıalyq Talǵar polkynyń Rıgany azat etý jáne dushpannyń Kýrlándıa tobyn talqandaý urystarynda kórsetken erekshe eńbegi úshin Sovet Odaǵynyń Batyry degen ataqqa ıe boldy. Aıtpaqshy, 8-shi gvardıalyq Panfılov dıvızıasynda 19-shy gvardıalyq Talǵar polkynan basqa eshbir polktyń komandırshe Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berilgen joq. Al Talǵar polkiniń eki komandırine qatarynan bul asa joǵary ataq berildi. Onyń sońǵysy Shapshaev soǵysty aman-esen aıaqtap shyqty. Ózime tete komandırlerdiń ishinde maǵan Kýrganskııdiń ólimi qatty batty. «Baýyrjan, sen basqarǵan, seniń týǵan jerinde jasaqtalǵan Talǵar polkiniń ataǵyna kir keltirmeýge men saǵan ant etemin!» degen sózi esime túsip, «Esil erim-aı!» dep talaı ret egilip aldym. Dıvızıadan qara úzip, týyrlyqty tesip ótken naızadaı suǵynyp, ilgeri umtylǵan 19-shy gvardıa polkin jaý qorshap alady. Arttan dıvızıa kelip jetkenshe polkty typ-tıpyl etip joıyp jiberýge tyrysady. Sol qaýipti sezgen Kýrganskıı bes ret polkty ózi bastap atakaǵa shyǵady. Biraq jaý temir sheńberdeı qysyp, ýysynan shyǵarmaıdy.

— Gvardıalyq polk qorshaýda qalyp qurymaıdy. Ol óziniń anasy segizinshi gvardıalyq dıvızıaǵa baryp qosylýǵa tıis. Panfılovtyń batyrlary, Baýyrjannyń baýyrlary eshqandaı qamaýda qalmaıdy, qalaıda jaryp shyǵady. Erińder sońymnan, erlerim! — dep Kýrganskıı Talǵar polkin altynshy ret atakaǵa bastaıdy. Barlyq kúshin boıyna jınap, yshqyna soqqan polk qorshaýdy buzyp ótedi. Biraq onyń erjúrek komandıri oqqa ushady. Sóıtip Kýrganskıı óz ómirin qıyp, polkty joıylýdan saqtap qalady.

Kýrganskııdiń óler aldyndaǵy jańaǵy sózderin men ol ólgennen keıingi polktyń ekinshi komandıri Shapshaevtyń óz aýzynan estidim. Soǵystan keıin Kalının qalasynda onymen san ret jolyǵyp, áńgimelestim.

«Sońǵy atakaǵa shyǵarda Kýrganskııdiń Panfılovty aýzyna alýy zańdy. Biraq meni atamaǵan shyǵar?» dep odan qaıtalap ta suradym. Shapshaev Sovet Odaǵynyń Batyry bolsa da eki ıyǵyn kezek túrtip, shoqynyp turyp mynadaı áńgime aıtyp berdi.

— Qudaı aqyńa ras, — dedi ol. — Onda men batalón komandıri edim. Baıaǵy ózińniń birinshi batalónyńdy basqaratynmyn. Polkqa jol ashýdy bizdiń batalónǵa júktedi de, Kýrganskıı jaýyngerlerge qysqasha sóz sóıledi. Sonda jańaǵy sózderdi aıtty. Ol sózderdi birneshe ret keıin men de aıttym. Kýrganskııden keıin 19-shy gvardıalyq Talǵar polkynyń komandıri bolyp taǵaıyndaldym. Onda biz general Qazaqovtyń qaramaǵyndaǵy 10-shy armıada, seniń 9-shy gvardıalyq dıvızıań general Chıstákovtyń 6-shy gvardıalyq armıasynda bolatyn. Bul eki armıa talaı ret ıin tiresip, kórshi júrdi emes pe. Qyryq besinshi jyly martta general Kazakovtyń 10-shy armıasy shabýylǵa shyqqanda 8-shi gvardıalyq dıvızıa jaýdyń ıt tumsyǵy ótpeıtin qalyń orman ishindegi shebin talqandap, birinshi bop alǵa umtyldy. Onyń ishinde Talǵar polky taǵy da alǵa ketti. Biz taǵy da qorshaýda qaldyq. Panfılov dıvızıasy men óziniń ýysynan talaı ret shyǵyp ketken Talǵar polkyna óshikken jaý bul joly bir polkqa eki dıvızıasyn japty. Bizge qarsy tankterin de aıdap saldy. Artılerıadan da talaı ret oq boratty. Bizdi sóıtip on kún myjǵylady. Biz berilmedik. Sonda men Kýrganskııdiń sózin qaıtalap:

— Panfılovtyń batyrlary, Baýyrjannyń baýyrlary eshqashanda qamaýda qalmaıdy. Gvardıalyq polk qorshaýda qalyp qurymaıdy, — dep san ret aıttym. Biz Panfılovty dıvızıanyń rýhy, seni Talǵar polkynyń rýhy dep esepteıtinbiz. Sol on kúngi urysta Panfılov pen Baýyrjanǵa san ret sıyndyq. Senderdiń attaryńdy ataǵanda soldat erler san ret jigerlenip, jaýǵa qarsy umtyldy. Soldattar ǵana emes, meniń ózim de senderden san ret qaırat aldym. Sonaý Almatydan Panfılov bastap birge kelgenimiz, Moskva túbindegi qıan-keski urystar, seniń batalóndy bastap talaı qorshaýdan aman alyp kelgenin, dekabr shabýylynda seniń polkty bastap, aq qardy burqyratyp, aqboz atpen shaýyp bara jatqanyń, sonda seniń meniń kózime atqa minip shaýyp bara jatqan adam emes, oq ótpeıtin, qylysh kespeıtin qara býrka qardyń ústinde ózinen ózi qalyqtap ushyp bara jatqan sıaqty bop kóringeniń — bár-bári esime tústi. Talǵar polkynyń piri — eki tanaýy shelekteı bop deldıgen aqboz atty kósilte shaýyp júrgen qaharly Baýyrjan árqashanda kóz aldymda boldy. Ol qorshaýda men qatty jaralandym. Jarany syltaý etip, birdeńe ǵyp qorshaýdan shyǵyp ketýime bolatyn edi. Biraq Baýyrjan meniń ornymda bolsa, polkyn tastap ketpes edi dep oıladym da, polkta qaldym. Eger polk qurysa, súıegim Talǵar polky soldattarynyń ortasynda qalsyn dep oıladym. Zembilde jatyp polkty basqarýmen boldym... Dıvızıa men polktyń piri Panfılov pen Baýyrjan dep eseptegenimiz ras eken. Onynshy kún degende dıvızıa artılerıadan oq boratyp, bizdi qorshaǵan jaýdy qıratty da, polkty óz qaramaǵyna aldy. Sol joly maǵan Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi.

Muny maǵan 19-shy gvardıalyq Talǵar polkynyń soǵys kezindegi sońǵy komandıri Sovet Odaǵynyń Batyry podpolkovnık Shapshaev aıtty. Bul sonyń áńgimesi. Men saǵan sodan estigenimdi ǵana aıtyp turmyn. Ponátno tebe?

Avtor. Túsinikti, Baýke.

VI

Baýyrjan. Men Ivan Leontevıch Shapshaevty erligi úshin, áńgimesi úshin qushaqtap, betinen súıdim. Shapshaev sonaý Amýrda týǵanymen, bizdiń Qazaqstanda ósip, Týrksıbti óz qolymen salysqan etene eski dostardyń biri edi. Onyń osy áńgimesin estigennen keıin men túni boıy Kýrganskııdi esime alyp, qatty tolǵanyp, tebirenýmen boldym. «Saqtyqta qorlyq joq» degen qazaqtyń máteli bar. Bul ras sóz. Biraq erlik saqtyqtyń jeteginde júrmeıdi. Óıtkeni saqtyq — esep. Erlik eseppen istelmeıdi. Erlik eshqandaı esepke kónbeıdi. Erlikti santımetrlep ólshep, gramdap salmaqtap, sekýndtap sanaı almaısyń. Erlik adam janynyń lap etken jalyny, jarq etken naızaǵaıy. Erlik bıiktegi kemerinen asyp, laq etip quzdan qulaǵan tasqyn; jer silkinse saldyr-kúldir bolyp taýdan tómen qaraı lyqsıtyn san alýan tastardyń aǵyny. Tasqynnyń qashan tógiletinin, jerdiń qashan silkinetinin bilmeısiń. Bilseń de qansha tekshe metr sý qulap, qansha tas domalaıtynyn, ol zilzalanyń qansha ýaqytqa sozylatynyn boljaı almaısyń.

Erliktiń negizi súıispenshilik. Kisi súıgeniniń quly da, qurbany da bolady. Otanyn súıgen soldat ol úshin otqa da, sýǵa da túsedi. Sóıtip sanaly túrde erlik jasaıdy. Ol erlikti qaı kúni, qaı saǵatta jasaıtynyn soldattyń ózi bilmeıdi. Sát-saǵaty jetip, jan tolqyny týlap, shıyrshyq atyp aspanǵa shapshyǵanda soldattyń judyryqtaı júreginen erliktiń jalyny burq ete laýlaı atylady. Dúnıeni dúleı tasqyn kerneıdi. Jer silkinip, taý tóńkeriledi. Kún kúrkirep, naızaǵaı jarqyldaıdy. Soldat erlik jasaǵanda osyndaı bolady! Soldattyń júregin erlik atty balapan jumyrtqadaı jaryp shyqqanda osylaı bolady! Biraq soldat ony erlik jasadym dep eseptemeıdi. Azamattyq mindetimdi atqardym, Otan aldyndaǵy perzenttik boryshymdy ótedim dep qana biledi. Erlik jasaǵan sátte soldattyń basyndaǵy oı osy ǵana bolady. Óziniń erlik jasaǵanyn ólgen soldat bilmeı ketedi, tiri qalǵan artynan uǵady. Onda da alǵashynda ol ondaı erlik jasaǵan men emes, basqa bireý bolar dep oılaıdy. Minekı, erliktiń eshqandaı esepke kónbeıtini de sondyqtan!

Árkimniń-aq er atanǵysy keledi. Elim dep eńirep týǵan asyl azamattardyń erekshe eńbegi ǵana erlik bop baǵalanady. Ekiniń birine er ataǵy berilmeıdi. On myńnyń biri, mıllıonnyń júzine ǵana tıedi ol qurmet. Erdiń eńbegin el baǵalaıdy. Bir erdiń erligi júz jaýyngerge úlgi, myńǵa ónege bolady. Erdiń erligin er qaıtalaıdy. Sondyqtan da Uly Otan soǵysynda Matrosov erligi — 275, Talalıhındiki — 176, Gastellonyki — 207 ret qaıtalandy. Al sen eshkimge uqsamaıtyn erlik jasadyń, Vaná. Seniń erligińdi úzeńgiles er dosyń Shapshaev qana qaıtalady. Al bizdiń 28 panfılovshy batyrlarymyzdyń erligin eshkim qaıtalaı alǵan joq. Qaıtalamaı-aq qoısyn! Jıyrma segiz erdiń júregi jaýdyń Moskva túbinde laýlap janyp jatqan elý tankisimen qosa aqtyq tamshy qandaryn sarqyp, týǵan jerdiń topyraǵyna qulap jatqan aýyr kúnder bizdiń eshbir urpaǵymyzdyń basyna kelmesin! Men seniń Otanshyldyǵyńdy, azamattyǵyńdy, erligińdi máńgilik maqtanysh etemin, batyr baýyrym Kýrganskıı!

Osylaı dep tań atqansha bir tebirengenim bar edi, qaraǵym... Anda-sanda jańaǵy sen aıtqan maýzerdi kórgende kóz aldyma ony maǵan sonshama iltıpatpen, týǵan inideı súıispenshilikpen, maqtanyshpen usynǵan batyr baýyrym Ivan Kýrganskıı elesteıdi.

Avtor. Ol maýzerińiz qaıda, qazir, Baýke?

Baýyrjan. Mýzeıde.

Jaýynger dostaryn esine túsirip, tebirenip otyrǵan Baýkeńe meniń «Maýzerińiz qaıda?» degen suraǵym orynsyz kórindi-aý deımin, ol «Mýzeıde» dep bir-aq aýyz sózben qatýlana jaýap berdi de, teris qarap ketti. Qoıǵan suraǵymdy unatpaǵanyn bildim de, men únsiz otyryp qaldym. Rasynda da ol adam týraly, azamattar taǵdyry jaıynda sóılep otyrǵanda, meniń bir tutam qarýdyń qaıda ekenin suraǵanym orynsyz da edi. Biraq meniń mindetim Baýkeńe qatysty nárseniń bárin de bilý, bárin de anyqtaý. Oıyńa kelip turǵan suraqty sol sátinde berip qalmasań artynan, sóz aralap, umytyp ketesiń. Biraq bul Baýkeńe dálel emes. Sondyqtan, batyr sabasyna túskenshe, tómen qarap, únsiz otyrdym. Únsiz otyryp, aqyn Syrbaı Máýlenovtyń «Batyr aǵam Baýyrjanǵa» degen myna óleńin ishteı qaıtalap shyqtym:

Keship ótip keshegi ot-jalynnan,

Dúnıege erligimen tanylǵan.

Keń jaýryndy,

Talǵardaı tik shyqty,

Bóri keýde, búrkit qabaq Baýyrjan.

Qaltyraǵan atynan jaý ordasy,

Panfılovtyń joryqtaǵy joldasy.

Dańq týyn maıdandarda kótergen,

Gvardıa bóliminiń kolbasy.

Shejiresin jazyp soǵys keziniń,

Búgin seniń jyrǵa aınaldy sezimiń,

Búgin taǵy estiledi álemge,

Aıqastarda atoı salǵan óz úniń.

El aýzynda erligi — ańyz, aty — jyr,

Halqymyzdyń maqtanyshy batyr ul,

Merekeli múshelińdi quttyqtap,

Syrbaıyńnyń jazǵan sálem haty bul.

Qaırat-kúshin qan maıdandar synaǵan,

Sensiń meniń ardaqtaıtyn bir aǵam!

Eskertkish bop turyp qalmaı bir jerde,

Alshań basyp júrgenińe qýanam.

Bir kúni men Syrbaıdan osy óleńniń tarıhyn suradym.

— Osy bes shýmaq óleńniń on bes jyldyq tarıhy bar, — dedi Syrbaı daýyl terbegen teńizdeı gúr ete qalyp. — Óleńniń qalaı jazylatynyn óziń bilesiń. Keı óleń aǵash basynan pyr etip kep jerge qonǵan bir top torǵaı sıaqty, lyp etip birden qaǵazǵa túsedi. Endi bir óleńder, kópke deıin jerge túspeı, birese tómendeı, birese joǵarylaı qalyqtap, aspanda júrip alatyn qalyń qara torǵaıǵa uqsap uzaq ýaqyt qaǵazǵa qonbaı qoıady... Baýkeńdi men birinshi ret 1944 jyldyń basynda, Almatyda, Jazýshylar odaǵynyń plenýmynda kórdim. Men qyryq úshinshi jyly maıdannan jaraly bop kelip, Qostanaı oblystyq gazetinde qyzmet isteıtinmin. Jergilikti jerdegi ádebı birlestiktiń jetekshisi bolǵandyqtan plenýmǵa shaqyryldym. Baýkeń sonda plenýmnyń prezıdıýmynda otyrdy. Bizdiń eki kózimiz sonda boldy: men ony bórige de, búrkitke de uqsattym. Tegi: «Keń jaýryndy, Talǵardaı tik ıyqty, bóri keýde, búrkit qabaq Baýyrjan» degen joldar meniń oıymda sonda týǵan bolsa kerek. Biraq bul joldar ol kezde qaǵazǵa túsken joq. Sodan 4—5 jyl keıin men Almatydan Kókshetaýǵa deıin Baýkeńmen bir samolette ushtym. Ol kezde tanys emespiz, tildeskenimiz joq. Tanysyp, sóılesýge batylym jetpedi. Kókshetaý aerodromynyń aınalasy belýardan keletin kókoraı shalǵyn eken. Baýyrjannyń soǵan ústindegi plash-nakıdkasyn jaıyp jiberip, polkovnık basymen aýnaı ketip, Kóksheniń kókoraı shalǵynyn qushaqtap, aımalaǵanyn kórdim. Burq etip kózime jas keldi. Anadaı jerge baryp, Baýyrjan ornynan turyp, qaıtadan samoletke otyrǵansha kóz aıyrmaı qarap turdym... Qyryq toǵyzynshy jyly shyqqan jınaǵymda Baýyrjanǵa arnalǵan alǵashqy óleńim jarıalandy. Biraq oǵan ózim qanaǵattanbadym. Alpysynshy jyly Baýkeń aýrýdan turyp, Jazýshylar odaǵyna taksımen kelip, qaıtyp bara jatqanyn kórgende júregim bir túrli bolyp ketti. Astan-kesten oı týlady. «Eskertkish bop turyp qalmaı bir jerde, Alshań basyp júrgenińe qýanam» degen eki jol eń aldymen keldi. Bul ekinshi óleńimdi men Baýkeńniń elý jyldyǵynda jarıaladym.

Avtor. Joǵaryda Siz «polktyń kógildir klýby» dedińiz. «Baýyrjannyń kógildir klýbynda boldyq» degen sózdi men alǵash Ábekeńnen estip edim.

Baýyrjan. Ol kim?

Avtor. Ábdilda Tájibaev.

Baýyrjan. Á. Ábekeńniń ol «kógildir klýbty» kórgeni ras. Nemisterdi Moskva túbinde toqtatqannan keıingi bir áredikte men Qazaqstan Jazýshylar odaǵyna hat jazǵanmyn. Qazaqstan jazýshylary, mynaý surapyl soǵysty óz kózderimen kórmeı úıde otyrasyńdar ma? Erteń soǵys týraly shyǵarmany qalaı jazasyńdar? Bul soǵys tarıhta da, ádebıette de ataýsyz qalatyn soǵys emes. Bul sovet halqynyń anaý azamat soǵysynan keıingi eń basty, eń sheshýshi shaıqasy. Endeshe osyny kelip kózderińmen kórmeısińder me, denelerińmen sezinbeısińder me? — degenmin. Sol hattyń ishinde birneshe jazýshylardyń attaryn ataǵanmyn. Sonyń biri etip Ábdildany da aıtqan bolýym kerek. Onyń ústine Ábdilda ekeýimiz baıaǵyda Shymkent ınternatynda birge oqyǵan bala dospyz ǵoı. Sondyqtan Ábdildanyń tikeleı ózine arnap jazǵan jeke hattarym da bolsa kerek. Adam qasynda júrgenniń qadirin bile bermeıdi. Ólgen soń ókinedi, ólgen soń ókiredi. Áıtpese Ábdilda degen uly aqyn, uly azamat qoı, shirkin! Óziń oılashy sen bir aýyz sálem aıtqan eken dep tolarsaqtan qan keship, oq pen ottyń ishinde júrgen saǵan qaı dosyń artyńnan izdep keledi? Shesheń kelse keler, ákeń kelse keler. Biraq soǵystan bes myń kılometr alysta, tynysh úıde, tynysh jaıda, bala-shaǵasynyń qasynda jyly uıada otyrǵan bógde bireý seni qalaı izdep keledi? Sonyń bárin tastap, eshkimniń ámir-buıryǵynsyz, soǵys keziniń ár saǵat, ár táýligi elimmen ushtasyp jatqan aýyrtpalyq qıynshylyqtaryna qaramastan maıdandaǵy soldattarǵa sálem beremin dep kelý úshin adamǵa qanshama qajyr-qaırat, adamgershilik, azamattyq súıispenshilik kerek deseńshi! Sony men birinshi ret osy Ábdildanyń basynan kórdim, qaraǵym. Aqpeıil aqynnyń ańqyldap maıdanǵa kelip qalǵanyn biraq bildim. 1942 jyldyń aprelinde korpýs shtabynan dıvızıaǵa kele jatqan jolda mashınalaryna bomba túsip isten shyǵyp, kóktem kezindegi Kalının oblysynyń qara batpaǵyn jarymjan aıaǵymen tizeden keship, jıyrma shaqyrym jaıaý júrip, qap-qara bop tútigip Talǵar polkyna kelgen Ábdildany kórgende tóbe shashym tik turdy. Tamaǵyma bir nárse keptelip qalǵandaı, dybysym shyqpaı ony bas salyp qushaqtaı alǵanym esimde. Jigitterdiń jınalyp qalǵanyna qaramastan, ekeýmiz qaıta-qaıta súıisip, bir-birimizdiń bas-aıaǵymyzǵa qaıta-qaıta qaraı berdik. Men qasymyzda turǵan qaharman soldattardyń qaharly komandırinen arsalańdaǵan balaǵa aınalyp ketken sıaqtandym. Óıtkeni, Ábdilda ózimen birge maıdanǵa meniń balalyq shaǵymdy arqalap alyp keldi. Ol meniń balalyq shaǵym baýyrynda ótken qazaqtyń Qarataýyn qasyma ákep qoıǵandaı boldy. Men ony kórgende alystaǵy elimniń altyn ordasy Alataýǵa arqamdy tirep turǵandaı boldym. Ábdildamen birge búkil qazaq dalasy qasyma kóship kelgen sıaqtandy.

— Nege keldiń? Mynaý burshaq ornyna tóbeden bomba jaýǵan maıdanda ólip qalsań qaıtesiń? Nege keldiń, Ábdilda? — dedim men bir kezde daýsym shyǵyp.

— Ólsem senen janym artyq pa? Mynaý turǵan kógen kóz bozdaqtardan janym artyq pa? — dedi ol.

— Biz soldatpyz, sen aqynsyn ǵoı, Ábdilda-aý.

— Soldatyma súıegim syrqyramasa meniń nem aqyn, nem azamat, Baýyrjan?! — dep ábden qajyp kelgen Ábdilda sylq túsip blındajdyń jıegine otyra ketti.

Sodan Ábdilda birneshe kún meniń polkymda, meniń qasymda boldy. Dıvızıaǵa elden syılyq ákelgen Qazaqstannyń ózge delegattary áldeqashan qaıtyp ketti. Eldiń habaryn aıtyp, jalyndy óleńder oqyp Ábdilda meniń de, meniń polkymnyń jaýyngerleriniń de qulaq qurshyn qandyrdy. Sol az ýaqyttyń ishinde soldattar Ábdildany ákesindeı kórip ketti. Keıingi jyldarda maıdandaǵy bizdiń dıvızıaǵa Ábdilda salǵan aıqyn jolmen Ǵabıden Mustafın, Sábıt Muqanov, Júsipbek Elebekov sıaqty birsypyra mádenıet pen óner qaıratkerleri at izin saldy. «Kelinniń betin kim ashsa, sol ystyq» deıdi ǵoı qazaq. Soǵysta kimdi buryn kórseń, sol qymbat. Ábdildanyń ózge turǵylastarymnan ystyq kórinetin bir sebebi sol, qaraǵym. Onyń ústine Ábdildanyń ákedeı aqylgóı, sheshedeı meıirban, parasatty óleńderine tántimin. Men úshin qazirgi ózge aqyndar bir tóbe de, Ábdilda bir tóbe. Minekı, Kalının ormandarynyń qylqandarynan jasalǵan polktyń «Kógildir klýbyn» soǵystyń qaqap turǵan qatal jylynda qazaq aqyny Ábdilda Tájibaevtyń asqaq úni kernedi. Ol ún jaýyngerlerdiń júregine qaırat bop tunyp, Kalının ormanynyń ishin kernep ketti. Jaýynger jigittermen qosa ormannyń butaqtary da aqynnyń sózin uǵyp, teńsele terbelip, bas ızep turǵan sıaqtandy. Soǵystan keıin, bertinde Kalının oblysyna baryp qaıtqan jigitterdiń biri maǵan ázildep:

— Baýke, jel soqsa Kalının oblysynyń ormandaryna deıin qazaqsha án salady eken, — dedi.

— Án salsa ony 8-shi gvardıalyq Panfılov dıvızıasynyń jaýyngerlerinen, sol jerge eń alǵash kelgen qazaq aqyny Ábdilda Tájibaevtan úırengen bolar, — dedim men oǵan shyndap jaýap berip.

VII

Avtor. Ábekeń ol Joly Siz týraly óleń shyǵarǵan joq pa?

Baýyrjan. Ony ózinen suraǵyn.

Joq, men ony suramaımyn, Baýke. Ábdilda Tájibaevtyń 1942 jyly maıdanǵa barǵanda Baýyrjan Momyshuly týraly óleń shyǵarǵanyn burynnan bilemin. — Ol óleńdi orysshaǵa Samýıl Iakovlevıch Marshak aýdaryp «Izvestıa» gazetinde basylyp edi, — degen bolatyn maǵan aqyn. Biraq Ábekeń ol óleńniń óziniń qaı kitabynda jarıalaǵanyn esine túsire almaǵan. Artynan men ol óleńniń qazaqshasyn da, orysshasyn da taýyp, salystyryp oqyp shyqqanmyn. Qazaqshasy «Baýyrjanǵa» degen atpen 1945 jyly jarıalanǵan «Óleńder jınaǵy» degen kitapta shyǵypty. Orysshasy «Velıkan» degen atpen aqynnyń 1958 jyly Moskvada basylǵan «Pesn o drýge» degen jınaǵyna enipti. Óleńniń bas jaǵynda aqyn balalyq shaqta Baýyrjan ekeýiniń kók maısa keń dalada birge júgirip óskenin, sadaq tartyp, qarǵa atyp oınaǵandaryn eske alady. Kórshi kempirdiń balalardy ottan, sýdan, qara qustardan qorǵaıtyn alyp jaıly aıtatyn áńgimesin qatar otyryp, qyzyǵa tyńdaıtyndaryn, ertegidegi alypty ekeýiniń óz ákelerindeı jaqsy kórip ketkendikterin aıtady. Sol bala kúngi dosyn saǵynyp, bir kórýge zar bolyp, tóbeden nemis samoletteri jaýdyrǵan bombaǵa da qaramastan ilgeri basyp kele jatqan sátin aqyn bylaı baıandaıdy:

Kelem qalyń qara ormanmen,

Kórsem deımin tezdep seni.

Qara qustar kókten tóngen,

Bógemeshi jolda meni.

Sheginbedim, seskenbedim,

Toqtamady salǵan ánim.

Tek tezirek jetsem dedim.

Saǵynǵanym — Baýyrjanym!

Aq qaıyńdar ortasynda

Turdyń berik jas emendeı.

Kóriskennen jaıdyq qushaq

Ǵashyq jarlar kezdeskendeı...

«Qosh» dediń sen, mindiń atqa.

Qutqarýǵa bóbekterdi!

Qaırymdy alyp, kempir aıtqan,

— Sen ekensiń, uqtym endi.

Bul óleń «Izvestıaǵa» basylmas buryn aldymen respýblıkadaǵy ana tilinde shyǵatyn gazetterde basylypty. Maıdanda Baýyrjan degen batyr bar ekeni baıtaq Qazaqstanǵa, búkil Otanǵa aldymen osylaı tarapty. Oılap qarasam bizdiń «Baýyrjanymyzdyń» basy Ábekeńniń osy óleńinen bastalatyn sıaqty. Buǵan deıin Baýyrjan esimi «Momyshulynyń birinshi batalóny Gorúny, Matrenıno aýdandarynda jaýmen shaıqasty» degen sıaqty polktan dıvızıa shtabyna jiberilgen áskerı aqparlarda ǵana atalyp kelgen. Pýlemet rotasynyń komandıri jas aqyn Vasılıı Vershınınniń 316-atqyshtar dıvızıasynyń organy «Za Rodıný» gazetinde basylǵan óleńinde B. Momyshulyna arnalǵan mynadaı bir ǵana shýmaq bar:

...On pomnıt, chto slýjıt narodý,

Chto pýt nash sýrov ı velık.

Za schaste lúdeı, za svobodý

V boı ıdet molodoı bólshevık...

Polk, dıvızıa aqparlarynan Momyshulynyń esimi eń alǵash «Izvestıa» gazetiniń betine kóshti. Óleń taqyrybynyń astyndaǵy «Gvardıa kapıtany Baýyrjan Momyshulyna» degen sózderge mıllıondaǵan kózder qadaldy. Mıllıondaǵan ákeler men analar, jas jarlar men jas óspirim jetkinshekter gvardıa kapıtany Momyshulynyń kim ekenin bilmese de, onyń fashıserdiń quldyǵyndaǵy sovet adamdaryn, barlyq sábı balalardy azat etýshi alyp ekenin, qazaq halqynyń qaharman uly ekenin kóńilderine túıip aldy. Baýyrjan atyn búkil Qazaqstanǵa keńinen tanytqan bul óleńdi tamasha orys aqyny Marshak orys tilinde aýdaryp, ol esimdi barsha baıtaq Otanǵa máshhúr etti.

Tájibaev óleńiniń Marshak aýdarmasy «Izvestıa» gazetinde jarıalanǵannan keıin ile-shala 1942 jyly 18 maıda «Pravda» gazetiniń betinde Sovet Informbúrosynyń mynadaı habary jarıalandy:

«Kalının maıdanynyń bir ýchastogynda dushpan bizdiń bir bólimshemizge shabýyl jasady. Baýyrjan Momyshulynyń qol astyndaǵy bizdiń jaýyngerler jaýǵa mınomet pen pýlemetten oq jaýdyra qarsy aldy, odan keıin qarsy shabýylǵa shyǵyp, gıtlershilderdi keıin syrǵytyp tastady. Urys dalasynda jaýdyń 120 soldatynyń óligi jaırap qaldy. Fashıserdiń 2 tanki qıratyldy».

Osylaı dep «Pravda» gazeti er esimin elge jaıdy. Osydan keıin «Krasnaıa zvezda» gazetiniń betinde Baýyrjan esimi jıi atala bastady. Aleksandr Krıvıskııdiń ocherkteri, Aleksandr Bektiń ataqty kitabynyń alǵashqy bólimderi dúnıege keldi. Qazaq aqyndarynyń Baýyrjanǵa óleń arnamaǵany kemde-kem boldy. Tipti keıbir aqyn arasyna birneshe jyl salyp, ekiden — úshten óleń arnady. Máselen, Tájibaev Momyshulyna degen alǵashqy óleńin 1942 jyly jazsa, otyz jyldan keıin oǵan arnap ekinshi óleńdi jáne shyǵardy. Al aqyn Qalıjan Bekhojın Momyshulyna arnaǵan «Qol bastaǵan batyrǵa» degen alǵashqy óleńin 1944 jyly, «Tomaǵa kıgen taý búrkit» degen elenin 1960 jyly, al «Atyndy men estidim» degen úshinshi óleńin 1971 jyly jarıalady. Aqyndardyń aýzymen halyq sóılep, tarıh tıisti baǵasyn berdi. Óıtkeni aqyn ózi unatqan ardager azamatty ǵana jyr etedi, soǵan ǵana óleń arnaıdy. Teńizdiń túbine súńgip alǵan marjan sıaqty asyl qazynasyn aqyn kez kelgen jurtqa syılaı bermeıdi. Aqyn halyq súıgen qaharman uldy, qadirli azamatty ǵana madaqtaıdy. Ol unatpaǵan adamyna ún qatpaıdy, birnesheý turǵaı, bir de óleńin arnamaıdy. Aqynnyń júregindegi otty sezimge eshkimniń ámiri júrmeıdi, ol júrektiń jylýyn eshkim zorlyqpen tartyp ala almaıdy. Aqyn súıgenine ǵana súısine jyr tógedi. Aqynǵa zorlyqpen súıikti bola almaısyń. Al saǵan Ábdildanyń sonaý qyryq ekinshi jylǵy óleńinen bastap, barlyq qazaq aqyndary jabyla jyr arnasa, olardyń seni jabylyp jaqsy kórgeni. Bir emes, eki-úsh retten arnasa, onda seni úsh mártebe jaqsy kórgeni, sheksiz súıip qurmettegeni ǵoı, Baýke. Men saǵan kimniń qandaı óleń shyǵarǵanyn bilmegendikten emes, bilgendikten, kókiregimdi maqtanysh kernegendikten surap turmyn ǵoı, aqsaqal. Muny aıtsam sen: «Bilseń nesine suraısyń?» dep, daýysyńdy kúndeı kúrkiretip, murtyńnan naızaǵaı shashyratyp shyǵa kelesiń. Sondyqtan meniń ishteı tebirenip, ishki yrǵaqqa qaıta-qaıta bas ızep, únsiz súısinip qana qoıýyma týra keledi. Ony ańǵarǵan sen: «Áı, shybyndaǵan atqa uqsap, basyńdy nemenege shulǵyp otyrsyń?» dep taǵy da meni ajýa qylarsyń. Sondyqtan óz kúıimdi saǵan ańǵartpaı, áńgimeni ilgeri jalǵap, meniń endi kelesi suraqtaryma kóshýim kerek, batyrekesi.

Avtor. Men Sizdiń sol qyryq ekinshi jyldyń jazynda elge jazǵan bir hatyńyzdy taýyp kóshirip aldym. Sony ózińizge oqyp bereıin be?

Baýyrjan. Káne, ne deppin?

Avtor. Óz qolyńyzben túzý syzyqty dápterdiń eki betin toltyra arabsha jazǵan hatyńyzda bylaı depsiz, Baýke:

Ardaqty Muhtar aǵa!

Jazǵan hatyńyzdy alyp, óte shattanyp, tóbem kókke, qolym qıaǵa jetkendeı bolyp otyrmyn. Hatyńyzǵa kóp rahmet. Meni ásirese qýantqan jaı — Siz meniń hatymdy alyp, meniń jamandy-jaqsyly pikirime tolyq túsingenge uqsaısyz: Otan soǵysyn taqyrypqa alyp eńbek etemin. Ol eńbekti at ústinen emes, ábden tereń maǵyna-mazmunyna tóselip, bilip alyp bastaımyn degen nıetińiz, talabyńyz meni óte qýantady. Siz sıaqty qazaq ádebıetiniń polkovnıgi shynynda solaı istemeýine de bolmaıdy. Syrttan qarap, kórgenge qyzyǵyp, tereń teksermeı, shyn-ótirigin aralastyra bes-alty kúndik ómiri bar shyǵarma jazý — ádebıet efreıtorlary men serjanttarynyń qyzmeti emes pe? Al, Siz, qudaıǵa shúkir, polkovnıksiz ǵoı. Talabyńyzdyń oryndalýyna tilektespin. Sizdiń qoldan shyqqan kórkem, tarıhı eńbek bolashaqta jalǵyz qazaq ádebıeti ǵana emes, barlyq ádebıettiń ishinde tórden oryn alyp, jalǵyz biz emes, bizdiń nemere-shóberelerimizge úlken úlgi, nasıhat dastan bolyp, birneshe ǵasyr ómir súretinine kámil senemin.

«Abaıdyń» birinshi kitabynyń jaryqqa shyqqanyna da óte qýanyshtymyz. Ol jaıyndaǵy habar qazaq ádebıetiniń túńǵysh ul balasynyń qaıta týǵanyndaı bolyp estildi! Amandyq bolsa, oqyp, kórip, pikirimizdi adal nıetpen aıtarmyz degen úmittemin.

Árıne, úmitsiz adam balasy bolýshy ma edi — soǵys bitse, biz jeńsek, aman-esen tiri elge qaıtyp, jaqyn aǵaıyn-týysqandardyń dıdaryn qýanyshpen kórsek deımiz. Ol úshin, jan-tánimizdi aıamaı, maıdanǵa qyza kirisemiz. Eger de ol nıetke jetsek áńgimeni dastan-dastan etip aıtyp berýden biz qashpaımyz ǵoı. Biraq ta maıdan — ómirdiń qyl kópiri emes pe? Ol kópirden jannyń barlyǵy birdeı aman-saý óte bermeıdi ǵoı. Sol tar jol, taıǵaq keshýde myńdy basqarǵan óte qıyn, ǵajaıyp mindet emes pe «Bilmeımin qandaı asý alda jatyr, quz ba eken, qıa ma eken tańdaı tatyr? Sıynyp arýaq pen bir qudaıǵa, ustadym etegińnen basta batyr!» dep ózińiz sóıletpep pe edińiz qaharmanyńyzdy? Sol sıaqty, biz bastaǵan buqara — soldat qaýymy óziniń qol basyna osyny aıtyp, senip sıynyp artyna ilesedi. Adamnyń istegen isin izsiz tastap ketý — qolbasyǵa úlken syn emes ne? Ol kózi tiri kezinde aıtyp, jazyp beretin is moınyndaǵy úlken boryshyn oryndaǵany bolyp tabylmaı ma? Sondyqtan men osy boryshty oryndaýǵa asyqtym.

«Znamá» deıtin jýrnaldan Aleksandr Alfredovıch deıtin jazýshy qaıtadan kelip, batalónnyń bastan keshkenin taǵy da qaıtalap aıtyp bergin dep, telmirip otyryp aldy. Zerikpesten jarym aı ilesip júrdi. Aýyzsha aıtqannyń jaman da bolsa qaǵaz betinde qalady ǵoı degen oımen, men oǵan bastan ótken soǵystardyń barlyǵyn Máskeýge deıingisin tolyq etip, árbir soǵysty eki-úsh saǵattan baıandadym. Bir jarym aı degende Bek meniń aıtqandarymdy buljytpaı jazyp alyp, jaqynda ǵana ketti. Ekinshi bólimin qaıta kelip jazbaq! Bek úlken jazýshy emes — jaqsy stenograf, aıtqanyńdy aıtqansha jazady — onyń qasıeti sol.

Keterinde men oǵan bylaı dedim:

— Seniń jazatyn kitabyńnyń qysqasha mazmuny mynaý:

Men istedim degenine — myń istedi deseńshi! Er istedi degenshe — el istedi deseńshi! Men — myńdiki bolmasam, Er — eldiki bolmasa — Kim istedi der ediń?

Qyzmetińdi, Aleksandr Alfredovıch, eshkimnen qyzǵanba, jasyrma. Aıtqanymnyń bárin jazyp aldyń, biraq túsingen joqsyń. Sebebi sen men bastaǵan myńnyń kim ekenin, meniń kim ekenimdi jáne qazaqtyń salt-sanasyn, ádet-ǵurpyn bilmeısiń. Men aıtqan qazaqtyń halyq maqaldaryn jazýǵa seniń qalamyń qorqaq, tiliń qysqa. Sondyqtan baıqa, olardyń mazmunyn durys berý úshin tıisti adamdarmen aqyldas.

— Kimmen aqyldasaıyn? Sizdiń uıqyńyzdy bólip jazyp alǵan nárselerimdi qaıta túsindir dep áýreleýge uıaldym, — dedi maǵan Bek.

— Kimmen aqyldasýyńdy Málik pen Qurmanbekten suraǵyn, — dedim men oǵan.

Baqsam, Málik pen Qurmanbek Sizdi usynǵanǵa uqsaıdy. «Qyryq maqal» deıtin bir nárse jazyp edim. Egerde ony Qurmanbek jón dep tapsa Sizge jiberer.

Ýaqyt, jaǵdaı belgili ǵoı. Oıdaǵyny túgel jazýǵa shama qaıdan kelsin, aıyp etpeńiz.

Hatyńyzǵa, talabyńyzǵa bas ıip, sálem berýshi Baýyrjan.

18. 8. 1942 jyl.

PC. Ábdilda men Áljapparǵa sálem aıtýyńyzdy suranam».

Baýyrjan. Iá, bul meniń Áýezovke jazǵan jaýap hatym bolatyn.

Avtor. Muhań óz hatynda ne aıtqan edi?

Baýyrjan. Aleksandr Bekpen tildesip, oǵan birsypyra jaıdan túsinik bergenin, óziniń de Otan soǵysy týraly keń tynysty roman jazǵysy keletinin, biraq ol úshin talaı ýaqyt oılanyp, tolǵanatyny, soǵysqa qatysqan talaı adamdarmen áńgimelesetinin aıtyp, soǵys jaıyn jaqsylap uǵyndyratyn adamdardyń biri ózin bolsań eken degen tilegin bildirgen.

Avtor. Hatyńyzdaǵy Muhańnyń shyǵarmasynan keltirilgen sıtatyńyzdy ádeıi salystyryp shyqtym. Eńlik qyzdyń Kebek batyrmen qol ustasyp keterde elimen qoshtasqan tórt aýyz óleńiniń eń sońǵy shýmaǵy eken. Qolynda sıtat kóshirip alatyn kitaby joq soǵysta júrgen adam bir jolyn, tym bolmasa bir sózin shatystyrǵan-aq shyǵar dep oılap edim. Tipti bir de árpi aýyspapty.

Baýyrjan. Nemene, biz jas kezimizde ádebıet oqymaı, aı qarap júrdi dep oılap pa ediń?!

Avtor. Sizdiń Áýezov tvorchestvosyna sonaý qyryq ekinshi jyly bergen baǵańyzdyń aınymaı dál shyqqanyna jáne tań qaldym.

Baýyrjan. Kózi bar kisiniń bári asqar taýdy alystan kóredi. Tek múgedek soqyr adam ǵana Alataýdyń qasynda tursa da onyń qandaı ekenin boljaı almaıdy. Meni soqyr dep pe ediń sen!? Káne, kelesi suraǵyńa kóshkin.

Avtor. Sol hatyńyzdaǵy: «Bek úlken jazýshy emes — jaqsy stenograf» degen sózińizge qazir qalaı qaraısyz?

Baýkeń sál oılanyp alyp, jaýap berdi.

Baýyrjan. Ol qyryq ekinshi jylǵy hat qoı, qaraǵym. Bek ol kezde odaqqa tanymal úlken jazýshy emes bolatyn. Polkqa kelgende aýzymnan shyqqan sózdiń birin qaldyrmaı jazyp ala beretin. Sondyqtan ol tusta men ony úlken talant ıesi emes, jaqsy stenograf qana bolar dep oılaǵanym ras. Al biraq Bek keıinnen asa talantty jazýshy ekenin tanytty. Odaqqa ǵana emes, búkil dúnıe júzine áıgili qalamgerlerimizdiń biri boldy. Onyń «Volokolamsk tas joly» kitaby barsha jer sharyn sharlap ketti. Eń aldymen sol kitap arqyly qazaq halqynyń erligi, onyń bir uly meniń esimim Otannyń ishi, tysyna tegis máshhúr boldy. Osy úshin oǵan myń mártebe raqmet! Bul úshin oǵan meniń osy kúngi úrimbutaǵym, alys urpaǵym, tek óz urpaǵym ǵana emes, ultym da máńgilik qaryzdar. Bolashaqta Almatynyń jáne oblys ortalyqtarynyń bir-bir kóshesi Aleksandr Bek atyna qoıylsa oryndy-aq bolar edi. Biraq ony men emes, qalalyq sovetter sheshedi ǵoı, qaraǵym. — Osylaı dep Baýkeń basyn sál eńkeıte túsip, únsiz otyryp qaldy. Birazdan keıin eńsesin qaıta kóterip, sózin jalǵady. — Osy sıaqty qazaq halqy erekshe qaryzdar taǵy bir orys jazýshysy bar.

Avtor. Ol kim, Baýke?

Baýyrjan. Onyń aty da — Aleksandr. Biraq Aleksandr Alfredovıchten basqa, Aleksandr Iýrevıch Krıvıskıı.

Avtor. Ony qaı sebepten aıtyp otyrsyz?

Baýyrjan. Panfılovshy 28 batyrdyń ataǵyn dúnıe júzine pash etip, artynan attaryn anyqtaǵan adamnyń kim ekenin bilmeýshi me ediń?

Endi esime tústi.

Moskva úshin shaıqasqan sol aýyr kúnderdiń birinde, noıabrdiń aıaq sheninde «Krasnaıa zvezda» gazetinde «Jıyrma segiz batyrdyń ósıeti» degen basmaqala jarıalandy. Onda, osydan birneshe kún buryn Moskva túbinde jaýdyń elýden asa tanki Panfılov dıvızıasynyń jıyrma toǵyz jaýyngeri bekingen shepke lap qoıǵany, sovet jaýyngerleriniń taısalmaı elý tajaldy qarsy alǵany, olardyń tek bireýi ǵana qorqaq bop shyqqany, saıası jetekshi Dıevtiń basshylyǵymen qalǵan jıyrma segiz batyr elý tankpen shaıqasyp, onyń on segizin órtep, ózderi tegis Otan úshin opat bolǵany aıtylǵan bolatyn.

Erteńinde «Krasnaıa zvezda» gazetiniń redaksıasyna Odaqtyń eń úlken aqsaqaly Mıhaıl Ivanovıch Kalının telefon soqty.

— Bizdiń adamdardyń ólimi aıanyshty-aq, janǵa batady, — dedi ol jıyrma segiz batyrdyń erligine súısinip, ólimine ókine otyryp. — Biraq soǵys shyndyǵy — aýyr, ol shyndyqty aıtpaý odan da aýyr. Ne istersiń, Lenın aıtqandaı, soǵysqannan keıin shyndap soǵysý kerek. Sizderdiń erlerdi madaqtaǵandaryńyz — jaqsy is. Endi olardyń aty-jónin bilgen jón. İzdestirip kórińizder. Adal erler ataýsyz qalmaýy kerek.

Sol kúni redaktorǵa taǵy da telefon soǵyldy. Qyzyl Armıanyń joǵarǵy Bas basqarmasynyń bastyǵy gazettiń «Jıyrma segiz batyrdyń ósıeti» degen basmaqalasynan qaýymdasqan buqaralyq erliktiń jarqyn ónegesi tanylatynyn, oǵan Stalınniń ózi kóńil bólip otyrǵanyn aıtty.

Osydan keıin redaktor bul basmaqalanyń avtoryn kabınetine shaqyrtty. Ol jas jýrnalıs Aleksandr Krıvıskıı edi. Krıpıskıı ol maqalany redaksıaǵa alǵy sheptegi dıvızıalardyń birinen kelip túsken tórt jol ǵana saıası aqparǵa súıenip jazǵan edi. Mundaı aqparlar redaksıaǵa kóptep kelip jatatyn. Redaktor armıa saıası bóliminen shyndyǵyn anyqtaǵannan keıin bul aqpardy basmaqalaǵa fakty retinde paıdalanýǵa usynǵan. Al onda Dýbosekovo men Dıev degen bir ǵana famılıa kórsetilgen edi. Tankpen shaıqasqan ózge batyrlardyń birde-biriniń aty-jóni aıtylmaǵan.

Qyryq birinshi jylǵy dekabrdiń basynda, saqyldaǵan sary aıazda Krıvıskıı Moskva irgesinde jaýmen shaıqasyp jatqan dıvızıany izdep alǵy shepke attanǵan bolatyn.

Bir adym ilgeri attap, eki adym keıin sheginip, shegingen jerden qaıta shabýylǵa shyǵyp, jaýmen kúni-túni qıan-keski urys júrgizip jatqan dıvızıanyń basshylaryna jolyǵý, jolyqsań áldeneniń egjeı-tegjeıine qaný úshin tolyqtap tildesý múmkin emes bolatyn. Onyń ústine dıvızıanyń aıaýly ákesi Panfılovtan aırylyp, kóp adamy qurbandyqqa ushyrap qyzyl josa qan bolyp jatqan shaǵy edi. Óliniń ornyn tiri basyp, jaralynyń mindetin jańa kelgender atqarýǵa kirisip, bireýdi bireý bilip bolmaıtyn tusta kelgen áskerı tilshiniń birden joly bolmady. Joly bolmaǵany sol bul dıvızıada Dıev degen saıası jetekshini eshkim bilmeıtin bolyp shyqty, eshbir tizimde joq. «Krasnaıa zvezda» gazetiniń 28 batyr jaıynda jazylǵan basmaqalasyn munda eshkim de oqymaǵan, kórmegen. Ne gazetti alǵy sheptegi dıvızıaǵa jetkizip bere almaǵan, berse jaýmen jaǵalasyp jatqan jurttyń gazet qaraýǵa murshasy bolmaǵan. Moskva túbinde opat bolǵan myńdaǵan adam topyraqqa kómilip, qar astynda qalyp jatqanda aty-jóni belgisiz 28 jaýyngerdi surastyrý qaqaǵan qańtarda Qara teńizge súńgip, qapylysta qolyńnan túsip ketken altyn saǵatyńdy izdeýmen para-pardaı edi...

Ne isterin bilmeı jany qysylǵan áskerı jýrnalıs endi Dıevti qoıyp, 16-noıabrde Dýbosekovony qandaı bólimniń qorǵaǵanyn surastyra bastaıdy. Kaprov polkiniń adamdary ekeni aıqyndalady. Kaprov Dýbosekovo razezin ol kúni kapıtan Gýndılovıch basqarǵan tórtinshi rota qorǵaǵanyn aıtady. Tilshi endi Gýndılovıchqa keledi.

— 16-noıabrde Dýbosekovo razezin sizdiń rota qorǵaǵany ras pa?

— Ras. Rotanyń saıası jetekshisi basqarǵan 29 adam qorǵady. Biraq olar tegis qaza boldy.

— Saıası jetekshi Dıevti bilesiz be?

— Bilemin. Ol meniń rotamnyń saıası jetekshisi Klochkov... Dálirek aıtqanda sonyń ekinshi famılıasy.

— Qalaısha?

— Vasılıı Klochkov asyl azamat edi. Ol óz jigitterimen Dýbosekovo túbinde 50 tankini toqtatty. Ne kerek, ólip ketti. Tynym tappaıtyn. Sonysyna qarap rotadaǵy bir ýkraın jaýynger: «Bizdiń saıası jetekshi Dıev — tynymsyz jan» dep súısinýshi edi. Osydan ol Dıev atalyp ketken bolatyn.

— Opat bolǵan sol 29 adamnyń aty-jónin tegis aıtyp bere alasyz ba? Bireýi opasyz bolyp shyqqan ǵoı, ony bilesiz be?

— Kimniń opasyz bolǵanyn bilmeımin. Men ózge adamdarmen rotanyń ekinshi qanatynda boldym. Al ólgen 29 adamnyń aty-jónin tegis aıtyp bere alamyn.

Osylaı dep kapıtan Gýndılovıch planshet asha bastaıdy.

Osydan keıin tilshi Dýbosekovo razezine taıaý jerdiń turǵyndarymen áńgimelesti. Gospıtálǵa baryp, ondaǵy jaraly panfılovshylarmen tildesip, 28 batyrdyń biri, ólim halinde jatqan Ivan Moıseevıch Natarovpen kezdesedi. Osydan keıin ol Moskvaǵa qaıtyp kelip endi «Krasnaıa zvezdanyń» 1942-jylǵy 22-ánvaryndaǵy nomerine «Mert bolǵan 28 batyr» degen ocherk jarıalady. Sonda olardyń aty-jóni tegis atalyp, erler óliminiń egjeı-tegjeıi tolyq baıandaldy.

Bul da az. Aleksandr Krıvıskıı 28 batyr jaıynda budan keıin ortalyq gazetterde birneshe ocherkter jarıalady. Naq sol kezde qorshaýdaǵy Lenıngradtan redaksıanyń shaqyrýy boıynsha ushyp kelgen kórnekti sovet aqyny Nıkolaı Tıhonovqa 28 batyr jaıynda qyzyqty-qyzyqty áńgimeler aıtyp berip, solar jaıynda jyr jazýǵa shabyttandyrdy. Sóıtip Nıkolaı Semenovıchtiń osy erler jaıynda poema jazýyna muryndyq boldy. Tıhonovtyń «28 gvardıashy týraly jyry» «Krasnaıa zvezdanyń» 1942-jylǵy 22-marttaǵy nomerinde basyldy. Budan keıin bul batyrlarǵa ataqty aqyn Mıhaıl Svetlov jáne poema arnady. Al belgili kompozıtor Isaak Dýnaevskıı «Meniń Moskvam» atty áninde 28 batyrdyń erligin mýzyka tilimen tolǵady.

1942-jyly 21-ıýlde SSSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń Ýkazy boıynsha dańqty 28 panfılovshyǵa ólgennen keıin Sovet Odaǵynyń Batyrlary ataǵy berildi. Dýbosekovo razezine jaqyn Nelıdovo selosynda osy oqıǵaǵa baılanysty ótken saltanatty jıyn týraly ocherkti de Krıvıskıı jazdy. Odan keıin «ólip tirilgen» úsh batyrdyń — 28-diń tiri qalǵandary I. M. Shemákın, I. R. Vasılev jáne I. D. Shadrınniń baqytty taǵdyry týraly da ortalyq baspasózde birinshi bop jazý abyroıy Krıvıskııge jáne tıdi.

Sodan kóp jyldar keıin Aleksandr Krıvıskıı 8-shi gvardıalyq dıvızıanyń adamdaryna arnalǵan «Moskva túbindegi qaraýyl» atty kitabynyń bir betine bylaı dep jazdy:

«Men baqyttymyn, maǵan taǵdyr panfılovshylardyń erligine jaqyndasýǵa, urys kartınasyn qalpyna keltirýge, batyrlardyń esimderin taýyp, olardyń erligi týraly birinshi bolyp aıtyp berýge múmkindik berdi. Adamdardy rýhtandyratyn bul erlik týraly birinshi bolyp aıtyp berýshiniń baqyty meniń sanamda ómirimniń sońǵy mınýtyna deıin saqtalatynyn men bilemin».

Avtor. Ras aıtasyz, Baýke. Uly Otan soǵysy batyrlarynyń ishinen 28 erdiń esimi, aspandaǵy kóp juldyzdar arasyndaǵy úrkerdeı jarqyrap, adamzat tarıhynda máńgilik qaldy ǵoı. Olar adamdar arasyndaǵy dostyqtyń, týysqandyqtyń, otanshyldyqtyń sosıalızm elin, qorǵaý jolyndaǵy buqaralyq erliktiń óshpes ónege — shamshyraǵy bop nur shashýda.

Baýyrjan. Sol batyrlardyń jıyrma ekisi kazaqstandyq ta, tórteýi — Narsutbaı Esbolatov, Mustafa Seńgirbaev, Asqar Qojabergenov, Álikbaı Qosaev — qazaq qoı! Halqymyzdan shyqqan Sovet Odaǵynyń túńǵysh batyrlary! Meniń biz Krıvıskııge de erekshe qaryzdarmyz deıtin sebebim sol, qaraǵym. Sol azamattyń qajyry, qaıraty, dáıektiligi arqasynda ólgen erlerdiń esimi bar álemge máshhúr boldy. Eger Krıvıskıı munshama tabandylyq kórsetpese, Moskva túbinde boraǵan qaýip-qater boranynyń ishinde tyrmysyp júrip qolyndaǵy erlik arqanynyń ushynan ólse de aırylmaýǵa bel baılamasa 28 batyrdyń aty-jóni tabylyp, tarıhta qalar ma edi, qalmas pa edi? Áńgime osynda. El úshin etken erliktiń bul da bir túri! Kele-kele Krıvıskıı ocherkıst-jazýshyǵa aınaldy. Al jazýshy halyq úshin qaltqysyz qyzmet etken adamdy máńgi jasatady. Bastapqy sózimdi qaıtalap aıtamyn: Panfılovty, onyń dıvızıasynan shyqqan 28 batyrdy jáne basqa panfılovshylardy máńgi ólmeıtin etip, tirilerdiń qatarynda qaldyrǵan eki orys jazýshysy bar. Olar Aleksandr Bek pen Aleksandr Krıvıskıı, bular jazǵan «Volokolamsk tas joly» men «Moskva túbindegi qaraýyl» kitaptary. Túsinikti me saǵan?

Avtor. Túsinikti. Taǵy da bir suraq, Baýke. Krıvıskıı 28 batyrdyń aty-jónin anyqtaý úshin dıvızıaǵa barǵan joly sizben de jolyqqan eken. Ózińizben jaqsy dos, syrlas bolyp attanypty. Artynan Bek sol dıvızıaǵa baryp, Momyshulynyń batalóny týraly poves jazyp qaıtty. Sonda maǵan Krıvıskııdiń qolymen Bekke taǵdyr sizdi nusqap jibergen sıaqty bop kórinedi.

Baýyrjan. Ony Krıvıskııden nemese taǵdyrdan suraǵyn.

Avtor. Bir sózben aıtqanda, «Volokolamsk tas joly» Moskva túbinen bastalǵan bizdiń ýly jeńisimizdiń de, sovet halyqtarynyń myzǵymas dostyǵynyń da jáne sizdiń esimińiz arqyly qazaq halqynyń erlik dańqynyń da álemge sherý tartqan dańǵyl joly boldy ǵoı, Baýke.

Baýyrjan. Jańa aıttym emes pe ol kitaptyń avtoryna meniń ultym da, urpaǵym da qaryzdar dep.

VIII

Avtor. Sóıtip, 1942 jyldyń sentábrinde general Chıstákov 21-shi armıanyń komandashysy bop Don maıdanyna ketti. Al biz qaıda qaldyq, Baýke?

Baýyrjan. Biz qaıda qalýshy edik? Kalının maıdanynda qaldyq. General Kýzma Nıkıtovıch Galıskıı basqarǵan 3-shi ekpindi armıanyń qaramaǵynda fashıserge qarsy kúzgi, qysqy urystarǵa ázirlendik. Maıdan komandashysy general-leıtenant Maksım Aleksandrovıch Pýrkaev degen kisi boldy.

Biz ol kezde Holmnyń túbinde qorǵanysta turdyq dedim ǵoı. Holm bizdiń qolda. Al Velıkıe Lýkı, Nevel, Novosokolnıkı degen temir jol boıyndaǵy úsh qala nemisterdiń qaramaǵynda. Holmdaǵy bizdiń áskerler fashıserdiń «Soltústik» armıalar tobynyń denesine kirsh etip kirgen naızadaı suǵynyp, nemese basqasha teńeýmen aıtsam, áli ot aldyrylmaǵan raketanyń kosmosqa kóteriler aldyndaǵy tumsyǵyndaı sustana súıdıip, nemisterdiń búıirine qadalyp turǵan bolatyn. Endi túsinikti me saǵan?

Avtor. Túsinikti, Baýke.

Baýyrjan. Denesine naıza daryǵanyn kim unatady? Dereý ony qaǵyp tastaýǵa nemese ortasynan opyryp jiberýge tyryspaı ma? Nemister de sóıtti. Biraq Holmdy qaıtadan ala almady. Biz de jaýdyń jandy jerine qadalǵan naızamyzdy odan ári túsýge tyrystyq. Sonymen ıtis-tartys bop uzaq turdyq. Bul jerde nemisterdiń janushyra typyrlap, ólerdeı arpalysýynyń eki túrli sebebi bar edi. Birinshi sebebi mynadaı. Kalının maıdanynyń oń jaǵyndaǵy kórshisi Soltústik-Batys maıdany ol kezde jaýdyń 16-shi armıasyn qorshaýǵa alyp, «Demán qapshyǵynyń» ishinde ustap turǵan bolatyn. Onyń «Demán qapshyǵy» atalatyn sebebi uzyn qapshyqqa uqsaǵan qorshaýdyń túbi bizdiń Demánsk degen qalamyzǵa kelip tireletin. Eń aldymen nemisterdiń sol «qapshyqty» syrtynan tesip, jyrtyp, onyń ishinde bir úıir egeýquıryqtaı shyńǵyryp, shaqyldap jatqan áskerlerin shyǵaryp alǵylary keldi. Ekinshi sebebi — komýnıkasıalyq iri torap sanalatyn Velıkıe Lýkı qalasyn qoldarynan shyǵarmaýǵa tyrysty. Óıtkeni bul qaladan jan-jaqqa on tas jol, tórt temir jol taraıdy eken. Soltústik jaqtaǵy Dno, Novgorod, Lenıngradtan, shyǵys jaqtaǵy Rjev pen Moskvadan, al batystaǵy Baltyq jaǵalaýyndaǵy elderden keletin joldardyń barlyǵy da osy Velıkıe Lýkıde toǵysady. Onyń ústine ońtústik-batysqa — Germanıaǵa baratyn joldar da osy qaladan shyǵady. Qazaqta «toǵyz joldyń toraby» degen uǵym bar ǵoı. Ol jan-jaqtan toǵyz jol kelip túıisken degen maǵynany bildiredi. Ondaı jer eń úlken ortalyq bolyp esepteledi. Al Velıkıe Lýkı toǵyz emes, on segiz joldyń toraby eken. Sondyqtan da patsha úkimeti Velıkıe Lýkıdiń erekshe strategıalyq mańyzyn esepteı otyryp, birinshi dúnıe júzilik soǵystan buryn asa qýatty temir jol toraby retinde Velıkıe Lýkı — Nevel — Novosokolnıkı úsh buryshyn saldyrsa kerek. Mundaı myqty bekinisti qoldan shyǵarý kimge bolsa da ońaı ma? Sol sebepten de bizge qaraı nemisterdiń «Ortalyq» armıalar tobynan áskerler aǵyla jóńkip, bizdiń 3-shi ekpindi armıanyń qaq mańdaıyndaǵy Lokná, Velıkıe Lýkı, Nevel aýdandaryna kelip toptasa bastady. Mundaı jaǵdaıda bizdiń 8-shi gvardıalyq dıvızıaǵa, búkil armıa men maıdanǵa qorǵanys shebin nyǵaıtqan ústine nyǵaıta berý qajet boldy. .

Osy kezde general Galıskıı de, general Pýrkaev ta bizdiń shebimizge jıi kelip, ony nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan aqyl, keńesterin únemi aıtyp júrdi. Bul eki generaldyń ekeýin de polkta qonaq etip, baıaǵy óziń kórgen aspazym Jannyń qolynan dám tatyrdym, qazaqtyń qazy-qarta, bes barmaq, baýyrsaq sıaqty asyl asyn jegizip, qymyz ishkizdim. Aldymda aǵa komandır, dıvızıa basshysy polkovnık Serebrákov turǵanda meniń generaldy qonaqqa shaqyrýǵa qaqym joq edi. Bir kelgen jolynda Galıskıı polktyń bekinis aýdanyn aralap kórdi de, qaıtarynda maǵan:

— Maıor joldas, seniń polkyńnyń kýhnásyn bizdiń shtabtyń ofıserleriniń bári maqtaıdy. Ne keremetiń bar, kórsetpeısiń be bizge? — dedi.

Men Serebrákovke qarap edim, ol basyn ızedi.

Bir joly Pýrkaev kelip dıvızıa shebin aralaǵanda ony bizdiń polkke eń sońynda ákelgen Serebrákov:

— Joldas general, osy jerden, myna maıor Momyshulynyń kýhnásynan qazaqsha tamaq isheıik, — dep usynys jasady.

Pýrkaev qymyzǵa ásirese tań qaldy.

— Muny qalaı jasaısyńdar? — dep surady tamsanyp otyryp.

Paızıev generalǵa qymyzdyń qalaı jasalatynyn ǵana emes, ol saýyp otyrǵan bıeniń «ómir tarıhyna» deıin aıtyp berdi.

— Taýarysh general, ıa, — dep aldymen Jan óziniń keýdesin túrtti,— oboz poshet. Kobyla vıdal. Lejıt, jerebenok rojdaıt. Malenkıı-malenkıı jerebenok vyshel. Krasıvyı. Zvezda, — dep ol endi mańdaıyn túrtti. — Opát poshel. Jerebenok vıdal. Begaıt. Potom maıor skazal, — dep meni ıegimen nusqady. — Qymyz pıt boıdesh skazal. Qymyz pıt — sılnyı boıdesh, qymyz pıt — krasıvyı boıdesh skazal. Maıor golova kıval. Ia kobyla bral. Doıt stal. Kak korova doıt. Qymyz sdelal. Taýarysh general peıte qymyz. Qymyz pıt boıdesh — sılnyı boıdesh. Qymyz pıt boıdesh — krasıvyı boıdesh. Vot tak, — dep Jan uzyn leksıasyn aıaqtap alaqanyn jaıdy.

General ábden túsindim degendeı, Janǵa qarap basyn ızedi.

— Sizge ulttyq taǵamdaryńyz úshin raqmet. Nemister bizdiń ulylyq qasıetterimizdi de, ulttyq, qasıetterimizdi de joıa almaıdy, — dep Jannyń qolyn alyp, arqasynan qaqty, — Sizdiń sol ádemi qulynyńyzdy kórýge bola ma?

— Mojno, mojno, taýarysh general. Sovsem nedaleka. Ia sam zemlánka kapal. Nakat delal. Ia jerebenok beregý kak soldat, kak syn polka...

General qaıtar betinde Jannyń jerden qazyp jasaǵan at qorasyna kirip kórdi. Jıren bıe bizdi oqyrana qarsy aldy. Jıren tóbel qulyn kúlte quıryǵymen eki sanyn kezek sıpalap turyp, moınyn buryp, ádemi qara kózderin generalǵa qadady. General onyń jibekteı jumsaq tıtimdeı jalynan sıpady. Tegi Jan sıpalap úıretip qoıǵan bolýy kerek, jıren qulyn generalǵa qarap súıkene tústi.

— Munyń aty bar ma? — dep surady general. — Aty ne?

— Est est taýarysh general, ımá ego Kamıl!

— Qalaı?

— Kamıl, taýarysh general, Kamıl, — dep Jan eki ret qaıtalady.

— Ol ne degen sóz? — dedi general Jannyń qulynǵa qoıǵan atynyń maǵynasyn uqpaı.

— Kamıl — moı syn, — dedi Jan óziniń keýdesin suq saýsaǵymen túrtip. Kamıl —gorod Prejevalsk jıvet, Qyrǵyz SSR. Ia ýzbek. General Panfılov dıvızıa organızoval, ıa popal. A jerebenok toje Kamıl, kak syn!..

— Balalaryńyz nesheý edi? — dedi general Janǵa qarap oılana bas ızeı turyp.

— Dva rebenka byl, — dedi Jan generalǵa eki saýsaǵyn shoshaıtyp. — Tretı jıvot ostalsá, jınka jıvot. On toje vyshel. Teper trı! — dep ol endi úsh saýsaǵyn shoshaıtty.

General sol jerde adútantyna aıtyp, Jannyń bilegine saǵat taqtyrdy.

— Mynaý meniń soǵys kezinde týǵan sońǵy balańyzǵa syılaǵan syılyǵym. Soǵys bitkennen keıin oǵan eskertkishke aparyp berińiz, — dedi sodan soń.

— Oı, spasıba, taýarysh general, spasıba taýarysh general! — Ýmıraıt býdý vek nezabýdý, ýmıraıt býdý vek nezabýdý, — dep Jan baıǵustyń qalbaqtap esi shyǵyp ketti.

— Joq, ólmeńiz, aldymen jeńiske jeteıik, — dedi general kúlip, — Al myna qulynyńyzdy aman saqtańyz.

— Hop, taýarysh general, boıdý beresh, boıdý beresh! — dep Jan eki qolymen keýdesin basyp, ózbekshe ıilip turyp generalǵa jol berdi.

General Pýrkaev pen polkovnık Serebrákov mashınaǵa otyryp, bizdiń polktan attanyp ketti. Sodan keıin kóp uzamaı Ivan Ivanovıch Serebrákov general Galıskııdiń shtabyna jańa qyzmetke aýysty.

İH

Avtor. Baýke, sózińizdi bólgenime ǵapý etińiz. Siz Serebrákov atyn aıtqannan jańa ǵana esime túsip otyr. Ol kisiniń Siz týraly joǵaryǵa jazǵan bir úlken haty bar eken ǵoı. Sony bilesiz be?

Baýyrjan. Qandaı?

Avtor. Minekı. Men Sizge qazaqsha aýdarǵanymdy oqyp bereıin.

Baýyrjan. Oqyǵyn.

Avtor. Serebrákov bul hatyn SSSR Joǵarǵy Sovetiniń Prezıdıýmy men Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń Prezıdıýmyna joldapty. Onda bylaı degen:

«Sizderge myna tómendegi jaǵdaıdy baıandap jetkizýdi boryshym dep bilemin.

1941-jyly ıýl aıynda men Almaty qalasyna general-maıor Panfılov basqarǵan 316-atqyshtar dıvızıasyna shtab bastyǵy bolyp keldim. Bul dıvızıa keıinnen 8-shi gvardıalyq dıvızıa bolyp ataldy da, Moskva túbindegi urystarda kórsetken erligi úshin Qyzyl Tý ordenimen, odan keıin Lenın ordenimen nagradtaldy. Men uzaq ýaqyt osy dıvızıada shtab bastyǵy bop keldim de, 1942 jyldyń martynan 1942 jyldyń oktábrine deıingi shabýyl urystarynda osy dıvızıanyń komandıri boldym. Kezinde osy dıvızıaǵa komandır bolǵan general Panfılov ta, general Chıstákov ta, osylardyń birinshi orynbasary jáne artynan osy dıvızıanyń komandıri bolǵan meniń ózim de Panfılov dıvızıasy ardager ofıserleriniń biri, qandy shaıqastarda aǵa leıtenanttan polkovnık dárejesine deıin kóterilgen, qazir de aman-esen qyzmet etip kele jatqan Baýyrjan Momyshulynyń urystarda birneshe dúrkin kórsetken laıyqty erlikterin, sheginis-shabýyl kezderiniń ártúrli jaǵdaılaryna baılanysty, dál ýaqytynda atap kórsete almadyq. Meniń moınymdaǵy ádilettilik, adamgershilik paryzy bul azamattyń Otan úshin etken erlikterin osy hat arqyly sizderge baıandaı otyryp, ótinish jasaýyma májbúr etti.

Baýyrjan Momyshuly aǵa leıtenant kezinde 19-shy gvardıalyq atqyshtar polkynyń batalón komandıri bolyp taǵaıyndaldy. Batalón komandıri kezinde ol Moskva túbindegi 1941 jylǵy manevrli qorǵanys urystaryna 27 ret qatysty. General-maıor Panfılovtyń jaý qorshaýynda qalyp oryndaýǵa júktegen arnaýly tapsyrmasyn iske asyrý maqsatymen 5 ret dıvızıadan bólinip dushpan áskeriniń syrtynda qaldy. Arnaýly tapsyrmany oryndaǵannan keıin ol óz batalóny men qaramaǵyna berilgen basqa bólimshelerdi qorshaýdan oıdaǵydaı alyp shyǵyp, adamdar men tehnıkany aman saqtap qaldy. Atap aıtqanda:

1) 1941 jyly 26. H-de Momyshuly joldas, batalón komandıri kezinde, oń jaq rýbejde bolǵan taban tiresken urystardan keıin qorshaýdan shyǵyp, Volokolamsk qalasyna 690 adamdy, 18 artılerıa jeginin, 30 páýeskeni aman-esen alyp keldi. Sóıtip, 35 kılometrge sozylǵan aralyq rýbejde uıymdasqan túrde urys júrgize otyryp, jaý qorshaýyn buzyp ótip dıvızıaǵa kep qosyldy.

Bul kúnderde onyń Safatova, Mılovanı, Rúhovskoe jáne Spas-Rúhevskoe aýdandarynda júrgizgen urystarynyń dıvızıa úshin erekshe mańyzy boldy. Bul urystarda batalón Volokolamskige shabýyl jasap kele jatqan jaý kolonnasynyń tý syrtynan tıisip olardyń ilgeri basqan aıaǵyn keri ketirdi. Sóıtip dushpannyń Volokolamsk baǵytyndaǵy basty kúshin 2 táýlik bógep, dıvızıanyń jaý ókshelep kele jatqan negizgi kúshiniń odan sytylyp shyǵýyna jáne ýaqytty utýyna múmkindik týǵyzdy. 1941 jyly 27. H-den 1941 jylǵy 15.Hİ-ge deıingi Volokolamsk qalasy úshin bolǵan urystarda Momyshulynyń batalóny nemis basqynshylaryn talqandaýda óziniń áralýan qımylymen birneshe ret kózge tústi.

1941 jylǵy 16. H-den 1941 jylǵy 15. Hİ-ge deıingi barlyq erlikteri úshin general Panfılov 1941 jyly 7 noıabrde aǵa leıtenant Momyshulyn úkimet nagradasyna — Lenın ordenine usynǵan edi. Sol nagrada qaǵazynyń taǵdyry osy kúnge deıin málimsiz bop ketti de, Momyshuly joldastyń eresen erligi ataýsyz qaldy.

2) 1941 jylǵy 16. Hİ-den 1941 jylǵy 20. Hİ-ge deıin Momyshulynyń batalóny Volokolamsk tasjolynyń boıyndaǵy Gorúny derevnásy aýdanynda, Matrenıno temirjol stansıasynda taǵy da jaý áskeriniń qorshaýynda qalyp, qıan-keski urys júrgizdi. Dushpannyń Moskvaǵa shabýyl jasap bara jatqan basty kúshin qaq ortasynan bólip tastady. Osy jaǵdaıdy paıdalanyp dıvızıanyń bólimderi kelesi rýbejge syrǵyp baryp bekinip aldy. Momyshuly batalónynyń bul qımyly taǵy da dıvızıanyń negizgi kúshin shabýyldap kele jatqan dushpannyń soqqysynan aman saqtap qaldy. Osy urystarda batalón 600-deı gıtlershilderdi jer jastandyrdy, jaýdyń 6 tankin joıdy. Sonymen qatar 6 stanokti pýlemet, 12 qol pýlemeti, 8 radıostansıa, dokýment tola 2 shtab mashınasyn qolǵa túsirdi. Olardyń ishinde Volokolamsk tobynyń basty kúshterin ashyp beretin «Óte qupıa» degen dokýmentter de kóp.

Jaý tylynda dushpanmen álde neshe ret shaıqas júrgizip, 1941 jyly 20. Hİ-de batalón qorshaýdy buzyp shyǵyp, taǵy da óz polkyna kelip qosyldy. Bul joly Momyshuly ózimen birge 350 adam, 2 zeńbirek, 16 páýeske, 4 stanokty pýlemet alyp shyqty. Sóıtip batalón dıvızıanyń jaýynger bólshegi bolyp, qaıtadan sapqa turdy.

3) Lopastıno — on úı derevnásy aýdanynda 1941 jyly 25. Hİ-de Momyshuly bir PTO, eki mınomet, eki stanokty pýlemetpen qarýlanǵan jarty vzvod jaýyngerlerdi bastap dushpan turaǵyna túnde shabýyl jasap, 200 nemis soldatyn joıdy. Onyń bul erligi de eskerýsiz qaldy.

4) 1941 jyly 26. Hİ-den 1941 jylǵy 7. Hİİ-ge deıin aǵa leıtenant Momyshuly 1073 atqyshtar polkynyń, qazirgi 19-shy gvardıalyq atqyshtar polkynyń komandıri boldy. Momyshulynyń basqarýymen bul polk mynadaı nátıjege jetti:

a) Sokolova derevnásy aýdanynda 1941 jyly 26-30 noıabr aralyǵynda Momyshulynyń polky tórt táýlik boıyna tabandy urys júrgizip, jaý avıasıasynyń tópeleı bombalaýyna qaramastan, dushpannyń tórt ret jasaǵan atakasyn toıtaryp tastady.

b) Krúkovo stansıasy jáne eldi pýnkti úshin bolǵan urystarda bul polk dıvızıa jaýyngerlik sapynyń qaq ortasynda turyp, 1941 jylǵy 30 noıabrden 7 dekabrge deıin dushpanmen taban tiresken urys júrgizdi.

1941 jyly 5. Hİİ-de urys ústinde Momyshuly jaraly boldy. «Endi sheginerlik jer joq, polkta adam az qaldy, ne kórsem de polkpen birge kóremin» dep ol urys dalasyn tastap ketýden bas tartty, sóıtip 1941 jylǵy 7 dekabrge deıin polkty jaraly kúıinde ózi basqardy.

Krúkovo úshin bolǵan urystarda dushpannyń bir polktaı jaıaý áskeri, 18 tanki jáne kóptegen tehnıkasy joıyldy. 1941 jyly 8 dekabrde polk, dıvızıanyń basqa bólimderimen birge, qarsy shabýylǵa kóshti. Bul jas ofıserdiń osy urystardaǵy erligi de eleýsiz qaldy.

v) 1942 jyldyń qysqy shabýylynda kapıtan Momyshuly joldas bir jarym batalón atqyshtardy ózi bastap «Kýbas» SS dıvızıasyna túnde batyl shabýyl jasady. Bul urysta 1200 gıtlershilderdi joıyp, alty joldyń aýzynda turǵan Borodıno, Barkavısa, Trashkovo, Trohovo, Konúsheno, Vashkovo derevnálaryn basyp aldy. Sóıtip, jaýdyń úsh táýlik boıyna Sokolovo derevnásyn bermeı jatqan Sokolov tobyna jańa kúsh, qarý-jaraq jiberý múmkindigin joıyp, 1942 jyly 6 fevralda dıvızıanyń óz mindetin oryndaý úshin alǵa basýyna múmkindik týǵyzdy.

g) 1942 jyly 8 fevralda polktan qara úzip qalǵan barlaýshylar vzvodyn izdep kelgen Momyshuly Bol. Shelýdkovo aýdanynda dushpannyń keıin sheginip bara jatqan 600-deı adamy, 8 tankisi bar kolonnasyna tap boldy. Momyshulynyń basshylyǵymen vzvod tutqıyldan shabýyl jasap, nemisterdiń 200-deı soldatyn joıdy, mańyzdy operatıvtik dokýmentterin qolǵa túsirdi.

5) 1942 jyly 27. 11-dan 13. V-ǵa deıin qolaısyz jaǵdaıda, ormandy-batpaqty jerde, Dýbrovka-Koblákı derevnálary aýdanynda úlken keńistikte qorǵanys shebin ustap turǵan Momyshulynyń polky nemisterdiń 1, 4, 5 avıa-jaıaý ásker polktarynyń otty qapshyǵynyń ishinde turyp, jaýdyń júzdegen atakasyn toıtardy. Dushpanǵa bir adym da jer bermesten, ony qatty qyrǵynǵa ushyratty.

Momyshulynyń joǵaryda atalǵan jaýyngerlik eńbekterin eskere otyryp, men 1942 jyly avgýsta oǵan Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyna nagrada qaǵazyn toltyryp bergen edim. Odan da kúni búginge deıin eshbir habar-oshar bolmaı ketti.

Momyshulynyń Otan úshin etken erlikteri tek bul aıtylǵandar ǵana emes. Men solardyń tek basty-bastylaryn ǵana qaǵazǵa túsire otyryp sizderden osyny negizge alyp, SSR Odaǵy ordenderiniń statýstaryna sáıkes, Momyshuly joldasty ózderińiz laıyqty dep tapqan nagradamen atap ótýdi ótinemin. Azamattyq, ádildik paryzy menen sizderge osy aqıqatty aıtyp jetkizýdi talap etip otyr.

Gvardıa polkovnıgi Momyshuly 1910 jyly týǵan, ulty qazaq, 1942 jyldan VKP(b) múshesi. Otan soǵysyna 1941 jyldyń sentábrinen beri qatysyp keledi. Qyzyl Armıada 1936 jyldan qyzmet etedi. 1941 jyly 5. Hİİ-de Krúkovo aýdanynda aýyr jaraqattandy. Onyń qazirgi turaǵy: Moskva qalasy, Kropatkın kóshesi, 19, Qyzyl Armıa Bas Shtabynyń Voroshılov atyndaǵy akademıasy.

8-shi gvardıalyq, atqyshtar dıvızıasynyń burynǵy komandıra gvardıa polkovnıgi Serebrákov.

8-shi gvardıalyq dıvızıanyń kadrlar bóliminiń bastyǵy, gvardıa maıory Kondrashev.

Serebrákov pen Kondrashev joldastardyń qolyn kýálandyrýshy

Qazaq, SSR-iniń Moskvadaǵy turaqty ókiliniń orynbasary Aıtqulov.

17 ıýl 1944 jyl».

Avtor. Gvardıa polkovnıgi Serebrákovtyń haty osy, Baýke.

Baýyrjan. Raqmet. — Baýkeń muńdy únmen, daýsyn sál tómendete sóıledi. — Serebrákov degen óte bir parasatty adam edi. Ar men ádildik degende janyn aıamaıtyn. Ivan Ivanovıch adamǵa jarıalap jaqsylyq jasamaıtyn kisi-tuǵyn. Al jasaǵan jaqsylyǵyn jáne aıtyp jatpaıtyn. Árqashanda ózin sabyrly baısaldy qalypta ustaıtyn. Betińe oılana qaraıtyn da, úndemeı qoıa salatyn. Men buryn ondaı adamnyń júreginen jyly sóz shyǵady-aý dep oılamaýshy edim. Ol oıymnyń qate ekenin men odan Gorúny-Matrenıno urystarynda, jeti túnde, júrek tebirenter jyly hat alǵanda ǵana túsindim. Jaqsylyǵyn sózben emes, ispen dáleldep, qıyn-qystaý kezde qasyńnan tabylatyn qaıran orys aǵam-aı! — dep men sonda bir tolǵana tebirengen edim. Al onyń bul hatyn ana jyly, Panfılov jetpis jasqa tolar qarsańynda ol týraly kitap jazamyn dep materıal jınastyryp júrgende kórdim. Podolskidegi áskerı arhıvtiń bastyǵy menimen tanysqannan keıin bizde Siz týraly bir keremet dokýment bar dep zor maqtanyshpen ákep Serebrákovtyń osy hatyn qolyma berdi. «Topyraǵyń torqa bolǵyr, aqsaqalym, sen meniń ıyqtaǵy perishtemdeı únsiz jebeýshilerimniń biri bolǵan ekensiń-aý!» dep ishteı tolǵana oqyp, arhıv bastyǵyna qaıtaryp berdim. Sen muny sol Podolskidegi arhıvten aldyryp otyrsyń ǵoı?

Avtor. Iá, Baýke. — Osy arada onyń munshama erligine súısingendikten aýzymnan kelesi sózderdiń qalaı shyǵyp ketkenin de ańǵarmaı qaldym. — Alla-aı, Baýke, fashıserdi qoıdaı qyrypsyz ǵoı ózińiz... — Osylaı deýin desem de batyr shamdanyp qala ma dep, tez aýzymdy jaba qoıdym. «Báláı, burynǵydaı ishteı tebirenip nege únsiz otyra bermedim» dep ókindim. Biraq «qudaı ıip» bul joly Baýkeń shamdanbady.

Baýyrjan. Óıtpesek jaýdy jeńe almaıtyn edik qoı, qaraǵym. Osylaı dep jaılap aıtyp, sál oılandy da, meniń betime qarady. Sen óziń de fashıserdi aıamaǵan bolarsyń?

Avtor. Men be? Men zeńbirekten atyp ne bári jaýdyń eki-aq tankin joıdym, Baýke. Birin Velıkıe Lýkı túbinde, ekinshisin Varshava mańynda...

Baýyrjan. Ol da az emes, qaraǵym. Sen sıaqty soldattyń árqaısysy eki tankten qırata berse, ol osal is pe eken!? — Baýkeń sál oılanyp, suq saýsaǵyn shoshaıtty da, qaıtadan sóıledi. — Eger sen bir rota tankty qıratsań, onda sen ózińdi, ózge joldastaryńdy, janyndaǵy jaıaý áskerdi jalmaıyn dep kele jatqan boıynda myń attyń kúshi bar salmaǵy otyz tonna tajaldy qurtqanyń. Ózin oılashy: jaılaýda qannen-qapersiz otyrǵan aýyldyń ústinen qıqýlap qýalap kep myń jylqyny aıdap ótse ol aýyldyń adamdarynan ne qalar edi? Túk te qalmas edi. Myń jylqynyń bolat tuıaǵy tepkilep, tútip ótken jerde tozańnan basqa ne qalýshy edi? Al tank jylqy sıaqty tek tuıaǵymen ǵana taptap ótpeıdi, onyń jan-jaǵyna ólim shashyp kele jatqan zeńbiregi men pýlemeti jáne bar. Tankten atylǵan snarád óte ushqyr keledi, bir sekýndta bir kılometr jerge jetedi. Onyń stvolynan mınýtyna 5-8 snarád atylady. Al tanktyń pýlemeti bir mınýtta bir júz oq tógedi. Sonda bir tank bir mınýttyń ishinde eki júzge jýyq adamdy jalmaıdy eken. Odan ótken tajal bola ma? «Bir tanktyń dóńgeleginde myń adamnyń taǵdyry shyr kóbelek aınalady» degen soldattardyń naqyl sózi bolýshy edi. Bul soldat fılosofıasy, jaı dolbarmen aıtyla salǵan sóz ǵoı. Áıtpese sonaý Shyǵys Evropany tabanymen taptap, Moskvaǵa deıin izinen qyzyl qan aǵyzyp kelgen fashıs tankteriniń árqaısysy myńnan áldeqaıda kóp adamdy jalmaǵanyna daý bar ma. Jaraıdy, soldat naqylynyń mólsherimen-aq esepteıik. Eger sen Uly Otan soǵysynda eki tank qıratsań, onda segiz fashısi óltiripsiń — bir tanktyń ekıpajy tórt adamnan bolady. Al eki myń otandasyńdy ajaldan aman alyp qalypsyń. Bul, bile bilgen kisige, az eńbek emes, qaraǵym.

Avtor. Apyraı-a! Men jelkemdi qasydym. Óıtkeni kúni búginge deıin elime mundaı eńbek sińirdim dep oılamaýshy edim. «Kóppen kórgen uly toı» degendeı, jurtpen birge baryp, jaýmen tórt jyl soǵystym. Oq tımedi, ólmeı qaldym. «Qyryq jyl qyrǵyn bolsa da, ajaldy óledi» degen sol shyǵar dep júre beretinmin. Tipti ózimniń soǵysqa qatysqanyma eshqandaı mán bermeıtin edim. Soǵystan kelgennen keıin orden, medaldarymdy omyraýyma taǵyp, eshqashan maqtanǵan emespin. Endi mine Baýkeń maǵan soldattyq eńbegimniń baǵasyn aıtyp bergende keýdemdi oıda-joqta maqtanysh kernedi. Zeńbirek raschetymmen jaýyp turǵan oq astynda ashyq pozısıaǵa shyǵyp, jaý tankterimen jekpe-jek shaıqasqan sátterden basqa, Kalının, 2-shi Baltyq, 2-Belorýss maıdandarynda jabyq pozısıadan júzdegen snarád jáne attym. Árıne, meniń ol snarádtarymnyń da Uly Otan soǵysyna keltirgen azdy-kópti paıdasy bar... Joq, men muny Baýkeńe aıtqanym joq. Aıtsam, maqtanǵandaı bolar edim. Maqtansam, onym tósinde aqqý júzgen aıdyn kólge batpaǵyna baqa shomylǵan kólshiktiń maqtanǵanyna uqsar edi. Baýkeń meni ondaı kólshik bolýǵa qımady-aý deımin, sózin tez ary qaraı jalǵap áketti.

Baýyrjan. Al Dýbosekovo razeziniń túbinde bizdiń 28 jaýyngerimiz jaýdyń 50 tankin joıdy. Sóıtip olar eń kemi elý myń adamdy ajaldan qutqaryp qaldy. Ózderi erlikpen qaza tapty. Sol jıyrma segiz batyr ómirin saqtap qalǵan elý myń adam qazir 150-200 myń bop órbidi. Olardyń urpaǵy máńgige ulasa beredi. Minekı soldattardyń óz otandastaryna keltirer paıdasy, adamdardyń bir-birine ózara qaryzdarlyǵy qandaı deseńshi! Otan soǵysyna qatysyp kelgen árbir azamat óziniń soǵystaǵy eńbegimen, qarapaıym erligimen eldegi talaı adamdardyń ómirin saqtap qaldy. Qazir kóshede jupyny kıingen múgedek jandy, baldaqqa súıengen aqsaq azamatty nemese bilegine qara protez jalǵaǵan sholaq qol adamdy kórsem, solarǵa qanshama qaryzdar ekenimdi oılap, basymdy ızep, ıilip ótemin. Óıtkeni soǵystan meniń on eki múshem aman bolǵanymen, men úshin basqalar jaralandy. Men aman kelgenimmen, men úshin ózgeler opat boldy. Al men de ózgeler úshin qan tóktim, solar úshin jaralandym. Adamdar bir-birine ózara qaryzdarlyǵyn árqashan da oılaı júrýleri kerek. Ásirese Otan soǵysy ardagerleriniń eńbegin erekshe baǵalaı bilý qajet.

Osy sózdi balaǵa ǵana emes, basqaǵa da aıtyp otyrýymyz abzal. Uly Otan soǵysyna búkil Sovet Odaǵy qatysqany ras. Biraq Sovet Odaǵyn qorǵaý úshin samoletpen «súzisip», tankpen tartysyp, jaraly, jarasyz alǵy shepten kelgen azamattar da bar emes pe? Olar qazir kóp te emes. Olardyń muqtajyn eskermeýge bolmaıdy! Ponátno tebe?

Avtor. Ras aıtasyz, Baýke. Endi bir suraq: polkovnık Serebrákov soǵystan keıin qaıtys boldy ma?

Baýyrjan. Iá, soǵystan soń biraq jyldan keıin.

Avtor. Qaıda?

Baýyrjan. Moskvada. Súıegi Novodevıche zıratyna jerlendi. Marqumdy qoıysýǵa men qatysa almadym. Kezinde habar jetpedi, keıin estidim. Artynan, jaýynger joldastary birigip, basyna shaǵyn eskertkish ornattyq. Eskertkish ashylar aldynda arnap Moskvaǵa bardym. Marqumnyń zaıybyna kóńil aıttym, qabyrynyń basyna gúl qoıdym. Áıeli baıǵus razy bolyp qaldy.

— Valentına Nıkolaevna, — dedim sodan keıin, — qazaq dástúri boıynsha bir jyldan keıin ólgen adamǵa as beredi. Ivan Ivanovıch qaıtys bolǵaly bir jyl boldy. Erteń, basyna eskertkish ornatylǵannan keıin, Ivan Ivanovıchtyń eń jaqyn dostaryn úıińizge shaqyryńyz. Men as beremin.

Serebrákovtyń jesiri sener-senbesin bilmeı, abyrjyp qaldy.

— Oı, Baýyrjan, oǵan kóp qarajat kerek qoı, — dedi basyn shaıqap.

— Oǵan qysylmańyz, qarajatyn men kóteremin. Dostaryńyzdyń tizimin jasap, búgin habarlap qoıyńyz, — dedim.

Polkovnık Serebrákov soǵystan buryn Bas shtabtyń tamasha mektebinen ótken kisi eken. Qyryq birinshi jyly 316dıvızıa jasaqtalǵanda Ivan Ivanovıch Almatyǵa Moskvadan, Bas shtabtyń ózinen kelipti. Soǵystan keıin ol GÝK-te basqarma bastyǵy bolyp qyzmet istedi. Qabir basyna eskertkish ornatylǵannan keıin, Bas shtabtaǵy eski dostary men GÝK-taǵy jańa joldastary tegis Serebrákovtyń úıine jınaldy. Olardyń ishinde sen biletinderden general-polkovnık Ivan Mıhaılovıch Chıstákov boldy. Men ákemdeı bolǵan Panfılovqa as bere alǵamyn joq, soǵysta júrdim. Al Serebrákovtyń asyn osylaı ótkizdim. Aıta ketetin bir ókinishti jaı Ivan Ivanovıchtyń artynda urpaq qalmady. Áıeli qursaq kótermegen kisi eken, balasyz etti.

TOǴYZYNSHY DIALOG

İ

Avtor. Al, Baýke, Serebrákov aqsaqaldyń Siz týraly jazǵan taǵy bir jaýyngerlik minezdemesin taptym. Sony oqyp shyqsam qaıtedi?

Baýyrjan. Oqyǵyn.

Avtor. Bul polkovnık Serebrákovtyń ótken joly ózińizge kórsetken joǵaryǵa joldaǵan hatynan eki jyl buryn jazylǵan eken. Munda bylaı delinipti:

«Sovet Odaǵynyń Batyry I.V. Panfılov atyndaǵy Lenın jáne Qyzyl Tý ordeni 8-shi gvardıalyq atqyshtar dıvızıasy 1073 gvardıalyq atqyshtar polkynyń komandıri — maıor Momyshuly Baýyrjanǵa»

JAÝYNGERLİK MİNEZDEME

1910 j. týǵan, 1942 jyldan VKP (b) múshesi, ulty qazaq, áleýmettik jaǵdaıy qyzmetshi, jalpy bilimi orta, áskerı bilimi – bir jyldyq, Qyzyl Armıada 1932 jyldan 1934 jylǵa deıin, odan soń 1936 jyldan kúni búginge deıin qyzmet etip keledi, 1941 jyldyń sentábrinen beri maıdandaǵy armıa qatarynda.

Momyshuly joldas 8-shi gvardıalyq dıvızıada ol alǵash qurylǵan kúnnen bastap qyzmet isteıdi. Osy dıvızıanyń quramynda ol jaýyngerlik dańqty joldan ótti.

Sovettik Otan úshin urystarda Momyshuly joldas ózin Lenınniń uly isine berilgen qaıtpas qaısar ári batyr komandır retinde tanytty.

Momyshuly joldas taktıkalyq jaǵynan jaqsy ázirlengen, onyń ústine nemis fashıserimen keskilesken qandy urystarda, naqty iste óz bilimin odan ári kóterip, sanqıly urystarda ony oıdaǵydaı qoldana bildi.

1941 jyldyń ıýl-sentábrinde atqyshtar batalónynyń komandıri bolǵan kezinde aǵa leıtenant (qazir maıor) Momyshuly jaýyngerler men komandırlerdi Otandy sheksiz súıýshilikke tárbıelep, óz batalónynyń adam quramynyń jaýyngerlik ázirligi jaqsy dárejege kóterilýine jetisti.

1941 jyly oktábrde Moskva úshin bolǵan urystarda Momyshuly joldas basqarǵan batalón jaýmen arystansha alysyp, oǵan oısyrata soqqy berdi.

1941 jyly noıabrden bastap Momyshuly joldas 1073-shi polktyń komandıri. Bul polktyń quramy Batys maıdanda dushpannyń alǵa umtylǵan ekpinin tejep, onyń adamdary men tehnıkasyn oısyrata joıdy.

Dıvızıanyń basqa bólimderimen qol ustasa otyryp, Momyshulynyń polky nemis basqynshylaryn Moskva túbinde talqandaýdy bastaǵan (Volokolamsk baǵytynda) bólimderdiń biri boldy.

1942 jyldyń qysy men kókteminde Kalının maıdanynda, qalyń qar, qatty aıazdarda, odan keıin batpaqty jerdiń kóktemgi laısańynda 1073-shi gvardıalyq atqyshtar polky shabýyl urystaryn júrgize otyryp, myńdaǵan nemis soldattary men ofıserlerin, dushpannyń kóptegen tank pen avtomashınasyn jáne basqa áskerı tehnıkasyn joıdy ondaǵan selolar men derevnálardy azat etti.

Dıvızıamyzdyń el aldyndaǵy jalpaq jurtqa málim erligi, onyń gvardıalyq dıvızıa bolýy jáne Qyzyl Tý, Lenın ordendarymen nagradtalýy maıor Momyshuly basqaratyn 1073-shi atqyshtar polkynyń jaýyngerlik tabystarymen tyǵyz baılanysty.

Maıor Momyshuly Sovet eliniń namysy men táýelsizdigin qolyna qarý alyp qorǵap júrgen qazaq halqynyń adal uly. Osy halyqtyń eń tańdaýly ókilderiniń biri retinde biz ony nagradaǵa usynamyz.

Dıvızıa komandıri Dıvızıa voenkomy polkovnık Serebrákov,

polktyq komısar Lobov,

Dıvızıa shtabynyń bastyǵy podpolkovnık Gofman.

...ıýn 1942 jyl».

Iýnniń qaı kúni ekeni óship qalypty, men aıqyndap ajyrata almadym. Osyǵan baılanysty bir suraǵym bar, Baýke.

İİ

Baýyrjan. Qoıǵyn suraǵyńdy.

Avtor. Sizge 1942 jyly 6 ıýnde Qyzyl Tý ordeni berilgen. Bul minezdeme Sizge osy ordenge jazylǵan ba? Álde Qyzyl Tý ordeni Sizdi Panfılov usynǵan Lenın ordeniniń keshigip, kishireıip kelip tósińizge qadalǵan belgisi me? Nemese bul minezdeme 1942 jyly avgýsta Serebrákov Sizdi Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyna usynǵanda jazylǵan ba? Osyny bilesiz be?

Baýyrjan. Bilmeımin. Men nagrada qýǵanym joq. Eshkimnen nagrada suraǵanym joq. Sovet halqynyń nemis fashıserine qarsy Uly Otan soǵysynda men ózimniń soldattyq, azamattyq boryshymdy adal atqardym. Men nagrada úshin emes, elimizdiń táýelsizdigi, halqymyzdyń namysy úshin soǵystym. Maǵan jańaǵy óziń oqyǵan polkovnıktiń joǵaryǵa jazǵan haty nagrada. Eń joǵary nagrada. Serebrákovtyń óziniń, ony dúnıege keltirgen ata-anasynyń ádildiginen aınaldym men. Túsinikti me saǵan?

Avtor. Túsinikti, Baýke. Sonymen biz 1942 jyldyń kúzinde Kalının maıdanynda qorǵanys shebinde turmyz ǵoı. General Chıstákov 27 sentábrde Moskvaǵa júrip ketken bolatyn.

Baýyrjan. Iá.

Avtor. Sózimizdiń osy jerin taǵy da bir ret dokýmentpen rastaı qoısaq qaıtedi?

Baýyrjan. Rastaǵyn.

Avtor. Rastasam general Galıskıı óziniń «1941-1944 surapyl syn jyldary» degen kitabynda 1942 jyly 26 sentábrde óziniń qaıda bolyp, ne istegenin bylaı dep baıandapty:

«26 sentábrde armıa áskerlerimen tanysýǵa kiristim...

Eń aldymen 2-shi gvardıalyq atqyshtar korpýsynyń komandıri I. M. Chıstákovtyń KP-syna bardym. Qamqordy qasyma alyp, odan general I. V. Panfılov atyndaǵy 8-shi gvardıalyq atqyshtar dıvızıasyna keldim. Moskva túbindegi urystarda qaharmandyqpen shaıqasqan bul dańqty qurama búginde Holm qalasynyń soltústiginde qanatyn keń sozyp, qorǵanys shebin ustap tur eken. 19-shy gvardıalyq atqyshtar polkynda bizdi onyń komandıri, Otanymyzdyń astanasyn qorǵaǵan erlerdiń biri maıor Baýyrjan Momyshuly qarsy aldy. Meniń suraǵyma jaýap ber turyp ol 8-shi gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynda ótken jyly Volokolamsk baǵytynda ajalmen betpe-bet aıqasqan jaýyngerlerdiń kóp ekendigin aıtty.

— Búkil dıvızıa sıaqty, bizdiń bólimimiz de uly Moskva shaıqasynyń dańqty jaýyngerlik dástúrlerin kózdiń qarashyǵyndaı saqtap keledi, — dedi onyń sózin tolyqtyryp polk komısary F. D. Tolstýnov.

Jaýyngerlermen áńgimelesip, polktyń qorǵanysy jáne onyń dushpanǵa oq atý júıesiniń qalaı uıymdastyrylǵanymen tanysqannan keıin meniń bul sózderdiń shyndyǵyna ábden kózim jetti. Polk jaýyngerleri óz rýbejderine kóp eńbek sińirgen eken. Bul jerdiń jaǵdaıy qorǵanys jumysyna kóp qıyndyq keltirerlik bolatyn, ormany men batpaǵy óte kóp edi. Biraq gvardıashylar bul qıynshylyqtardyń barlyǵyn da oıdaǵydaı jeńipti...

19-shy gvardıalyq atqyshtar polkynyń qorǵanys shebindegi bekinis tirekteri de, pýlemet-artıllerıa kúshiniń eki qanatqa birdeı ózara jymdasa jaıǵastyrylýy da — jaqsy oılastyrylǵan eken. Árıne, onyń keı jerlerin odan saıyn jaqsarta túsýge bolatyn edi. Máselen, orman shetine ornalastyrylǵan dzottar anadaıdan «men mundalap» bilinip turdy. Al orman ishini salynǵan dzottardyń baqylaý jáne atys aıasy tar eken. Sońǵy kemshilikti túzeý úshin orman ishinen bıik pýlemet munarasyn ornatyp, sol arqyly jerden kórinbeıtin nysanany atqylaýǵa bolatyn edi. Meniń bul keńesim maıor Momyshulyna qatty unady».

Baýyrjan. Durys. Ol shaq Galıskııdiń 3-shi ekpindi armıaǵa komandashy bop kelip, qyzmetin jańa qabyldap, endi kirisip jatqan kezi bolatyn. Galıskıı men Chıstákov bizdiń polkta bolyp ketken kúnnen keıin ile-shala bizdiń 2-shi gvardıalyq korpýsqa general-maıor M.P. Kýtýzov degen kisi komandır bop keldi. Bul kezdegi bizdiń 3-shi ekpindi armıanyń moınyna júktelgen mindet Holmdy qoldan shyǵarmaý, bizdiń qarsymyzǵa kelip shoǵyrlanyp jatqan jaý áskeriniń shabýylyna tótep berý, shama kelse olardan Velıkıe Lýkı — Nevel — Novosokolnıkı úsh buryshyn tartyp alý ekenin jańa aıttym ǵoı. Bul úshin eńbek qorǵanysymyzdy nyǵaıtyp, shebimizdi myqtap ustaý birinshi mindet edi. Maıdan, armıa komandashylary men korpýs komandırleriniń bizge jıi kelip, jaǵdaıdy óz kózderimen kórip, kemshiligimizdi kórsetip, aqyl, keńesterin aıtyp júrgenderi sondyqtan bolatyn. Biz kúni-túni tynbastan jumys istep, qorǵanysymyzdy odan saıyn nyǵaıta berdik. Jańadan tolyp jatqan okoptar, orlar qazdyq. Urymtal jerlerdiń bárine dottar, dzottar ornattyq. Bir sózben aıtqanda soldattyń sheber qoly Holmnyń aınalasyn ónerli qyz kestelegen oramaldyń órnegindeı etip áshekeleıdi. Soldat qandy az tógý úshin terdi kóp tógedi. 3-shi ekpindi armıa soldattarynyń ol kezde tógilgen teri anaý Arys, Badam sıaqty kishigirim ózenderdiń sýynan kem bolmaǵan shyǵar dep oılaımyn. Polk komısary Tolstýnov, shtab bastyǵy Kýrganskıı úsheýmiz jaý shabýyl jasaǵan kúnde, ózimiz shabýylǵa shyqqanda isteýge tıisti múmkin degen jobalarymyzdyń bárin de jasadyq. Osy qyzý qorǵanys kezinde, 1942-jyly ekinshi oktábrde maǵan kezekti áskerı laýazym — podpolkovnık ataǵy berildi. Mynaý sol kezge qatysty dokýment, má, oqyp shyq, kerek deseń kóshirip al.

İİİ

Baýkeń qasynda jatqan qyzyl papkadan alyp, tabaqtaı foto kóshirmeni qolyma ustatty. Onda bylaı dep jazylypty: 3-shi ekpindi armıa komandashysynyń

TELEGRAMMASY

8-shi gvardıalyq atqyshtar dıvızıasy 19-shy gvardıalyq polkynyń komandıri podpolkovnık Baýyrjan MOMYSHULYNA

Endi Oktábr revolúsıasynyń 25 jyldyq meıramymen quttyqtaımyn nkt Armıanyń Soǵys soveti Sizdi amerıkan jumysshylarynan kelgen syılyq saǵatpen nagradtaıdy nkt Armıanyń Soǵys soveti Siz júrgizip jatqan jaýyngerlik jumys bólimniń jaýdy tolyq jeńýge ázirligin arttyra túsedi dep senedi.

Galıskıı, Lıtvınov, Iýdınsev.

7. 11. 1942 j. № 1168 .

Durys qabyldandy.

19-shy gvardıalyq atqyshtar polky shtabynyń bastyǵy kapıtan I. Kýrganskıı.

Avtor. Telegrammaǵa komandashydan keıin qol qoıǵandar kim, Baýke?

Baýyrjan. Brıgada komısary A. A. Lıtvınov — armıanyń Soǵys sovetiniń múshesi de, general-maıor I. S. Iýdınsev — shtab bastyǵy.

Avtor. Ol saǵatty keıin berdi me Sizge?

Baýyrjan. Berdi. Saǵat sol 7 noıabrdiń keshinde meniń blındajymdaǵy ústeldiń ústinde shyq-shyq soǵyp turdy. Ony biz: men, adútantym, atqosshym jáne aspazym Jan tórteýimiz kezek-kezek qulaǵymyzǵa tosyp, amerıkan jumysshylary júreginiń dostyq lúpilin tyńdap turǵandaı boldyq.

Avtor. Ol saǵatyńyz qaıda qazir?

Baýyrjan. Tozdy. Toqtady. Qaldy.

Avtor. Al, ol qorǵanys qanshaǵa sozyldy, Baýke?

Baýyrjan. Uzaqqa, kelesi jyly sol ýaqytqa deıin. Qorǵanystyń eki túri bar. Biri — tónip kelgen jaýdy ilgeri ótkizbeı taban tiresip qatyp qalý, qalaıda alǵa jibermeý. Ekinshisi — taban tiresken jaýdy teýip, tepkilep, únemi úreılendirip ustaý. Sóıtip qarsyńda jınaqtalǵan jaýdyń tobynan maıdannyń basqa ýchastokterine kómek jiberýine bóget jasaý. Qazaqshalap aıtqanda kúresken balýanynyń belin bosatpaı, qapsyryp, qaıystyryp, Qajmuqansha ustaý. Onyń bultaryp, bultańdaýǵa shamasyn keltirmeý. Ol jyly búkil Kalının maıdanynyń aldyna Bas komandovanıeniń qoıǵan mindeti osy boldy. Al qorǵanys degen eki balýannyń birin-biri shaptan tirep jatyp alǵanyna jáne uqsamaýy kerek. Urymtal jerde jaýdy aıaǵynan shalyp qalyp, shabýylǵa shyǵyp otyrýǵa da týra keledi. Sonda ǵana jaýdyń záresin alyp, belin qaıystyryp ustaýǵa bolady.

Bizdiń 3-shi ekpindi armıa osy maqsatpen óz kúshin eki topqa bóldi. Armıanyń qorǵanys shebi Holmnan Velıkıe Lýkıge deıin 120 kılometrden asa jerge sozylyp jatty. 8-shi gvardıalyq dıvızıa qaraıtyn 2-shi gvardıalyq atqyshtar korpýsy Holmnyń soltústik jaǵynda, Velıkıe Lýkıden júz kılometrdeı qıystaý turdy. Al armıanyń ózge quramalary Velıkıe Lýkıdiń dál irgesinde jatty. Velıkıe Lýkı mańyndaǵy áskerler aldymen Novosokolnıkı, odan soń Velıkıe Lýkı qalalaryna shabýyl jasaýǵa kóshti. Bul ekpindi topty armıa komandashysy general Galıs ózi basqardy. Armıanyń Holm túbinde qorǵanysta qalǵan ekinshi tobyna bizdiń korpýstyń komandıri general Kýtýzov basshylyq etti. Bul topqa júktelgen mindet qarsydaǵy jaýdy qapsyra ustap turý jáne armıanyń shabýyl jasap ilgeri jyljyp bara jatqan ekpindi tobynyń syrtyna jaý áskerleriniń shyǵyp ketpeýin qamtamasyz etý boldy.

Bul operasıa 25 noıabrde bastaldy jáne úzdik-sozdyq etilip, uzaq ýaqytqa eseptelse kerek. Onyń maqsaty sovet áskerleriniń Stalıngrad túbinde bastalǵan uly shaıqasymen ulasyp jatypty. Kalının maıdany sıaqty basqa maıdandardyń mindeti osy sıaqty jáne «jergilikti mańyzy» bar basqa da urysardy úzdiksiz júrgize otyryp, jaýdy shyrmap, onyń Stalıngrad túbindegi áskerlerine kómek jibertpeý eken. Ony keıinnen bildik.

Bizdiń armıanyń ekpindi tobynyń quramynda shabýylǵa shyqqan 2-shi mehanıkalyq korpýs, 257, 357, 381 atqyshtar dıvızıalary, 9, 46, 21 gvardıalyq atqyshtar dıvızıalary jáne 31-shi atqyshtar brıgadasy Velıkıe Lýkıdi qorshap alǵa umtylyp, Novosokolnıkıge qaraı tikeleı bettep bara jatty. Biraq jaý jantalasyp, qatty qarsylyq kórsetýge kiristi. Sóıtip 3 dekabrde Novosokolnıkıge jasalǵan shabýyl toqtap qaldy. Al 10-13 dekabrde 3-shi ekpindi armıa Velıkıe Lýkıdiń batys, ońtústik-batysyndaǵy jaýdy talqandap, 20-25 kılometr alǵa basty. Qalany qorshaý 29 dekabrde aıaqtaldy da, 31 dekabrde qala bizdiń qolǵa kóshti. Biraq ıanvardyń jýan ortasyna deıin qaladaǵy qorǵanǵa bekingen jaý áskerlerin talqandaýǵa týra keldi. Umytpasam seniń 100-shi brıgadań da osy Velıkıe Lýkı urysyna qatysqan bolsa kerek.

IV

Avtor. Iá, Baýke. Bizdiń 100-shi atqyshtar brıgadasy 25 noıabrde Kalının oblysynyń Molodoı Týd degen derevnásy túbinde jaýmen shaıqasty. Elden maıdanǵa jańa kelgen óńkeı órimdeı jıyrma jasar qazaq jigitteriniń jaýyngerlik tusaýy osy derevná túbinde kesildi. Serjant Qarabek Buryshov bastaǵan jaýyngerler jaýdyń okobyna eń aldymen kelip kirdi. Nemisterdi granatamen joıyp, naızamen shanyshqylap qurtyp, tiri qalǵandaryn keri shegindirip, fashıser bekinip jatqan orǵa ózderi ornalasyp aldy. Saıası qyzmetker kapıtan Egemqul Tasanbaev ol urystarda qatarynan úsh ret jaralandy. Sonda da ol urys dalasynan ketpedi, jaýynger jigitterdiń ortasynda boldy. Qazir Egemqul Tasanbaev Sosıalısik Eńbek Eri, ózbek SSR-inde jaýapty qyzmette...

Baýyrjan. Júzinshi brıgadanyń ol azamatyn men eki ret kórdim. Eń alǵashynda, soǵys kezinde, 9-shy gvardıalyq dıvızıada komandır bop júrgen kezimde ol maǵan sálem beremin dep izdep keldi. Onda omyraýy ordenǵa tolǵan maıor edi. Ekinshi rette, 1960 jyly men jazýshylyq saparmen Ońtústik Qazaqstan ólkesin aralap júrgenimde, Jetisaıda jolyqtym. Bul kezde ol keýdesine Altyn Juldyz qadaǵan aýpartkom sekretary eken. Senderdiń 100-shi brıgadalaryńnan da talaı jaqsy ardager azamattar shyǵypty. Halyqtyń adal uldary solaı bolýy kerek qoı. Al, álgi sózińdi ary qaraı aıta bergin.

Avtor. Áshkeev Raıymjan, Kóshekov Qajym sıaqty azamattarymyz erekshe erlik kórsetip, sol joly brıgadanyń dańqyn shyǵardy. Zeńbirekshi Qajym Kóshekov aýyr jaralanyp jatyp, joldastaryna:

Alǵa qarys bassań bas,

Súıem keıin sheginbe!

Ádet joq ondaı teginde! —

dep ólmes uran tastady. Nemis fashıserine qarsy kúreste erlikpen qaza tapqan komandırdiń bul sózi bizdiń brıgadanyń soǵys kezindegi jaýyngerlik urany boldy.

Baýyrjan. Bul jaý Moskva túbine taqap qalǵanda 1941 jyly 19 oktábrde berilgen ataqty «Nı shagý nazad!» buıryǵynyń qazaqsha jáne óleńge aýdarylǵan nusqasy bolar tegi.

Avtor. Ras aıtasyz, Baýke, dál solaı. 1942 jyly 22 dekabrde bizdiń 100-shi brıgada Velıkıe Lýkı túbine keldi. Kelgennen keıin ony qorshaý, alý, odan soń qorǵaý urystaryna taǵy da belsene qatysty. 316-shy atqyshtar dıvızıasynyń jaýyngerleri jaý tankterimen Dýbosekovo túbinde qandaı shaıqassa, bizdiń brıgadanyń soǵan uqsas shaıqas júrgizgen óz Dýbosekovosy Velıkıe Lýkı boldy. 1943 jyly 1 ıanvarda fashıser Velıkıe Lýkıdi qaıta qaıtaryp alýǵa tyrysyp, kóp tankpen bizdiń brıgada turǵan shepten shabýyl jasady. Artılerıa dıvızıonynyń úshinshi batareıasyndaǵy jigitteri jaý tankterimen Klochkov bastaǵan batyrlarsha julqysty. Batareıa mert boldy. Biraq birde-bir tankty Velıkıe Lýkıge ótkizgen joq.

Osy kúngi urysta serjant Rymbek Baıseıitovtyń vzvody jekpe-jek aıqasta jaýdyń segiz tankin órtep jiberdi. Sóıtip bul vzvodtyń Ábdirahman Bımýrzın, Myrzabı Ernazarov, Muqan Omarbaev sıaqty ójet jigitteri ózderin óshpes danqqa bóledi. Jaýynger serikterimen birlesip segiz tank joıǵan sol Rymbek Baıseıitov qazir Almatyda turady, Qazaq SSR Fınans mınıstri.

Baýyrjan. Ol da senderdiń brıgadalaryńdiki me edi?

Avtor. Iá, Baýke. Bizdiń brıgadadan shyqqan odan basqa da belgili adamdar bar. Olar: akademık Saqtaǵan Báıishev, jýrnalıs Qasym Sháripov, aýylsharýashylyq ǵylymynyń doktory, profesor Imanbek Súleımenov.

Baýyrjan. Brıgada Velıkıe Lýkıden basqa qaı jerlerde soǵysyp edi?

Avtor. Neveldi fashıserden azat etýge jáne dushpan oǵan qaıta shabýyl jasaǵanda qalany qorǵaý úshin bolǵan qıan-keski urystarǵa qatysty. Ózińiz bilesiz, Baýke, qazaq halqy sovettik Shyǵys áıelderiniń ishinen tuńǵysh ret Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn alǵan eki qyzyn erekshe maqtanysh etedi ǵoı. Olar Mánshúk Mámetova men Álıa Moldaǵulova. Biz, 100-brıgadanyń ardagerleri, sol er eki qyzdyń biri — Mánshúk Mámetova bizdiń brıgadamyzdan shyqqanyn maqtanysh tutamyz. General Galıskıı basqarǵan úshinshi ekpindi armıaǵa aty shyqqan ataqty mergen Ybyraıym Súleımenov te óziniń óshpes erlikterin osy qalanyń túbinde jasady. Novosokolnıkı qalasyn jaýdan azat etý urysyna jáne qatystyq. Dańqty general Dovatordyń shákirti batyr podpolkovnık Ábilqaıyr Baımoldın osy qalanyń irgesinde erlikpen qaza tapty. Osy adam Moskva túbindegi ataqty urystarda ózińizben taǵdyrlas bolǵan, Baýke jáne onyń dıvızıasy sizdiń dıvızıamen qanattas júrgen. General Panfılovtyń 1941 jyly 18 noıabrde Sizge jazbasha jibergen ataqty 014 buıryǵynyń birinshi pýnktinde mynandaı sózder bar: «Jaýdyń tankteri men jaıaý áskeri Lysevo men Shıshkınony basyp aldy. Matrenıno 50 dıvızıanyń qolynda».

Dál sol kezde general Dovatordan sondaı buıryq alǵan osy dıvızıanyń 51 atty ásker polkynyń komısary Baımoldın bastaǵan sovet jaýyngerleri jaýdy Matrenıno selosyna kirgizbeý úshin jantalasa urys júrgizip jatty. Siz ekeýińizdiń áskerı taǵdyrlaryńyz da qaraılas bastalǵan. — Baımoldın 1931 jyly Pavlodar aýdandyq komsomol komıtetiniń sekretary bop turǵan kezinde armıaǵa shaqyrylǵan. Sodan ol birjola armıada qalyp qoıǵan. 1930 jyly KPSS músheligine ótken. Lebáji aýdanyndaǵy Taqyr aýylynan shyqqan kedeı balasy Ábilqaıyr Baımoldın 1941 jyly ıýlde Moskvadaǵy V. I. Lenın atyndaǵy áskerı-saıası akademıany bitirisimen 51 atty ásker polkyna komısar bop taǵaıyndalyp, Moskvany qorǵaýǵa attanady. Sol 18 noıabrde jaralanyp, bir aıdan keıin ol óz korpýsyna qaıtyp keledi. Alǵashynda atty ásker polkynyń komandıri, odan keıin polk komısary bolady. 1942 jyly avgýsta Baımoldın ekinshi ret jaralanady. Moskva túbindegi urystarda kórsetken erlikteri úshin Qyzyl Juldyz, jaýyngerlik Qyzyl Tý ordenderimen nagradtalǵan Baımoldın alǵashynda bizdiń brıgadaǵa komandırdiń orynbasary bop kelgen edi. Artynan brıgadamyz qurylǵanda ol dıvızıa komandıriniń jaýyngerlik jumys jónindegi orynbasary boldy. Óte ótkir, batyl kisi edi. Esil er dıvızıany shabýylǵa bastap júrgende qaza tapty. Ol kisi de ústine qara býrka kıip, astyna uzyndyǵy esik pen tórdeı qara kók at minip júrýshi edi. Baımoldındi biz óz Baýyrjanymyz dep súısinýshi edik! Qazir onyń týǵan jerindegi burynǵy «Jaltyr» sovhozyna Baımoldın aty bepildi.

Baýyrjan. Durys bolǵan eken. Baımoldınniń artynda qalǵan urpaq bar ma?

Avtor. Bar, Baýke. Moskvadaǵy Baýman atyndaǵy ýchılısheni bitirgen Telman degen uly qazir Almatydaǵy V. I. Lenın atyndaǵy polıtehnıkalyq ınstıtýtta sabaq beredi. Al qyzy Juldyz Baımoldına belgili ánshi.

Baýyrjan. Asyl erdiń artynda at atalar urpaq qalǵanǵa ne jetsin! Talaı azamattardyń artynda eshqandaı belgi qalmady ǵoı. Al sen solardyń erligin kitap etip jazdyń ba?

Avtor. Tam-tumdap gazet-jýrnaldarǵa birdeńeler jarıalap júrmin.

Baýyrjan. Gazet-jýrnaldaǵylar ýaqyt jelimen ushady da ketedi. Erlerdiń esimin kitapqa kirgizý kerek. — Osylaı dep Baýyrjan sál oılanyp aldy da, taǵy da taqpaqtaı sóılep ketti. — Qar erigenmen, Qarataý erimeıdi. Er óledi, el qalady. Esimi el júreginde saqtalǵan er ǵana baqytty. El qorǵaý jolynda erlikpen ólgen erlerdiń jazyǵy joq. Olardy jaza almasaq — jazyq bizde. Al árkimniń ózi kórgen esil erdi jyrlap, ózi biletin batyrdy baıandaǵany jón. Ony óziń de bilesiń. Biraq, aqyldyń artyqtyǵy, keńestiń kóptigi joq qoı. Men sondyqtan aıtyp jatyrmyn.

Avtor. Baýke, Sizden taǵy da keıbir maqal-mátelińizdiń qalaı shyqqan tarıhyn surap bilsem dep oılaýshy edim. Osy jana ǵana, qas pen kózdiń arasynda birneshe maqaldy tógip-tógip jiberdińiz. Endi suraýǵa da bata almaı otyrmyn.

Baýyrjan. E, suraǵyn. Esimde baryn aıtaıyn.

Avtor. «Qol kótergen dushpannan góri, qoramsaqqa qoly jetpeı ólgen jaýdy syıla» degen maqalyńyzdy qandaı oqıǵaǵa negizdep shyǵaryp edińiz?

Baýyrjan. 1941 jyly 4 dekabrde bizdiń áskerler Moskva túbinen eń alǵashqy shabýylǵa shyqty. Bizdiń dıvızıa sol tuńǵysh shabýyldyń alǵy leginde boldy. Alǵashqy derevná bosatyldy tuńǵysh tutqyndar qolǵa tústi. Jańa ǵana bir úıge bas suǵyp edim, ile-shala saıası jetekshi Bozjanov kirip keldi.

— O ne, Joltaı? — dedim moınymdy buryp.

— Aqsaqal, eki nemisti tutqynǵa alyp edim. Sony Sizge kórseteıin dep aıdap keldim. Esik aldyna shyǵyp, kórińizshi, — dedi.

Joltaıǵa ilesip syrtqa shyqsam bir nemis anadaı jerde, avtomatyn alǵa kezegen qalpynda ólip jatyr eken. Men qoldaryn kóterip turǵan tiri tutqyndardyń qasyna barmaı, ólip jatqan nemistiń janyna jaqyndadym. Oǵan biraz qarap turdym da, qasymdaǵy Bozjanovqa:

— Ana eki tutqynǵa myna ólgen nemisti kómdirtińder! — dep buıryq berdim.

— Nege? — dedi ań-tań bolǵan Jolmuhamed.

— Qol kótergen dushpannan góri, qoramsaqqa qoly jetpeı ólgen jaýdy syılaý kerek. Ponátno! — dep jaýap berdim men oǵan.

Avtor. «Bir jaralyǵa járdem berip, ony aman alyp qalǵan jaýynger — on ul tapqan anadan artyq» degen sóz qalaı aýzyńyzdan shyǵyp edi?

Baýyrjan. Moskva túbindegi qyryq birinshi jylǵy qıan-keski urystardyń birinde Vera Gordova degen sanıtar qyz bir ózi on jaýyngerdiń jarasyn tanyp, urys dalasynan arqalap alyp shyqty. Sonda qasymda otyrǵan Joltaıǵa:

— Apyraı, mynaý judyryqtaı qyz on ul tapqan anadan artyq boldy-aý, — degen edim.

Avtor. «Úlkendi — izette, kishini — kúzetke» degen sózdi neden shyǵaryp aıtyp edińiz?

Baýyrjan. 1941 jyly on segizinshi noıabrde general Panfılovtan Volokolamsk tasjolynyń boıyndaǵy Gorúny degen derevnáda jaýdy eki kún bógeýge buıryq aldym. Sol kezde dıvızıamyzdyń basqa bólimderi jana shepke qaraı sheginip ornalasýǵa tıisti edi. Generaldyń buıryǵyn oıdaǵydaı oryndap, úshinshi kúni jaý qorshaýynda qalyp keıin shegindik. Jolda, orman ishindegi jalǵyz úıge sál tynys alýǵa toqtaǵanymyzda birneshe kún jaýmen shaıqasyp ábden qaljyraǵan jigitter qısaıa sala qor etip, uıqyǵa ketti. Men shtab bastyǵy Rahımovqa qarap:

— Káne, ekeýmizdiń qaısysymyz oıaý otyramyz? — dedim.

Sonda anadaı jerge jańa ǵana jantaıǵan Jolmuhamed Bozjanov ornynan atyp turyp:

— Aǵataı, ekeýińiz de uıyqtańyz. Men turaıyn, men kishimin ǵoı, — dedi.

Men Bozjanovtyń betine qaradym da:

— Úlkendi — izette, kishini — kúzetke degen. Jaraıdy, sen tursań tur. Biraq jarty saǵatqa qalaı da shyda! — deppin.

Týra jarty saǵatta men ózimnen-ózim oıandym da, Bozjanovty uıqyǵa jatqyzdym.

Bozjanov degen eki kózi tostaǵandaı, eki beti áppaq manardaı shıyrshyq atqan shapshań, shekten tys kishipeıil, úlkendi aǵa, kishini ini tutyp turatyn asa baýyrmal, ári aqyldy, ári alǵyr, ári batyr jigit edi. Meni janyndaı jaqsy kóretin, men de ony týǵanymnan artyq dep esepteıtinmin. Joǵaryda aıtqanymdaı, ol meniń uıqy-kúlkime, tipti aýzymnan shyqqan árbir sózime deıin qamqor bolyp júretin. Meniń ózine unaǵan keıbir sózderimdi dereý jazyp alyp, artynan birnesheýin ózime ákep berýshi edi. Jańaǵy óziń tarıhyn jazyp alǵan maqal-mátelderdi Joltaı maǵan ólerinen bir kún buryn ákep tabys etti.

— Aǵa, erteń shabýylǵa shyǵamyz ǵoı, myna sózderińizdi kók dápterge kóshirip alyńyzshy, — dedi. Sóıtip ol qaı sózdiń qandaı jaǵdaıda aıtylǵanyna deıin qosa baıandap berdi. «Aıdyndana shapqannan ajal da seskenedi» dep Gorúny túbinde jaýǵa jalǵyz shapqan tankıst týraly aıtqan bir sózimdi planshetindegi topografıalyq kartanyń aq jerine túrtip qoıǵan eken, sony da taýyp berdi. Erteńinde esil er opat bolyp ketti.

Avtor. Jolmuhamed Bozjanov qaza bolǵannan keıin onyń Almatydaǵy týǵan aǵasy Nurmuhamed Bozjanovtyń úıine áskerı bólimnen mynadaı qazanama qaǵaz kelipti. Tyńdaısyz ba?

Baýyrjan. Qulaǵym sende.

Avtor. Qaǵazy tozyńqyrap qalypty, biraq eshbir jeri óshpegen. Onda bylaı dep jazylǵan:

QAZANAMA

Sosıalısik Otanymyz úshin nemis basqynshylaryna qarsy urystarda, 1941 jyly 6 dekabrde, órimdeı jas, jaırań qaqqan jalyndy azamat, Komýnıstik partıa men qazaq halqynyń adal uly, komandır ám saıası qyzmetker, gvardıashy Jolmuhamed Bozjanov joldas er ólimimen qaza tapty.

Jolmuhamed Bozjanov joldas aq fınderge qarsy urystarda qatynasyp, «Erligi úshin» medalimen nagradtaldy, sodan keıin Lenınshil Qazaqstan komsomolynda jaýapty qyzmet atqardy. Sodan bizge rotanyń saıası jetekshisi bolyp keldi.

Fashısermen keskilesken qandy aıqasqa kirgen kúnnen bastap, aqtyq demi bitkenshe Bozjanov joldas kún saıyn, saǵat saıyn bólshevıktik erliktiń, komýnıstik adamgershiliktiń, azamattyqtyń úlgi-ónegesin úzdiksiz kórsetip otyrdy. Sol sebepten de bólimsheniń jaýyngerleri men komandırleri ony janyndaı jaqsy kórdi.

Urystyń qıyn-qystaý kezderinde men ony san ret eń jaýapty jerlerge jumsadym, eń aýyr mindetterdi sengendikten sonyń ıyǵyna arttym. Talaı-talaı qıyn tapsyrmalardy ol oıdaǵydaı oryndap kelip edi. Sondyqtan da men ony ózimniń kózsiz batyrym deýshi edim.

Bozjanov joldas tárbıeshi saıası jetekshi qasıeti men qaharman komandır qabiletin múltiksiz ushtastyra bildi. Ol erlikti erekshe dáriptep, qorqaqtar men úreıshilerdi jan-tánimen jek kórdi. Sábıdeı aq kóńildilik, komandırlik qataldyq, bólshevıktik adaldyq Bozjanovtyń boıynan bar jarasymyn taýyp úılesken edi. Ol rotany basqardy, odan soń batalón komandıriniń orynbasary boldy. Oǵan úlken senim bildirilip, sońǵy ýaqytta polk partbúrosynyń sekretary bolyp joǵarylatyldy.

Urystarda kórsetken batyrlyq, erligi úshin maıdan komandovanıesi ony úkimet nagradasyna usynǵan bolatyn.

Osyndaı asyl júrek toqtady, altyn bas oılaýdan qaldy, tostaǵandaı qara kózder máńgige jumyldy, azamattyń únemi kúlimdep turatyn qyzǵylt erni qozǵalmastan tas bop qaldy degenge sengim kelmeıdi. Biraq, senbesime amal joq, bul qasiretti jaǵdaıdy men óz kózimmen kórip turmyn. Munyń orny tolmas qaza ekenin oılaǵanda kókiregim qarys aırylyp, júregim týlap, qan jylaıdy.

Jaýynger dos, gvardıashy joldas, batyr polıtrýk-komandır Jolmuhamed Bozjanov endi bizdiń qasymyzda joq. Biraq onyń esimi, Otan soǵysynyń eri esebinde qarýlas gvardıashy dostarynyń júreginde, sovet halqynyń esinde máńgige saqtalady.

Eger men jaýdy túpkilikti jeńetin baqytty kúnge jetip, Otanǵa aman-saý oralatyn bolsam, onda men seniń atyńdy óleńge qosý úshin uly Jambylǵa aıtyp baramyn. Onda seniń erligińdi dastan etip jazý úshin talantty jas jazýshylarǵa baıandap beremin, Joltaı!

Qosh bol, arystanym, ardaqty batyrym meniń!

Jolmuhamed Bozjanov joldastyń týystary men jaqyndaryna shyn júrekten kóńil aıtamyn.

Jylańyzdar, joldastar. Jylaı turyp, Jolmuhamed batyr bizdiń dosymyz, týysymyz, jaqynymyz bolǵan dep maqtan da eteıik.

Polk komandıriniń orynbasary

kapıtan B. Momyshuly,

8. XII — 1941 jyl».

Baýyrjan. Áı, sen muny qaıdan taýyp aldyń?

Avtor. Jolmuhamedtiń aǵasy Nurmuhamed Bozjanovtyń úıinen.

Baýyrjan. «Fashısiń betin ǵana emes, bóksesin de kórdim... Sheginbeı, shabýylǵa shyǵyp óldim. Armanym joq, aǵa» dedi ol óleriniń aldynda meniń qolymdy ustap jatyp. Panfılovtyń ólgenin kórip, óz qolymmen qoımaǵandyqtan kópke deıin ony jolaýshy ketken kisideı kórip júrdim. Joltaıdyń ólimi ózegimizdi odan saıyn órtep ketti...

Avtor. Joltaıdyń sońǵy aıtqany «Armanym joq aǵa» degen sózder boldy deısiz be?

Baýyrjan. Iá. Biraq jas adamda arman bolmaýshy ma edi? Onysy tek meniń kóńilime qaıaý túsirmeıin degeni ǵoı. Súıgen qyzy bar edi, qosyla almaı ketti. Artynda urpaq qalmady. Odan artyq arman bola ma?

Avtor. Súıgen qyzynyń aty Aqlıma eken. Joltaı ekeýiniń soǵys bastalar aldynda qatar otyryp túsken sýretin de kórdim. Biraq qazanama kelgennen keıin Aqlıma Joltaıdyń kúıigine shydamaı, qusa bolyp ólipti.

Baýyrjan. A, solaı ma? Joltaı: «Aǵa, mynaý Sizdiń kelinińiz bolady. Soǵys bitkennen keıin osy kisiniń qolynan shaı ishetin bolasyz» dep ol sýretti maǵan da kórsetkeni bar edi.

Avtor. Siz qazanamada Joltaıdy maıdan komandovanıesi úkimet nagradasyna usyndy dep jazǵan ekensiz. Sol usynys boıynsha oǵan Lenın ordeni berilipti.

Baýyrjan. Bilemin.

Avtor. Sol qyryq birinshi jyly 8 dekabrde aıtqan ýádeńizdi oryndapsyz, Baýke. Joltaıdyń da atyn «Moskva úshin shaıqas» kitabyna kirgizipsiz.

Baýyrjan. Joq, oryndaı alǵamyn joq. Meniń kitabymda Joltaıdyń aty ǵana júr. Al ol týraly Qasymnyń Abdollaǵa arnaǵan dastanyndaı poema jazý kerek edi. Ol meniń qolymnan kelmedi. Jastar bar ǵoı, bálkim, jazar áli de.

V

Esikti ashyp, Baýyrjannyń áıeli bólmege bas suqty.

— Baýke, telefonǵa shaqyrady, — dedi ol jaılap.

— Men jumys istep otyrmyn ǵoı, qolym bos emes, — dedi Baýyrjan qatqyl únmen.

Áıel «osy seniń mineziń-aı» degendeı kúlimsireı basyn shaıqady da, Baýyrjannyń qasyna keldi.

— Baýke, Talǵat, — dedi qaıtadan sybyrlaı ún qatyp.

Baýyrjan ıegin kóterdi. Myna kisi áıeline: «ketkin, esikti jap!» dep urysyp tastar ma eken dep, men qysyla jaltaqtap qaldym. Joq bul joly Baýyrjan óıtpedi.

— Á, Talǵat pa? Talǵat bolsa baraıyn, — dep ornynan turdy.

Keńsede telefon shyldyrlasa, bireýmen sóılep otyrǵan sózimizdi, ortasynan úzip tastap, nemese júrip jatqan jınalysty toqtatyp tastap, trýbkaǵa umtylamyz. Úıde telefon bajyldasa bóıteńdep dálizimizdegi trýbkaǵa jetkenshe asyǵamyz. Bárimiz sóıtemiz. Óıtkeni atam zamanyndaǵy telefonnyń kúlti osyndaı.

Basqamyzdy qurdaı jorǵalatatyn telefon — ámirshiniń tek Baýyrjanǵa ǵana áli kelmeýshi edi. Iesiniń syryn biletindikten bul úıdiń telefony shyldyraıyn ba, shyldyramaıyn ba dep aldymen oılanyp alatyn, kóbinese, áı, qoıshy, bosqa áýre bolyp qaıtemin dep, úndemeı qalatyn sıaqty bop kórinýshi edi. Shyldyrasa da, shyldyramasa da Baýkeń telefon jaqqa barmaýshy edi. Úı ıesi búgin, burynǵy ádetin buzyp, telefonǵa ketti. Sonda ony ornynan turǵyzǵan Talǵat degen kim boldy eken? — dep oıladym men kabınette ońasha qalǵanda. Men ondaı esimdi adamdy aldymen Jazýshylar odaǵynyń aınalasynan, odan soń baspalar mańynan, gazet-jýrnal redaksıalary tóńireginen izdedim. Biraq taba almadym. Soǵan bas qatyryp qaıtemin, jaqyndarynyń biri shyǵar dedim de qoıdym. Osy kezde bólmege Baýkeń oraldy.

Baýyrjan. Talǵat Bıgeldınov qoı, hal-jaı surap jatqan. Ol ornyna kelip otyrdy. — Sen ony bilýshi me ediń?

— Bilemin, — dedim men baǵanadan beri Bıgeldınovtyń aýzyma túspegenine ókingendeı jáne oǵan kinálideı kúmiljip. Kúmiljıtinim keshegi Uly Otan soǵysynda ataǵy aıdaı álemge aıan bolǵan asyl azamattyń Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn eki ret alǵan halqymyzdyń eń qaharman ulynyń esimin búgingi tynyshtyq kúnniń toqtyǵyna masaıraǵandaı bop, qapelimde qaperimnen shyǵaryp alǵan pendeligime qysylǵanym edi.

— Jalpy bilýin bilesiń ǵoı, — dedi Baýkeń temekisin tutatyp jatyp. — Jaqyn kelip, shúıirkelese sóılesip pe ediń deımin.

— Sóıleskenmin. Erterekte bir tún birge bolyp, Talǵatpen uzaq áńgimeleskenim bar. Alǵashynda keýdesinde qos Altyn Juldyz jarqyraǵan mundaı eren batyr elmen sóılese beredi deısiń be, órkókirek keletin shyǵar dep oılap edim. Onym múlde beker bolyp shyqty. Talǵat qarapaıym, kishipeıil, óte juǵymtal kisi eken. Óz basynan keshken oqıǵalardy da múdirmeı, jaqsy áńgimeleıdi.

Talǵat Bıgeldınov burynǵy Aqmola qalasynyń irgesindegi Maıbalyq aýlynda týyp ósti. Keıin ata-anasymen birge Qyrǵyzstan astanasy Frýnze qalasyna kóship keldi. Qarshadaıynan ushqysh bolýdy armandady. Ol úshin aldymen aeroklýbta oqý kerek edi. Alǵashynda ony jasyń on altyǵa tolmapty dep qaıtaryp jiberdi. Talǵat on altyǵa tolǵansha asyqty. On altyǵa tolǵan kúni salyp uryp, aeroport bastyǵyna taǵy keldi. Endi oǵan:

— Boıyń alasa eken, ushqysh bolýǵa jaramaısyń, — dedi.

— Jaraımyn, —dedi ol yzalanyp — uzyndardan kem ushqysh bolmaımyn, aǵataı.

Qaısar Talǵat aeroklýb bastyǵynyń tabaldyryǵyn tozdyryp, «aǵataılap» júrip, segizinshi klasqa kelgende aeroklýbqa alyndy. Ony oıdaǵydaı bitirdi. Samoletti ózi basqaryp usha alatyn boldy. Orta mektepti bitirgennen keıin Talǵat endi naǵyz áskerı ushqysh bolýdy aldyna maqsat etip qoıdy.

Ol aldymen Saratovtaǵy áskerı ushqyshtar mektebin bitirdi. Onda barlaýshy samoletterdi úırendi. «Ónerdi úıren de, jıren» degen bar emes pe. Endi onyń basqa mashınalardy bilgisi keldi. Osy oımen Orynbor ýchılıshesine tústi. Onda ıstrebıtelde, shtýrmovıkte ushyp daǵdylandy. Talǵattyń kóńili shtýrmovık bolýdy qalady. Sóıtip ol ushqysh-shtýrmovık bolyp, maıdanǵa attandy.

Talǵattyń Kalının, Voronej, Dala, 1-shi jáne 2-shi Ýkraın maıdandarynda jasaǵan erlikteri orasan kóp. Ol keshte maǵan qazaqtyń qos batyry óz basynan keshken segiz erligin baıandap bergen edi. Jańa Baýkeń Talǵatty bilýshi me ediń degende, aldymen esime túsken onyń segiz erliginiń biri mynaý edi.

Kózge qorashqa kóńil kónshimeıdi. Ejelden solaı. Maıdandaǵy shtýrmshy avıasıa polkyna kelgen tápeltek serjant Bıgeldınovty eskadrılıa komandırleriniń eshqaısysy ózine alǵysy kelmedi. Talǵat ár komandırdiń betine jaýtańdaı qarap, jalynǵandaı boldy. Aqyry adamy tolmaı qalǵan bir eskadrılıanyń komandıri ony eriksiz qabyldaýǵa májbúr boldy.

— Serjant, — dedi komandır Bıgeldınovqa qabaǵyn shytyp, — mende ushqyshtar unatpaıtyn on úshinshi nomerli mashına bar. Soǵan minetin bolsań ǵana seni qabyldaımyn.

— Minemin! — dedi Talǵat jigerli túrde. — Ushqyshtar odan on úsh sany — «shaıtan dojynasy» dep qashatyn shyǵar. Qazaqtar shaıtannan qoryqpaıdy. Halyq ańyzynyń qaharmany Aldar Kóse shaıtandy astyna at etip mingen...

— Sen óıtip batyrsynba, — dedi komandır Talǵattyń boıyn kózimen qaıtadan bir sholyp ótip. — Talaı er jigitter ol samoletten sátsizdikke ushyraǵan.

— Óz janymdy olardan artyq dep eseptemeımin! — dedi Talǵat.

VI

On úshinshi nomerli shtýrmovıkpen Talǵat tapsyrma oryndaı bastady. Birneshe jaýyngerlik sapar sátti aıaqtaldy. Bir kúni Talǵattar «Demán qapshyǵyna» túsken jaý shebin oısyrata bombalap, óz aerodromyna qaıtyp kele jatty. Jolda olarǵa jaýdyń birneshe ıstrebıteli tap berdi. Sovet shtýrmovıkteri jan saýǵalap, jer baýyrlaı ushýǵa májbúr boldy.

Bir ıstrebıtel Bıgeldınovtyń sońynan tústi. Pýlemetten bytyrlatyp atyp keledi. Shtýrmovıktiń jan-jaǵy jaý oǵynan shurq-shurq boldy. Oǵan qaraı sovet samoletinen oq atylmady. Osyǵan qarap jaý ushqyshy shtýrmovıkte atqysh-radıst joq ekenin bildi de, endi men muny jetektep áketeıin dep oılady: Talǵattyń samoletimen qatarlasa berip ol: «Keri buryl, meniń aldyma tús!» degendeı ym jasady. Bul buıryǵymdy qalaıda oryndaısyń degendeı, yrjıyp kúlgen boldy. Talǵat basyn shaıqap, suq saýsaǵyn alǵa sozdy. Bul onyń: kerek bolsa óziń tús, men seniń aldyńa túse almaımyn, — degeni edi.

Fashıs ushqysh qatýlanyp, mashınasyn keri bura bastady. Samolettiń shapshańdyǵyn tejeý úshin salaqtatyp dońǵalaǵyn shyǵaryp jiberdi. Sóıtip ol Talǵattyń artynan kelip, asyqpaı jáýkemdemekshi boldy. Talǵat osy kezde shtýrmovıkti shuǵyl buryp, búıirden keri qaraı ótip bara jatqan ıstrebıteldi nysanaǵa alyp, oqty tógip-tógip jiberdi. Jaý ıstrebıtelinen burq etip qara tútin býdaqtady. Sol tútindi shubatyp baryp, ol bizdiń jerge qondy. Talǵat qatty zaqymdanǵan samoletin áreń basqaryp, aerodromǵa qaraı tartty.

Buryn shabýyldy tek ıstrebıtelder ǵana jasaıdy. Shtýrmovıkter olardan jer baýyrlaı qashyp, qutylýǵa tyrysýy kerek dep eseptelýshi edi. Avıasıada qalyptasqan bul qaǵıdany Talǵat birinshi bop buzdy. Ol shtýrmovıkpen ıstrebıtelge shabýyl jasady. Jasaǵanda ony jeńip, jerge túsirdi. Biraq muny Talǵat eshkimge aıtyp jatpady. Bul saparda birneshe jaýynger serikterinen aırylyp qaıǵyryp qaıtqan ol jaýdyń bir samoletin qulattym dep maqtaný paryqsyzdyq bolar dep bildi.

Erteńine ony polk komandıri shaqyrdy.

— Keshe keshke on úshinshi nomerli mashınamen tapsyrmadan qaıtqan siz be?

— Men, — dedi Talǵat.

— Jolda jaý ıstrebıtelin qulattyńyz ba?

— Qulattym.

— Ony nege aıtpadyńyz, serjant?

— Olar bizdiń bes samoletimizdi qulatyp ketti. Al men olardyń bir samoletin búldirdim dep maqtanǵym kelmedi, joldas polkovnık.

— Siz qandaı jaýdy qulatqanyńyzdy bilesiz be?

— Joq.

— Ol Evropa aspanynda júz segiz samolet atyp túsirgen fashıserdiń eń ataqty ushqyshtarynyń biri eken.

— Ol júz segiz samolet, atyp túsirgenimen, meniń qulatqanym bir-aq samolet qoı, joldas polkovnık.

— Sizge armıa qolbasshysynyń atynan jáne óz atymnan alǵys jarıalaımyn.

— Sovet Odaǵyna qyzmet etemin!..

Mine Talǵat aıtqan segiz erliktiń eń aldymen esime túskeni osy edi.

Avtor. Bıgeldınovpen bir ret áńgimeleskenim bar edi, Baýke, — dedim Baýyrjan burq etkizip aýzynan tútin shyǵarǵan kezde. — Bir bloknot etip jazyp ta alǵanmyn. Ol kezde kózi tiri Sovet Odaǵynyń Batyrlarymen áńgimelesip, olar jaıynda kórkem ocherkter jazsam, «Bizdiń batyrlarymyz» degen atpen jeke kitap etip jarıalasam degen oıym bolýshy edi. Kezinde Uly Otan soǵysyna baılanysty kóptegen kitaptar jınap, olardy oqyp ta júrdim. Máselen, Talǵatpen áńgimeden keıin onyń maıdan qolbasshysy Sovet Odaǵynyń marshaly I. S. Qonevtyń «Maıdan qolbasshysynyń jazbalary» degen kitabyn oqyp, onyń 5-shi áýe armıasynyń qolbasshysy general S. K. Gorúnov pen İ-shi shtýrm avıasıasy korpýsynyń komandıri general V. G. Rázanovtyń attary atalǵan jerlerine «B. T.» dep belgiler soǵyp otyrdym. Bıgeldınov qyzmet etken 144-shi shtýrm avıasıasy polky general Rázanovtyń korpýsyna qaraıtyn da, al ol korpýs general Gorúnov armıasynyń quramyna kiretin. «B. T.» belgisi «Bıgeldınov Talǵat» degenim, onyń erlik soqpaqtarynyń súresin osy tustardan izdeımin degenim bolatyn. İshinde talaı soldattardyń, generaldardyń, bir ret batyr ataǵyn alǵan erlerdiń de attary atalatyn Otan soǵysynyń jandy dokýmenti bul tamasha kitaptan Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn eki ret alǵan Bıgeldınov esimin kezdestire almaı, áttegen-aı, aqsaqal 1945 jyly Moskvada bolǵan Jeńis paradynda óziniń qasynda I Ýkraına maıdanynyń jeńimpaz týyn jelbirete kóterip ótken Talǵatty esinen shyǵaryp alǵan eken-aý, dep alǵashynda eptep ókinip te qalǵanmyn. Biraq maıdanda ataqty adamdar kóp, onyń bárin bir kitapqa syıǵyzý múmkin emes qoı dep, ózimdi ózim jáne jubatqanmyn.

Biraq men tiri batyrlarmen tildesip jazsam degen ol kitapty jazbadym. Óıtkeni ýaqytynda onyń jón eken degen eshkim bolmady. Onyń kerisinshe, árkimder: olardy izdep áýre bolyp qaıtesiń, odan da oıdan alyp roman jazbaısyń ba desti. Aqyry men ol oıymnan ajyrap qaldym. Aıtqandy ǵana istep, aıtpaǵanǵa aıaq baspaý degen ádet bizdiń jazýshylarda da bar ǵoı. Baspanyń josparyna ilingen nárseńdi ǵana is etýge daǵdylanyp aldyq emes pe?

Baýyrjan. Ol seniń tabansyzdyǵyń. Oıǵa alǵan isińdi oryndaýdyń qıyndyǵynan qashyp, ońaı iske umtyla berseń oǵan ózińnen basqa eshkim de kináli emes. Ponátno tebe? Onda meniń sharýam joq.

Bul sózdi beker bastaǵan ekenmin dep oıladym da, men tezirek ol áńgimeden aýlaq ketýge tyrystym.

Avtor. Talǵat eń alǵashynda Kalının maıdanynda bolǵan eken. Staraıa Rýssa men Demánskidegi dushpandy bombalap, jerdegi sizderge ol kókten kómektesken kórinedi.

Baýyrjan. Bilemin. Al sen onyń bizdiń áskerler Berlınge taqaǵanda japadan-jalǵyz Berlınge ushyp barǵanyn bilesiń be? — «Bilemin» desem, taǵy bir pálege qalarmyn dep qaýiptendim de, «bilmeımin» dedim. — Bilmeseń ol fashıser soǵys bastaǵannan keıingi tórt jyl ishinde Germanıa astanasyna kirgen birinshi sovet adamy, birinshi qazaq! Talǵattyń Berlınge sondaǵy sapary biri ıirilip, biri basyn qaqshıtyp aspanǵa kóterip, biri tilin qaıraǵan qanjardaı jalaqtatyp, byqyp jatqan ordaly jylannyń ordasyna jalańaıaq júgirip kirip, olardyń bylqyldaǵan muzdaı sýyq denesin tula boıyń túrshige tabanyńmen taptap óte shyǵýmen para-par. Bir jylan shaǵyp qalsa, sharýań bitti emes pe? — Baýyrjan murty tikireıe, bajyraıyp maǵan qarady. Men basymdy ızedim. Ol ornynan turyp, etajerkaǵa qolyn sozdy. — Bilmeseń myna kitaptyń myna jerin oqy qazir! — Baýyrjan betin ashyp, qolyma ustatqan kitaptyń syrtyna qarasam, Talǵat Bıgeldınovtyń «Aspandaǵy aıqastar» degen kitaby eken. Bul kitapty buryn oqyǵanmyn dep aıtýǵa batylym barmady da, Baýkeńniń kórsetken jerinen bastap, kúbirlep oqı bastadym. — Daýysyńdy shyǵaryp oqy! — dedi ol qatań únmen.

Men kitaptyń 108-betinin basynan bastap, daýystap oqýǵa kiristim.

VII

«Maıdan sheti Berlınge júz alpys kılometr qalǵan. Bizdiń polk shaǵyn bir qalanyń qasyna ornalasqan-dy. Gıtlershilerdiń bekinisin buzýǵa jer betindegi áskerlerimizge kómektesip, biz shabýylǵa kún saıyn ushyp turdyq.

Birde tańerteń polkqa general Rázanov kele qaldy. Keshikpeı oǵan meni shaqyrdy. Kirip kelip baıandadym. Korpýs komandıri menimen amandasqan soń, «otyr» dedi.

— Planshetińizdi kórsetińizshi, — dedi general.

Planshetimdi ashyp, kartany kórsettim. Rázanov qarap otyrdy da:

— E, qartańyz jetpeıdi eken, — dedi.

— Nege jetpeıdi? Maıdan shetinen ári elý kılometrge ábden jetedi.

— Jetpeı júrer.

General maǵan barlaı qarady da, polk shtabynyń bastyǵy podpolkovnık Ivanovqa:

— Kapıtan Bıgeldınovtyń planshetin alyńyz da, taǵy da bir paraq japsyryńyzshy, — dedi.

Shtab bastyǵy bul buıryqty oryndap bolǵanǵa deıin korpýs komandıri samolettiń jaıyn, óz kóńil kúıimdi surastyrdy. Munyń ne qajeti bar eken dep túsine almaı otyrmyn. Sol eki arada planshetim qolyma tıdi de, onda endi Berlınniń kartasy paıda bolǵanyn kórdim.

— Lýkkenvalde jaǵynan Berlınge barasyz, — dedi general ár sózin saraptap, salmaqtaı sóılep. — Qalanyń batysynda kómir bar. Sony tekserińiz. Odan ári — Potsdam. Onda ne bolyp jatqanyn kórgeısiz. Sonsoń úıge qaıtyńyz. Ushýdyń bıiktigi elý-seksen metrden aspasyn. Mindet túsinikti me?

Mindet túsinikti edi. Meni oıǵa qaldyryp otyrǵan ushýdyń ólsheýli bıiktigi ǵana. Barlaýǵa san ret shyǵyp júrip, bıiktik týraly eshqashan sóz bolǵan emes-ti. Ádette jaǵdaıǵa qaraı ózim qalaǵan bıiktikte usha beretinmin. Endi bolsa...

— Sizdi bıiktik jónindegi nusqaý ǵoı oılandyryp otyrǵan, — dedi meniń kókeıimdi tanı qoıǵan general. — Tańyrqamaı-aq qoıyńyz. Bul jolǵy saparyńyz óte qıyn bolǵaly turǵandyqtan ushýyńyzǵa eń qaýipsiz osy bıiktik.

Iá, bul bir qıyn sapar ekeni ras kórinedi. Jaý ordasyna jalǵyz ózim júz alpys kılometr ushyp barýym kerek. Jáne munyń ózi tapa-tal túste. Berlındi zenıtti artılerıa qyzǵyshtaı qorǵap turǵanyn ózim jaqsy bilemin. Ári túnde, ári óte joǵary bıiktikte ushqan bombardırovshıkterdiń de aman qaıtqandary kemde-kem.

— Ruqsat etseńiz, bir ótinishim bar edi, — dedim kartany jıyp alǵan soń generalǵa qarap.

— Aıtyńyz ótinishińizdi.

— Atqyshsyz ushýyma ruqsat etseńiz.

— Nege?

— Ushý sapary óte qaýipti. Men... — dep bógelip qaldym, — joldasymnyń ómirine qater tónbese eken degendikten aıtyp turmyn.

— Mundaı kóńilsiz oılardyń keregi ne! — Rázanov qasyma kelip, qolyn ıyǵyma artty. — Bári oıdaǵydaı aıaqtalady. Komandovanıe barlaýdyń nátıjesin kútedi. Atqysh jónine kelsek, ony óz qalaýyńyz bilsin. Al, jolyńyz bolsyn, kapıtan.

«Ilúshın» mine áýege kóterilip te ketti. Tómende ne kórgenimdi komanda pýnktine túgel úzdiksiz baıandap kelemin. Lýkkenvalde artymda qaldy, Berlınge deıin endi jıyrma kılometrden aspaıdy.

Oıda joqta tap aldymnan aerodrom, onda samsap turǵan ıstrebıtelder kórdim. Mássaǵan!

Dereý qyryn buryldym da, gazdy aıamaı berip, qaýipti óńirden qasha jóneldim. Aǵashy seldir ormannyń arasymen birde jerge tıe jazdap tómen, birese joǵary ushyp kelemin. Aerodromnan aýlaq keteıin degen jalǵyz ǵana oı bar basymda. Nemis ıstrebıtelderiniń áýege ekeýi ǵana kóterilse boldy, — meni op-ońaı joq qylady.

Sáti túsip, áıteýir, aerodromdaǵylardyń kózderine shalynbaı kettim. Komanda pýnktine edáýir mezet jaýap bere almadym da, ondaǵylardyń mazasy kete bastapty.

— On úshinshi, nege úndemeısiz? On úshinshi, nege úndemeısiz? — degen úreıli daýys estiledi shlemofonnan.

Aerodromnan uzap alǵan soń, baılanysymdy qaıtadan bastap, ıstrebıtelder jaıyn eki sózben habarladym. Sóıtsem, bir jarym saǵattan keıin bizdiń polktan eki eskadrılıa kelip ataka jasap, aerodrom qurytylypty, samoletter sol turǵan ornynda órtelipti.

Berlınniń shet aımaqtary kórindi. Birneshe mınýt ótken soń ortalyq kósheler ústimen ushyp kelemin. Tómende qaptaǵan adamdar, mashınalar. Skverlerde, alańdar men saý turǵan úılerde ornatýly júzdegen zenıtkalar. Iá, generaldyń bıiktik týraly aıtqany durys eken. Bes júz — alty júz metrge kóterileıinshi, zenıchıkterdiń qaǵyp tastaıtyny daýsyz. Myna qalpymda «Ilúshın» zý etip ústerinen óte shyqqansha olardyń moıyndaryn buryp ta úlgere almaıtyndary anyq.

Mine kópirge de keldim. Onyń ústinen tórt qatar shubap tankter, bronetransporterler, jaıaý ásker tıegen avtomashınalar ótip barady. Muny komanda pýnktine habarladym da, ataka jasaýǵa ruqsat aldym.

— Ataka jasaýshy bolma! Qoı ony! — degen qatań daýys estildi.

Shynynda da ataka jasasam ózimniń mert bolýym múmkin edi. Jaıaý áskerler sasqalaqtamaı qımyldady degenshe samolet myltyqtyń ózimen-aq atyp túsire alady. Óziń osyndaı barlaýda júrgende ondaı táýekelge barý orynsyz bolar edi.

Burylyp aldym da, Potsdamǵa tarttym. Meniń kelý saparym, nemisterge oıynshyq kórinbegen bolýy kerek, Potsdam shetine jete bergende aldymnan qulshyna atqylaǵan zenıtkalardyń kárine tap boldym. Jalt burylyp, ekinshi jaǵynan enýime týra keldi. Zenıtkalar munda da gúrsildete qoıa berdi. Sonda men úıge qur alaqan qaıtpaqpyn ba? Joq men munda tekten tekke ushyp kelgenim joq.

Sál joǵary kóterildim de, artılerıa shebine shúıile quldyrap kelgen boıda bombalar tastap, zeńbirek pen pýlemetten oq jaýdyrdym. Batareıanyń úni óshti. Sol sańylaýdan óte ushyp, Potsdam ústin bir aınalyp, artılerıa shepterin fotosýretke túsirdim de, zenıtkalarǵa qaıtadan ataka jasap, aryzdasyp-qoshtasyp jatqan Gıtler Germanıasy astanasynyń tóńireginen sytylyp shyǵa berdim.

Endi úıge qaıtýyma bolady. Berlınge qarap ushqandaǵy izimmen oralyp kelemin. Tek aerodromdy alystan oraǵytyp óttim. Ony bizdiń jigitterdiń typ-tıpyl etkeninen habarym joq qoı meniń.

Maıdan shetinen óttim. Endi kókirekti kere dem alýǵa da bolady. Oryndyǵymnyń arqalyǵyna shalqaıa ketip, bir sekýndtaı kózimdi jumdym. Sonsoń saǵatqa qaradym da, óz kózime ózim senbedim: barlaý sapary kóp bolsa 20—25 mınýtqa ǵana sozylǵan sekildi edi, áýede men ushyp júrgeli baqandaı eki saǵat bolypty.

Aerodromǵa kelip, jerge qonýym sol eken, dostarymnyń on shaqtysy japyrlasa júgirip kelip, meni kabınadan sýyryp aldy. Ushqyshtar, mehanıkter, atqyshtar meni aspanǵa laqtyryp júr. Álde ne kúıge ushyraıdy dep, dostarymnyń záre quty qalmaǵan eken.

Komanda pýnktine qaraı kelemin. General Rázanov sonda bolatyn. Men ushyp júrgen ýaqyttyń bárinde de ol radısiń qasynda otyrypty. Baıandadym. General qushaqtap, betimnen súıdi.

— Saǵan alǵys aıtamyn, Bıgeldınov, — dedi menimen tuńǵysh ret «sen» dep sóılesip. — Komandovanıe atynan alǵys aıtamyn! Odaqtastar avıasıasynan kúndiz Berlın ústine alǵash ushyp barǵan seniń samoletin ekenine maqtanýyna bolady!..

Baýyrjan. Joq, muny jalǵyz Bıgeldınov qana emes, myna biz, bizdiń bolashaq barlyq urpaqtarymyz maqtanysh etedi! Bıgeldınov Uly Otan soǵysynda qazaq halqy erliginiń eń joǵarǵy núktesi! «Erine qarap elin, tasyna qarap taýyn tany» degen. Bizdiń elimizdiń erligin erekshe tanytqan halqymyzdyń ardager uly ol. Sovet Odaǵynda uldary eki ret er ataǵyn alǵan ult kep emes. Biz sol azdyń birimiz! Senbeseń jan-jaǵyndaǵy kórshiles respýblıkalarǵa kóz salyp, saýsaǵyńmen sanap kór. Endeshe ol — bizdiń ulttyq maqtanyshymyz! Áskerı áýe akademıasyn qazaqtan tuńǵysh bitirgen suńqarymyz da sol! Men saǵan 207 ret urysqa kirdim dedim. Biraq men neshe ret urysqa kirsem de, tabanymdy tirep jerde júrmin ǵoı. Jerdiń adamǵa ár butasy bolysady. Jer — qazsań qorǵanyń bolyp jáne shyǵa keledi. Al Talǵat 320 ret áýe joryǵyna shyǵyp, bes júz saǵattaı aspanda bolǵan. Sol saparlar kezinde jaýdyń orasan kóp tank, avtomashınalaryn bombalap qurtyp, júzdegen jaıaý áskeriniń kúlin kókke ushyrǵan. Jaý samoletin jáýkemdeý shtýrmovıkterdiń sharýasy emes, ıstrebıtelderdiń sybaǵasy. Al Talǵat shtýrmovıkpen júrip jaýdyń jeti samoletin jáne jer jastandyrdy. Al aspanda bolǵan sol bes júz saǵattyń ár sekýndy, kompastyń tilindeı qaltyldap, ólim men ómir syzyǵynyń eki shetin kezek janap, bezek qaqty emes pe? Sonymen birge ol eki ret oq tıip órtengen samoletten jerge qarǵydy. Birinde on bes kún boıy jaý jaılaǵan jerde ash júrip, aǵash kemirip, aıaqtan ál ketkende tórt taǵandap ilgeri umtylyp, erlikpen óz polkyna kelip qosyldy. Qorshaýda qalǵan batalón men jalǵyz kisiniń arasy jer men kókteı. Kóptiń aty kóp: birine biri súıeý, demeý kúsh, qýat qoı. Jalǵyz adamnyń jaǵdaıy basqasha. Olaı bolsa, naǵyz er dep, erdiń de eri dep sol Talǵattardy aıtýymyz kerek! Keshe, soǵystan buryn, «Eger soǵys bolsa, eger jaý qaptasa» dep án aıtýshy edik qoı. Sol sıaqty, jaman aıtpaı jaqsy joq degendeı, erteń Otanǵa qaýip tónse lek-legimen jaýǵa attanǵan qazaqtardyń erlik týyna esimi uran bolyp jazylatyn erlerdiń biri Bıgeldınov! Endeshe ondaı erdi qurmetteı bilýimiz kerek! Búgingi batyrdy qadirleý erteńgi urpaqtyń uranyn ardaqtaý. Ponátno tebe, — dep Baýyrjan zirk etip sózin aıaqtady.

VIII

Baýyrjannyń áıeli taǵy da esik ashyp, ishke kirdi. Bizdiń áńgimemizge bóget bolǵysy kelmegendeı, aıaǵynyń ushymen basyp keldi de, Baýkeńniń qasyna bir býda gazet ákep tastap, qaıtadan shyǵyp ketti. Tegi búgingi pochta bolýy kerek. Eń ústinde jatqan «Pravdaǵa» kózim tústi de, Baýkeńniń «Pravda» redaksıasynda bolyp, jarty saǵat sóz sóılegeni esime tústi.

Birde bizdiń jazýshylarymyzdyń biri Latvıadan qaıtyp kele jatyp, Moskvaǵa soǵady. «Býharest» qonaq úıinen oryn taba almaı turǵan oǵan sonda jatqan Momyshuly kezdesedi.

— Jeńgeń aýrýhanada edi. Qysylyp tursań meniń nomerime jaıǵasyp, onyń ornyna jat, — deıdi Baýkeń.

Bul fevraldiń orta tusy bolsa kerek. Jazýshy Baýyrjannyń qasynda on shaqty kún jatyp, odan kóp áńgimeler estıdi.

22 fevral kúni tańerteń telefon shyldyraıdy. Baýkeńniń qasyndaǵy qońsy jazýshy trýbkany kóterse:

— Bul «Pravda» redaksıasynan ǵoı. Bizge Momyshuly joldas kerek edi, — dep ar jaqtan jumsaq úndi er adam ún qatady. Ol trýbkany Baýyrjanǵa beredi.

Baýkeń trýbkany alyp tyńdap turady da: «Qashan, qaı saǵatqa, qansha mınýtqa?» degen eki-úsh suraq qoıady da: «Pravdashylar úshin ony isteýge bolady, Pasha» dep trýbkany jabady.

Erteletip telefon soqqan adam Jambyldyń burynǵy aýdarmashysy, 8-shi gvardıalyq dıvızıanyń «Otan úshin» gazetiniń alǵashqy redaktory, ol kezdegi «Pravda» gazetiniń qyzmetkeri Pavel Kýznesov eken. Pravdıster erteń, 23 fevralda Momyshuly bizge kelip jarty saǵat áńgime aıtyp berse eken dep ótinipti. Saǵat birde alty júz adam «Pravdanyń» aktovyı zalynda kútip otyrmaq eken. Birge taman kólik jiberemiz depti.

Sodan keıin Baýyrjan ishteı tolǵanyp, oılanýmen bolady. Kórshisimen aradaǵy burynǵy áńgimeniń bári qalady. Baýkeń bólmede arly-berli júrip, erteń sóıleıtin sqzin tolǵata bastaıdy. Eshqandaı jazý jazbaıdy.

Erteńinde saǵat on eki jarymda Baýkeń ataqty «qara kóbelek» galstýgyn taǵyp, shytyrdaı bop kıinedi. Sóıtedi de birge on mınýt qalǵanda bólmeden shyǵyp ketedi.

Biraz ýaqyttan keıin Baýyrjan qaıtadan bólmege kelip, sheshine bastaıdy. Qońsy jazýshy saǵatyna qarap birden qyryq mınýt ketipti. Tegi kólik kelmegen bolar, Baýkeń sodan soń qyrsyǵyp qaıtyp kelgen shyǵar dep oılaıdy da:

— Baýke «Pravdaǵa» bardyńyz ba, barmadyńyz ba? — dep suraıdy.

— Bardym.

— Kezdesý bolmady ma?

— Boldy.

— Tipti tez ǵoı.

— Pravdashylar degen tártipti halyq qoı. Men barsam aktovyı zal lyq tolyp otyr eken. «Moskva túbindegi qorǵanys urystary jáne onyń Uly Otan soǵysy tarıhynda alatyn orny» degen taqyrypta jıyrma mınýt sóz sóıledim. Pravdashylar meniń sózimdi bólip, úsh ret qol shapalaqtady. Meniń sózimnen keıin: Sizdiń ordendaryńyz kóp deıdi ǵoı, onyń bárin qaı jerge taǵasyz? — degen suraq qoıyldy. Men oǵan: Otan bergen, halyq syılaǵan nagradalarym óte kóp. Olardy, basqa da sovet qolbasshylary sıaqty, kıtelimniń eki óńirine qadaımyn. Syımaǵandaryn arqama taǵamyn, alqa etip moınyma asyp alamyn! — dep jaýap berdim. Jurt dý kúlip, taǵy da qol soqty.

Avtor. Osy oqıǵa ras pa, Baýke?

Baýyrjan. Y-y-yń..., — dep aldymen sál yńyldap aldy. — Ras. Biraq onda eki suraq qoıylǵan bolatyn.

Avtor. Ekinshisi qandaı edi?

İH

Baýyrjan. Ekinshi suraqqa kóbirek jaýap berýge týra keldi. Bir jýrnalıs áıel: «Panfılovtyń aýzynan shyqqan qandaı qanatty sózderdi bilesiz jáne onyń qandaı jaǵdaıǵa shyǵarylǵanyn aıta alasyz ba?» dedi. Men oǵan: Panfılov óte dana adam edi. Ol kisiniń aýzynan shyqqan naqyl sózder orasan kóp. Sizge men sonyń qapelimde esime túskenderin ǵana aıtaıyn, — dep, bir-eki dep nomerlep, myna sózderdi aıtyp berdim.

1. Dúnıe tolastamaı men shınelimdi sheshpeımin. Bolashaq urpaqtyń ómiri men óneri, baqyty men baılyǵy — osy sur shıneldiń ishinde.

— Bul general-maıor Panfılovtyń 1941 jyly avgýstta, dıvızıasyn maıdanǵa bastap shyǵyp bara jatqanda Almaty vokzalynyń perronynda turyp aıtqany.

2. Baıyptap istelgen batyldyq — áskerı talanttyń týysy.

— Bul artpolktyń komandıri polkovnık Kýrganovtyń bir batyl isine súısinip aıtqan sózi.

3. Kishkentaı tabys — úlken jeńiske úmittendiredi. Ol soldattyń jaýdy jasqaýǵa jáne janyshtaýǵa degen sezimin týdyrady.

— Bul dıvızıa eń alǵash Kressy derevnásy mańynda bekinis jasaǵanda jaý tylyna barlaýshylar jiberip, olardy jaýǵa janastyryp úıretý jóninde polk komandıri polkovnık Shehtmanǵa bergen keńesi.

4. Shep qurdyq — shatyr tiktiń. Shatyryńdy jel ushyryp ketpeý úshin qazyǵyńdy myqtap qaq.

— Bul dıvızıa 1941 jyly 7 oktábrde Volokolamsk túbinde tosqaýylǵa turǵan kezde aıtqany.

5. Fashıser jegendi, odan soń ishkendi jaqsy kóredi. Endeshe anaý konserv-granatty tanktyń tabanyna jemge berińder de, al órtengish suıyq zatty sýsynǵa usynyńdar. Shaqyrylmaǵan qonaqqa budan artyq syılyq bolmaıdy. Jaqsy soldat jan saýǵalamaıdy. Ol aqylmen, aılamen, yntamen soǵysady. Fashıs bolat qoraptyń ishinde ǵana batyr. Syrtyndaǵy qabyǵyn sydyryp tastasań sary úrpek balapannyń ózi bolady da qalady. Sodan soń tankty tabaǵa aınaldyryp, olardy shyjyldatyp shyǵarý senderdiń qoldarynda.

— Bul general Panfılovtyń Moskva túbinde dushpandy qarsy alar aldynda jaý tankine toqpaq granata men janǵysh zatty qalaı laqtyrýdy óz qolymen kórsetip, alǵy sheptegi jaýyngerlerge aıtqan aqyly.

6. Mergenge qyraǵy kózben qosa, qyńq etpes tózim kerek. Kóz — kóredi, tózim — jeńedi.

— Bul dıvızıanyń ataqty mergeni Tóleýǵalı Ábdibekovke bergen keńesi. General Panfılovtan aqyl alǵan bul batyr qazaq 397 fashıstiń kózin joıyp, 1944 jyly 22 fevralda urys dalasynda erlikpen qaza tapty. Onyń TV-2916 nomerli mergendik vıntovkasy qazir Qazaqstannyń Ortalyq mýzeıinde saqtaýly tur.

7. Áskerı karta — ardaqty dokýment. Ol — tarıhtyń, uly shaıqastar tarıhynyń tamshysy. Karta — myńdaǵan adamdardyń ómiri men óliminiń ómirbaıany, sheshen shejiresi.

— Bul Volokolamsk qorǵanys shebinde turǵan kezde generaldyń kartasyn abaısyzda jyrtyp alǵan shtab bastyǵynyń kómekshisi Kolokolnıkovke renjip aıtqan sózi.

8. Beline baılaǵan kotelogy joq soldatty qarýsyz soldat dep esepteý kerek.

— Bir joly general kýhnádan japyrlaı as iship jatqan soldattardyń qasyna keledi. Olardyń bireýi as ishse, ekinshisi joldasynyń kotelogine telmirip qarap otyrǵanyn kóredi. Surastyra kelse, telmirip otyrǵandar bólimge jańadan kelgen jaýyngerler bolyp shyǵady, olar joldasynyń kotelogy bosaýyn kútedi. Buǵan qatty keıigen general polk komandıri Kaprovty shaqyryp alyp, dereý polkta kotelok jasatýǵa buıryq beredi. Kaprov generalǵa polkta kotelok jasattyratyn laıyqty materıal joq ekenin aıtyp, aqtalady.

— Materıal degen mynaý emes pe? — dep general sol mańda shashylyp jatqan myryshtalǵan temirden jasalǵan patron qoraptaryn nusqaıdy. — Osydan úsh kúnniń ishinde alty júz kotelok jasattyryńyz jáne birinshi bitken kotelokty maǵan alyp kelińiz.

Polkovnık Kaprov bul buıryqty oryndap, jasatqan koteloktarynyń bireýin generalǵa alyp baryp kórsetedi. General koteloktyń ishine ystyq sý quıdyryp, saqyldatyp qaınattyrady da, ony tóktirtip tastaıdy.

Sodan keıin taza sý qaınattyryp, oǵan óz qolymen shaı salyp, Kaprov ekeýi sol koteloktan shaı ishedi. Joǵarydaǵy sózdi general sonda aıtady.

9. Tózimdilik — soldattyń tótenshe qarýy.

10. Sen meniń qyzymsyń, al soldattar — ulym. Ár soldatty aǵańdaı kórip, olardy ajaldan arashalaı bil, Valúsha.

— Bul eki sóz generaldyń medsanbatta medsestra bop qyzmet istep júrgen óz qyzy Valentına Ivanovnaǵa urys arasynda bir kezdeskende aıtqan ósıeti.

11. Soldatty sybap boqtaı berý sardarlyqtyń belgisi emes; Soldat syılaǵan sardar ǵana qadirli komandır.

— Bul generaldyń Afanasev degen maıorǵa renjip aıtqany.

12. Aýyr urys kezinde polktarda bolǵym keledi. Aýyryp jatqan balany ákesi mańdaıynan sıpasa, ol edáýir áldenip qalady. Al urystaǵy soldat aýrýmen emes, ajalmen aıqasady. Komandıri qasynda bolsa, soldat eshqashan da ajalǵa ál bermeıdi.

— Bul generaldyń Volokolam urystary kezinde alǵy sheptegi bólimderdiń birinde komısar Muhamedıarovqa aıtqan syry.

13. Bizdiń dıvızıanyń jaýyngerleri tońsa, jaý tankterin órtep, sonyń otyna jylynady. Ot óship bara jatsa, olar tamyzdyqqa taǵy da tank ákep salady.

— Bul generaldyń Dýbosekovo oqıǵasynan keıin aıazdy kúni qolyn otqa jylytyp otyryp, dıvızıa komısary Egorovqa aıtqan sózi.

14. Nemister bizdiń dıvızıany «taǵy dıvızıa» dep ataıtyn kórinedi. Ol bizdiń adamdarymyzdyń taǵylyǵynan emes, olardyń taǵylardy taıaqtaı biletindiginen bolsa kerek.

— Bul generaldyń óz qyzy Valentına Panfılovamen eń sońǵy kezde aıtqan áńgimesinen.

15. Jaýǵa jaqyn tursań, onyń janyn shyǵarasyń. Alysqa kóz jetkenmen, qol jetpeıdi. Jaýdy kóz kórgenimen, qol ǵana tunshyqtyra alady. Endeshe komandır men shtab bastyǵy artta emes, alda, urystyń urymtal jerinde otyrýy kerek. Sonda ǵana kóz jetkenge qol da jetetin bolady.

— Bul generaldyń dıvızıa shtabynyń bastyǵy polkovnık Serebrákovke shtabty jaý oǵynyń astynda turǵan Gýsenovo selosynan keıin kóshirý týraly usynysyna aıtqan jaýaby.

16. Gvardıashy bolý — kıyn is; sovet gvardıashylary qıyndyqtyń bárin de jeńedi! Jeńiske jol ashady! Jeńisti qolymen jasaıdy! Sovet gvardıasy ataǵyn alý, sovet gvardıashylaryn basqarý — asa zor abyroı!

— Bul 1941 jyly 18 noıabrde «Pravdanyń» áskerı tilshisi Mıhaıl Kalashnıkov generaldyń Gýsenovodaǵy shtabyn izdep kelip, «Pravda» gazetiniń 316-shy dıvızıaǵa 8-shi gvardıalyq dıvızıa ataǵy berilgeni jáne onyń jaýyngerlik Qyzyl Tý ordenymen nagradtalǵany týraly Ýkaz basylǵan nomerin ákep bergende aıtqany.

17. Óldi degen osy!..

— Bul general Panfılovtyń óler aldyndaǵy sońǵy sózi. Ivan Vasılevıch qyryq birinshi jyly 18 noıabrde Gýsenovo selosynda oqqa ushty. Biraq ol ómirin nemisterge arzanǵa bergen joq. Panfılovtyń kóziniń tiri kezinde onyń dıvızıasy jaýdyń 30 000 soldatyn óltirip, 170 tankin órtegen bolatyn. General Panfılovtyń jaýdan ala jatqan «jastyǵy», mine, osyndaı bolatyn!

Osy kezde zaldaǵy jýrnalıser taǵy da dý qol soqty. Qol soǵý toqtalǵannan keıin men bylaı dep sózimdi aıaqtadym:

— General Panfılovtyń bul aqyl, naqyl sózderi — bizdiń dıvızıanyń tarıhy. Áńgimemniń sońynda meniń sizderge ol kisiniń taǵy bir sózin aıtqym kelip tur.

Birde Panfılov sanbattyń aspazy Sergeev degen soldatqa bylaı degen edi:

— Ash soldatty masa da súzip qulatyp ketedi. Adamdardy ash qylmaı, ýaqytynda aýqattandyrý — aspazdyń eń uly erligi!

General aıtqandaı, masa súzip qulatyp ketpeýi úshin, meniń sizderdi túski tamaqqa bosatqym kelip tur. Tyńdaǵandaryńyzǵa raqmet.

Jurt taǵy da kúlip, qol soǵyp jatty. Meni alǵashynda pravdashylarǵa tanystyryp, sóz bergen Pavel Kýznesov jýrnalıser atynan raqmet aıtty. Men eshqaıda burylmastan redaksıadan shyqtym da, esik aldynda ázir turǵan mashınaǵa minip, qonaq úıge keldim.

H

Avtor. Generaldyń ózińiz tikeleı estigen ǵıbrat sózderinen aıtpaǵan ekensiz ǵoı.

Baýyrjan. Generaldyń bizdiń batalónnyń okoptaryn aralaǵandaǵy bir sózin aıtaıyn dep edim, aıtpadym. Óıtkeni pravdashylardy da aıaý kerek qoı. Olarǵa túski demalysqa berilgeni bir saǵat qana ýaqyt. Onyń jartysyn men jep qoıdym.

Avtor. Bizdiń batalón Lama ózeniniń jaǵasynda turǵan kezde general kelip, shebimizdi, bekinis oryndarymyzdy óz kózimen kórip qaıtty. Uzyn ordyń ishinde bireýler temeki tartyp, bireýler hat jazyp, endi bireýler myltyqtaryn tazalap otyr eken. General kelgende bári de oryndarynan ushyp turdy. Bir jaýynger myltyǵyn tazalap bolyp, endi ǵana zatvoryn ornyna salǵaly jatyr eken. Generaldy kórgende sasqalaqtap qalǵan ol ornynan tura bergende zatvoryn qolynan túsirip aldy.

— Haldaryńyz qalaı, balalarym, — dedi general jigittermen sálemdeskennen keıin. — Jaýdy qarsy alýǵa ázirsizder me?

— Ázirmiz.

— Daıynbyz, joldas general.

General jańaǵy zatvoryn jerge túsirip alǵan jaýyngerdiń janyna keldi.

— Siz generaldy kórgende sonsha sasqalaqtadyńyz, al jaý kep qalǵanda qaıtesiz? — dedi ol jaýyngerge jumsaq únmen.

— Sasqalaqtaǵanym — generalymdy syılaǵanym, generaldy syılasam — jaýdan jasqanbaǵanym ǵoı, joldas general, — dep jaýap berdi soldat.

— Bále, raqmet, — dedi general kúlimdep. — Meni syılaǵandaryń jaýdan jasqanbańdar.

— Jasqanbaımyz.

— Jasqanýdy qoıdyq qoı, joldas general, — desti jaýyngerler jamyraı ún qatyp.

General jańaǵy jaýyngerge qaıta buryldy.

— Mynaý qolyńyzdaǵynyń aty ne, joldas jaýynger? — dedi general aldymen soldattyń qolyndaǵy vıntovkany, odan soń zatvordy alyp, ornyna salyp jatyp.

— Vıntovka, joldas general.

— Sizdiń solaı jaýap bererińizdi bilip edim, — dedi general myltyqtyń tumsyǵyn joǵary kótere mýshkany syǵalaı kózdep jatyp. Sodan keıin shappany shyrt etkize saýsaǵymen tartyp qaldy. — Vıntovka degen ne?

— Qarý, joldas general.

— Bul tek qarý ǵana emes, sizdiń taǵdyryńyz, joldas jaýynger. Siz muny kútip ustasańyz, men sizdiń vıntovkańyz taza emes dep turǵanym joq, tilin uqsańyz — qaı bólshegi qaı jerinde bolatynyn, qalaı kózdeseńiz oqty dushpannyń qaı jerine tıgizetinińizdi bes saýsaǵyńyzdaı bilseńiz — jaýdy jeńesiz, muratyńyzǵa jetesiz. Al ony bilmeseńiz, mynandaı tamasha qarýdy durystap qoldana almasańyz — onda fashıs sizdi óltiredi. Taǵdyr degen sol. Vıntovka soldattyń taǵdyr qosqan jary degen naqyl bar. Úıde áıelińiz bar ma edi?

— Joq, joldas general, áli úılengenim joq.

— Úılenesiz, — dedi general oǵan senimdi túrde. — Sizdi bolashaq jaryńyzben jalǵastyratyn osy vıntovka, balam. Mine, taǵdyr degen osy. Endi uqtyńyz ba? — dep general soldattyń vıntovkasyn qaıtaryp berdi.

— Uqtym, joldas general! — dep soldat kúlim qaqty. — Túsinikti.

— Túsinikti bolsa, meni toıyńyzǵa shaqyrasyz ba? — dedi general jaýyngerge qaıtadan moıyn buryp.

— Shaqyramyn, joldas general.

— Onda aty-jónińiz kim, qaı jerdensiz?

— Qyzylásker Temirhan Ýashev, Jambyl oblysynyń Qordaı aýdanynanmyn, joldas general.

— Temirhan ba, Tamerlan ba? — dedi general kózin syǵyraıta kúlimdep.

— Temirhan, joldas general.

— A, solaı ma,— dedi general ernindegi kúlkisin jıyp, sál ıegin kótere túsip, baısaldy únmen. Generaldyń álde bir ázil aıtqysy kep, ol oıyn úzip tastaǵan tárizdendi. — Onda bylaı ýádeleseıik, Temirhan. Sizdiń Qordaı aýdanynyń ortalyǵy Georgıevka men bizdiń Frýnzeniń arasy bir-aq attam jer. Siz jeńispen elge qaıtyp, ata-anańyz kelin túsirgende, meni toıǵa shaqyratyn boldyńyz. Al men mindetti túrde kelemin! Sonda Sizdiń toıyńyz, Chehovtyń áńgimesindegideı, general qatysqan toı bolady. Kelistik qoı osyǵan? — dep general soldatqa qolyn usyndy.

— Qup, joldas general, — dep, soldat myltyǵyn shapshań ıyǵyna ile salyp, generaldyń alaqanyn qos qolymen alyp, iltıpatpen qysty.

— Joldas Momyshuly, — dedi odan soń general maǵan qaraı burylyp, — endi maǵan tankpen qalaı kúresetinderińizdi kórsetińiz. — Osylaı dep general ilgeri qozǵaldy. Ózine qurmet kórsetip, tartqan symdaı tik turǵan jaýyngerlerge basyn ızep: — Al, balalarym, myqty bolyńdar! — dedi.

Avtor. Áńgimeńizge raqmet, Baýke.

Baýyrjan. Saǵan da.

ONYNSHY DIALOG

İ

Avtor. Endi 1943 jyldyń Sizdiń ómirińizge qatysty jaǵyn áńgime eteıik, Baýke.

Baýyrjan. Maqul. Sóıtip bizdiń 3-shi ekpindi armıanyń ekpindi toby jaýmen Velıkıe Lýkı, Nevel shaıqastaryn júrgizdi. Bul kezde armıanyń úsh dıvızıasy — bireýi bizdiń 8-shi gvardıalyq dıvızıa, — úsh brıgadasy, eki tank batalóny Holm túbinde qorǵanysta qaldy dedim ǵoı. Qorǵanystaǵy bul topqa Lovat ózenin boılaı tartylǵan bekinis shebinen Toropeske qaraı dushpandy ótkizbeý, sóıtip olardy aldymen Velıkıe Lýkıge, odan keıin Nevelge shabýyl jasap jatqan áskerlerdiń jelkesine shyǵarmaý mindeti júkteldi. Bul mindetti biz de aıtarlyqtaı etip oryndadyq. Nemister shebimizdi buzbaq bolyp, birneshe ret áreket etti. Ásirese, Velıkıe Lýkıden aırylǵannan keıin, aýylǵa kúnde shaýyp maza bermeıtin kúshigin aldyrǵan qasqyrdaı bop, alasurdy. Biraq biz qasqyrdy tumsyqtan soǵyp, tilin salaqtatyp keıin qaıtaryp otyrdyq.

1943 jyldyń aprelinde bizdiń 2-gvardıalyq atqyshtar korpýsy Kalının maıdanynan Soltústik-batys maıdanynyń qaramaǵyna aýystyryldy. Endi biz 3-shi ekpindi armıanyń quramynan shyǵyp, general-leıtenant V. A. Iýshkevıch basqaratyn 22-shi armıanyń qol astyna qaradyq. Biraq basqa maıdanǵa aýysyp, basqa armıanyń quramyna kirgenimizben korpýsqa, dıvızıaǵa júkteletin mindet burynǵy kúıinde qaldy.

Avtor. Sizdiń ómirbaıanyńyzǵa baılanysty barlyq dokýmenttermen tanysqannan keıin, Baýke, men mynadaı qorytyndyǵa keldim. Qazaqtardyń tirshiliginde eń aýyr jyl qoıan jyly dep eseptelse, sizdiń taǵdyryńyzdaǵy bir qoıan 1943 jyl ma dep qaldym.

Baýyrjan. Ol ne degen sóz?

Avtor. Tórt jyl soǵysta kún saıyn, saǵat saıyn, tipti mınýt saıyn tóbeńizden tónip turǵan qaýip pen qaterdi aıtpaımyn, Baýke. 1943 jyly bir general qolyna jaryq alyp Sizdiń sońyńyzǵa túsken eken.

Baýyrjan. Kimdi aıtasyń?

Avtor. 8-shi gvardıalyq dıvızıanyń Serebrákovtan keıingi komandıri general-maıor CH-ny aıtamyn.

Baýyrjan. Ym-m-m!..

Avtor. Bir jerińiz aýyryp otyr ma?

Baýyrjan. Joq, aıta ber.

Avtor. Panfılov dıvızıasy jaıynda «Krasnaıa zvezda» gazetinde eń aldymen habar jazǵan,artynan 28 batyrdyń izine túsip, olardyń kim ekenin anyqtap ocherk jarıalaǵan, sodan keıin de ómir boıy sol dıvızıamen baılanysyn úzbegen Aleksandr Krıvıskııdiń «Ne zabýdý vovek» degen kitabynda «General CH-men áńgime» degen taraý bar ekenin ózińiz bilesiz. Ol taraýda jazýshy Moskva túbindegi shaıqastan keıin birsypyra ýaqyt ótken soń Kalının oblysynyń jerinde, «batpaq pen ormannyń ortasynda» turǵan 8-shi gvardıalyq dıvızıany izdep baryp, onyń sońǵy komandırleriniń biri general CH-men qalaı kezdeskenin bylaı baıandaıdy:

«General CH-men kezdesý kóńilsiz boldy. Jol boıy Panfılov týraly bosqa oılap, Korneıchýktyń «Maıdan» pesasyn tekten-tekke esime almappyn. General Ch. (atyn aıtpaı otyrǵan sebebim ol dıvızıaǵa uzaq komandır bola alǵan joq jáne onyń armıadan ketip qalǵanyna da talaı jyl boldy) baryp turǵan gorlovshyldyń ózi bolyp shyqty. Óziniń qandaı dıvızıaǵa basshy bolǵanyn, qolyna taıaq emes, qylshyldaǵan áskerı qarý ustap otyrǵanyn túsinbeıtin bolsa kerek. Ol dıvızıanyń ulttyq ereksheligin de uǵynbapty. Adamdardyń burynǵy jaýyngerlik eńbekterin qadirleýdi qoıypty. Dıvızıanyń dástúrin baǵalamaıtyn bolypty. Sóz arasynda men Panfılovty aýzyma alyp edim, onyń túsi birjolata buzylyp ketti».

Krıvıskıı kitabyndaǵy, general CH-nyń kim ekenine buryn men mán bermegen edim. Jaqynda general CH-nyń Sizdiń ústińizden jazǵan qaǵazdaryn oqydym. Árıne, ol joǵaryǵa joldaǵan jaýyngerlik minezdeme túrinde bolyp keledi. Sondyqtan ol aldymen Momyshulynyń partıa men Otanǵa adal berilgen azamat ekendigin, saıası-moraldyq jaǵynan beriktigin, tártiptiligin táptishtep aıtyp alady. Sodan keıin bir-eki aýyr kináni onyń moınyna arta salady da, eń sońynda Momyshuly polk komandıri bolýǵa laıyq adam dep shyǵa keledi.

Árıne, bul Kaprov pen Muhamedıarovtyń, Panfılov pen Egorovtyń, Chıstákov pen Egorovtyń, Serebrákov pen Lobovtyń, Galıskıı men Lıtvınovtyń Sizge bergen burynǵy, sońǵy minezdemelerine múlde qarama-qaıshy.

Baýyrjan. Er shekispeı bekispeıdi, eser shetinespeı ketispeıdi. Er basqa, eser basqa. Ekeýimizdiń qaısymyz er, qaısymyz eser ekenimizdi kim bilsin. Áıteýir bir joly attaı tebisip, aıǵyrdaı shaınasyp qalǵanymyz ras.

Avtor. Áıteýir, bir jaqsysy segiz aıdyń ishinde Sizdiń ústińizden Ch. jazǵan besinshi minezdemeni, 22-shi armıanyń komandashasy Iýshkevıch pen soǵys sovetiniń múshesi Katkov ekeýi bekitpeı tastapty.

Baýyrjan. Ras, solaı boldy. 1943 jyldyń 15 noıabrindegi urysta men taǵy da jaralandym. Sen maǵan qalaı soǵysqanyńdy, urys kartınalaryn aıtpa. Ony Aleksandr Bek pen Baýyrjan Momyshuly jazdy, men olarǵa toqtalmaımyn dep ediń ǵoı.

Avtor. Iá, Baýke. Meniń maqsatym Sizdiń ómirińizdiń uzyn-urǵasyn qaǵazǵa túsirý. Soǵys sýretterin sizderden, Bek ekeýińizden artyq etip jetkize almaıtyn bolǵandyqtan, oǵan soqpaý.

Baýyrjan. Bir jarym aıdaı gospıtálda jattym.

Avtor. Sóıtip Sizdiń qoıan jylyńyz jaralanýyńyzben aıaqtaldy ǵoı aqyry.

Baýyrjan. Iá. Gospıtáldan shyqqannan keıin maǵan eki aılyq demalys berildi. Dekabrdiń sońǵy kúnderinde men Almatyǵa keldim.

Avtor. Men Sizdiń ol kelgenińizdi arhıvten aldyryp, «Sovettik Qazaqstan» kınojýrnalynyń 1944 jylǵy birinshi nomeriniń lentasynan kórdim, Baýke. Jýrnal bastalǵanda Siz bir jupyny bólmede, qalyń dápterdiń betine sypyldatyp oryssha jazyp jattyńyz. Men ol bólme ózińiz dokýmentterińizde úı ádirisim: Almaty qalasy, Fýrmanov kóshesi, 94, kvartıra 22, dep kórsetetin páterińiz bolar dep oıladym. Bir kezde Siz basyńyzdy kóterip, kórermenderge tike qarap, 1944 jana jylmen quttyqtap sóz sóıledińiz. Kózińiz shúńireıgen, jaǵyńyz sýalyńqy, aryq ekensiz. Biraq daýysyńyz jigerli, qımylyńyz óte shıraq eken. Sózińizdiń basynda 28 gvardıashy panfılovshylar jaıynda aıta kelip, general Panfılov týraly tebirene tolǵanyp syr sherttińiz. Eger men ózimizdiń general týraly jaza qalsam, onda bul shyǵarmamdy mynadaı taraýlarǵa bóler edim: parasatty general, logıkaly general, keń tolǵamdy general, ádis-aılaly general, qajyrly general, saspaıtyn salqyn qandy general, kishipeıil general, degenine jetpeı tynbaıtyn general der edim dedińiz. 1941 jyly Moskva túbinde bir gvardıashynyń gıtlershil alty qaraqshyǵa qarsy turǵanyn aıttyńyz. Soǵystaǵy soldattyń balasyn, áıelin, áke-sheshesin saǵynatynyn, joldastary qaza bolǵanda kózinen jas shyǵyp jylaıtynyn aıta kelip sózińizdi bylaı dep bitirdińiz:

— Jańa jyl qutty bolsyn! Jańa jylda jańa baqytqa jeteıik, maıdandaǵy qymbatty joldastar! Men qazir ázirshe sizderdiń arańyzda emespin, men Qıyrdaǵy týǵan elim Qazaqstandamyn. Men jerlesterim — qazaqstandyqtardy sizderdiń atyńyzdan jańa jylmen — 1944 jylda quttyqtaımyn.

Sizdiń sol quttyqtaý sózińiz «Sosıalısik Qazaqstan» men «Kazahstanskaıa pravdanyń» sol 1944 jylǵy 1 ıanvar kúngi nomerlerinde basylypty.

İİİ

Baýyrjan. Sol kelgen jolymda meni Ekinshi Almatynyń temirjol vokzalynda Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń predsedateli Sábıt Muqanov bastaǵan bir top jazýshylar jáne basqa da bedeldi, belgili degen óner qaıratkerleri qarsy aldy. Aty ańyzǵa aınalǵan úlken jazýshymen tuńǵysh dıdarlasýym osylaı bastaldy.

Sol joly Sábeń úıine shaqyrdy. Bul qonaqasyda qazaq ádebıeti men óneriniń, mádenıetiniń belgili qaıratkerleri de birge boldy. Tap sol kúni Muhtar Áýezov, Ǵabıden Mustafın, Ǵabıt Músrepov, ózimniń klastas dosym, sonaý 1928 jyldary Shymkentte birge oqyǵan joldasym Ábdilda Tájibaev, Áljappar Ábishev sıaqty qazaqtyń qadirli qalam qaıratkerlerimen, Kúlásh pen Qanabek Baıseıitovtar sıaqty óner ardagerlerimen tunǵysh ret Sábeń dastarqanynyń basynda dıdarlastym. (Ábdilda, Áljappar, Ǵabıden úsheýi maıdanǵa kelip qaıtqan bolatyn.) Osy saparymda Sábeń qazaqtyń jaqsylary men jaısańdardyń tanyp-bilýime, syılas bolýyma kóp sebin tıgizdi. Sábeńniń arqasynda sol joly ǵulama ǵalym Qanysh Sátbaevpen de májilistes, pikirles bolyp qaıttym. Sol ekeýiniń uıymdastyrýymen Ǵylym akademıasynda otyz alty saǵat leksıa oqýyma da týra keldi.

Avtor. Jańaǵy jýrnalda ózińiz aıtqan adamdardyń barlyǵy da túsipti. Aıtylmaǵandardan generaldyń jubaıy Marıa Ivanovna Panfılova men aqyn Isa Baızaqovty da kózim shalyp qaldy.

Odan keıingi bir kadrda óz qol astyńyzda bolǵan saıası jetekshi, erjúrek azamat Joltaı Bozjanovtyń úıine barǵanyńyz beınelenipti. Joltaıdyń týǵan aǵasy Nurmuhamed Bozjanovtyń balaly-shaǵaly úlken semásynyń ortasynda áńgime shertip otyrsyz. Tegi Joltaı jaıynda baıandap otyrǵan bolarsyz dep oıladym.

Endi bir kadrda Siz «Emka» qara mashınasymen 28 panfılovshylar atyndaǵy parktiń aldyna kelip toqtadyńyz da, park ishinde sapqa tizilip turǵan qalyń áskermen sálemdestińiz. Áskerlerdi aralap kórip, olarǵa arnap sóz sóıledińiz. Jýrnal osymen aıaqtalady eken.

Sol joly Sizben júzdesken adamdardyń ishinen Qazaq SSR-iniń halyq artısi Serke Qojamqulovpen sóılesip, sol kisiniń esteligin jazyp alyp edim, Baýke. Sony oqyp bersem qaıtedi Sizge?

Baýyrjan. Oqyǵyn.

Avtor. Seraǵan bylaı dedi: «1943 jyldyń aıaǵynda Baýyrjan maıdannan keldi. Mart aıyna deıin Almatyda boldy. Eki jerde — Akademıada jáne teatrda leksıa oqydy. Volokolamda bolǵanyn, qorshaýda qalǵanyn aıtty. Panfılov týraly kóp aıtty. Generaldyń adamgershiligi týraly aıtqanda búkil zal tebirenip otyrdy. Ony týǵan áke, aǵamyzdaı kórdik dedi. Ol bizdiń boıymyzdaǵy erlikti janyp otyratyn edi dedi. Mynaý meniń qoıyn dápterim, soǵys bastalǵannan bergi kórgen-bilgenimdi osyǵan jazyp kelemin. Osyny amanat etip Sizge tapsyramyn, Qaneke, — dep dápterin Qanysh Sátbaevqa berdi...»

Baýyrjan. Ras. Soǵysta jazǵandarymnyń bárin Sátbaevtyń seıfyna tastap kettim dep buryn saǵan aıtqan bolatynmyn.

Avtor. Aıtqansyz, Baýke.

Baýyrjan . Ary qaraı oqı bergin.

Avtor. Buryn jurt leksıa ústinde kirip-shyǵa berýshi edi. Baýyrjan óıttirmedi. Leksıaǵa bir mınýt qalǵanda eshkimdi kirgizbeıdi eken. Úlken-kishińe qaramaıdy, esikti japtyryp tastaıdy. Sondyqtan onyń ár leksıasyna 15—20 mınýt erte baryp otyratyn boldyq.

Bizdiń teatrdan Baýyrjan «Aqan seri», «Eńlik — Kebek», «Namys gvardıasyn» kórdi. Biraq spektáklden keıin eshqandaı taldaý, áńgime bolǵan joq. Jurt ony kezektesip, teatrdan keıin qolma-qol úıine qonaqqa áketip otyrdy. Keshki, túngi ýaqyttary shaqyrylýdan bosaǵan joq.

Leksıa oqyǵanda, keıbir qonaqtarda bolǵanda aıtqan sózderi, oılary, erlik tulǵasy esimde qaldy. Qazir Baýyrjan týraly sóz bola qalsa, men aldymen qyryq úsh-qyryq tórtinshi jylǵy Baýyrjandy kóz aldyma elestetemin. Baýyrjan sózdi óte taýyp sóıleıdi eken. Átten arasyna «vstaty» men «molchaty» kirip ketedi.

Óz basym sonysyn sóleketteý kórdim. Baýyrjandy eń alǵash kórgenim jaıynda esimdegiler osy ǵana.

Baýyrjan. Ym-m-m...

Avtor. Eki aı demalysyńyz bitkennen keıin Almatydan birden maıdanǵa qaıttyńyz ba, Baýke?

Baýyrjan. Eki aıdan asyńqyrap qaıttym. Jolda Jýalyǵa soqtym. Odan buryn, endi birer kúnde qaıtamyn dep ázirlenip júrgenimde bir kúni Sábıt:

— Áı, Baýyrjan, men bir bilmestik istep alyppyn, keshir, uıataı, uıat boldy, — dedi sol úıden tústik iship otyrǵanymyzda.

— Ne bop qaldy, Sáke?

— Biz búgin keshke qaraı Jambyl qarttyń aýylyna baryp keleıik. Jákeńniń aldyn kórip, sálem berip qaıtqanyń oryndy bolady.

— Jaraıdy.

Sol kúni keshke Uzynaǵashqa bardyq. Jambyldyń úıine kirip, bir bólmesinde jantaıyp jatqan judyryqtaı aqsaqalǵa sálem berdik.

— Táte, baıaǵy Ǵazireti Ǵalı sıaqty, maıdanda jaýdy jaıpap júrgen Baýyrjan degen batyr balańyz osy, — dedi Sábıt Jambyldyń qulaǵyna daýystap. — Talaı nemisti qyryp salǵan naǵyz erdiń eri.

Soǵystan kelip edi, endi soǵysyna qaıta ketkeli jatyr. Sizge sálem berip, batańyzdy alyp ketemin dep keldi.

Jambyl meniń betime syǵyraıa qarady. Onyń synap otyrǵanyn baıqap, men de qabaǵymdy túıip, oǵan ejireıe qaldym. Sodan soń Jambyl Sábıtke qaraı moınyn burdy da:

— Myna qyzyńdy... túsi tym sýyq eken, batyr bolsa bolar! — dedi.

Sábıt oǵan qarq bolyp kúlip jatyr. Mende ún joq. Jambyl kúlmesten maǵan qaıta qarady.

— Batyr bolsań sen Ótegen men Suranshydan kúshtimisiń, sony aıtshy, — dedi.

Men oılanbastan jaýap berdim.

— Ótegen qaptap kele jatqan órt sıaqty da, Suranshy sarqyrap aqqan sý sıaqty batyr bolatyn. Dúnıede ot pen sýdan kúshti joq. Men ol ekeýiniń eshqaısysyna da par kele almaımyn. Men — ottyń ushqyny, sýdyń tamshysy ǵanamyn, Jáke, — dedim.

Jákeńniń óleńinde ózi aıtatyn «borǵa malǵan» saqaly shoshań-shoshań etip qaldy. Ol atamyzdyń kúlgeni eken. Endi kózi shyradaı jaınap, jyly ushqyn shashyp, taǵy da Sábıtke qarady.

— Áı, Balýan, mynaýyńnyń túrinde ǵana emes, tilinde de birdeńe bar eken, qonyńdar, — dedi. Jákeń Sábıtti mol denesine baılanysty ylǵı osylaı, Balýan Sholaq dep ataıdy eken. Jambyl «Balýan Sholaq!» dese, Sábıt: «Aý, táte» dep jaýap beredi.

Biz jaıǵasa bastadyq. Syrt kıimderimizdi sheshinip jatqanymyzda shaldyń saqaly, sý betine sekirgen aq qaırandaı bolyp, bir jarq ete qalǵan edi. Endi jaılanyp otyra bergenimizde aı múıizdi aq qoshqardyń ústine salt mingen bireý, shabýylǵa shyǵatyn kavalerıseı ekpindetip kelip, tabaldyryq aldyna toqtaı qaldy da:

— Áýmın, — dep alaqanyn jaıdy.

Maldas quryp otyrǵan Jákeń moınyn burdy da:

— Áı, Balýan Sholaq, óziń jasaýshy ma ediń, álde batyryń berýshi me edi batany? — dedi.

— Oıbaı, táte, ózińiz jasańyz, — dedi Sábıt.

Jambyl alaqanyn jaıdy da:

Batyrdyń joly bolsyn!

Samsaǵan qoly bolsyn!

Túsi de sýyq eken,

İsi de doly bolsyn, allaákpar! —

dep betin sıpady.

Aq qoshqar aýyz úıde soıylyp jatty. Bir kezde ishek-qaryn arshyǵan áıelderdiń de dybysy estile bastady. Olardyń ústine syrt jaqtan murnynan mińgirleı sóılep taǵy bireý keldi.

— Ekindide elge súıkimdi qonaq keledi deýshi edi. Bir kádirli qonaq kelgen-aý tegi... Oıbaı-aı, sharbysyn-aı aqtarylyp jatqan. Týra bir tegene maı túsipti ǵoı... Óı, mynalaryn Jákemniń eń syıly qonaqqa soıamyn dep júrgen aı múıizdi aq qoshqary ǵoı, qaraqtarym-aý. Kim kelgenin aıtsańdarshy ózderiń!..

Osylaı dep esikten tórtbaq deneli jalpaq bet bireý kirip keldi. Keldi de:

— Oı, aınalaıyn, júrgen jeri qut Sábıtimniń ózi eken ǵoı. Áıtpese Jákem aı múıizdi aq qoshqardy kimge soıýshy edi? Ózim de bilip edim-aý! — dep qos qoldap kelip Sábıttiń alaqanyn aldy. Sodan soń burylyp maǵan qarady da:

— Myna lıtenant jigit kim? — dedi Sábıtke. «Leıtenanttyń» da bir árpin qymqyryp jiberdi dep oıladym ishimnen.

— Oı, Ǵalı, qara bassyn seni, — dedi Sábıt. — Leıtenant emes, polkovnık Baýyrjan Momyshuly ǵoı.

— Oıbaı, qalqam, atyńa qanyqpyn. Tek mynaý juldyzǵa ǵana shorqaqpyn. Kelshi beri betińnen súıeıin, — dep betimnen súıdi. Sóıtsem ol Jambyldyń sol kezdegi ádebı hatshysy ataqty aqyn Ǵalı Ormanov eken.

Aýyl adamdary jınalyp, solarmen áńgimelesip, Jákeńniń soǵys, maıdan jaıyndaǵy ártúrli suraqtaryna jaýap berip, uzaq otyrdyq. Túnniń bir kezinde aldymyzǵa et keldi.

— Al, balýan, al ,batyr, sybaǵalaryńa qol sozyńdar, — dedi Jambyl tabaqty nusqap.

Sábıt pen Ǵalı etti sheńgeldep asaı bastady. Men tabaqqa qol sozbaı otyryp qaldym.

— Delbe bolǵan jylqydaı, myna qyz tabaǵyn neǵyp otyr et jemeı, — dedi Jambyl Sábıtke, saqalyn shoshań etkize, meni ıegimen nusqap.

— Áı, Baýyrjan, nege jemeısiń, bógip qalǵanbysyń! — dep Sábıt tabaqqa qaıtadan qol soza bastady.

— Jemeımin! — dedim men qatań únmen.

Sábıt tabaqtan qolyn tartyp alyp, meniń betime qarady.

— Áı, Baýyrjan, saǵan ne boldy? — dedi ol úni odan saıyn qarlyǵa shyǵyp.

— Men munda sybaǵa jeý úshin kelgenim joq, — dedim Sábıtke daýysymdy qattyraq shyǵaryp. — Sybaǵany nemisterdi jeńgennen keıin jeımin. Al munda uly Jambyldyń, soǵystaǵy bar soldattyń uly ákesiniń sarqytyn ishýge keldim. Ol úshin Jákeń anaý tuzdyqqa saqalyn batyryp urttasyn da, qalǵanyn tabaqtyń ústine quısyn...

Men etti sonda ǵana jeımin. Jáne barlyq soldattarǵa Jákeńniń sarqytyn ishkenimdi aıtyp baramyn!

— Áı, mynaýyń durys eken! — dep Sábıt qarqyldap kep kúldi. Sodan keıin Jambyldyń qulaǵyna eńkeıip, meniń sózderimniń birin qaldyrmaı aıtyp berdi.

— Bul qyztalaqtyń munysy da jón eken, — dep Jambyl basyn ızep, anadaı turǵan tuzdyqqa qaraı qolyn sozdy. — Biraq saqalymdy batyratyn men sýǵa eńkeıgen teke emespin, murtymdy tıgizeıin. Myna batyryńa túsindirip aıt.

Jákeń osylaı dep Sábıtke qarap, qutyńdap ıek qaqty. Qart aqynnyń bul tapqyrlyǵyna biz qyran kúlkige battyq.

Sóıtip Jákeńniń júzin kórip, qolynan dám tatyp, tórinde jatyp, qonaq bolyp attandym. Erteńinde poezǵa minip, maıdanǵa qaraı bet túzedim.

Avtor. Siz Uzynaǵashtan attanyp ketken kúni Ǵalı aqyn ózińizge arnap «Polkovnık» degen óleń shyǵardy. Árıne, ony maıdanǵa attanarda Siz estı alǵan joqsyz. Bálkim, keıin de oqymaǵan bolarsyz.

Baýyrjan. Joq,

Avtor. Onda men ol óleńdi oqyp bereıin.

Baýyrjan. Oqyǵyn.

Avtor.

Keńesip kóp otyrdym polkovnıkpen.

Buldyrap eske tústi ótken-ketken.

Qadalyp qabaǵyna kóp qaradym,

Turǵandaı turpatynda qazaq bitken.

Birde tik, birde synyq, birde qatty,

Jaıdary kóńili tússe mahabbatty.

Jalǵannyń jazy, qysy qabaǵynda,

Batyryn kim súımesin bul symbatty!

Tarynsa tabıǵaty bir-aq ýys,

Etkendeı tal boıynan ańǵardym kúsh.

Tik ósken týǵan jerge qara emendeı.

Halqymnyń qalaǵany sondaı týys!

Qoshtastym qurmet etip polkovnıkpen,

Qazaqtyń bir ulysyń úmit etken.

«Baýyrjan!» dese barlyq úlken-kishi,

Eleńdep qulaq túrip, kózin tikken.

Baýyrjan. Raqmet. Almatydan qaıttym dedim ǵoı. Jolda Jýalyǵa soǵyp, Momynqul kókemniń ornyna quran oqytyp attandym.

IV

Avtor. Sizdiń týǵan jerińizdi kórip qaıtý úshin jetpis úshinshi jyldyń ıanvarynda men de Jýalyǵa bardym, Baýke. Momynqul kókeńizdiń balasy Ábdilda aýylda joq eken. Býrnyıdyń basynan Átin, Raqymjan Orynbaevtar degen týystaryńyzdy taptyryp aldym. Átindi Siz ertip aparyp, otyz tórtinshi jyly Shymkenttegi ózińiz oqyǵan qazirgi Sypataev atyndaǵy mektepke túsirgen ekensiz. Átin men Raqymjan ekeýi kezektesip otyryp, maǵan Siz týraly este qalǵandaryn aıtyp berdi.

Baýyrjan. Qandaı?

Avtor. Qyryq tórtinshi jyldyń basynda, Almatydan soǵysqa qaıtyp bara jatqan jolynda Baýyrjan kókem aýylǵa keldi, — dedi Raqymjan. — Baýyrjan kókem keler aldynda aýdannan atty kisiler kelip, kókemniń keletinin habarlady. Qaıtys bolǵan Momynqul atamnyń úıinde qoı soıylyp, baýyrsaq pisirilip jatty. Kókemder Býrnyıdan shyǵardyń aldynda aýyldaǵy erkek kindikti degenderdiń bárin Momynqul atamnyń úıiniń qasyna shaqyrdy. Soǵystan kelgen 3 - 4 múgedek, on-on úsh jastaǵy on shaqty aýyl balalary — barlyǵymyz on bes shaqty erkek jınaldyq. Balalardyń qolyna bir-bir taıaq ustatyp, Momynqul atamnyń úıin jaǵalaı syrtqa qoıǵyzdy da, soǵystan kelgen aǵalar kelgen kisilerdiń attaryn ustaıtyn bolyp, soǵan ázirlenip turdy. Áıelder jınalyp ishte otyrdy. Bir kezde 5 - 6 salt atty shyǵyp, «Oı, baýyrymdap!» aýylǵa qaraı shapty. Aldymen Baýyrjan kókem keldi. Syrtta turǵan bárimizben kórisip ishke kirdi.

Baýyrjan kókem ne istese, basqalar da sony istep jatty. İshterinde bir orys kisi bar eken. Ol da bizben qushaqtasyp jatqanda men kúlip jiberdim.

Birazdan keıin Baýyrjan kókem syrtqa shyǵyp, taıaqqa súıenip turǵan bizge keldi de:

— Qaraqtarym, taıaqtaryńdy tastap, endi oınaı berińder, — dedi.

Biz qýanyp kettik. Taıaqtarymyzdy tastaı sala, birimizdi birimiz ıtere topyrlap úıge kirdik. Kelgen kisiler tór aldynda, qaptaǵan aýyl áıelderiniń ortasynda otyr eken. Esikten kire bere Baýyrjan kókemniń sóılep otyrǵanyn estip, jym bola qaldyq. Baýyrjan kókem úı ishindegilermen kórisip bolyp, endi maıdannan kelgenderge kóńil aıtyp otyr eken.

— Aıýbaı, — dedi ol solardyń birine qaraı burylyp, — Otan soǵysynda sen de bir aıaǵyńnan aırylypsyń. Aıaǵyńnyń art jaqsylyǵyn bersin, baýyrym. Aýyldyń nardaı traktorıst azamaty ediń. Endi mine aqsaq bop shoqańdap qalǵanyńdy kórgende ishim ýdaı ashydy. Jaraıdy, moıyma. Birimiz aıaǵymyzdy, birimiz qolymyzdy bersek te, birimiz janymyzdy qısaq ta, Otandy aman saqtap qalsaq boldy ǵoı. Saqtalady Otan! Bárińniń de jaqyndaryń jaýdy jeńip keledi. Biraq kimniń qandaı kúıde keletinin bilmeımin.

— Ras.

— Ras.

— Aıtqanyń kelsin!

— Qandaı bop kelse de keýdesinde qur jany bolsa boldy, — desip áıelder dabyrlasyp ketti.

Baýyrjan. Al, Átin ne aıtty?

Avtor. Átin Sizden segiz jas kishi eken. Ol kisi erterek kezden bir detal aıtyp berdi. Siz aýatkomde sekretar bop júrgen ýaqytta satýshy bop júrgen Ystyqulov Ospan degen aǵaıyndaryńyz isti bolyp, sasqanynan Sizge barypty.

— Meni sottaıtyn boldy, kómektes, — depti Ospan Sizge.

— Nege sottaıdy? — dep surapsyz Siz.

— Aqsha kem deıdi.

— Qaıda ketti?

— Birsypyrasyn jaratyp qoıyp edim.

— Onda maǵan aqyldastyń ba?

— Joq.

— Endeshe meniń saǵan beretin kómegim joq, — dep Siz týysyńyzdy kabınetten qýyp jibergen ekensiz.

Átin osyny aıtty.

Baýyrjan. Á, ol oqıǵa meniń esimnen shyǵyp ketken eken.

Avtor. Sodan keıin men shana jektirip, Sizdiń eski aýyldyń jurtyna bardym. Qar qalyń bop túsedi eken. Par at ombylap, áreń jettik. Ár jerlerden burqyraǵan bý shyǵyp jatty. Ol Myńbulaq, Keńbulaq, Ádilbulaq, Momyshbulaq degen qysta qatpaıtyn jyly bulaqtar eken. Sol bulaqtardan bastalatyn keń jazyq Aqsaı, Kóksaı, Tobyshaqty saıy deıtin saılarmen ushtasyp qyrǵyz Alataýyna tireledi eken. Qyrǵyz Alataýynyń Manas shoqysy únemi men mundalap, kóz aldynda turady. Ejelden Manas shoqysynyń ar jaǵyn qyrǵyzdar, ber jaǵyn qazaqtar jaılaıtyn bolsa kerek. Soǵystyń aýyr jyldarynda bul eki el osy saılar arqyly jalǵasyp, bir-birine azyq-túlik jaǵynan úzbeı kómektesip otyrypty.

Osy úlken jazyqta soǵystan buryn «Talapty», «Qaırat», «Oraq-Balǵa» degen shaǵyn-shaǵyn kolhozdar bolypty. Qazir ol kolhozdardyń orny úlken qoryqqa aınaldyrylyp, Karl Marks atyndaǵy sovhozǵa qaraıtyn bolypty.

Biz Momyshbulaqtyń basyna keldik. Átin men Raqymjan qatar salynǵan Momysh pen Momynqul úıleriniń ornyn kórsetti. Men olarǵa:

— Baýkeń otyz úshinshi jyly alǵash áskerden qaıtqanda borandy kúni keshte osy úıdiń terezesine kelgen. Qart áke balasyn tanyp, qońyltaıaq etikti aıaǵyna suǵa salyp, qoraǵa júgirip shyǵyp esik ashqan. Qart áke qaqaǵan aıazǵa qaramastan balasyn baýyryna basyp, emirene qushaqtap turyp qalǵan. Sol kezde myna úıge habar jetip, Baýkeńniń Momynqul kókesi men Saragúl jeńgesi birin-biri jetekteı júgirip, osy úıge kelgen, — dedim.

— Ras. Siz solaı dep jazdyńyz. Biz ony «Juldyz» ben «Jalynnan» oqydyq, — dedi Átin men Raqymjan qabattasa sóılep. — Mine, bul sol úılerdiń orny.

— Momysh atam bulaǵynyń basy jaıqalǵan tal bolýshy edi, — dedi Raqymjan sodan soń. — Sonyń bárin, jaryqtyq, erinbeı-jalyqpaı jalǵyz ózi otyrǵyzǵan eken. Biz, kishkentaı balalar júgirip kelip:

— Ata, at bershi, — deýshi edik.

— Qandaıy kerek: jorǵasy ma, júırigi me? — deýshi edi atam kúlip.

Birimiz «jorǵasyn», birimiz «júırigin» suraıtynbyz. Atam bizge bir-bir shybyq kesip beretin. Momysh atam meniń toǵyz jasymda dúnıeden qaıtty. Ol kisiniń bizge uryspaı, bir-bir at mingizip jiberetinin osy kúnge deıin umytpaımyn. Sol taldyń bárin jurt soǵys kezinde kúrekke sapqa, otynǵa kesip áketti...

Sizdiń týyp, ósken, balalyq shaǵyńyzdy ótkergen jerdi kórip, men qatty qýanyp edim, Baýke. Biraq sol kúni boıyma sýyq tıgizip alyppyn. Qatty aýyryp, erteńinde Shymkent aýrýhanasyna tústim. Onda on bes kún jatyp, Almatyǵa keldim. Úıge kelgen soń dáriger taǵyda bir aı qozǵaltpastan jáne jatqyzyp qoıdy.

Baýyrjan. Óı, sen óziń meniń aýylyma baramyn dep beınet kórip, qınalyp qalǵan ekensiń ǵoı. Nege aıtpadyń buryn?

Avtor. Onyń nesin aıtamyn. Jalǵyz bir jolǵy aýyrǵan ǵana emes, Sizben sóılesemin dep, aýyrǵannan kem qınalmaǵan kúnder de boldy ǵoı, Baýke. Qınalmasań — kitap týa ma?

Baýyrjan. Ol senin jumysyń.

Avtor. Al, Baýke, endi Jýalydan shyǵyp, soǵysqa qaraı bet qoımaısyz ba?

Baýyrjan. Qoıdym. Jolda Moskvaǵa soǵyp, Otan Qorǵaý Komısarıatyna kirsem, meniń K. E. Voroshılov atyndaǵy Joǵary áskerı akademıanyń janyndaǵy «Vystrel» dep atalatyn bilim jetildirý kýrsyna qabyldanǵanym týraly buıryq shyqqan eken. Beıbit kezde merzimi bir jyldyq bul kýrstyń oqýy soǵys kezinde alty aıǵa qysqartylǵan bolatyn. Oqý 3 maıda bastalady eken. Oǵan deıin men GÝK-tyń qaramaǵynda qalyp, sonda bir aı qyzmet istedim.

Avtor. GÝK degenińiz ne, Baýke?

Baýyrjan. Kadrlar bas basqarmasy, Qorǵanys mınıstrligine qaraıdy. Maıdyń 3-nen oktábrdiń 23-ine deıin sol kýrsta oqydym. Onda qalaı oqyp, ne bitirgenimdi myna dokýmentten oqyp, kerek bolsa kóshirip al. Sen ylǵı meni sóılete bergenshe, dokýmentterge sóz berseńshi. Dokýmentter de men ǵoı.

V

Baýkeń osylaı dep temeki tartýǵa ketti. Men asyqpaı otyryp, ol kisi bergen dokýmentti túgeldeı kóshirip aldym.

«K. E. Voroshılov atyndaǵy Joǵary Áskerı Akademıanyń bilim jetildirý kýrsynyń tyńdaýshysy polkovnık Momyshuly Baýyrjanǵa

1944 jyldyń maıynan oktábrine deıinge ýaqytqa

ANYQTAMA

Jalpy jáne áskerı bilimi jetkilikti. Ásker túrleriniń taktıka-tehnıkalyq qasıetterin bilýi oıdaǵydaı jáne bul jónindegi emtıhandy tolyq qanaǵattanarlyq etip tapsyrdy.

Jaǵdaıdy durys baǵalaı biledi, jaǵdaıǵa sáıkes tıanaqty qorytyndy jasaı alady. Kóbinese durys sheshim qabyldaıdy jáne qabyldaǵan sheshimin naqpa-naq ári aıqyn etip aıtyp bere alady. Basqarý, birlese qımyldaý jáne jabdyqtaý máselelerin barynsha jetkilikti biledi. Taktıkalyq mindetterdi sheshý qabiletine jaqsy baǵalar qoıyldy. Shtab dokýmentterin toltyrýdy birshama biledi. Qaısarlyq qabileti bar. Sabaqqa uqypty. Tártipti, ustamdy. Dıvızıa komandıriniń orynbasary qyzmetine taǵaıyndaýǵa bolady.

23. 10. 1944 j. Kýrs bastyǵy

general-maıor Jamaıtıs.

Kelisemin.

Akademıa bastyǵynyń orynbasary general-leıtenant Mordvınov.

25 oktábr 1944 j.»

Baýyrjan. Endi myna dokýmentti oqy.

Avtor. Munda bylaı dep jazylypty, Baýke:

KÝÁLİK

Bul kýálik polkovnık Momyshuly Baýyrjanǵa berildi. Sebebi ol 1944 jyly oktábrde K. E. Voroshılov atyndaǵy Joǵary Áskerı Akademıa janyndaǵy bilim jetildirý kýrsyn jaqsy degen baǵamen bitirip shyqty.

Negiz: NKO GÝK-tyń 1944 jylǵy 28 oktábrdegi № 03582 buıryǵy.

Akademıa bastyǵynyń orynbasary general-leıtenant V. Mordvınov.

Oqý bóliminin bastyǵy general-maıor N. Beláev».

Aıaǵyna akademıanyń móri basylypty. Shtempilde: «1944 j. 3 noıabr, № 7/25» degen belgi bar. Baýyrjan. Uqtyń ba?

Avtor. Uqtym. Akademıa Sizdi dıvızıa komandıriniń orynbasary etip joǵarylatýǵa bolady dedi.

Baýyrjan. Endeshe men sodan keıin İ-Baltyq maıdany Soǵys Sovetiniń qaramaǵyna keldim de, dıvızıa komandıri bolyp taǵaıyndaldym. Ony meniń «Juldyzda» jarıalaǵan «Ómirimniń bir salasy» degen esteligimnen oqyp alǵyn.

Avtor. Ol esteligińizdi men alyp keldim, Baýke. Sony óz aýzyńyzdan maǵan aıtyp berseńiz qaıtedi? Baýyrjan. Nemene, saýatyn jetpeı me? Avtor. Áńgime onda emes, Baýke. Onyń keıbir jerlerin óz aýyzyńyzdan anyqtap alaıyn dep edim... Minekı jýrnal.

Men Baýyrjanǵa jýrnaldy usyndym. Ol maǵan murty jybyrlap, tesireıe qarady da, jýrnaldy alyp, oń jaǵyna tastaı saldy. Sodan keıin onda jazylǵannyń mazmunyn aýyzsha baıandaı bastady.

VI

Avtor. Endi ári qaraı aıta berińiz.

Baýyrjan. Bir kúni meni kútpegen jerden maıdannyń shtabyna shaqyrtty. Ol kezde maıdannyń komandashasy armıa generaly Ivan Hrıstoforovıch Bagramán bolatyn. 6-shy armıanyń komandashasy general-polkovnık Ivan Mıhaılovıch Chıstákov edi.

Men kirgende Chıstákovtyń qasynda avıasıanyń bir marshaly otyr eken.

— Eń aldymen tamaqtanyp alaıyq, sodan soń men maıdan komandashasyna tanystyramyn, — dedi general-polkovnık Chıstákov salǵan jerden. Jasyratyn eshteńe joq, júz gramnan tastap alyp, tamaqqa kiristik. Sol kezde maıdanda úlken shaıqas bolyp jatyr eken. Shaıqasqa Joǵarǵy Komandovanıe Stavkasynyń ókili bolyp Sovet Odaǵynyń Marshaly Vasılevskıı kelipti. Ara qazy retinde Sovet Odaǵynyń Marshaly Jýkov ta kelgen eken. Jýkovty soǵystan buryn, Erekshe Kıev áskerı okrýgynda qyzmette bolǵan kezimde birer ret alystan kórgenmin. Al Vasılevskıı buryn kórmegen kisim bolatyn.

As ústindegi áńgimesin tez aıaqtap, Chıstákov ornynan turdy.

— Al men kettim.

Shaıqastyń sáti túspeı jatqan kez edi. Soǵan eldiń bári qatýly. Birsypyra ýaqyt ótti. Men ózimdi ishke shaqyrǵan buıryq kútip otyrmyn.

Avtor. Sol kútip otyrǵan kezińizde ne oıladyńyz, Baýke?

Baýyrjan. Maıdan qolbasshysy týraly ózimniń biletinimdi Chıstákovtyń general Bagramán týraly aıtqandaryn esime aldym. Bagramán buryn da kórgen kisim ǵoı. Soǵystan buryn, Qıyr Shyǵystan Erekshe Kıev áskerı okrýgynyń qaramaǵyna qyzmetke kelgende polkovnık Bagramánniń qabyldaýynda bolǵanmyn. Endi general Bagramánniń qabyldaýyna kelip turmyn. Odan beri birsypyra ýaqyt ótti. Bagramán bul ýaqyt ishinde elimizdiń kórnekti qolbasylarynyń qataryna qosyldy. Bul shtabta otyryp ósken general emes, ot pen órttiń ishinde júrip, óziniń batyldyǵymen, batyrlyǵymen órlegen óren bolatyn.

Men buryn Bagramánniń qaramaǵynda soǵysta bolǵanym joq. Sondyqtan ony jaqynnan jaqsy bilmeıtinmin. Biraq general Chıstákov onyń adamgershilik qasıetteri, ınısıatıvany baǵalaı biletindigi, qol astyndaǵy adamdarǵa senimmen qaraıtyndyǵy jaıynda jyly-jyly lebizder aıtqan. Komandashy men komandary arasynda Elgava oqıǵasynan keıin ózgeshe bir syılastyq sezim arnaǵanyn da ańǵarǵanmyn. Ol oqıǵa bylaı bolǵan eken.

Ótken avgýst pen sentábrdiń alǵashqy jartysynda fashıser óz kúshterin qaıta toptap, Elgavaǵa qaraı sel bolyp lap qoıǵan. Sóıtip olardyń maıdan shebin buzyp ketý qaýpi týǵan. İ Baltyq maıdanynyń basshylary bul jaıdy qalaı toqtatýdyń qamyn oılap, qatty tolǵana bastaǵan. Osy kezde Daýgavpıls baǵytynda turǵan 6-shy gvardıalyq armıanyń komandashysy general Chıstákov general Bagramánǵa telefon soǵyp, óz armıasynyń baǵytyndaǵy jaýdyń jaıbaraqat ekendigin, ázirge qozǵala qoıatyn nıeti joqtyǵyn baıandaı kelip, bylaı deıdi:

— Joldas komandashy, meniń ýchastogymdy sol jaq kórshiniń kúshimen tyǵyndap, meniń armıamdy Elgava túbine jumsaýyńyzǵa bolar edi... dep oılaımyn. Ol jaqta óte qıyn bolyp jatyr ǵoı.

— Olaı etýge bolady, — deıdi Bagramán sál oılanǵannan keıin. — Biraq Daýgavpıls baǵytynyń jaýapkershiligi sizdiń moınyńyzdan alynbaıdy.

— Munda bir korpýsymdy qaldyramyn, bul baǵytqa da jaýap beremin, joldas komandashy.

— Sonda siz qarsyńyzda jatqan dushpanǵa armıanyń alǵy shepten shyqqanyn sezdirmeı, qaıda baratynyńyzdy baıqatpaı kete alasyz ba, jolda ony eshkimniń kózine túsirmeı, tyǵyz túrde Elgava túbine jetkize alasyz ba?

— Jetkizemiz, joldas komandashy.

Bul Chıstákov tarapynan jasalǵan asa batyl ári óte jaýapty usynys edi. Chıstákov Bagramánǵa bergen ýádesin múltiksiz oryndap jaýyp turǵan jaýynǵa, jerdiń mıdaı batpaǵyna qaramastan armıasyn úsh kúnniń ishinde 150 kılometr jerdegi Elgava aýdanyna jetkizip úlgiredi. Armıa kelip ornalasa sala jaýdyń 150 tanki, 60 ózdiginen júretin zeńbirek, 50 bronetransporterimen shaıqasqa túsedi. Sóıtip general Ia. G. Kreızerdiń 51shi armıasymen qanattasa shóp qurǵan general I. M. Chıstákovtyń 6-shy gvardıalyq armıasy dushpannyń qıan-keski shabýyldaryn toıtaryp, 1-Baltyq maıdanynyń shebin buzdyrmaı saqtap qalady.

Bul áńgimeni Chıstákov baǵana as ústinde aıtqan edi. Sodan keıin ol ornynan turyp:

— Demek, Ivan Hrıstoforovıch meniń ózin uıatqa qaldyrmaıtynyma senedi. Seni maǵan komandır etip, bekitip beredi. — Al men kettim, — dep enip ketken bolatyn.

Men general Chıstákovtyń erligine, al Bagramánniń ol usynysty erlikpen qoldaı bilgen batyldyǵyna ishteı súısine otyryp, batyldy batyl, batyrdy batyr osylaı qoldaýy tıis qoı dep oılaǵanmyn.

Osyndaı ártúrli oılarmen otyrdym. Ózim 8-shi gvardıalyq dıvızıadan shyǵyp, 9-shy gvardıalyq dıvızıaǵa komandır bolǵaly kelip otyrǵanymdy da oıladym.

Bir kezde esikten general-polkovnık Chıstákov kórindi de:

— Joldas polkovnık, kelińiz, — dep meni shaqyrdy.

İshke kirdim. Jasy áli elýge jetpegen armıa generaly Bagramán qasqa basy jaltyrap, tór jaqtaǵy stolda otyr eken. Aldyndaǵy papkaǵa zer sala úńilip qalypty. Tegi meniń lıchnoe delomdy kórip otyrǵan bolar dep oıladym. Bagramán ıyqtanyp, burynǵy polkovnık kezindegisinen sál tolysa túskendeı bop kórindi.

On jaqtaǵy uzyn stolda eki marshal qatar otyr. Olar aldaryndaǵy kishi kartaǵa úńilip, odan keıin keń bólmeniń bir jaq qabyrǵasyn túgeldeı jaýyp turǵan úlken topografıalyq kartaǵa qarap oılana kezek kóz salyp qoıady.

Burynǵy komandasham bolǵandyqtan ba, meniń nazarym birden Jýkovke aýdy. Jýkov maǵan burynǵy qalpynan kóp ózgermegen tárizdendi. Bul da elýge taqaǵan kisi. Biraq túr-tulǵasynan eshqandaı egdelik sezilmeıdi.

Kartadan bas kóterýi, moıyn burysy shıraqtyq pen shapshańdyq tanytady. Al Vasılevskıı bolsa, quryshtan quıylǵandaı bolyp, nyq otyr.

— Joldas marshal, maıdan komandashasymen tildesýge ruqsat etińiz, — dep general-polkovnık Chıstákov marshal Vasılevskııge buryldy. Vasılevskııdi óte mádenıetti adam dep estıtinmin, Chıstákovke jaıdary qarap, sypaıy izet bildirdi.

— Tildesińiz, tildesińiz, — dedi.

Chıstákov denesin maıdan komandashasyna qaraı burdy.

— Joldas maıdan komandashasy, sizge polkovnık Momyshulyn tanystyrýǵa ruqsat etińiz, — dedi ol Bagramánǵa.

Bagramán qaǵazǵa qarap otyrǵan kúıi basyn ızedi. «Ózim de oqyp jatyrmyn» degendeı ıshara bildirdi.

— Polkovnıktiń famılıasy qalaı dedińiz? — dedi Jýkov Chıstákovke qaraı eńserile burylyp.

— Mo-mysh-uly, — dep Chıstákov meniń famılıamdy býynǵa bólip, anyqtaı aıtty. — Baýyrjan Momyshuly, joldas marshal.

— Estigen sıaqtymyn, — dep Jýkov sál oılanǵandaı boldy.

— Dál aıtasyz, joldas marshal, — dedi Chıstákov áldeneni tezirek aıtyp qalýǵa tyrysqandaı asyǵa sóılep. — Joldas Momyshuly ótken jyly «Znamá» jýrnalynda basylǵan Panfılovshylar týraly kitaptyń qaharmany. Onda batalón komandıri, aǵa leıtenant kezi baıandalǵan. Qazir polkovnık.

— Kórip turmyn polkovnık ekenin, — dedi Jýkov ornynan turyp. — Men polkovnık soǵystyń qaharmany ma desem, kitaptyń qaharmany ma edi?

Jýkovtyń bul sózinen onyń ne quptaǵanyn, ne kinálaǵanyn túsiný qıyn edi. Árıne, men kinálaý dep túsindim.

— Ekeýi de, joldas marshal, — dep buǵan da Chıstákov jaýap berdi.

Jýkov Vasılevskıı otyrǵan stol men Bagramán otyrǵan stoldyń arasynda ersili-qarsyly júre bastady. Marshaldyń jańaǵy ne quptaý, ne kinálaý ekeni belgisiz suraǵyna ózim jaýap berýdi jón kórdim.

— Joldas marshal, bir aýyz jaýap berýge ruqsat etińiz, — dedim Jýkov Vasılevskııdiń stolynan keri burylyp, Bagramán stolyna qaraı aıańdaǵan kezde, naızadaı tik turǵan qalpymda.

Jýkov toqtaı qalyp, meniń betime tike qarady. Meniń boıym marshaldyń boıynan bıikteý eken. Ol sál ıegin kóterdi de:

— Ruqsat, aıt, — dedi.

— Soǵystyń da, kitaptyń da qaharmany bolaıyn dep oılaǵan joq edim, joldas marshal. Otanymyzdyń basyna túsken tarıhı jaǵdaı májbúr etti. Aldymen soǵys, sodan soń baryp «Soǵys jáne beıbitshilik» bolǵany jón de shyǵar. Olaı bolmaǵanyna men emes, soǵystan qalmaı sherý tartyp kele jatqan ádebıet kináli.

Osylaı dep Jýkovke basymdy ıdim.

Jýkov «qaraı gór» degendeı, basyn shaıqady da, qaıtadan júrip ketti. Maǵan jaýap bergen joq.

— Georgıı Konstantınovıch, — dedi Bagramán ornynan turyp, Jýkovke buryla, — Kavkaz halyqtarynda «qyrannyń shamasy shańqyldaǵan úninen tanylady» degen maqal bar. Polkovnıktiń ushqan uıasy bizdiń Erekshe Kıev áskerı okrýgy eken.

— Qashan? — dep Jýkov maǵan ıek qaqty.

— Siz komandashy bop turǵan kezde, joldas marshal, 1940 - 41 jyldary, soǵysqa deıin.

— Qaı dıvızıada?

— 24-atqyshtar dıvızıasynyń 406-atqyshtar polkynda, Jıtomır qalasynda, joldas marshal.

Marshal sál oılanyp, áldenelerdi esine túsirgendeı boldy.

— Kim boldyńyz?

— Polk shtaby bastyǵynyń birinshi kómekshisi.

— Odan keıin?

— Odan keıin general Panfılovtyń dıvızıasynda batalón, polk komandıri boldym, joldas marshal.

— Polkovnıkti general Chıstákov bile me?

Jýkov Bagramán men Chıstákovke kezek kóz tastady.

— Bilemin, joldas marshal, — dedi Chıstákov alǵa umsynyp — Polkovnık Panfılov atyndaǵy 8-shi gvardıalyq dıvızıadaǵy meniń eń ójet, batyl, bilgir komandırlerimniń biri boldy.

— Polkovnık dıvızıaǵa laıyq dep senesiz be?

— Senemin, joldas marshal.

— Bilseńder, senseńder bekitpeısińder me? — dep jaılap qana aıtty da Jýkov keıin burylyp, Vasılevskııge qaraı aıańdady.

— Bekitýge týra keledi, — dep Bagramán qaıtadan ornyna otyra bastady.

— Polkovnık joldas, — dedi osy kezde marshal Vasılevskıı maǵan qaraı moıyn buryp, — Karta boıynsha biz bir operasıa júrgizip jatyrmyz. Kartaǵa jaqyndap, jaqsylap tyńdap alyńyz. Mine, jaý myna jerde. Onyń kúshi bizden basymyraqtaý, bári de kartada kórsetilgen. Onyń esesine bir korpýs rezervimiz bar. Mine. Biraq bul qashyǵyraqta jatyr. Áńgime osy korpýs jaıynda. Sizdiń pikirińiz qandaı? Jaǵdaıdy muqıat saraptap, óz oıyńyzdy aıtyńyz.

Men kartanyń aldynda biraz oılanyp turdym da:

— Baıandaýǵa ruqsat etińiz, — dep marshalǵa buryldym.

— Aıta berińiz, joldas polkovnık, — dep marshal qozǵala túsip, tyńdaýǵa yńǵaı bildirdi.

Jaǵdaıdyń bárin aıtyp boldym da;

— Menińshe osy korpýstan dáneńe shyqpaıdy, ony qozǵaýdyń keregi joq, — dedim.

— Nege? — dedi Bagramán sál alǵa umsynyp.

— Jer alys, qar qalyń jol aýyr, joldas komandashy. Korpýs bosqa ysyrap bolady. Onyń esesine...

— Biz onyń bárin de eseptedik qoı, polkovnık, — dep Bagramán basyn shaıqady.

Meniń pikirim komandashynyń oıymen úılespegenin sonda ǵana bildim. Al aıtylǵan sóz — atylǵan oq. Men qolbasylardyń buǵan deıin ózara pikir alysyp, jańaǵy korpýs týraly oılaryn sarapqa salyp otyrǵanyn bilgenim joq. Biraq bilsem de, men kimniń aldynda bolsa da, tek qana óz oıymdy aıtar edim.

— Joldas komandashy, men marshalǵa polkovnıktiń pikirin ǵana baıandap turmyn, — dedim sál basymdy ıip. Osy arada Bagramánnyń da óz pikirinen qaıtpaıtyn qaısarlyǵy oıyma sap ete qaldy. Sony tilge tıek etýge tyrystym.— Eger, men jańylmasam, II gvardıalyq armıanyń komandashysy general Bagramán da Kýrsk shaıqasy aldynda Batys maıdany men Bránsk maıdanynyń eki birdeı komandashasynyń pikirimen kelispeı, óz josparyn Stavka aldynda dáleldep, qabyldattyrǵan joq pa edi?

Ol oqıǵa bylaı bolatyn. Kýrsk shaıqasyna ázirlik júrip jatqan. Batys maıdanynyń qaramaǵyndaǵy general Bagramánniń armıasy men Bránsk maıdanyndaǵy general Belovtyń armıasy jaýdyń Orel tobyna qatarlasa soqqy jasap, odan keıin shyrqap ilgeri ketýi kerek.

Bul joba Bagramánǵa unamady. Ol qanattas eki armıa birden shyrqap ilgeri ketpeı, aldymen Oreldyń soltústik jelkesindegi jaýdyń shaǵyndaý tobyn qorshaýǵa alyp, qurytýy kerek degen qorytyndyǵa keldi. Sonda jaýdyń qorǵanys shebi edáýir úńireıip qalady. Ol qýysty biteý nemisterge ońaıǵa túspeıdi.

Batys maıdanynyń komandashysy general Sokolovskıı de, Bránsk maıdanynyń komandashasy general Reıter de Bagramánniń josparyn qabyldamady.

Shaıqas bastalardan buryn Bas shtabta májilis ótti. Oǵan maıdandar men armıalardyń komandashalary shaqyryldy. General Bagramán óz josparyn munda da aıtady. Komandashylar munda da oǵan qarsy shyǵady. Odan keıin Stavka májilisi bolyp, onda Orel operasıasynyń jospary bekitilmek bolady. Maıdan komandashylarynyń operasıaǵa baılanysty oılaryn aıtyp, Bas shtab bastyǵynyń orynbasary A. Antonov baıandama jasaıdy. Májilisti Stalın basqarady. Bas qolbasshy eshqandaı eskertpe jasamaıdy. Tek maıdandardyń ózara baılanysy jaıynda birneshe suraq qana qoıady. Sóıtip májilis bitýge aınalady. Kartalar jınala bastaıdy. Osy kezde Stalın kenetten:.

— Bas shtabtyń sheshimine bárińiz de kelisesizder me? Bálkim, bul máselege qatysty basqasha usynystaryńyz bolar? — dep surady.

Sonda Bagramán ornynan turyp, óz josparyn aıtady. General Reıter taǵy da oǵan qarsy shyǵady. Stalın ekeýiniń de sózin tyńdap bolyp, Bagramánniń usynysyn oryndy dep tabady. Sóıtip onyń jobasy eshbir ózgerissiz qabyldanady.

Men osyǵan ıshara edim. Bagramán kúlimsiredi de: — Siz qatelesken joqsyz. Solaı bolǵany ras, — dep basyn ızedi. — Biraq men sizdiń oıyńyzdy uqtym, polkovnık, — komandashy maǵan zilsiz suq saýsaǵyn bezedi. — Bagramánniń óz pikiri bolsa, meniń de óz pikirim bar. Bagramán qyńyr bolsa, men de qyńyrmyn dep tursyz ǵoı.

— Tipti de olaı emes, joldas komandashy, — dedim men ıegimdi kóterip, — komandırdiń qaısarlyǵy, tabandylyǵy degen de termınder bar ǵoı...

— Joldas polkovnık, operasıany aıaqtańyz, — dedi marshal Vasılevskıı salmaqty únmen. — Sózińizdi jalǵastyryńyz.

Men alystaǵy korpýstyń kómeginsiz-aq jaqyndaǵy dıvızıalardyń manevri arqyly jaǵdaıdan shyǵý múmkindigin aıttym.

— Polkovnık joldasqa endi kimniń qandaı suraǵy bar? — dedi marshal Vasılevskıı men sózimdi aıaqtaǵannan keıin.

Baǵanadan beri eki qolyn artyna ustap, bólme ishinde ersili-qarsyly únsiz júrgen Jýkov alasa boıly shaǵyn denesin yqsham qozǵap, qasyma keldi.

— Sen maǵan renjip qaldyń ba? — dedi maǵan tike qarap.

— Polkovnıktiń marshalǵa renjýi aǵattyq bolady, — dedim men.

Marshal Jýkov ishek-silesi qata kúldi de, ıyǵymnan alaqanymen túıip jiberdi. Tegeýrini qatty eken. Shaıqalyp baryp, qaıta túzeldim.

— Eneńdi uraıyn, sen meni qatyrdyń, — dedi sodan soń.

Marshal Vasılevskıı ornynan qozǵala túsip:

— Joldas polkovnık, sizge ruqsat, bara berińiz, — dedi.

Men shyǵyp kettim. İshten habar kútip, aýyz bólmede biraz otyrdym. Qadirli komandashyny ókpeletip aldym-aý dep oıladym. Adamǵa jaqsy kóretinimdi jetkize almaıtyn orasholaqtyǵyma ókindim. Biraq jurttyń bári jaqsy kórgenin jalbaqtap bildirýge mindetti emes shyǵar dep ózimdi ózim jáne jubattym.

Biraq Bagramán kóńiline eshteńe almaǵan eken. Ony artynan bildim. Soǵystan keıin, maǵan Bas shtab akademıasyna oqýǵa barý týraly qaǵaz toltyrylǵanda Ivan Hrıstoforovıch: akademıaǵa sondaı polkovnıkterimizdi jiberýimiz kerek dep, birden qol qoıypty.

Sonymen birazdan keıin ishten Chıstákov shyqty. Ornymnan atyp turyp, birden qabaǵyna qaradym. Kóńildi eken.

— Sen 9-shy gvardıalyq dıvızıanyń komandıri bolyp taǵaıyndaldyń, — dedi ol birden. — Komandashy qol qoıdy. Eki marshal batasyn berdi. Quttyqtaımyn! — General-polkovnık qushyrlana qolymdy qysty. — Biraq, — dedi odan keıin túsin sýytyp, — úlkenderdiń aldynda baıqap sóıleý kerek, eneńdi uraıyn. Sen bastyqtarǵa jaqpaı qala ma dep janym murnymnyń ushyna keldi. Komandashymen atańnyń basyna sóz talastyrasyń ba? Áıteýir, ol kisi shamdanǵan joq. Áıtpese kúıip ketetin ediń. Uqtyń ba?

Men úndemedim. Úndemegenim: óter is ótti, ókingenmen paıda joq. General betime alara qarady da, endi daýsyn jumsarta sóıledi.

— İshten telefon soqtym. Qazir saǵan mashına keledi. Bar da dıvızıany qabylda jáne onyń ákesi bola bil. Dıvızıa qazir qatty shaıqas ústinde. Tez jet.

— Qup, joldas general, — dedim men oń qolymdy shekeme kóterip, — dıvızıany qabyldaýǵa jáne oǵan áke bolýǵa!

— Jónel.

Sóıtip men dıvızıa komandıri boldym.

Avtor. Raqmet, Baýke. Bul arada Sizdiń dıvızıa komandıri boldym degenińizge eshkim talasa almaıdy. Óıtkeni Siz onda Bagramán shtabynan 9-shy gvardıalyq dıvızıa komandıriniń orynbasarlyǵyna taǵaıyndalyp, biraq dıvızıa komandıriniń laýazymyn arqalap shyqtyńyz. Buıryqta solaı delingen: orynbasar bolyp taǵaıyndalsyn, komandırdiń mindetin atqarsyn dep kórsetilgen. Bul 1945 jyldyń 21 ıanvar bolatyn, Baýke.

Baýyrjan. Ras.

Avtor. Al Siz ózińizge júktelgen dıvızıa komandıri mindetin oıdaǵydaı atqarypsyz, Baýke. Ol týraly tıisti dokýment bar.

Baýyrjan. Qandaı?

Avtor. Mynadaı.

Gvardıa polkovnıgi Momyshuly Baýyrjandy 9-shy gvardıalyq qyzyltýly atqyshtar dıvızıasynyń komandıri laýazymyna bekitý týraly

USYNYS

Bul laýazymnyń mindetin 1945 jyldyń 25 ıanvarynan beri atqaryp keledi, batyl, ójet, taktıkalyq jaǵynan saýatty, urys ústinde áskerlerdiń ózara baılanysyn eptilikpen uıymdastyra biledi, urysty jaqsy basqarady, tártipti. Ózine de, ózgelerge de talap qoıǵysh baǵynyshtylarynyń arasynda abyroıly. Saıası oı-órisi keń. Moraldyq jaǵynan berik. Partıa isine berilgen.

Áskerlerge oıdaǵydaı basshylyǵy, Prıbaltıkadaǵy nemis grýppırovkasyn joıý jónindegi urystarda kórsetken erligi men batyrlyǵy, úshin Qyzyl Tý ordenimen nagradtaýǵa usynyldy.

Qorytyndy: atqaryp kele jatqan laýazymyna laıyq. Momyshulyn dıvızıa komandıri laýazymyna bekitý týraly usynys engizemin.

2-shi gvardıalyq atqyshtar korpýsynyń komandıri Sovet Odaǵynyń Batyry general-maıory Baksov.

8 mart 1945 j.»

Baýyrjan. Raqmet.

VII

Avtor. Osy usynysqa qosa berilgen jaýyngerlik minezdemege korpýs komandıri Baksovtan keıin ózderiniń rızalyqtaryn general-polkovnık Chıstákov pen armıa Soǵys Sovetiniń múshesi Sovet Odaǵynyń Batyry gvardıa general-maıory Abramov qol qoıǵan.

Ol ekeýinen tómenirek: «Dıvızıa komandıri laýazymyna laıyq» dep jazyp 2-shi Baltyq maıdanynyń komandashysy Sovet Odaǵynyń Marshaly Govorov pen Soǵys Sovetiniń múshesi general-leıtenant V. Bogatkın degen kisi qol qoıypty.

Mine osydan keıin Sizge AG-00 001 serıaly № 52 374 kýálik berildi. Ol kýálikte Qorǵanys Halyq Komısarynyń 1945 Jylǵy 28 marttaǵy 0115 sandy buıryǵy boıynsha Sizdiń shtatty laýazymyńyz 9-shy gvardıalyq Qyzyltýly atqyshtar dıvızıasynyń komandıri ekendigi kórsetilgen. Sonymen birge «Moskvany qorǵaǵany úshin» medalymen, Qyzyl Tý ordenimen nagradtalǵanyńyz, Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Jýaly aýdanynda týǵanyńyz, áıelińizdiń aty-jóni Muqanova Jamal jáne Baqytjan degen ulyńyz ben Sholpan degen qyzyńyz bar ekendigi aıtylǵan. «Kýálik ıesiniń óz qoly» degen jerge «B. Momyshuly» dep latyn áripterimen qol qoıypsyz. Bir qyzyq jeri Siz óz kýálikterińizdiń bárine de osylaı latynsha qol qoıyp otyrǵansyz. Bul dokýmenttiń birinshi betine de, sońǵy betine de 2-shi gvardıalyq atqyshtar korpýsynyń komandıri Sovet Odaǵynyń Batyry general-maıor Baksov qol qoıǵan. Mende bul kýáliktiń de foto kóshirmesi bar. Osy ras pa, Baýke?

Baýyrjan. Ras.

Avtor. Osy arada taǵy bir anyqtap alatyn másele bop tur, Baýke.

Baýyrjan. Qandaı?

Avtor. Jańylmasam Sizdiń qyzmet tizimderińizdiń birinen qyryq tórtinshi jyldyń aıaǵynda, akademıanyń alty aılyq kýrsyn bitirgennen keıin, 2-shi Baltyq maıdanynyń qaramaǵyna jiberildi degendi kózim shalǵan sıaqty edi. Ol kezde 2-shi Baltyq maıdanynyń komandashysy A. I. Eremenko bolatyn. Sonda Siz qalaı 1-Baltyq maıdanynyń komandashysy Bagramánnyń shtabynan, Vasılevskıı men Jýkovtyń ortasynan bir-aq shyqtyńyz?

Álde general-polkovnık Chıstákov Sizdiń 2-shi Baltyq maıdanynyń rezervinde jatqanyńyzdy bilip, Sizge sengendikten, basshylyq orny bos turǵan 9-shy gvardıalyq dıvızıaǵa komandır etýge shaqyrtty ma? Bul úshin, árıne, armıa komandashysy, maıdan komandashysymen aqyldasady. Al Bagramánnyń Sizdi Stavkanyń eki Baltyq maıdanyndaǵy ókili Vasılevskıı arqyly shaqyrttyryp alýy múmkin ǵoı.

Baýyrjan. Iá, solaı.

Avtor. Oǵan deıin general-polkovnık Chıstákovpen kezdesken be edińiz?

Baýyrjan. Iá, kezdeskenbiz. Nemene sen bir suraqty qaıta-qaıta qoıa beresiń. Senbeı otyrsyń ba óziń?

Avtor. Nege senbeıin, Baýke. Anyqtap alaıyn dep jatqanym ǵoı. Moskvada 2-shi Baltyq maıdanyna baramyn dep ózińiz tilek bildirip pe edińiz?

Baýyrjan. Iá.

Avtor. Nege?

Baýyrjan. Alysta júrgen adam úıine qaıtýy tıis pe, joq aıdalaǵa qańǵyp ketýi kerek pe?

Avtor. Árıne, úıine qaıtqany jón.

Baýyrjan. Endeshe bul da sol. Sol kezde general-polkovnık Kazakov basqaratyn 10-shy armıa 2-shi Baltyq maıdanynyń qaramaǵynda bolatyn. 8-shi gvardıalyq Panfılov dıvızıasy sol armıa quramynda júrdi. Ol meniń týǵan úıim emes pe?

Avtor. Ras. Sonda barmaq oıyńyz bolyp pa edi?

Baýyrjan. Iá. Dıvızıamdy, jigitterimdi saǵyndym. Onda men eki polkta qyzmet istedim ǵoı. Sonyń qaısysy bos bolsa, burynǵy ornyma barýǵa da beıil edim. Biraq jolda general-polkovnık Chıstákov kezdesti de, ol meni óz armıasyna shaqyrtyp aldy. Jaqsy ustaz jaman shákirtin de umytpaıdy eken.

Avtor. Siz jaman shákirt bolǵan joqsyz ǵoı, Baýke.

Baýyrjan. Sózdiń siráǵysy emes pe?

Avto r. Ustazdaryńyzdan umytqandaryńyz bar ma?

Baýyrjan. Shákirt úshin ustazdyń jamany joq. Olardyń bári de esimde. Solardyń ishinde eń aldymen oıyma oralatyny Panfılov pen Chıstákov. Chıstákov maǵan úsh ret ustaz bolǵan kisi. Al bir shákirttiń bir ustazdan bastaýysh klastarda, orta mektepte jáne joǵary oqý ornynda sabaq alýy ómirde óte sırek kezdesetin oqıǵa.

Avtor. Ol kisimen baılanysyńyz qandaı?

Baýyrjan. Qart adamdardyń arasynda baılanys báseńdeý bolady. Moskvaǵa barǵanda — soǵamyn, sálem beremin. Byltyr Ivan Mıhaılovıch Chıstákov Almatyǵa keldi. Úıime shaqyryp qonaq ettim.

Avtor. Sizdi jaqsy kórgen komandırlerińizdiń biri general-maıor Baksov pa dep oıladym, Baýke.

Baýyrjan. Baksov er kóńildi, ójet, ótkir kisi edi. Tártiptilikti, tıanaqtylyqty unatatyn. Bultań-sultańy joq, týra minezdi naǵyz orys adamy bolatyn.

Avtor. Ony aıtyp otyrǵan sebebim Baksov Sizge alty-jeti jaqsy minezdemeler jazypty.

Baýyrjan. Onysyna raqmet.

Avtor. Ózińizdi eki ret Qyzyl Tý ordenine usynypty: 2 martta jáne 16 maıda. Siz 1945 jyly 6 ıýnde 1 dárejeli Otan soǵysy ordenymen nagradtaldyńyz. Bul Baksovtyń sol usynysynyń nátıjesi bolýǵa tıis.

Baýyrjan. Árıne.

Avtor. Bir qyzyǵy Siz tek 6 ıýnde ǵana nagradtalyp otyrypsyz. Eń birinshi ret Qyzyl Tý ordeni 1942 jyly 6 ıýnde berilipti. «Moskvany qorǵaǵany úshin» medalin de 1944 jyly 6 ıýnde alypsyz.

Baýyrjan. Kezdeısoq kóp sáıkestiktiń biri bolar.

Avtor. Sizdiń batalón basqarǵan, polk komandıri bolǵan kezderdegi jaýyngerlik is, eńbekterińizden azdy-kópti habardarmyz, Baýke. Endi 9-shy gvardıalyq dıvızıanyń basshysy bolǵan kezińizden qysqasha da bolsa derek aıtpaısyz ba?

Baýyrjan. 1944 jyldyń ekinshi jartysynan bastap 1, 2, Z-Baltyq jáne Z-Belorýs maıdandary áskerleriniń ıyǵyna Baltyq respýblıkalarynyń jerin jaýdan bosatý, bul úshin eń aldymen jaý shebin buzyp, Baltyq jaǵalaýyna shyǵý, sóıtip Baltyq pen Shyǵys Prýssıa arasyndaǵy kúre tamyrdy talqandap, nemistiń «Soltústik» armıalar tobyn Germanıadan bólip ustaý mindeti júkteldi. Dushpannyń 16 jáne 18 armıalaryna soqqy bere otyryp, jaz boıy bul maıdandar osy mindetti satylap oryndaýmen boldy. Ońtústik Lıtvaǵa (Vılnús, Kaýnas, Neman jaǵalaýy) Chernáhovskıı bet qoıdy. Kýrlándıa men Rıgaǵa qaraı Bagramán qulash sermedi. Eremenko Rezeknege baǵyt ustady. Sóıtip Vılnús, Shaýláı, Elgava, Dvınsk, Rezekne alyndy. 3-shi Baltyq maıdanynyń armıalary Ostrov pen Pskovty, Lenıngrad maıdanynyń áskerleri Narvany azat etti. Sóıtip bul maıdandar birtindep kúz boıy alǵa basa berdi. Rıga bosatyldy. Oktábrdiń ekinshi jartysynda 3-shi Baltyq maıdany ajyratyldy. 1945 jyly ıanvardyń basynda qalǵan eki Baltyq maıdany shabýyldy toqtatyp, az ýaqytqa taban tirep bekiniste boldy. 1-shi Baltyq maıdanynyń qaramaǵyndaǵy 9-shy gvardıalyq dıvızıaǵa men osy kezde keldim. Bul maıdandar men armıalar shtabtarynda aldaǵy shaıqas-shabýyldardyń joba-josparlary ústi-ústine talqylanyp jatqan qarbalas, qyzý shaq edi.

Olaı bolatyn sebebi mynadaı. Qyryq birinshi jyly nemisterdiń bizdiń Otanymyzdyń jerine úsh topqa bólinip kirgenin bilesiń. Olar: «Soltústik», «Ortalyq» jáne «Ońtústik» armıalar toptary dep ataldy ǵoı. Bizdiń áskerlerdiń soqqysy saldarynan onyń ekeýi, ásirese «Ońtústik» armıalar toby toz-toz bolyp, birneshe ret qaıta jasaqtaldy. Tek «Soltústik» armıalar toby ǵana úsh jyl boıyna qaımaǵy buzylmaǵan qalpynda turdy. Baltyq maıdandary áskerleriniń 1944 jylǵy jazǵy, kúzgi tegeýrindi qımyldarynan keıin bul da óziniń burynǵy belsendi operatıvtik-strategıalyq birlestik qalpynan aıryldy. Buryn Baltyq jerine baýyryn tóseı sozylyp jatqan «Soltústik» armıalar toby, endi taıaq tıgen jylandaı jıyrylyp, shıyrshyqtalyp, «Kýrlándıa» armıalar toby dep atalyp, túbekke tyǵyldy. Bul topta otyzdan asa dıvızıa boldy. 1944 jyly 5 sentábrde Fınlándıanyń bizben soǵysty toqtatýyna baılanysty, Fınlándıadaǵy nemis áskerleri de «Kýrlándıa» tobyna kelip quıylyp jatty.

Sóıtip, tar túbekke ıin tirese tyǵyzdalyp toptalǵan jaý jan aıamaı qarsylyq kórsetti. Jabaıy shoshqalar emen aǵashynyń túbin tumsyǵymen qoparyp, qalaı oıran-asyr qylsa, nemister de Kýrlándıa túbegin sondaı etip, okoppen oıyp, transheıamen tilimdedi. Ordyń ár on bes metrinen avtomat pen vıntovkanyń tumsyqtary qyltıyp, ár seksen metr jerde qylǵyna qylqıyp pýlemetter turdy.

Orlardyń aldyna, 30 - 40 metrdeı jerden, temir tikenekti sym temirler tartylyp, artyna, 15 - 20 metrge, búıiniń inindeı úńireıe blındajdar tizilgen. Bul — jaý bekinisiniń birinshi lınıasy bolsa, sodan júz-eki júz metrdeı qashyqtyqtan dál osyndaı ekinshi lınıa tartylǵan. Ekinshi lınıanyń arty tank óte almaıtyn jalpaq ta tereń orlarmen qorshalyp, artılerıamen tyǵyndalǵan.

Munyń bári birinshi rýbej atalady. Odan bes-alty kılometrdeı keıinde dál osyndaı qurylys, quraldary bar ekinshi rýbej bastalady. Odan keıin úshinshi rýbej keledi. «Soltústik» armıalar tobynyń komandashasy general-polkovnık Sherner, osy lınıa, rýbejdegi soldattardan bir-birlep otyryp, ólsem de ornymnan sheginbeımin degen qol hat alǵan.

Olaı bolatyn sebebi Sovet Odaǵynyń jerine basyp kirgen kezde Gıtler óz kúshiniń sol qanatyn Kýrlándıa arqyly Lenıngradqa tókti. Lenıngradqa blokada jasady.

— Eger Kýrlándıa bizdiń ýysymyzda turatyn bolsa, Rossıa úshin Evropaǵa jol jabyq. Kýrlándıa — Rossıanyń Baltyq teńizindegi forposy sanalatyn Lenıngradty alatyn plasdarm. Ol — Lenıngradtyń tajaly, odan soń Rossıanyń Evropalyq bólimine silteletin naıza. Sondyqtan Kýrlándıaǵa tez taban tirep, ony qaharman qamalǵa aınaldyrýymyz kerek, — dep óziniń strategıalyq nusqaýyn berdi. Qyryq tórtinshi jyly Sovet Armıasynyń Baltyq maıdandary áskerleriniń joıqyn shabýyly bastalyp, Gıtler armıasy amalsyzdan keıin shegine bastady. Osy kezde Gıtler:

— Qaıtken kúnde de Kýrlándıadan aırylmaý kerek. Orystar Baltyq jaǵalaýyna shyǵa almaıtyn bolsyn! Áıtpese Fınlándıa, Shvesıa, Norvegıa, Polsha, Danıa qoldan ketedi. Shyǵys Prýssıa qatal soqqyǵa ushyraıdy. Odan keıin búkil ımperıaǵa qater tónedi, — dep jáne bajyldady. — Kúshti qorǵanys shebin jasap, qaıtkende de Kýrlándıadan aırylmaý kerek! — dep buıyrdy.

Mine biz olardyń osyndaı qorǵanys shebin buzyp baryp, «Kýrlándıa» tobyn qorshaýǵa alýǵa tıis edik. Bizdiń qolymyzǵa ótken eldi pýnktterdi qaıtaryp alý úshin fashıserdiń kúnine qyryq ret qarsy shabýyl jasaǵan kezderi boldy. Kúnine tórt ret emes, qyryq ret qarsy shabýyl! Túsinesiń be jaǵdaıdyń qandaı qıyn bolǵanyn?

Avtor. Túsinemin, Baýke. 2-shi Baltyq maıdanynyń komandashasy A. I. Eremenkonyń jazbalarynda da Sizdiń bul aıtqanyńyzdy rastaıtyn sózder bar.

Baýyrjan. Onyń ústine Baltyq jaǵalaýynyń aýa raıy óte qubylmaly ǵoı. Birde jaýyn, birde tuman bolyp, ilgeri basqan aıaqty keıin ketirgen kezder de az bolǵan joq. Marshaldar men generaldardyń kúıip-pisip, yzalanatyn sebepteri de sol. Osyndaı qıyn-qystaý kezeńde meniń 9-shy gvardıalyq dıvızıaǵa basshy bolýyma týra keldi.

Dıvızıada jeti polk bar edi. Olardyń tórteýi ordendi polk. Orynbasarym ózimizdiń Qazalynyń balyqshy orystarynyń urpaǵy, Sovet Odaǵynyń Batyry gvardıa polkovnıgi Genadıı Fadeevıch Shlápın degen jigit. Ol qazaqsha sýdaı júırik eken. Saıası jumys jónindegi orynbasarym qart bólshevık, Saratov obkomynyń burynǵy sekretary gvardıa polkovnıgi Ivan Mıhaılovıch Konkov degen kisi. Shlápın keıin meni aǵa, ony aqsaqal dep ataıtyn. Men dıvızıanyń jeti polkymen, olardyń komandır, jaýyngerlerimen jete tanysqannan keıin, biraz kúnnen soń bizdiń korpýs shabýylǵa shyqty.

Kýrlándıa — ormandy, batpaqty ólke. Onda aıaqty, tusaýly attaı, kibirtiktep qana basasyń. Júgire almaısyń, tartpa shalshyq aıaǵyńnan alyp, attaǵan saıyn súrindiredi. Sondyqtan da bizdiń maıdandarymyz arshyndap ilgeri basa almaı, jaý shebin kemirip mújip kele jatqan bolatyn.

Bizdiń dıvızıaǵa Latysh SSR-iniń Prıekýle stansıasyn jaýdan azat etý mindeti júkteldi. Ony kartadan qaraımyn deseń, Lıepaıa qalasynyń shyǵys jaǵynan izde. Lıtva SSR-iniń shekarasyna jaqyn jerde. Dıvızıa alǵashqy kúni jaýdyń joǵaryda aıtylǵan úsh qatar bekinisin buzyp, stansıany aldy. Odan keıin eki kúnde taǵy da segiz kılometr alǵa basty. Sodan soń taǵy on kún soǵysyp, ol on kúnde on jeti kılometr ilgeri jyljydyq. Jaýdan on bes eldi pýnktti azat ettik. Olardan esimde qalǵany Jabalı, Ýsaıtúgvors, Vıdsmýnka, Usaıty degen derevnálar. Jıyrma shaqty kúnde ne bári jıyrma bes shaqyrym jerge jyljydyq. Sonyń ózi Kýrlándıa jaǵdaıynda asa zor jeńis bolyp esepteldi. Dıvızıamyz jaýdyń jıyrma bes zeńbiregin, bes mınometin, qyryq bes pýlemetin, otyz bes tankin joıyp, myńǵa tarta nemis soldattary men ofıserlerin qurtty. Bul sıfrlardy men saǵan óz janymnan shyǵaryp aıtyp otyrǵanym joq. Korpýstyń sol kezdegi resmı dokýmentterinde osylaı jazylǵan bolatyn.

Avtor. Ras, Baýke. Ol dokýmentterdiń keıbir kóshirmelerin men óz kózimmen kórip oqydym.

İH

Baýyrjan. Osydan keıin dıvızıa ekinshi eshelonǵa demalysqa shyǵaryldy. 6-shy gvardıalyq armıanyń qolbasshysy Sovet Odaǵynyń Batyry, general-polkovnık Ivan Mıhaılovıch Chıstákovtyń ózi kelip quttyqtady.

Osydan keıin general-polkovnık bizdiń dıvızıanyń 120 jaýyngeri men ofıserine óz qolymen nagrada tapsyrdy.

Avtor. Ol bir aýyr urystar bolǵan eken, Baýke. Ózgesin aıtpaǵanda otyz bes tankti oırandaý osal is emes qoı! Ol kúnderde qysylǵan, sasqan sátterińiz boldy ma?

Baýyrjan. Nege bolmasyn. Qysylýdy surasań kúnine áldeneshe ret qysyldyq qoı. Sasqan sátter de boldy.

Alǵashqy kúni, jaýdyń eki túbegin tartyp alyp, úshinshisine umtyla bergenimizde, fashıser tankterin tasalap bizge qaraı dúrse qoıa berdi. Alǵy shep abyrjyp baryp, keıin tolqydy. Men de dıvızıamnyń alǵy tizbekterin ókshelep kele jatyr edim. Komandıri qasynda taqaý júrse, jaýyngerdiń jaýdan beti qaıtpaıdy. Zeńbirekter bir eli qalmasyn dep Shlápınge qatty tapsyryp qoıǵanmyn. Óıtkeni zeńbirek ertken jaıaý ásker tankten taısalmaıdy.

Qalaı degenmen de, alǵy shep keıin lyqyǵanda men edáýir sasqalaqtap qaldym. Biraq adam boıynda jasyryn jatqan neshe túrli kúsh-qasıetter bar ǵoı. Solardyń biri qaırat pen jiger.

Qaırat — qamal buzady. Shlápın jigerli jigit edi. Tankterdi kórgende ol da bar zeńbirekten atqylap berdi. Keıin tolqyǵan jigitterdi toqtatý úshin men qylyshymdy jarq etkizip qynabynan sýyryp aldym da:

— Qaıda barasyńdar, meniń qyrandarym, alǵa! — dep alǵa qaraı umtyldym.

Dıvızıa komandırin kórgennen keıin jaýyngerler keıin burylyp, «Ýra!» dep qaıtadan jaýǵa qaraı lap qoıdy. Dúnıe tars-turs, gúrs-gúrs boldy da ketti. Jaý tankteri de laýlaı bastady. Jigitter janyna kep qalǵanyn shoqpar granatpen soǵyp, «KS-pen» órtep, jaırata jóneldi.

Biz, alǵashynda keıin serpilgen jigitterdi óksheleı qýyp, ekpindep kelip qalǵan bir top nemispen qoıan-qoltyq kelip, naızalasa julqysyp kep kettik. Meniń dál qarsy aldyma bil arǵymaqtaı ofıser kisinep kelip qalǵan eken. Baıaǵy Sıbırde júrgende úırengen at ústinen shybyq shabatyn ádisime salyp, qyl moıyndy qıǵashtaı tartyp kep jiberip edim, ofıser julyndaı ushyp tústi.

— Alǵa, qyrandarym, — dep taǵy da qarlyǵa aıqaılap, ilgeri júgirdim. Qyrandarym, taýdan tóńkerilgen sýdaı aǵyndap, menen ozyp, aınalamnan alǵa qaraı aǵylyp jatty. Qıraǵan tankterdiń birine taqap qalǵanymda lúkten shyǵýǵa tyrbanyp jatqan jaý ofıserin kózim jáne shalyp qaldy. Ony maýzermen kózdeı basyp kep saldym da, domalatyp tanktyń aldyna sulattym. Osy kezde artymnan bireý kelip qapsyra qushaqtaı aldy. Jalt qarasam orynbasarym Gennadıı Fadeevıch Shlápın eken.

— Aǵataı, Sizge ne boldy? — dedi ol qazaqshalap. — Keıin qaıtyńyz.

Sóıtsem ol meniń jaıaý áskerdi bastap, atakaǵa júgirgenimdi kórip, olja transporterge mine salyp, sońymnan qýyp kelipti. «Aǵataılap» jalynyp, transporterge otyrǵyzyp, meni keıinirekke alyp shyqty.

Ol kúni men, qylysh siltep, maýzerden atyp, jeke ózim jaýdyń eki ofıserin joıdym. Al meniń dıvızıamnyń jaýyngerleri jıyrma tankty órtep, kóptegen dushpandy jer jastandyrdy.

Avtor. Dál osy urystarǵa baılanysty 2-shi gvardıalyq korpýstyń komandıri Sovet Odaǵynyń Batyry gvardıa general-maıory Baksov mynadaı minezdeme jazǵan eken, Baýke; Orysshasy óte ádemi. Aýdarmastan sol qalpynda oqıyn: «Gvardıı polkovnık Momyshýly ýmelym rýkovodstvom voıskamı, lıchnym prımerom geroızma, mýjestva ı otvagı, proıavlennye v boıý, voodýshevlál boısov ı ofıserov na vypolnenıe zadach, postavlennyh pered dıvızıeı, v rezýltate chego protıvnıký naneseny znachıtelnye poterı v jıvoı sıle ı tehnıke». Osylaı depti, Baýke.

Baýyrjan. Bul dokýmentterdi erinbeı izdep, taýyp alǵanyna raqmet!

Avtor. «Aqıqat pen ańyzdyń» jýrnalǵa shyqqan taraýlarynda men Sizdiń kózińizge jas alǵan bir tusty aıtqan edim. Umytpasam Sizdiń alǵashqy ustazyńyz pomkomvzvoda Nıkolaı Redınniń ólgen jerinde bolýy kerek. Sony oqyǵan jazýshy jigitterdiń bireýi: seniń munyń ótirik. Momyshuly jylamaıdy dep maǵan kiná taqty. Sol sıaqty, soǵystyń sońǵy kezderinde jylaǵan sátterińiz boldy ma?

Baýyrjan. Momyshulyn adam emes, aǵash dep oılaıtyn ol neǵylǵan jazýshy?

Sodan keıin yńyldap otyryp, óz óleńimen jaýap berdi:

«Men de adammyn jaralǵan súıek, etten», Mende de oı bar, sezim bar jan terbetken. Júregim meniń qıyrshyq tas emes qoı. Qaıǵylarym bar meni de eńiretken...

Boldy, qaraǵym. Bir ret taǵy da eńirep turyp jyladym. Basynan aıtaıyn.

Biz jańaǵy aıtylǵan Prıekýle túbinde bastalǵan urystan keıin ekinshi eshelonda bir jarym aıdaı boldyq. Bul kezde biz Lenıngrad maıdanynyń marshal Govorovtyń qaramaǵynda bolatynbyz.

Bir kúni meni armıanyń Soǵys Sovetiniń keńesine shaqyrdy.

— Ózińiz bilesiz, keshe, 2 maıda Berlın qulady, — dedi komandashy. — Al Kýrlándıada nemistiń jarty mıllıondaı áskeri bar. Olarǵa baǵyný týraly últımatým qoıyldy. Biraq habar joq. Olar aıtqanǵa kónbese kúsh kórsetip baǵyndyrýymyz kerek. Al soǵystyń bul sońǵy kúnderinde, bálkim, sońǵy saǵattarynda eki jaqtan da qan tógilmegeni-aq jaqsy bolar edi. Biraq olar qoıǵan shartty qabyldamasa, biz shabýylǵa shyǵamyz. Sizdiń dıvızıa sol shabýylshy topqa kiredi.

General-polkovnık Chıstákovtyń bul buıryǵyn alyp, men dıvızıaǵa keldim. Konkov pen Shlápınge jaıdy aıtyp, dıvızıany ornynan kóterdik.

— Baýyrjan, qaraǵym, — dedi jolda kele jatyp Ivan Mıhaılovıch Konkov, — bálkim, nemister aqylyna keler, qarýlaryn tastap, qol kóterer. Bálkim, bul bizdiń nemistermen eń sońǵy urysymyz bolar. Óziń de saq bol, ózgelerdi de saqtaýǵa tyrys. Prıekýledegideı qyzbalanyp, ilgeri umtylma. Keıinirekke jaıǵas.

— Ony jaǵdaı kórsetedi ǵoı, aqsaqal, — dedim men.

Biraq meniń komandalyq pýnktim artqa emes, alǵa, jaýdan júz elý metrdeı jerge ornalastyryldy. Jaý aıtqanǵa kónbeı, burqyratyp oq boratyp turdy. Bir kezde radıs ekeýimiz jatqan shuńqyrǵa bireý domalap kep qulady. Ivan Mıhaılovıch Konkov eken.

— Sizge ne boldy? — dedim.

— Siz osynda jatyr degen soń ádeıi keldim, — dedi ol. — Aǵalyq aqylymdy berip, basý aıtyp, qasyńyzda bolaıyn dedim.

Osy kezde bizdiń samoletter kelip, tóbeden oq atyp, usaq bombalar tastady. Jaýmen ara jaqyn, júz elý metr ǵana bolǵandyqtan, olardyń oǵy aýytqyp óz ústimizge de aqtarylyp jatty.

— Soǵystyń sońǵy saǵatynda mynalar qaıtedi, eı, — dep Konkov atyp turyp, bizdiń ushqyshtarǵa qarap qolyn sermep, judyryǵyn túıdi. Sol sátte ol radıs ekeýimizdiń ústimizge qaıtadan qulap tústi.

— Ivan Mıhaılovıch, ne boldy? — dep men onyń basyn súıeı berdim.

— Baýyrjan! Komdıv! — dedi ol sózderin úzip-úzip áreń sóılep. — Soǵystyń sońǵy saǵatynyń qurbany men-aq bolaıyn... ózgeler aman bolsyn...

Osylaı dep ol kózin máńgige jumdy. Radıs soldat ekeýimiz qosyla eńkildep jylap jiberdik.

Dúnıe typ-tynysh bola qaldy. Úreılenip, okoptyń keneresine kóz jiberdik. Nemister aq tý kóterip, shubyryp bizge qaraı kele jatty.

Olar bizge kóp qorlyq kórsetti. Biraq biz tutqyndardy qorlamadyq. «Taspen atqandy aspen at» degen. Men nemistiń jıyrma jeti generalynyń aldyna halqymyzdyń aq dastarqanyn jaıyp, qonaq asy berdim. Endi elimizge tıisseńder dám ursyn! — dedim.

— Naın, naın! — dep olar bastaryn shaıqap, kózderin jypylyqtatty. Arıı qandy zıaly generaldar aldaryndaǵy asty ash qasqyrdaı tútip, jep jatty.

Soǵys osylaı bitti.

ON BİRİNSHİ DIALOG

İ

Avtor. Al, Baýke, sonymen soǵysty bitirdik.

Baýyrjan. Bitirdik.

Avtor. Endi qaıda baramyz?

Baýyrjan. Sen serjantsyń ǵoı?

Avtor. Iá.

Baýyrjan. Onda áskerden bosap, aýylyna qaıt. Almatyǵa baryp, KazGÝ-ge oqýǵa túsesiń be — erik ózińde. Al men polkovnıkpin. Maǵan demobılızasıa joq. Meniń dıvızıamda qala berýime nemese áskerı akademıaǵa oqýǵa ketýime bolady.

Avtor. Soǵys bite sala akademıaǵa tústińiz be?

Baýyrjan. Joq. 1945 jyly 9 maıda soǵys bitkennen keıin sentábrge deıin Baltyq áskerı okrýgynda sol 9-shy dıvızıanyń komandıri bolyp turdym. Sodan keıin Moskvaǵa. GÝK-tyń qaramaǵyna shaqyryldym. Qyryq altynshy jyldyń ıanvarynan bastap K. E. Voroshılov atyndaǵy 1 dárejeli Sývorov ordendi Joǵary Áskerı Akademıanyń tyńdaýshysy boldym. Akademıada qalaı oqyǵanym kerek bolsa, ony myna dıplomnan qarap, kóshirip alǵyn.

Baýkeń usynǵan dıplomdy qolyma alyp qarasam, qatyrmanyń birinshi betine SSSR Gerbiniń sýreti salynǵan da, ekinshi betine bylaı dep jazylǵan eken:

«DIPLOM

B № 2564-21

Osyny usynýshy polkovnık Momyshuly Baýyrjan 1946 jyly túsip, 1948 jyly K. E. Voroshılov atyndaǵy I dárejeli Sývorov ordendi Joǵary Áskerı Akademıanyń tolyq kýrsyn bitirdi. Memlekettik Emtıhan Komısıasynyń 1948 jylǵy 14 fevraldaǵy sheshimi boıynsha Akademıany jaqsy degen dıplommen aıaqtady dep sanalady.

M. Zaharov

Memlekettik Emtıhan Komısıasynyń predsedateli Sovet Odaǵynyń Marshaly Govorov

Akademıa bastyǵy, Armıa generaly M. Zaharov

Moskva qalasy. 1948 j.

Tirkeý № 66».

Govorov pen Zaharov ekeýi de dıplomǵa qol qoıǵan, sol jaq buryshtan Akademıanyń móri basylǵan.

Odan keıin dıplomnyń qosymshasyn alyp qarap edim, tizilip turǵan bestik baǵalarǵa kózim tústi. Asyǵys túrde men olardy da dápterime kóshirdim.

Buǵan da general Zaharovtyń qoly qoıylyp, akademıanyń móri basylǵan.

Avtor. Akademıany úzdik bitirgen ekensiz, Baýke.

Baýyrjan. Qyryq altynshy jyly qabyldanǵan jaıaý áskerdiń jaýyngerlik ýstavyna meniń usynystarym kirdi. Akademıany bitirgenimde maǵan toǵyz myń som (eski aqshamen) syılyq berildi.

İİ

Avtor. Sol akademıada oqyǵan kezińizden birer detal aıtyp bermeısiz be, Baýke? Qansha adam oqydyńyzdar? Qalaı oqydyńyzdar? Oqytýshylaryńyz qandaı adamdar edi degen sıaqty.

Baýyrjan. Men, seniń aldyńa qoıǵan maqsatyńa sáıkes, ómirimniń árbir kezeńin qysqa-qysqa ǵana baıandap kele jatyrmyn, qaraǵym. Al onyń ár kezeńiniń jeke detaldaryn qýalaı bersek, onda áńgimemiz uzaqqa ketedi. Ekeýmizge de ýaqyt kerek emes pe?

Avtor. Onyńyz ras qoı. Degenmen osy tusqa Sizdiń harakterińizdi ashatyn bir detal kerek-aq sıaqty.

Baýyrjan. Aıtaıyn. Qyryq altynshy jyly akademıanyń birinshi kýrsynda 125 adam boldyq. Alǵashqy kýrsty aıaqtaǵanymyzda akademıa bastyǵy armıa generaly Zaharov bes tyńdaýshyǵa alǵys jarıalady. Men sol bestiń biri boldym. Birinshi kýrsta tek qana beske oqydym.

Oqytýshylarymyzdyń biri Makarov degen general edi. Operatıvtik ónerden sabaq beretin. Makarov burynǵy mýzykant eken. Mýzykany tastap kelip, artynan dıvızıa, odan soń korpýs komandıri bolypty. Ol kisiniń burynǵy mýzykant ekenin biz kezdeısoq bildik. Ol bylaı boldy.

Akademıanyń birinshi kýrsyn aıaqtarda biz Kavkazǵa manevrǵa bardyq. Men korpýs komandıriniń, Makarov armıa komandashasynyń mindetin atqardyq. Manevr oıdaǵydaı ótti. Kavkazdan qaıtarda men qazaqtyń meımandostyǵyn jasap, generalǵa restoranda qonaqasy berdim. Birge barǵan joldastardy tegis shaqyrdym. Restoranǵa aldyn ala tilek aıtyp, qazaqtyń ulttyq taǵamdarynan qýyrdaq, besbarmaq jasattyrǵan edim. As jep, Kavkazdyń shyryn sharaptaryn iship, kóńildenip otyrdyq.

Bir kezde orkestr oınap, eki-úsh belgili án-kúıdi nashar oryndady. General Makarov, basyn shaıqap, ornynan turdy da, estradaǵa qaraı aıańdady. Biz ol kisi kóńili súıetin bir ándi oryndaýdy ótingeli bara jatqan bolar dep oıladyq. Ol orkestr dırıjeriniń qasyna bardy da:

— Siz ruqsat etseńiz, men púltke shyǵyp, bes mınýt orkestrdi basqarar edim, — dedi.

Dırıjer basyn ızep, qolyndaǵy taıaqshany generalǵa berip, púltten túse bastady. Restorandaǵy basqa jurt ta, biz de tań bolyp qaldyq. Basqa jurt myna generaldyń esi durys pa degen shyǵar ishterinen. Al biz generaldyń munysy nesi dep oılap, qysylyp otyrdyq.

General púltke shyqty. Zal men orkestrge estirte:

— Ogınskııdiń «Polonezi», — dedi de, taıaqshany joǵary keterdi.

General Makarov taıaqshasyn sermep kep qalǵanda orkestr, ásker atyndaı, lypı jóneldi. Orkestrdiń tolqyndy, yrǵaqty úni restorandy terbep qoıa berdi. Barlyq jurt oryndarynan turyp, eki-ekiden qalaı bılep ketkenderin bilmeı qaldy.

«Polonez» aıaqtalǵannan keıin eldiń bári estradaǵa qaraı burylyp, dý qol shapalaqtady. Orkestrdegiler tabandarynan tik turyp, olar da alaqandary qyzarǵansha qol soqty. Sodan keıin qolyna fleıta ustaǵan bir mýzykant alǵa shyǵyp, generaldyń qasyna keldi de:

— Biz Sizdi alǵashynda mas general eken dep edik. Siz paıǵambar ekensiz, — dep Makarovtyń qolyn aldy.

Bul kisi meniń akademıadaǵy eń jaqsy kóretin ustazdarymnyń biri boldy. Ol kisiniń sabaqtarynan da ylǵı bes alyp júrdim. Biraq, birinshi kýrstan keıin general Makarov basqa qyzmetke aýysyp ketti de, ekinshi kýrsta onyń ornyna basqa oqytýshy keldi.

Nege ekenin bilmeımin, ol meni unatpady. Baǵany ylǵı tómendetip qoıatyn boldy. Men oǵan únemi beske jaýap beremin. Ol tórt nemese úshten sál joǵaryraq deıdi. Solaı dep jýrnalǵa belgi soǵady. Munysyna meniń birge oqıtyn joldastarym narazy bola bastady.

Bir kúni maǵan Zaharov shaqyryp jatyr desti. Sovet Odaǵynyń Batyry armıa generaly Matveı Vasılevıch Zaharov bizdiń Bas shtab akademıasynyń bastyǵy ǵoı. Bardym. Baıan ettim.

— Bul qalaı, joldas Momyshuly, — dedi general aldyndaǵy tabelge úńilip. — Sizdiń oqýdaǵy qarqynyńyz soǵystaǵydaı bolmaı jatyr ǵoı. Siz ben biz jaman soǵyspaǵan sıaqty emes pe edik?

Zaharovtyń olaı deıtin jóni bar edi. Óıtkeni ol kisi qyryq ekinshi jyldyń ıanvarynan qyryq úshinshi jyldyń apreline deıin bizdiń Kalının maıdany shtabynyń bastyǵy bolǵan.

— Dál solaı, joldas general, — dedim men, — Kalının maıdanynda qandaı qaırat jumsasam, qazir de sondaı qajyrmen oqyp jatyrmyn.

— Onda myna oqytýshynyń sabaǵynan nege tórtke túsip qalǵansyz? Buryn Makarovtan ylǵı bes alyp kelgen edińiz ǵoı.

— Oqýym da, uǵýym da, jaýap berýim de byltyrǵydaı, joldas general.

— Men Sizdi túsinbeı turmyn, joldas Momyshuly.

— Men de Sizdi túsinip turǵanym joq, joldas general. Meniń mindetim tyrysý, tyrbaný, tyńǵylyqty jaýap berý bolsa, ol mindetimdi oıdaǵydaı oryndap kelemin.

— Tifý, eneńdi uraıyn, — dedi general kúlip, — men saǵan, byltyrǵydaı, bıyl, ekinshi kýrsty bitirgende de alǵys jarıalasam dep jatyrmyn da.

— Nıetińizge raqmet, joldas general. Sizden alar alǵysymnyń aldyna tosqaýyl turǵyzylyp jatsa men ne isteımin, — dedim alaqanymdy jaıyp.

Osymen áńgime bitken bolatyn.

Bir kúni álgi oqytýshy bizden jazbasha jumys aldy. Bir taqyryp berdi de, soǵan sypattama jazǵyzdy. Al men jeldirte súıkektetpeı, jaı jazatyn kisimin. Oılanyp-tolǵanýym kóbirek boldy. Beıneni, qımyldy kózge sýretteı etip aıqyn elestetetin teńeýler izdeımin, sózderdiń sırek qoldanylatyn sınonımderin tabýǵa tyrysamyn. Óstip otyryp men taqyryptyń tórtten úshin sypattap bolǵan kezde ýaqyt bitti dep, barlyq jumysty bir mınýttyń ishinde jınatyp aldy. Aıaqtalmaǵan jumysymdy men de aparyp generaldyń qolyna berdim.

İİİ

Úsh kúnnen keıin oqytýshy qaıtadan aýdıtorıaǵa kirdi. Portfelin ashyp, aldyna bizdiń dápterlerimizdi qatarlap qoıyp sál otyrdy da, olardy ústinen bir-birlep alyp, ıelerine úlestire bastady. Bálenshe tórt, bálenshe bes dep jatyr. Úsh alǵan eshkim joq. Bir kezde ol:

— Polkovnık Momyshuly,— dedi mańǵazdana ıegin kóterip.

— Men, joldas general, — dep ornymnan atyp turdym.

— Sizge eki qoıdym. Taqyrypqa sypattama jasamapsyz, — dedi ol.

Jurt ań-tań bop qaldy.

— Ǵapý etińiz, joldas general, — dedim men. — Taqyrypqa sypattama jasalǵan, biraq aıaqtalmaǵan. Aıaqtaýǵa ýaqyt jetpedi.

— Men Sizdiń basyńyzda ne baryn bilmeımin. Meniń biletinim myna jazǵanyńyz ǵana, — dep ol meniń dápterimdi stoldyń shetine tastady. Men ornymnan qozǵalmadym.

— Polkovnık Momyshuly, dápterińizdi alyńyz, — dedi general daýsyn qataıtyp.

— Ondaı baǵa qoıylǵan dápterdi men almaımyn, joldas general, — dedim.

— Meniń qolymnan almasańyz bul dápterdi general Zaharovtyń qolynan alatyn bolarsyz, — dep meniń dápterimdi qaıtadan portfeline salyp qoıdy.

— Rızamyn, — dep ornyma otyrdym.

Árıne bul ómiri ekilik baǵa almaǵan men úshin de, akademıa úshin de CHP edi.

Erteńinde taǵy da general Zaharovtyń kabınetine shaqyryldym. Zaharovtyń qasynda álgi oqytýshy otyr eken. Meniń ústimnen aryz aıtyp otyrǵany aıqyn boldy.

— Aı-áı-aı!—dedi general Zaharov aldyndaǵy qaǵazynan basyn kóterip. — Bul qalaı, joldas Momyshuly? Oqyp otyrsam jazǵan jumysyńyzda bir min joq. Men sizge ózińizdiń kelip toqtaǵan tusyńyzǵa deıingini aıtyp otyrmyn. Ne bir gramatıkalyq, ne bir sıntaksıstik qate kórinbeıdi. Osylaı ǵoı, joldas general, — dep ol oqytýshyǵa qaraı moınyn burdy. Oqytýshy basyn ızedi. Zaharov sodan keıin baryp sózin qaıtadan jalǵady. — Bul saýattylyq jaǵy.. Al jazǵan jumysyńyzdyń tehnıkasyna kelsek, onda da min joq. Mindet, sypattaý, dáleldeý — bári de jetkilikti. Orys tilin qandaı jaqsy bilesiz. Bul jóninen bizdiń kóptegen generaldarymyzdyń Sizge qyzyǵýyna bolady. Solaı bola tursa da, Momyshuly joldas, Sizdiń bul jumysyńyz aıaqtalmaı qalǵan. Sondyqtan Sizge oqytýshy ekilik baǵa qoıǵan. Osynyń aıaǵyna jarty bet rezúme jazsańyz bitip jatyr edi. Onda Sizge bul jumysyńyz úshin bes qoıylatyn edi. Osylaı ǵoı? — dep Zaharov taǵy da oqytýshyǵa qaraı buryldy. Ol taǵy da basyn ızedi. Sodan soń Zaharov aldarynda tik turǵan maǵan qaraı buryldy.

— Nege óıtpedińiz? Ókinishti bolǵan, joldas Momyshuly. Óte ókinishti!

— Ýaqyt jetpedi, joldas armıa generaly, — dedim men eki qolymdy jambasyma japsyra, ıegimdi sál kótere ustap.

— Ózgelerge jetken ýaqyt Sizge qalaı jetpedi? — dep ol taǵy da basyn shaıqady.

— Bul suraǵyńyzǵa jaýap bererden buryn oqytýshyǵa úsh suraq qoıýǵa ruqsat berýińizdi suraımyn, joldas armıa generaly, — dedim men taǵy da nyq-nyq sóılep.

— Berińiz, berińiz, — dedi Zaharov.

Men endi oqytýshyǵa qaraı sál qıystaı burylyp turdym da, bylaı dedim:

— Joldas general, birinshi suraǵym mynadaı: akademıa tyńdaýshysy shyǵarma jazarda aldyna neshe maqsat qoıýǵa tıis?

— Mundaı suraq bolmaıdy, joldas Momyshuly, — dedi oqytýshy maǵan mysqyldaı jaýap berip. — Tyńdaýshynyń aldynda jalǵyz ǵana maqsat turady. Ol taqyrypty qalaı da jaqsy jazyp shyǵý maqsaty. Túsinikti me Sizge?

— Al men shyǵarma jazarda aldyma úsh túrli maqsat qoıamyn, joldas general. Ol, birinshiden — áskerı, ekinshiden — ǵylymı, úshinshiden — ádebı bolýy kerek. Osy úsheýiniń basy qosylmasa, men ony shyǵarma dep eseptemeımin.

Osy kezde Zaharovtyń meniń suraǵym men jaýabyma zer salyp, oılana bastaǵanyn ańǵardym.

— Ekinshi suraǵym mynadaı, joldas general, — dedim oqytýshyǵa qadala qarap, — Siz orystyń «strah» («úreı») «smelost («batyldyq») degen eki sózi bar ekenin bilesiz, árıne. Al osy eki sózdiń nesheden sınonımy bar ekenin bilesiz be?

— Siz menen emtıhan alaıyn dep pe edińiz? — dedi ol qyzaraqtap.

— Onyńyz artyq sóz, joldas general. Meniń aıtaıyn dep turǵanym osy eki sózdiń bireýiniń segiz, ekinshisiniń toǵyz túrli sınonımy bar.

Sol sınonımderdiń bárin esime túsire otyryp, men óz shyǵarmamda «úreı», «batyldyq» degen sózderdi esh jerde eki retten qaıtalaǵanym joq.

— Polkovnık, sol eki sózdiń sınonımderin jeke-jeke atap shyǵyńyzshy, — dedi Zaharov maǵan.

— Qup, joldas armıa generaly, — dedim men akademıa bastyǵyna qaraı burylyp. — «Strah» sóziniń sınonımderi mynadaı: «boıazn», «jýt», «ıspýg», «opasenıe», «otorop», «robost, «trepet» jáne «ýjas». — General Zaharov men ár sınonımdi ataǵan saıyn bir saýsaǵyn búgip otyrdy. Onyń bir qolynyń bes saýsaǵy tegis jumylyp, ekinshi qolynda jumylmaǵan eki-aq saýsaq qaldy. Men sál tynys jasadym da, sodan keıin ekinshi sózdiń sınonımderin taratýǵa kiristim. — Al «smelyı» sóziniń balamasy bolyp myna sózder sanalady, joldas general: «besstrashnyı», «bezboıaznennyı», «hrabryı», «neýstrashımyı», «otvajnyı», «doblestnyı», «bestrepetnyı», «ýdaloı», «lıhoı». Endi qandaı sózderdikin aıtaıyn, joldas general?

— «Armıa» degen sózdikin aıtyńyzshy.

— Ol kóp emes, joldas general: «voısko», «rat» jáne «voınsteno» degen úsh-aq sóz.

— Onda «nakazanıe» degen sózdikin aıtyńyz.

— «Kara», «kazn», «vozmezdıe», joldas general. Bular sınonımi az sózder. Sınonımi kóp sózderdi surańyz, joldas general.

— Jetedi, — dedi Zaharov kúlip. — Men Sizdi avtomat pa dep qaldym.

— Olaı emes, joldas general, men áskerı akademıanyń tyńdaýshysymyn.

— Maqtarlyq is, joldas polkovnık. Endi Sizdiń jańaǵy aıtqan eki sózdi qalaı qoldanǵanyńyzdy tekserip kóreıik. — Osylaı dep Zaharov aldynda jatqan dápterdiń betterin aqtaryp, ár betke baıyptap kóz júgirte bastady. — Ras, qaıtalanbaǵan eken, — dedi ol birazdan keıin dápterdiń sońǵy betin jaýyp. — Joq, toqtańyz, endi myna eki jumysty qaraıyq. Men Sizdiń jumysyńyzben salystyrý úshin tórt pen bes qoıylǵan eki jumysty qosa aldyrǵanmyn.

General Zaharov osylaı dep, aldynda jatqan eki dápterdi birinen soń birin aqtaryp qarap, qyzyl qaryndashpen kerekti sóziniń astyn syzyp jatty. Sodan keıin olardy sanap, bir qaǵazǵa túrtip aldy da, basyn kóterdi.

— Durys aıtasyz, joldas polkovnık, — dedi ol ekeýimizge kezek qarap qoıyp. — «Úreı» degen sóz myna jumysta 10 ret, myna dápterde 13 ret qaıtalanǵan. Generalǵa taǵy da suraǵyńyz bar ma?

— Sońǵy suraǵym mynadaı, — dedim taǵy da oqytýshyǵa qadalyp. — Osy biz akademıanyń tyńdaýshysymyz ba, álde bastaýysh mekteptiń shákirtimiz be?

— Ony bilmegenińiz ókinishti eken, — dedi ol kúńk etip.

— Olaı deıtinim, eger biz klasta muǵalimniń aýzynan shyqqandy qaǵazǵa kóshirip, jat jazý jazyp otyrǵan bala-shaǵa emes, ózimizdiń soǵysta alǵan tájirıbemizdi baıandap berýge tıis egde adamdar bolsaq onda bizge shákirtshe qaraýdyń qajeti ne? Bizdiń bul jazyp otyrǵandarymyz Otan soǵysynda óz basymyzdan keshken tájirıbe. Erteń Bas shtabqa osy jazylǵandardyń bári, qıyrshyq altyn ispettes, qajet dúnıe. Bas shtabtaǵylar osy qıyrshyqtardyń bárin qorytyp, kesek altynǵa aınaldyrady. Men ózim osylaı dep oılaımyn. Eger olaı bolsa, onda keshe Siz maǵan eki qoımaı-aq «joldas Momyshuly, rezúme jazyp úlgirmegen ekensiz, sony jazyp aıaqtap berińiz» dep jumysymdy ózime qaıyryp, artynan maǵan bes emes, úsh qoısańyz da rıza bolatyn edim ǵoı.

Meniń Sizge basqa suraǵym joq. Men ózimdi Sizdiń aldyńyzda kinály dep esepteımin. Keshe qasyńyzǵa baryp dápterimdi almaǵanyma keshirim suraımyn.

Osydan keıin men Zaharovna qaraı qaıtadan burylyp turdym.

IV

— Ol dápterdi almaǵanyńyz durys bolǵan, joldas Momyshuly, — dedi Zaharov oılana otyryp. — Degenmen, Siz meniń baǵanaǵy suraǵyma jaýap berińizshi. Jurtqa jetken ýaqyt Sizge qalaı jetpeı qaldy?

— Onyń mynadaı sebebi bar, joldas armıa generaly, — dedim men. — Ózge jurttyń oılaý prosesi bir satyly da, meniki eki satyly. Bar áńgime osynda.

— Muny qalaı túsinýge bolady?

— Óıtkeni men oıdy aldymen qazaqsha oılaımyn. Odan keıin ony orysshaǵa aýdaramyn. Sodan soń baryp qaǵazǵa túsiremin. Bul orys emes ult ókilderiniń báriniń tabıǵatyna tán qasıet. Ózge joldastarym men sıaqty eki ret oılanyp, áýrelenip jatpaıdy. Mine, onyń sebebi. osynda, joldas armıa generaly.

Zaharov kózin syǵyraıta túsip, taǵy da oılanyp qaldy. Sodan keıin o4 jaǵyndaǵy oqytýshyǵa burylyp:

— Siz qalaı dep oılaısyz? — dedi.

— Joldas general, ol maǵan emes, programmaǵa baılanysty ǵoı, — dedi oqytýshy.

— Programma ne úshin jasalady?

— Ol túsinikti ǵoı, joldas general, — dep shyjalaqtaı bastady. — Biraq árbir polkovnıktiń aıtqany boıynsha programmany ózgerte berýge de bolmaıdy...

— Joq, — dep Zaharov onyń sózin bólip jiberdi. — Sizdiń munyńyz ustazdyqqa jatpaıdy. — Osylaı dedi de Zaharov on jaǵyndaǵy telefondardyń bireýiniń trýbkasyn kóterdi. Ozerovpysyń? Men Zaharov qoı. — Oqytýshynyń sheni men famılıasyn atap, — sógis jarıalaý týraly buıryq jazyp ákel.. Qazir, — dedi.

Osylaı dep ol trýbkany japty. Ozerov akademıanyń kadrlar bóliminiń bastyǵy edi. Oqytýshyǵa qarasam, onyń túsi bop-boz bop ketipti. Sýdan shyqqan balyqqa uqsap, qaıta-qaıta tilin jalańdatyp, ernin jalaı beredi.

General Zaharov aldynda jatqan meniń jazba jumysyma «2» dep qoıylǵan baǵa men oqytýshynyń famılıasyn qyzyl qaryndashpen aıqysh-uıqysh eki syzdy da, jańadan «4» degen baǵa qoıdy.

Odan tómenirekke: «Akademıa bastyǵy Sovet Odaǵynyń Batyry armıa generaly» degen sózder oıylǵan shtempilin basty da, onyń astynan «M. Zaharov» dep ırektete qol qoıyp, dápterimdi ózime qaıtaryp berdi.

— Siz bossyz, — dedi ol osydan keıin.

Men urshyqtaı úıirilip, keıin buryldym da, aıaǵymdy dik-dik basyp, generaldyń kabınetinen shyqtym. Jaraı ma osy detal?

Avtor. Jaraıdy, Baýke. Sóıtip Siz akademıany bitirip, aqshalaı syılyq aldyńyz?

Baýyrjan. Iá, Akademıany júz jıyrma bes adam bitirdi. Sonyń jıyrmasyna syılyq berildi; Akademıany tek qana bespen bitirgenderge on úsh myń somnan syılyq tıdi. Meniń beske 0,39 balym jetpeı qaldy. Sonyń bári jańaǵy oqytýshynyń qyrsyǵynan boldy.

Taza tórt, tórt jarymǵa bitirgender báıgege ilingen joq. Solardyń ishinen jalpy balym 4,61 bolǵandyqtan meni tandap alyp, toǵyz myń somdyq ekinshi syılyqqa qosty.

Avtor. Oqyp júrgen kezdegi aılyq stıpendıalaryńyz qansha edi, Baýke?

Baýyrjan. Árkimdiki ártúrli. Meniń stıpendıam dıvızıa komandıriniń jalaqysy bolatyn.

Avtor. Mundaı stıpendıamen ómir súrýge bolady eken, Baýke? Ol jyldarda KazGÝ-diń stýdenti bolyp, men de stıpendıamen ómir súrdim. Al endi Sizdiń syılyǵyńyzdy jýmaımyz ba, Baýke?

Baýyrjan. Árıne, kóp aqsha. Toǵyz myń som shytyrlap qaltama túskennen keıin muny qaıda jumsaımyn dep oıladym. Aqyry mynadaı qorytyndyǵa keldim. Bas shtabtyń akademıasyn bitirgen birinshi qazaq men bolarmyn. Endeshe men osy qurmetke arnap halyqtyń toıyn jasaıyn dedim.

Sol kezde Moskvada SSSR Joǵarǵy Sovetiniń sesıasy ótip jatqan edi. Qazaqstan depýtattary ornalasqan «Armenıa» meımanhanasyna baryp, Qalybek Qýanyshbaev pen Málik Ǵabdýllındi taýyp aldym. Ekeýi de depýtat bolatyn. Osylaı da osylaı, akademıany bitirdim. Úkimet syılyq berdi. Men de qazaqtyń bir ulymyn ǵoı. Endeshe áskerı akademıany menimen birge halqymyz da qosa bitirdi dep esepteımin. Osy qýanyshqa arnap, qazaqsha toı jasaıyq. Ózderiń elden kelgen depýtattardan jıyrma shaqty adam jınańdar. Qarsydaǵy restoranǵa baryp otyraıyq dedim olarǵa. Olar kelisti. Sol arada Qurmanbek Jandarbekov kele qaldy. Jıyrmadan asa adam bop jınalyp, qarsydaǵy restoranǵa baryp otyrdyq.

— Eki tizgin, bir shylbyr Sizdiń qolda, joldas depýtat, — dedim Qallekeıge. — As aldyrtyńyz. Toıdy bastańyz.

Qallekeı kelistirip zakaz berdi. Kemeldendirip toıdy júrgizdi. Akademıany bitirý toıy osylaı óz sánimen aıaqtaldy.

V

Baýyrjan. Ol kezde úkimettiń arnaýly nusqaýy boıynsha, akademıany bespen bitirgenderge úsh túrli, tórtpen bitirgenderge eki túrli qyzmet usynylatyn. Ne úshtiń, ne ekiniń tańdaǵan bireýine barýǵa mindettisiń. Al men joǵarydaǵy oqytýshynyń keselinen úshtiń emes, ekiniń birin ǵana tańdaýǵa tıisti boldym.

Akademıany bitirgennen keıin bizdi GÝK-tyń qaramaǵyna jiberdi. GÝK-tyń bastyǵy armıa generaly Fılıpp Ivanovıch Golıkov maǵan aldymen Kavkazǵa brıgada komandıri bolyp barýdy usyndy.

— Men dıvızıa komandırimin. Onyń ústine akademıa bitirdim. Brıgada komandıri bolyp barmaımyn, — dedim Golıkovke.

Soǵysty bitirip, akademıany taýysyp, keýdege nan pisip júrgen kez edi ǵoı ol, qaraǵym. Generalǵa týra osylaı dedim.

— Bara berińiz. Sizdiń pikirińizdi habarlaımyz, — dedi general.

Men taıtańdap júre berdim. Sonymen on kún etti. Meni taǵy Golıkovke shaqyrdy.

— Brıgada komandıri bolyp barmasańyz, — dedi bul joly general, — onda korpýs shtabynyń bastyǵy bolyp baryńyz.

Bul úlken qyzmet edi. Jaman aǵań aqylsyzdyq jasady, qaraǵym. Jaraıdy, raqmet deýdiń ornyna Golıkovke:

— Men sap komandırimin. Eshqashanda shtabta otyrǵan emespin, — dedim.

Golıkov betime qarap otyrdy da:

— Joldas polkovnık, Siz asqaqtyqtyń sazaıyn tartasyz. Bara berińiz, — dedi.

Aǵat ketkenimdi artynan bildim. Biraq qaıta baryp, generaldan keshirim suraýǵa órlik moıyn burǵyzbady. Orynsyz órlik adamdy ókindirmeı qoımaıdy ǵoı, qaraǵym. Partıa men úkimet meni oqytty. Akademıa bitirtti. Meniń laýazym tańdamaı, jibergen jerge júre berýim-aq jón edi. Keshe, Moskva túbinde ólip ketsem qaıtetin edim. Ólgenderden janym artyq pa edi? Qaıtesiń pendemiz ǵoı. Pende bolǵan soń kemshilikten kim qutylmaq. «Semizdikti qoı ǵana kóteredi» degen danalyq sózdi halyq tegin aıtpaǵan ǵoı. Meniń ómirimde jibergen eń úlken qateligim osy boldy. Ózgesiniń bári túkke turmaıdy, — Baýyrjan sál oılanyp, únsiz otyryp qaldy. Sodan keıin sózin qaıtadan jalǵady — Osy qatemdi oılasam kúni búginge deıin eki betim dýyldap qoıa beredi. Adamgershilik, azamattyń arym ózimdi ómir boıy osy úshin aıyptaýmen keledi.

Ómiriniń qatesin eshkim de óz aýzynan aıtyp bermeıdi. Óıtkeni ony moıyndaý qıyn, ózgege móldiretip aıtyp berý odan da aýyr. Men saǵan ımandaı syrymdy aıtyp otyrmyn, qaraǵym. Onyń sebebi meniń durysymdy kórgen jurt burysymdy da bilsin. Bir adamnyń ómiri myń adamǵa sabaq. Jas urpaq meniń de jaqsymnan úırenip, jamanymnan jırensin.

Osydan keıin Baýkeń yńyldap, Sákenniń «Taý ishinde» deıtin ánine uqsastaý áýenmen mynadaı bir shýmaq óleń aıtty:

Ataǵym jer júzine dúrildegen, Bir kezde Baýyrjan em gúrildegen Aırylyp ataqtan da, shataqtan da, Bul kúnde shal boldyq qoı dirildegen.

Avtor. Baýke, osynyń úshinshi jolyn ózgertseńiz qaıtedi?

Baýyrjan. Ne dep?

Avtor. Máselen, «Tis túsip, tize qaqsap, býyn bosap» dese de bolar edi.

Baýyrjan. Sebep?

Avtor. «Erdiń aty, ǵalymnyń haty ólmeıdi» degen bar emes pe? Endeshe Sizdiń ataǵyńyz eshqashanda óshpeýge tıis. Tarıh Sizdi umytpas bolar, Baýke.

Baýyrjan. Sonda qalaı bolyp shyǵady?

Avtor. Bylaı:

Ataǵym jer júzine dúrildegen. Bir kezde Baýyrjan em gúrildegen. Tic túsip, tize qaqsap, býyn bosap Bul kúnde shal boldyq qoı dirildegen.

Baýyrjan. O da jón eken, — Sodan soń Baýkeń tanaýy jalpaıa raqattanyp kúlip aldy.

— Onyń da ras. Solaı-aq bolsyn.

Avtor. Akademıany bitirip alyp, alshańdap Moskvada júre beremiz be, Baýke? Ketpeımiz be bir jaqqa joldama alyp?

Baýyrjan. Onyń ras. Akademıany bitirgen menen basqa júz jıyrma tórt adam tegis qyzmetke ketti. Sopaıyp men jalǵyz qaldym. GÝK-tyń qaramaǵynda alty aı jattym. General Golıkov aqyly kirgende shaqyrtarsyń dep, óziniń orynbasary Svırıdovqa tapsyryp qoısa kerek. Bir kúni meni general-maıor Svırıdov shaqyrtty. Bardym.

— Zeriktińiz be, joldas polkovnık? — dep surady ol.

— Zeriktim.

— Bárine ózińiz kinálysyz, — dedi general Svırıdov. — Biz Sizdi alǵashynda brıgada komandıri etip taǵaıyndaıyq dep edik. Beıbit ýaqytta brıgada komandıri degen áskerdegi úlken qyzmetterdiń biri. Brıgada komandıri laýazymyndaǵy adamǵa general-maıor ataǵy beriledi. Biraq Siz ony túsinbedińiz. Odan soń korpýs shtabynyń bastyǵy etýge uıǵaryp edik. Oǵan da rıza bolmadyńyz. Qazir basqa bos oryn joq. Sondyqtan ýaqytsha brıgada komandıriniń orynbasary bop barasyz. Mine joldama.

— Qup! — dep qoldy shekege qoıyp, aıaqty sart etkizýden basqa eshteńe qalmady maǵan. Úlken ózenderde parohod júzip kele jatqanda arnaýly adam sýdyń tereńdigin únemi ólshep otyrady. Óıtpese parohod qaıyrlap, bógelip qalady. Nemese onyń vıntine zaqym kelip, isten shyǵady. Alǵan júgin tıisti jerine ýaqytynda jetkize almaıdy. Adam da parohod sıaqty. Ol da óziniń aldyn únemi oımen ólshep otyrýy kerek. Oılanbaǵan orǵa jyǵylady, opyq jeıdi. Oǵan ózińniń ór kókirektigiń, ózimshildigiń ǵana kináli. Bul seniń aqylsyzdyǵyńnan isteletin is emes. Aqyl da oılaǵandy unatady. Oılanyp-tolǵanǵan adamǵa ǵana aqyl durys jol kórsetedi.

Aldymen Almatyǵa, úıge soǵyp, sodan Sibirge attandym.

Avtor. Almatyda kimge soqtyńyz?

Baýyrjan. Kimge bolýshy edi — áıelim Jamal, ulym Baqytjan bar emes pe? Solarǵa soqtym.

Avtor. Olardy ózińizben birge alyp ketpedińiz be?

Baýyrjan. Joq. Jaǵdaı kelmedi. Almatydaı emes, Sibirdiń jeri sýyq qoı. Sibirdiń sýyǵyn kótere almaı, ózim de ólesi bolyp júrdim. Kishkentaı Baqytjanǵa sýyq tıgizip alarmyn dep qoryqtym. Onyń ústine ýaqytsha ketip bara jatqandyqtan olardy jyly ornynan qozǵamaıyn dep oıladym.

Avtor. Baýke, basqa jora-joldas, ustaz-komandır, bastyq generaldaryńyz týraly tolyq aıttyńyz. Endi áıelderińiz, ózińizge ómir serik bolǵan jeńgeıler jaıynda birdeńe demeısiz be?

Baýyrjan. Bul suraqqa jaýap bermeıin dep men saǵan byltyr aıtqanmyn. Nemene bıyl taǵy sol suraqty qońyrsytyp otyrsyń?.. Al, qaı áıelge qalaı úılengenin, nege ajyrasqanyn saǵan qandaı aqymaq erkek aıtyp beredi dep oılaısyń. Áıeldi qorlaǵan erkekti ómir ókinishsiz jibermeıdi. Óıtkeni, áıel — ómirdiń anasy, al asyl perzent anasyn eshkimge de qorlatpaıdy. Óıtkeni, áıel — kıeli halyq. Onyń kıesi ózin qorlaǵan erkekti bir atpaı ketpeıdi... Meniń kózim osyǵan jetti. Seniń izdep otyrǵanyń osy sóz ǵoı. Ponátno tebe?.. Men soǵysta etegime namaz oqyp júrgenim joq. Sen óziń oqydyń ba?

Avtor. Oqydym, Baýke. Meniń namazym qaza bolǵan emes.

...Qyryq tórtinshi jyldyń kúzi kóz aldyma elestedi. Birinshi Brest atqyshtar dıvızıasynyń delegasıasy Almatyǵa keldi. Men delegasıanyń jetekshisi edim. Qasymda Táken Maıshynov, Qabysh Mýsın degen eki serigim bar. Úsheýimiz de jıyrma eki jastamyz.

Biz Varshava túbinde turǵan dıvızıadan Qazaqstan úkimetine hat ákeldik. Delegasıamyzdy Halyq Komısarlary Soveti predsedateliniń orynbasary Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev qabyldady. Qazaqtyń úlken jazýshysy Sábıt Muqanov úsheýimizdi úıine shaqyryp, qonaq etti. Biraz kúnnen keıin Qazaqstan Kompartıasynyń Ortalyq Komıteti men Halyq Komısarlary Sovetiniń dıvızıaǵa joldaǵan hatyn alyp, maıdanǵa qaıttyq. Jolda Qyzylordaǵa túsip, sol jerden dıvızıaǵa arnalǵan sálem-saýqat ala ketetin boldyq.

Qyzylorda obkomynda bizdi oblys basshylary Raqymbaı Tólebaev, Medeý Atalyqov degen kisiler jyly shyraımen qarsy aldy.

— Sizdiń dıvızıaǵa qazaq halqynyń sálemdemesi dep bir vagon kúrish, bir vagon balyq bermekshi edik. Sony daıyndap, vagonge tıeý úshin biraz kún osynda bógelýlerińizge týra keledi, — dedi Tólebaev. — Erteń jetinshi noıabr — Oktábr meıramy Bizdiń Shıeli deıtin aýdanymyzda aýdanaralyq toı ótedi. Shıeli bıyl Otanǵa kúrishti kóp berip otyrǵan aýdan. Soǵan japsarlas úsh-tórt aýdannyń halqy jınalyp, Oktábr toıyn toılaıdy. Sizderdi sol toıǵa qatysyp, eki-úsh kún elde aýnap-qýnap qaıtsyn dep otyrmyz.

Bir parovoz bir vagondy súırep, túni boıy júrip, tańerteń bizdi Shıelige jetkizdi. Bizdi vokzal basynda salt atqa mingen jıyrma qyz qarsy aldy. Biz vagonnan shyǵa bergende jıyrma qyz at ústinde turyp dombyra tartty — kúı atasy «Sarjaılaýdy» ańyratty. Meniń kózime jas úıirilip, qozǵalmastan turyp qaldym. Eki joldasym arsalańdap, qyzdarǵa qaraı júgireıin dep edi, ym qaǵyp olardy da toqtatyp tastadym. Kúı bitkennen keıin qyzdar tegis attan tústi de, dombyralaryn keýdelerine qysyp, bizge ıilip sálem berdi. Osy kezde joldastarym qyzdarǵa qaraı týra kep júgirdi. Olardyń jetekterinde bizge ákelgen bos attary bar eken. Biz sol attarǵa minip, qyzdarǵa ilesip, toı bolatyn jerge keldik.

Toı bir tóbeniń basynda bastaldy. Qalyń jurt tóbeniń basynan etekke deıin kerneı jerde jaıǵasty. Eń tómende, olarǵa qarsy qarap, ústel basyndaǵy prezıdıým músheleri sıaqtanyp, on bes shaqty adam at ústinde otyrdyq. Shıeli aýpartkomynyń sekretary Ǵızat Júgirálın degen kisi alǵa shyǵyp, kúrishshi qaýymdy Oktábr merekesimen quttyqtady. Maıdan jeńisine qysqasha sholý jasady. Eldiń maıdan úshin istep jatqan erlik eńbegin aıtty. Bul uly meıramda bizdiń ortamyzǵa maıdangerler kelip otyr. Endi sol balalaryńyzdyń lebizderin tyńdańyzdar dep aýpartkom sekretary sózdi maǵan berdi.

Atymdy tebinip, endi men alǵa shyqtym.

Aldymen halyqqa ózimizdiń Birinshi Brest atqyshtar dıvızıasynan kelgenimizdi, ol dıvızıadaǵylardyń deni buryn ózim quramynda bolǵan júzinshi brıgadanyń jaýyngerleri men komandırleri ekenin aıttym. Júzinshi brıgadadan Mánshúk Mámetova sıaqty Sovet Odaǵynyń Batyry shyqqanyn baıandadym. Taǵy basqa erlerdi atadym. Qazir dıvızıamyzdyń Polsha jerinde jaýdy batysqa qaraı qýalap bara jatqanyn bildire kelip, dıvızıadaǵy osy Qyzylorda oblysynyń bir aqyn jigiti maǵan bylaı dep ótinish aıtqan edi deı kelip, mynadaı bir shýmaq óleń oqydym:

Bolsyn deseń dushpannan kúshi basym, Juqsyn deseń boıyma ishken asym,— Syrdarıanyń sýynan ádeıi arnap, Bir tamshysyn ala kel, qurbylasym!

— Biz ol ótinishti oryndaıtyn boldyq, — dedim sózimniń sońynda. — Sizdiń oblys bizdiń dıvızıaǵa Syrdarıanyń sýyna ósken bir vagon kúrish pen Syrdarıanyń sýynan ustalǵan bir vagon balyq beretin boldy. Sizderge myń mártebe raqmet, Syr eliniń halqy. Biz sizderge jaýdy jeńip qaıtamyz dep sert beremiz.

Menen keıin alǵa moıny quryqtaı qula mingen, basynda pushpaq bórki, moınynda garmony bar, qara murtty, elýdiń jýan ortasyndaǵy qyzyl shyraıly kisi bardy. Ol kisiniń áýezdi ásem úni garmonmen birdeı shyqty. Aqyn aldymen jınalǵan jurtty merekemen quttyqtap alyp, sodan keıin halyqqa osy kelgen úsh jigit ózderińniń balalaryń. Bular solardyń qasynan keldi. Bular óz balalaryńnyń sálemin ákeldi. Erteń osy úsheýindeı bop olar da jeńispen elge keledi. Sonda qozydaı mańyrasyp, qoıdaı shýlasyp tabysasyńdar. Osy balalardyń izi óz balalaryna salǵan jol bolsyn. Bul erlerdiń jortqanda joly bolsyn! – dep óleńmen tilek batasyn berdi. Búkil halyq egilip otyryp, «áýmın!» dep aqyndy qostady.

Ol kisi halyq aqyny Nartaı Bekelhanov eken. Ol Nartaı aqyndy birinshi ret kórýim edi. Aqyndyǵyna, aqyldylyǵyna, ánshiligine qatty razy bolyp, keter-ketkenshe men ol kisiniń qasynan qalmadym. Joldastarym «Qyz qýý», «Kókpar tartý», «Teńge alý» oıyndaryna qatysyp, olar da máz-meıram boldy.

Mereke ótkennen keıin aýpartkomnyń ótinishi boıynsha kolhozdardy araladyq. Bizben kórisip, kezdesýge jınalǵan jurtqa Táken jaıaý ásker jaıyn, Qabysh barlaýshylyq tájirıbesin baıandaıdy. Men artıllerıst dostarymnyń erligin aıtamyn. Nartaı aqyn óziniń áýezdi únimen án-óleń shyrqaıdy. Jeńis jaqyn dep jurtqa jiger beremiz. Sodan keıin aýdandyq komsomol komıtetiniń sekretary Ásıa bastaǵan qyzdar konsert kórsetedi. Olardyń kópshiligi bizdi Shıeli basynda dombyramen qarsy alǵan qyzdar. Shıeli qyzdary shetinen aqyn, ánshi, dombyrashy eken. Soldattardyń sózin estip, qyzdardyń ónerin kórgende, eńselerin jumys basqan jurt edáýir jelpinip qalysady.

Úshinshi kúni túnde Shıelige qaıttyq. Aı sútteı jaryq edi. Kóp salt atty bolyp, qatar túzep, kósilte aıańdap kelemiz. Men aýpartkom sekretary men aqynnyń ortasynda edim. Onyń ar jaǵynda kolhoz predsedateli kele jatty. Qyzdar artqy lekte bolatyn. Táken men Qabysh solardyń ortasynda.

Bir kezde artta kele jatqan Qabysh:

— Júr, Táken, taǵy da shabaıyq, — dedi.

— Ásıa, Bazarkúl, júrińder kettik, — dedi Táken. Jastar bir búıirge qaraı dúrsildetip shaba kep jóneldi.

— Qyzdar, qulap qalmańdar, — dep aıqaılaıdy, olardyń sońynan kolhoz predsedateli. Ony eshkim tyńdaǵan joq. Kóp attyń tuıaǵy dúńk-dúńk estiledi. Ol túngi dala júreginiń dúrsili ispettenedi. Birazdan keıin jastar kózge kórinbeı, tuıaq dúrsili estilmeı jym-jylas joq boldy da ketti.

— Qabysh pen Tákeńde tynym joq, — dedim men osy kezde qasymdaǵy joldastarymdy sózge shaqyryp. — Elge jetkeli ekeýi enesiniń aınalasynda kúlte quıryǵyn kókke tigip alyp shapqylaǵan qulyndaı quldyrap júr.

— Shirkin, týǵan jerge ne jetsin, erkelegenderi ǵoı, — dedi aqyn.

— Ras, kóp qyzdyń ortasynda kólge súńgigen úırekteı bop júr ózderi, — dedi kolhoz predsedatel Aýpartkom sekretary úndegen joq.

— Qaraǵym, búgin bul úsheýińnen osy eldiń aıary joq, — dedi qula jorǵanyń ústinde shaıqalyp kele jatqan aqyn. — Mingen atyńnyń bir terlep, qınalǵanyna qaramaı, mynaý balalarmen qosylyp, sen de bir kósile shaýyp, sergip alsańshy.

Osylaı dep aqyn artqy qatarda kele jatqan ánshi qyzdardy nusqady.

Men kúlip, basymdy shaıqadym.

— Álde atqa shaba almaýshy ma ediń?

— Atqa shabamyn ǵoı, biraq aıǵa shaba almaımyn, — dedim taǵy da kúlimsirep.

Aqyn jorǵa yrǵaǵymen qaıtadan teńselip, biraz únsiz otyrdy da:

— Aı aıaǵyńnyń astynda jatsa she? — dedi meniń betime tike qarap.

— Aıdy taptaýǵa bolmaıdy ǵoı, aǵa, onda aınalyp ótemin.

Aqyn taǵy únsiz qalyp, shoqsha saqalyn razylyqpen sıpady.

— Onyń jón eken, baýyrym, — dedi sodan soń. — Meniki óziń sonaý alystan, ólim men ottyń ishinen kelip, astyna júırik at tıgende taqymyń náýmez bolmasyn degen ǵoı jaı. Seniki jón. Áıtpese osy kúni, — aqyn oń jaǵyndaǵy predsedatelge bir qarap qoıdy, — kóp azamattar kózine jylqy balasy kórinse boldy, soǵan but artyp, shaba jóneletindi shyǵardy ǵoı. Qolyna túskeni jas jabaǵy ma, úıretilmegen taı, qunajyn baıtal ma — sharýasy joq.

Jas jylqynyń qoly úsip qalady-aý, obal-aý dep eshkim oılamaıdy. Osy soǵystyń kesirinen jylqy da jýasyp ketken be, áıteýir kóne beredi.

Osylaı dep ol atyn bir qamshylap qoıdy. Qula jorǵa moınyn quryqtaı sozyp, taıpala túsip ilgeri umtyldy. Biz kóp ýaqyt únsiz kele jattyq.

Bir kezde art jaǵymyzdan qalyń dúrsil qaıta estildi. Meniń joldastarym men qyzdar eken.

— Baseke, urysyp jatqan joqsyz ba? — dedi Qabysh eki tanaýy deldeńdep.

Men úndemedim.

— E, bastyqtaryń nege ursady? — dedi kolhoz predsedateli jigitterge qaraı jambastaı burylyp. — Áskerde ývolnıtelnyı degen bir japyraq qaǵaz bolady. Sender onyń ornyna bir-bir qyz jetektep kettińder emes pe? Ondaı ývolnıtelnyıy bar soldatqa kim ursady?

— Siz ol qaljaqty qoıyńyz, — dedi tik minez Qabysh.

— E, qoıdym, qoıdym. Qoımaǵanda, — dep predsedatel kúńkildep atynyn belin qaıystyra qaıtadan túzelip otyrdy. Jurt únsiz qaldy.

— Nemene, armansyz shaptyńdar ma, jigitter? — dedim men ol únsizdikti buzý úshin.

— Shaptyq, shaptyq, — dedi Táken mem Qabysh jarysa jaýap qatyp.

Sóıtip biz alpys tonna kúrish, qyryq tonna balyq alyp, Qyzylordadan maıdanǵa attandyq. Soǵysta jalǵyzdarynan aırylǵan sherli ákeler, muńdy analar, kúıeýlerinen «qara qaǵaz» alǵan qaraly kelinshekter, qaıǵyly qara kóz qyzdar, ardager Nartaı aqyn soǵystyń aýyrtpalyǵyna qaramastan qaıyspaı eńbek etip, maıdanǵa jan aıamaı bolysyp jatqan eńbekshi jurt — er halyq erekshe umytylmastaı bop kóńilimizde qaldy.

— Ýalıkim sálem. Al jalǵyzbysyń, álde qasyńda «shataǵyń» bar ma?

— Jalǵyzbyn, Sábe.

— Jalǵyz bolsań meniń nomerime kel. Men kútem seni.

Sábeń Almatydan kelip, men jatqan «Moskva» meımanhanasyna túsken eken. Meni syrtymnan kórip qalyp, admınıstratordan kirip, nomerimdi surap alyp telefon soǵypty. Buryn, men akademıada oqyp júrgen kezderde de Moskvaǵa kelgen saıyn meni osylaı telefonmen izdep taýyp alatyn. Bardym. Mákeń jeńgeı qasynda eken. Sábeńnen el jaıyn surap, ádebıet týraly áńgimelestik. Men oǵan «Sıbır», «Doktor» degen eki óleńimdi oqyp berdim.

— Áı, Baýyrjan, sen myna óleńderdi tekke qor qylyp júrsiń, — dedi sodan soń Sábeń. — Bulardy qalaı da jarıalatyp jaryqqa shyǵartý kerek. Sonan soń keshegi ótken jer júzilik qyrǵyn soǵystyń syry men sıpatyn qazaqta senen basqa jaqsy tanyp-bilip, túsinetin adam kemde-kem. Sondyqtan sol jaıdy qaǵaz betine túsirip halqyńa, el-jurtyńa, zamandastaryń men týystaryna, bolashaq urpaqqa paıdasy tıetindeı kitap etip jazyp berý — azamattyq mindetin.

Jańa sen kimniń áseri boldy dep suradyń ǵoı. Sábeńniń osy sóziniń maǵan tikeleı áseri boldy. Sol sóz meni qabaǵat rýhtandyrdy. Sodan keıin Sábeń ekeýimiz Moskvany aralap júrip, taǵy da kóp áńgimelestik. Joǵaryda bir jerde Sábıtpen restoranǵa barǵanymdy aıtyp edim ǵoı. Ol dál osy kúnniń keshinde bolatyn.

Men 1971 jyly jazda, Qazaqtyń M. O. Áýezov atyndaǵy akademıalyq drama teatrynda Baýyrjan Momyshulynyń alpys jasqa tolǵany atap ótilgen qalalyq jıynda Sábıt Muqanovtyń minbege kelgen sátin kóz aldyma elestettim.

— Men Baýyrjan elý jasqa tolǵanda shyǵarǵan óleńimdi oqımyn, — dedi Sábeń kózildirigin kıip jatyp, tek ózine ǵana tán máńgi qarlyǵyńqy únimen. Sodan keıin ol aq saýsaǵyn shoshaıta zalǵa qaraı qolyn sermep qaldy. — Men bir aıtpaımyn, al aıtqanymnan qaıtpaımyn. Baýyrjanǵa elýinde ne tilesem, alpysynda da sony tileımin.

Jurt dý kúldi. Sábeń sonda myna óleńin oqyǵan edi:

«Sovettiń sanaly er erkegi» dep, «Jigittiń qyz qyzyǵar kórkemi» dep, Baýyrjan Momyshuly jer júzinde Tarapty barlyq elge ertegi bop.

Barsam da qaı kontınent, qaı aralǵa,

Zamannan az habary bar adamda

Bilmeıtin Baýyrjandy jan kórgem joq,

Men buǵan qýanam da, tańdanam da.

Aıtaıyn eń aldymen qýanyshty:

Qazaqta ul týǵanmen talaı kúshti,

Jer júzin tamsandyryp Baýyrjandaı

Esimi qaısysynyń hatqa tústi?

Aýyldyń qaldy kóbi aýmaǵynda...

Baýyrjan «Katúshadaı» laýlady da,

Órtedi fashıserdi, sondyqtan da

Tanıdy dosy túgil jaý jaǵy da.

Batysta, júrgen ǵylym tereńinde,

Aqylyn, ójettigin, ónerin de

Jyr etip, Baýyrjannyń batyrlyǵyn

Tanıdy, bir-aq shyndyq kóleminde.

Ejelden ertegishil Shyǵys — kári,

Shyndyqtan shyǵa shyrqap, ketedi ári:

Kóredi qaharmandaı taý kótergen,

Nemese, jer titirtken Áziret-Áli.

Bilse eger ekenimdi meniń qazaq:

«Senderde ul bar ǵoı, — dep, — sondaı ǵajap?»

Shýlasyp qamaǵanda qalyń adam,

Jarylmaı qýanyshtan turam az-aq!

Aıtaıyn tańdanýdyń endi jaıyn:

Ushqanyn ataq-dańqy kórgen saıyn.

Keltirem kóz aldyma Baýyrjandy,

Kádimgi jaqsy adamdy — qarapaıym.

Bilemin bul jigitti erte kúnnen:

Qattyny neler kerim erite bilgen.

Shyqty bul qylysh bolyp maırylmaıtyn,

Sovettik Armıanyń marteninen.

Shyqty da jalań qaǵyp turdy sapqa:..

Otandyq uly soǵys qyzǵan shaqta,

Aqyly, qımylymen, qaıratymen,

Ózine ıe boldy bergen atqa.

Sol úshin Otan men halqy súıip,

Atasa ketetuǵyn denesi ıip,

Tarıhqa kirdi bul da dál Zoıadaı,

Nemese sekildenip — Meresev.

Fashısi bul batyrlar qyryp-joıdy,

Azamat boldy isteri abyroıly

Qurmetpen, sondyqtan da, Baýyrjanǵa

Jatyrmyz elý jasta...

«To est dep Sábeń qaǵazdan basyn kóterip aldy da, sol jaq ıyǵynan keri burylyp, sahna tórindegi úlken etip jazylǵan «60» degen sıfrdy nusqap, «áne, áne» dedi de, bul shýmaqtyń tórtinshi jolyn túzetip qaıtadan oqydy. Jurt taǵy da dúr silkinip, dý kúlip qaldy.

Jatyrmyz alpys jasta jasap toıdy, Shashýym osy-aq boldy toıǵa daıyn. El súıgen erdi men de aımalaıyn! Baýyrjan, ata-anańa alǵys aıtyp, Sovetten seni ósirgen aınalaıyn!

Osylaı dep Sábeń basyn kóterdi de, qushaǵyn keń jaıa minbeden tústi. Baýyrjan da ornynan atyp turdy. Ekeýiniń qushaǵy sahna ortasynda aıqasty. Mol deneli sabyrly Sábeń arqyly halyq Baýyrjandaı batyr ulyn taǵy da meıirlene qushaǵyna qysqan ispettendi. Sodan keıin Sábeń Baýyrjandy balasha qulaǵynan tartyp, sál eńkeıtti de:

— Eliń úshin! — dep mańdaıynan bir súıdi. Odan keıin taǵy da eńkeıtti.

— Ózim úshin! — dep ekinshi ret súıdi.

— Urpaq úshin! — dep úshinshi ret eńkeıtip jáne súıdi.

Zal kúlip, dýyldap, shartyldata shapalaq soǵýmen boldy.

Kóp adamnyń kózine jas úıirilip, domalanǵan ystyq monshaqtar yrshyp túsip jatty.

Avtor. Shirkin, Sábeń-aı deseńshi! Kimdi rýhtandyrmady, kimge kómektespedi. Qazaqtyń ózinen keıingi aqyn-jazýshylaryna Sábeńnen kóp kómek kórsetken eshkim joq shyǵar. Ádebıetke kelgen bárimiz sol kisige ákemizdeı qaryzdar edik-aý. Ol kisiniń kóshede toqtaı qalyp «áı, halin qalaı?» dep bir aýyz aıtqan jyly sóziniń ózi ne turýshy edi?

Baýyrjan. Sonymen akademıada bes jyl sabaq berdim. Kúni búginge deıin Moskva ýnıversıteti men Moskvanyń áskerı akademıasynda leksıa oqyǵan sanaýly ǵana qazaq bar. Bul — maqtan emes, aqıqat. Túsinikti me saǵan? — Men basymdy ızedim. — Jaz, túsinikti bolsa.

Áskerı akademıada sabaq berip júrip, men jazýshy bolýdy oılana bastadym.

Osy oımen Kalının qalasynda júrip (bizdiń akademıa sonda kóship barǵan bolatyn), orys tilinde «Bizdiń semá» kitabyn jazyp shyqtym. Ol kitaptyń qaıda, qashan basylǵanyn aıtqanmyn saǵan.

Elý besinshi jyldyń aıaq jaǵynda, bir kúni Moskvaǵa kelip, GÝK-ke kirdim. General Golıkovtan meni armıadan bosatyp, zapasqa shyǵarýdy ótindim.

— Endi otstavkadaǵy polkovnık bolamyn. Biraq otstavkadaǵy azamat bolmaımyn, joldas general, — dedim.

— Armıadan ketkende ne isteısiz? — dedi general tańdanyp. — Siz qyryq beste ekensiz. Bul naǵyz ofıserdiń jasy. Armıada áli de birsypyra jyl qyzmet isteýińizge bolady ǵoı.

— Men jumysty tastamaımyn, joldas general. Endi ádebıet maıdanynda qyzmet etetin bolamyn.

— Qaı tilde jazbaqsyz?

— Orys tilinde.

— Jazýshy bolý úshin eń kemi ádebıet ınstıtýtyn bitirý kerek qoı, polkovnık.

— Maǵan ádebıet ınstıtýtynyń keregi joq, joldas general. Meniń jazýshy bolýyma ózim ótken ómir ýnıversıtetiniń sabaqtary da jetedi.

— Bul Sizdiń úzildi-kesildi sheshimińiz be, polkovnık?

— Dál solaı, joldas general.

Osydan bes jyl keıin, áskerı jazýshylardyń Moskvada bolǵan keńesinde sóılegen sózinde sol kisi, armıa generaly Fılıpp Ivanovıch Golıkovtyń tap ózi: «Momyshulynyń zapıskalary memýar bolǵanmen ,basqa memýarlardan kóp aıyrmasy bar, ol kórkemdik dárejege kóterilgen, onda artyq epızod, kereksiz keıipkerler degen joq. Naǵyz mańyzdy epızodtar men obrazdardy iriktep alǵan» dedi. Bul sózdi estigende men Golıkovtyń maqtaǵanyna emes. Golıkovke jazýshy bolamyn dep bergen ýádemdi oryndaǵanyma qýandym. Árıne, Golıkovtyń armıadan jaqynda ketken ofıser ne tyndyra qoıdy deısiń dep, meniń kitabymdy oqymaı tastaı salýyna bolatyn edi. Oqyp shyǵyp, ádil baǵasyn aıtqan. Ol úshin generalǵa myń mártebe rahmet. Sodan keıin men ózimdi otstavkadaǵy adam emes, Sovet Armıasynyń sapynda júrgen jaýynger ofıser sanatynda sezindim. Ol sóz maǵan týǵan anamdaı bop ketken armıanyń alystaǵy ulyna bildirgen meıir mahabbaty tárizdi bop tanyldy. Bul ózińe sonsha aıtylǵan bir syr ǵoı, qaraǵym.

Sodan keıin Golıkov meni Býrdenko atyndaǵy bas áskerı gospıtálǵa jiberdi. Sonyń qasynda joǵary áskerı komısıa bar edi. Onyń bastyǵy Dobrohotov degen kontr-admıral bolatyn. Kelsem Dobrohotov shashy appaq, ózi qap-qara, biraq jyly júzdi, óte bir bıazy kisi eken. Sálemdesip, jónimdi aıttym. Meni densaýlyǵyma baılanysty armıadan bosatyńyz dedim.

Dobrohotov meni ortalyq áskerı komısıaǵa jiberdi. Onyń jeti komısıasy bar eken. Solardan óttim. Akademıaǵa meni áskerden bosatý týraly VKK-nyń qaýlysyn ákep berdim.

Eki kúnnen keıin akademıa bastyǵy shaqyrdy.

— Densaýlyǵyńyz nasharlasa kýrortqa jibereıik, — dedi bastyq.

— Kýrorttan bas tartamyn. Meni áskerden bosatýdy suraımyn, — dedim.

Sodan birazdan keıin buıryq shyqty. Onda polkovnık Baýyrjan Momyshuly densaýlyǵyna baılanysty, 59-statányń «b» pýnktine sáıkes áskerden bosatylsyn jáne onyń áskerı kıim kıip júrýine ruqsat etilsin dep kórsetildi. Bir basyma jetkilikti pensıa taǵaıyndaldy.

Elý besinshi jyldyń dekabrinde barlyq dos-joldastarymmen, akademıamen, armıamen qoshtasyp, Almatyǵa qaıttym. Árıne, bul aıtarǵa ǵana ońaı. Áıtpese on bir aı — qyzyl ásker, on tórt aı — vzvod komandıri, úsh jyl tórt aı — rota komandıri, toǵyz aı — atqyshtar polky shtaby bastyǵynyń orynbasary, bes aı — respýblıkalyq voenkomattyń aǵa nusqaýshysy, bes aı — batalón komandıri, eki aı — polk komandıriniń orynbasary, segiz aı — atqyshtar polkynyń komandıri, jeti aı — Bas shtab áskerı akademıasynyń janyndaǵy bilim jetildirý kýrsynyń tyńdaýshysy, úsh aı — dıvızıa komandıriniń orynbasary, alty aı — dıvızıa komandıri, eki jyl eki aı — Bas shtab áskerı akademıasynyń tyńdaýshysy, eki jyl — brıgada komandıriniń orynbasary, bes jyl — áskerı akademıada ordınarlyq áskerı profesor bolǵan armıamen qoshtasý ońaı is emes, qaraǵym. Men — armıaǵa, armıa meniń ómirime aınalyp ketken edi ǵoı. Armıadan bosaý maǵan qyryq bes jasymda qaıtadan týyp, ekinshi bir ómirdi jańadan bastaǵanmen para-par edi. Birinshi ómirimde meniń Otanǵa sińirgen azdy-kópti eńbegim, halyqtan alǵan ataq-abyroıym bar edi. Ekinshi ómirimde ondaı eńbek etip, halyqtan alǵys ala alam ba? — dep tolǵandym.

Baýkeń sál bógelip, taǵy da «Qazaqstan» temekisine qol sozdy. Sıdıǵan salaly, etsiz aryq saýsaqtaryna kózim túsip, taǵy da ony ishimnen aıap kettim. Basqa jurt sıaqty, buryn men de Baýkeńe mán bere bermeıtinmin. Soǵysqa kim qatyspady, kim komandır bolmady dep oılaıtynmyn. Ózimen etene aralasyp, uzaq-uzaq áńgimeleskennen keıin Baýkeń maǵan basqa qyrynan kórindi. Bul kisi elimizdiń ataqty qolbasy, generaldarymen qyzmettes bolyp, olardyń buıryqtaryn oryndapty. Jýkov, Vasılevskıı, Rokossovskıı, Bagramán, Govorov, Zaharov sıaqty marshaldarmen aýyzba-aýyz tildesipti. Áskerde marshal túgil general kórmegen maǵan aldymda otyrǵan aryq shal birte-birte bıiktep asqar taýǵa aınalyp ketken sıaqty bop kórindi.

Eń alǵash áńgimelese bastaǵan kúnderimizdiń birinde, sóz arasynda Baýkeń maǵan «men profesormyn» degen edi.

— Ne deısiz? — dep men qaıtalap suradym.

— Men qatardaǵy áskerı profesormyn, — dedi ol murty tikireıip.

Men Baýkeńe jaılap qana jymıyp qaradym. Onym: «Baýke, osy jerin artyǵyraq siltep jibergen bolarsyz», — degenim edi, Baýyrjan meniń shúbálanyp otyrǵanymdy sezdi de:

— Senbeseń qoı, — dep ol áńgimeni aıaqtatpastan birden úzip tastady.

Artynan men Momyshuly týraly keptegen dokýmenttermen istes boldym. Dokýment pen Baýkeń aıtqan áńgimeler arasynda alshaqtyq joǵyna ábden kózim jetti. Sóıtip júrip Baýkeńniń qatardaǵy áskerı profesor bolǵanyn da anyqtadym. Kalının qalasyndaǵy áskerı akademıada sabaq berip júrgeninde Momyshuly taktıkadan alty, strategıadan toǵyz eńbek jazady. Sol úshin aǵa oqytýshylyqtan ordınarnyı profesor dárejesine joǵarylaıdy. Biraq bul ataq akademıada leksıa oqyp júrgen kezinde saqtalady da, odan ketseń alynyp qalady eken. Óıtkeni ol ataq seniń ornyńa kelgen ekinshi oqytýshyǵa beriledi. 1956 jyldyń birinshi ıanvarynda Momyshuly joǵaryda atalǵan akademıanyń tiziminen shyǵarylǵan. Sol kúnnen bastap onyń qatardaǵy áskerı profesor ataǵy da óship qalǵan. Jańa Baýkeń armıada atqarǵan qyzmetterin sanamalap otyryp, bes jyl áskerı akademıada ordınarlyq áskerı profesor boldym degende meniń oıyma alǵashynda osy sózge senbegenim túsip, ishteı uıalyp otyrdym. Onyń aýzynan ártúrli jaǵdaıda aıtylyp ketken usaq-túıek dálsizdikterge túzetý jasaǵan tustarymdy da artyq kórdim. Ózime bergen derekteriniń bári durys bolǵandyqtan Baýkeńniń basqa jerlerde aıtqan sózderinde ne sharýam bar edi dep oıladym.

İH

Avtor. Baýke, ótken jolǵy áńgimelerdiń birinde Kalının qalasyndaǵy áskerı akademıaǵa sabaq berip júrgen kezimde taktıka men strategıadan eńbekter jazyp ordınarnyı profesor ataǵyn aldym dep edińiz. Odan burynyraqta jaıaý áskerdiń jaýyngerlik ýstavyna pikir qosqanyńyzdy bildirgensiz. Osylardyń qandaı eńbekter ekenin ashyp aıtýǵa bola ma?

Baýyrjan. — Joq. Bolmaıdy. — Osylaı dep qatań, tike aıtty da, Baýkeń aq múshtikti aýzyna aparyp bir-eki sordy da, burq etkizip tútin shyǵardy. — Ulttyq tabys degenniń ne ekenin bilesiń ǵoı, — dedi sodan soń daýsyn báseńdete sóılep. Men basymdy ızedim. — Bilseń, — dedi de Baýkeń endi oryssha sóılep ketti: — Nasıonalnyı dohod v SSSR ves prınadlejıt trýdáshımsá: odna chastego postýpaet trýdáshımsá v vıde lıchnyh dohodov, a drýgaıa — ıspolzýetsá kak obshestvennyı fond nakoplenıa ı ýdovletvorenıa potrebnosteı vsego obshestva ı sostavláet obshestvennýıý sobstvennost Ponátno tebe? — Men taǵy da basymdy ızedim. Biraq ishimnen: Baýkeńniń baıaǵyda bankte qyzmet istegeni esine túsip ketti me, saıası ekonomıaǵa kirip ketkeni nesi dep oıladym. — Uqsań osyny qazaqshalaǵyn. — Men qaǵazǵa jazǵanymdy aýyzsha aýdaryp, oqyp berdim. — Ulttyq tabysqa SSSR-de bútindeı eńbekshiler ıe: onyń bir bóligi eńbekshiler qolyna óziniń jeke tabysy retinde tıedi de, al ekinshisi jınaqtaýdyń qoǵamdyq qory retinde ári búkil qoǵamnyń kereksinýin óteýge paıdalanylady, sóıtip ol qoǵamdyq menshikke aınalady. — Osylaı ma? — dedi Baýkeń meniń aýdarmamnyń durys, qısyǵyn teksergendeı sál oılana otyryp, — Osylaı bolsa, ol eńbekter, ulttyq tabystyń ekinshi bóligi sıaqty, memleket menshigine jatady. Ol meniń sovettik qoǵamnyń áskerı oı qazynasyna qosqan óz úlesim. Oǵan men ıe emespin. Biraq men sosıalısik memleketti qorǵaýdyń qoǵamdyq osy ǵajap menshigine tıtteı de bolsa óz úlesimdi qosqanyma razymyn. Maqtanamyn demeımin. Túsinikti me? Al men ulttyq tabystyń birinshi bóligi sıaqty, ózimniń jeke tabysym retinde baǵalanatyn ádebı eńbegime tolyq ıemin.

Ol osylaı dep etajerkada turǵan óz kitaptaryn ıegimen nusqady.

«Sovettik qoǵamnyń áskerı oı qazynasyna qosqan óz úlesim». Baýkeńniń bul sózi meniń kóz aldyma ábden sarǵaıyp ketken gazet qıyndysyn elestetti.

Bettiń joǵarǵy jaǵyndaǵy «Polkovnık Momyshulynyń áskerı jazbalary» degen úlken zagolovok kózime ottaı basyldy. Ádettegi etek maqalanyń bıiktigi elý jol bolady. Al mynaý jalpaq alty baǵannyń árqaısysy usaq áriptermen terilgen jetpis joldan turatyn shireme etek maqala eken. Aıaǵyna: «A. Krıvıskıı» dep qol qoıylǵan.

Maqalanyń bas jaǵynda avtor óziniń aldynda qatyrma muqabaly kók dápter jatqanyn, onyń birinshi beti tolǵan adres ekenin, adresterge qaraǵanda dápter ıesiniń dos, týystarynyń bári Almaty qalasynda turatyndyǵyn aıta kelip, bul ordendi polkovnık Baýyrjan Momyshulynyń áskerı jazbalary ekenin, Momyshulynyń qazir Almatyda komandırovkada júrgenin aıtady.

Osydan keıin avtor kók dápterdiń betterin paraqtap, ondaǵy jazýlardy oqýǵa kirisedi. Birinshi bettegi taıǵa tańba basqandaı aıqyn, áserli, áldi sózder birden oqýshy nazaryn aýdarady.

«Ersiz el bolmaıdy, elsiz er bolmaıdy».

«Otan úshin otqa túskin — kúımeısiń».

«Ólim arasynda júrseń de, ómirden úmit úzbegin».

Minekı, Kók dápter ıesiniń alǵashqy sózderi osylaı bastalady. 1942 jyldyń dekabrinde ol bylaı dep jazypty:

«Ulttyq maqtanysh — ult azamatynyń myzǵymas zańy, qasıetti isi. Kimde-kim óz ultyn qurmettep, ony maqtanysh etpese (al ár ultta da maqtan tutarlyq jaılar bar), ol baryp turǵan azǵyn...»

Baýyrjan menimen bir áńgimesinde: «Men soǵys jyldarynda «Krasnaıa zvezda» gazetine: «Kimde-kim óz ultyn qurmettep, ony maqtanysh etpese, ol baryp turǵan azǵyn» dep jazǵanmyn degen edi. Sonda Baýkeń osy «Polkovnık Baýyrjan Momyshulynyń áskerı jazbalaryn» aıtqan eken-aý dep oıladym men maqalanyń taqyrybyna qaıta bir kóz júgirtip ótip. Sonda Baýkeń bul sózderdi kók dápterge qaı tusta, qandaı jaǵdaıda jazdy eken degen jáne bir oı keldi. Dereý Baýkeńniń qyzmet tizimin alyp qaradym. Qyryq ekinshi jyldyń dekabri 8-gvardıalyq dıvızıanyń Kalının maıdanynyń quramynda, Holm qalasynyń túbinde turǵan kezi eken. Ol kezde Momyshuly polk komandıri.

Tizimdi Keıin qoıdym da, qaıtadan sarǵaıǵan gazet qıyndysyna úńildim. Maqala avtory kók dápter syryn baıandaýǵa qaıtadan «kiristi».

Kók dápterdiń ıesi ne jazsa da, ne týraly tolǵansa da onyń oıy áskerı taqyrypqa, óziniń ofıserlik mamandyǵyna kelip tirelip otyrady. Mine, onyń «áskerı tárbıeniń maqsattary» degen konspektisi. Munda ol «Áskerı psıhologıadaǵy ulttyq sátter» degen jaıǵa tereńdeı úńiledi. Ol bylaı dep baıandaıdy:

«Jaýyngerdi jaý júrek etip tárbıeleýde halyqtyń ótkendegi jaýyngerligi de, onyń eń mártebeli ulttyq dástúri de mańyzdy ekenine meniń óz t á j i r ı b e m d e kózim jetti.

J a s a d a m d y t á r b ı e l e ý d i ń n e g i z d e r i. Úlkendi qurmetteý, boryshyn buljytpaı oryndaý, aryn taza saqtaý, qoǵamdyq tártipti buljytpaı oryndaý, zańǵa baǵyný — jas adamǵa qajet izgilik belgileri osy. Muny biz: Otanyn, halqyn, semásyn súıý dep te ataımyz. Mundaı ınabatty tárbıe alǵan adam — naǵyz jaýynger. Onyń qasıeti — a d a l d y q, a r l y l y q, t á r t i p t i l i k.

A l ǵ y r l y q p e n t a p q y r l y q j a ı y n d a. Qazaqtyń dástúrli aqyndar aıtysynda kútpegen oqys sheshimder bolady. Jurt aldyna shyǵyp aıtysqa túsý qyzdar men jigitterdi tapqyrlyqqa talpyndyrady, olardyń aýyz ádebıetine, mýzykaǵa yqylasyn arttyryp, zeıindi bolýǵa, uǵymtaldyqqa úıretedi. Al urys kezinde oqys oqıǵalar orasan kóp ushyrasady. Soldat neǵurlym zerek, tapqyr bolsa, ol nebir qıyn-qystaý jaǵdaıdan jol taýyp, qutylyp shyǵady.

U l t t y q s p o r t o ı y n d a r y t ý r a l y. Bul oıyndar adamdy batyldyqqa, ıkemdilikke, oryndy qyzbalyqqa, táýekelshildikke, qaısarlyqqa, tipti ary úshin janyn sadaqa qylýǵa baýlıdy. Men aýyzdyqpen alysqan sáıgúlikten qoryqqan nemese atqa mine almaıtyn baýyrlarymdy qazaq dep ataýǵa namystanar edim.

Halyq tájirıbesiniń altyn qazynasy bizdiń ıgiligimizge aınalyp, áskerı isimizge qyzmet etýi kerek.

Panfılov — meniń áskerı ákem. Marqum generalmen men qazir de, urys aldynda aqyldasamyn. Ol meniń ornymda bolsa qaıter edi dep oılaımyn.

B a t y r l y q — tabıǵat syıy emes, bul patrıottyq boryshyńdy oryndaý úshin ózińdi-óziń qaýipke qarsy sanaly túrde zorlap kóndirýdiń nátıjesi. Mundaıda adam óz dostarym tek ıgilikti ǵana emes, sonymen birge qaterdi de bólise otyryp, jaýdy joıý arqyly ózin jáne otandastaryn qaýipsizdendirýge tyrysady, óziniń azamattyq ary men namysyn ezdikten, masqaralyqtan qorǵaıdy, óz boıyndaǵy osyndaı asyl qasıetterin ashyp kórsete túsedi.

B a t y l d y q — eseppen qımyldaýdy táýekelmen ushtastyrý. Táýekel eseppen aqtalady.

E p t i l i k — shapshań oılanyp sheshim qabyldaýdyń jáne bulshyq etterdiń shapshań oıǵa tártiptilikpen baǵynýynyń nátıjesi.

U sh q y r l y q — batyldyq pen eptilikti ushtastyra bilý.

Buıryq berý úshin buıryqqa kóne bil.

Jaýynger symbatty bolýy kerek (qyzdardan góri qyzmet úshin). Jınaqylyq pen tártiptilik — soldat symbatynyń alǵy belgileri osy. Jaýynger sapta da, urysta da óz mindetin uǵynyp, naqty oryndaýy qajet. Soldat sheberliginiń eń joǵarǵy satysy osy. Áskerı mádenıetti meńgergen, adamdar men oqıǵalardy únemi zerttep otyrýǵa qabileti bar, memlekettik turǵydan oılaı biletin komandır ǵana óz qyzyl áskerlerin osyndaı sapaǵa jetkize alady. Komandır adal, ózine de, baǵynyshtylarǵa da qatal, ádil bolýy kerek. Jaýynger komandırdi memleket ókili dep eseptep, onyń ary men adaldyǵyna sheksiz senýi shart. Mundaı soldatty men symbatty dep bilemin, mundaı komandırdi — ofıser dep ataımyn.

Ofıser psıholog, adam janyn sezgish bolýy qajet. Ideıalyq jaǵynan saýatty, jan-jaqty bilimdi bolý — árıne, onyń óz boryshy. Shen alý men shekpen jańartý jaǵyn eń aldymen oılamaı óziniń áskerı jáne saıası salada ósýi úshin kúsh salýy kerek. Al shen men laýazym ofıserdiń jeke iskerligine berilgen ádil baǵa esebinde ózinen-ózi keledi.

Mine osyndaı. Polkovnıktiń kók dápterindegi áskerı jazbalar Momyshulynyń mynadaı sózderimen aıaqtalady:

— Jerge terińdi tókseń, jemiske kenelesiń; halyq úshin qanyńdy tókseń abyroıǵa bólenesiń!

Baýkeńniń «Bul meniń qoǵamdyq áskerı oıǵa qosqan óz úlesim» degen sózinen baryp oıǵa túsken bul qıyndyny maǵan aqyn Eset Áýkebaev bergen edi. Ol kezde motoatqyshtar polkiniń komsorgy bolǵan E. Áýkebaev osy qıyndyny otyz jyldan asa ýaqyt joǵaltpastan saqtap kelgen.

— Týǵan ákeniń hatyn da bulaı saqtamas bolar, —dedim men aqynǵa.

Aqyn jymıyp kúldi.

— Bul Baýkeńe degen súıispenshilikten shyǵar, — dedi ol. — Baýkeń Panfılov — meniń áskerı ákem dese, Baýkeń bárimizdiń maqtanyshymyz boldy. Soldattardan bastap, barlyq ofıserler osylaı eseptedi.

— Siz ózińizdiń «Batalón» degen óleńińizdi osy maqalany oqyǵannan keıin jazdyńyz ba?

— Joq. «Polkovnık Baýyrjan Momyshulynyń áskerı jazbalary» meniń Baýkeń jaıyndaǵy birinshi oqyǵan maqalam edi. Ony óleńdeı jattap aldym. Ofıser qandaı bolýy kerek, soldat qandaı bolýy kerek ekenin baǵynyshtylaryma da, basqalarǵa da únemi maqtanyshpen aıtyp júrdim. Meniń baqytyma qaraı budan keıin meniń qolyma Aleksandr Bektiń «Volokolamsk tas joly» kitabynyń alǵashqy basylymynyń bir danasy tústi. Bas almastan oqydym. «Batalón» óleńin sodan keıin bastadym. Alǵashynda on bir býynmen jazdym. Odan keıin segiz býyn etip qaıta óńdedim. Maǵan jaý qorshaýyn qaıta-qaıta buzyp shyqqan temir batalónnyń tegeýrinin kórsetetin ózgeshe túr, yrǵaq, ekpin kerek boldy. Taba almadym. Sodan keıin ony jyly búrkep, qaǵazdarymnyń arasyna salyp qoıdym. 1956 jyly áskerden bosap, «Sosıalısik Qazaqstan» gazetine qyzmetke ornalastym. Sol jyldyń kúzinde Moskvany nemis fashıserinen qorǵaýdyń on bes jyldyǵy boldy da, redaksıa meni Baýyrjan Momyshulyna Moskva shaıqasy týraly ıntervú ákelýge jumsady. Baýkeńmen sonda birinshi ret júzdesip, tildestim. Ol kezdesýden alǵan áserimniń kúshtiligi sonsha, Baýkeń týraly on jyldan asa buryn bastaǵan óleńimdi qaıtadan qolyma alyp, jańadan jazyp shyqtym. Otan soǵysyna qatysqan ár soldattyń júreginde óz Baýyrjannamasy — ardager aǵaǵa degen óz lebizi, yqylasy boldy emes pe? Meniń Baýyrjannamam osy óleń.

Osylaı áńgimesin aıaqtaǵan Eset Áýkebaev maǵan aqynǵa tán shabyt, soldatqa tan súıispenshilikpen «Batalón» óleńin oqyp berdi. Onyń sońǵy shýmaǵy mynadaı edi:

Umytylmas so bir shaıqas. Óshpes halyq júreginen. Ol batyrlyq jyr taýsylmas, Týǵan elin súıe bilgen. Ol týraly áýel basta-aq Jyrlar, jyrlar — jazyldy tom. Qarashy, áne, Baýkeń bastap, Kele jatyr bolattaı som — Batalón!

***

Budan keıin men Baýkenniń basqa da áskerı pikirlerin esime túsirýge tyrystym. Soǵys kezinde jurt ony komandır jáne kórkem ádebıet qaharmany dep qana tanydy. Qazirgi qaýym áskerı jazýshy dep biledi. Sonymen birge Baýkeń áskerı tarıhshy da ǵoı. Buǵan Baýkeńniń «Jaýyngerdiń tulǵasy», «General Panfılov», «Olar meniń esimde», «Kýba áserleri», «El basyna kún týsa...» kitaptary, áli tolyq jınaqtalmaǵan tolyp jatqan ǵylymı maqalalary kýá. Al Baýkeńniń bas kitaby «Moskva úshin shaıqasty» alatyn bolsaq onyń ózi ári kórkem shyǵarma, ári tarıh. Áskerı jazýshy Baýyrjandy áskerı tarıhshy Baýyrjannan bólip alý óte qıyn. Baýkeńniń boıyndaǵy bul eki qasıet bite qabysyp ketken. Qazaq áskerı óneriniń tarıhyndaǵy eń alǵashqy asyl mura Momyshulynyń kitaptarynan bastalatyny haq.

Qalaı degenmen de bul arada meniń oıyma eń aldymen «Kýba áserleri» keldi. Munda Baýkeń óziniń áskerı oılaryn kórkem shyǵarmanyń qaýyzyna tyqpaı, tyńdaýshylarǵa aýyzeki baıandap bergen. Al tyńdaýshylary kim edi deseńizshi? Kýba armıasynyń soldattary, ofıserleri jáne onyń generalıteti.

Oılap qarasam Baýkeńniń Kýba saparynan tek áskerı adamdarǵa ǵana tán taktıkalyq tolǵanystar tanylady. Onyń Bostandyq araly Kýbaǵa barýynyń ózi tutqıyl. Árıne, Kýba elinde óziniń ataqty ekenin Baýkeń bilmedi emes, bildi. Bas qaharmany bop tabylatyn A. Bektiń «Volokolamsk tas joly» kitaby Kýbada ıspan tiline aýdarylyp, atys pozısıasynyń basynda pýlemetshilerge oqpen qosa úlestirilgeni, ol kitapty Kýba jastary, eldiń ıntellıgensıasy jaqsy biletini, tipti ol kitap Kýba revolúsıasynyń kósemi Fıdel Kastronyń kúnbe-kún oqıtyn súıikti kitaptarynyń biri ekeni baspasóz betinen Baýkeńe jaqsy tanys bolatyn. Tipti ol sol kezde Sovet Armıasy Saıası Bas basqarmasynyń bastyǵy armıa generaly Epıshevke GDR-dan kelgen mynandaı hatty da biletin:

«Asa qurmetti joldas armıa generaly!

Osy aıda Ulttyq Halyq armıasynyń barlyq qyzmetkerleri saıası sabaq retinde Aleksandr Bektiń «Volokolamsk tas joly» kitabyn mindetti túrde oqyp taýysýǵa tıis edi.

Imperıalısik agresorlar qarý jumsaı qalǵan jaǵdaıda bizdiń soldattarymyz óz mindetterin osy tamasha kitapta sýrettelgen Uly Otan soǵysy kezindegi jaǵdaıdaı naqty bilýi úshin bul kitap jaıynda barlyq toptarda semınarlar men áńgimeler ótkiziledi.

Osyǵan baılanysty men Sizden Aleksandr Bek joldasqa, Baýyrjan Momyshuly joldasqa, osy kitaptyń tiri qalǵan taǵy birer qaharmanyna bizge kelip, Ulttyq Halyq armıasy qyzmetkerleriniń Uly Otan soǵysynyń sabaqtary jaıynda áńgimelerine qatysýǵa meniń shyn júrekten shaqyrýymdy jetkizýińizdi ótinemin.

Sosıalısik sálemmen admıral Ferner».

Berlınge Bek ketti de, Baýyrjan barmaı qaldy. Onyń esesine ol eshbir nókersiz, shaqyrýsyz, eshkimge habar salmastan muhıttyń ar jaǵyndaǵy alys Kýbaǵa japadan-jalǵyz tartty da ketti. Shetel turǵaı, shetkeri aýdanǵa barýǵa da júreksinesiń. Ózińdi tanı ma, tanymaı ma, qalaı qarsy alady dep qaýiptenesiń. Al, alshańdap Almatyda júrgen Baýkeń aıaq astynan aspanǵa samǵaı kóterilip, 1963 jylǵy noıabrdiń besinde sonaý Gavana aeroportynan bir-aq shyǵady. Orny samolettiń aldyńǵy jaǵynda bolǵandyqtan, ol eń sońda shyǵýshylardyń biri bolady. Gavananyń shildedeı shyjyp turǵan shaǵy bolsa kerek. Kostúminiń ishinen túıe jún jempir, syrtynan makıntosh kıgen, basynda jyly sýsar bórki bar Baýkeń samolet esigine qaraı aıańdaıdy. Sonda serikteriniń biri:

— Qap, baǵana samolet ishinde sheshinip, jeńil kıinip almaǵan ekensiz. Myna jer janyp tur ǵoı, — deıdi.

— Oqasy joq, ata-babam jazǵy shildede qabat-qabat ton kıgen qazaq emespin be, — dep jaýap berdi Baýkeń.

Trapqa tabany tıisimen Baýkeń oń qolyn joǵary kóterip, aeroport basyna jınalǵan jurtqa izet bildiredi. Sodan keıin:

— Sálem saǵan, qaharman Kýba! — dep qazaq tilinde sańq etip ún qatyp, qolyn qylyshtaı bir sermep tastaıdy.

Kıgen kıimi, kelbet-beınesi, sańq etken úni aerodrom basyna jınalǵan jurttyń nazaryn birden aýdarady. Aerovokzalda Sovet Odaǵynan kelgen týrıserdiń dokýmentterin tekserip otyrǵan úsh áskerı adam Momyshulyn tanyp, oryndarynan turyp, izet bildiredi.

— Kompanero Koronel — joldas polkovnık Momyshuly, biz Sizdiń jaıyńyzdy kitaptan oqyp bilgenbiz, jaýyngerlik isterińizge ábden qanyqpyz, — deıdi.

Sóıtip, Kýbaǵa kelgen kóp týrıser ishinen jalǵyz Momyshuly ǵana tanymal bolyp shyǵady.

Mine, áskerı taktıka tárizdes osy qylyq, júris-turystan men mundalap turǵan Baýyrjan harakteri tanylady. Ol harakter Kýbanyń ol kezdegi Qarýly kúshter mınıstri Raýl Kastro Rýspen kezdesý kezindegi ázil-qaljyń túrindegi saıystarda odan saıyn aıqyndala túsedi. Ol tustarda oqýshy: apyraı, Baýkeń birdeńeni búldirip almasa jarar edi dep ishteı sasqalaqtap ta otyrady. Biraq sanasy bıik, saıasatta salıqaly Baýkeńniń órshelengen saıyn órisi keńeıe beredi.

Gazetterde Momyshulynyń ıntervúi jarıalanyp, onyń Kýbaǵa kelgeni jalpaq jurtqa málim bolady. Sol kezde Baýkeń Bas shtabqa shaqyrylady. Onyń basshylarynyń biri komendante Kaýsse Qarýly kúshter mınıstri Raýl Kastronyń basqa qaladan telefon soǵyp, Momyshulynan Kýba memleketiniń qonaǵy bolyp, birneshe kún qala turýdy ótingen sálemin jetkize otyryp:

— Habardar bolmaǵandyqtan aerodromda ózin eshkim qarsy almaǵanyna polkovnık renjigen joq pa eken? — dep suraıdy.

— Men munda óz betimmen kelgen adammyn. Týrıs retinde bizdi halyq qarsy aldy. Óte razymyn. Eshbir ókpem joq, — deıdi Baýkeń.

— Polkovnık tym kishipeıil, jýas eken, — deıdi komendante Kaýsse.

— «Jýastan jýan shyǵady» degen qazaq maqaly bar. Komendante meni erte maqtamasyn, artynan opyq jep júrer, — dedi Baýyrjan.

Al eki-úsh saǵat Raýl Kastronyń qabyldaýynda bolǵanda Momyshulynyń harakteri odan saıyn aıqyndala túsedi. Baýkeńder mınıstr kabınetiniń qabyldaý bólmesine kelip kirgende ishten esik jaqqa qaraı daýystap ıspansha aıtylǵan birer sóz estiledi. Aýdarmashy Baýkeńe mınıstr Sizge kirsin dep jatyr deıdi. Baýkeń ol sózdi estimegen bolyp tura beredi. Bular qabyldaý bólmesinde turyp qalǵannan keıin ishten 33-34 jastaǵy jigit shyǵyp, Baýkeńe qolyn berip, ishke kirińiz dep kabınettiń esigin ózi ashady. Bul mınıstr Raýl Kastronyń ózi edi. Baýkeń sonda ǵana kabınetke kiredi.

— Sizdiń osynda sóılegen sózderińizdiń tezısteri jóninde maǵan habarlaǵan edi, — deıdi mınıstr kabınetke kirip jaıǵasqannan keıin Baýkeńe. — Bizge, ásirese, Sizdiń dostyq týraly aıtqan pikirińiz unady.

— Komandante, ol meniń sózim emes, meniń halqymnyń sózi, — deıdi Baýyrjan.

Bir sózdiń retinde Raýl Kastro:

— Bizdiń zamanymyzda dúnıe pıǵylsyz bolyp otyr emes pe? — deıdi Baýyrjanǵa.

— Men Sizben kelispeımin, komandante, — deıdi Baýyrjan mınıstrge. — Dúnıe pıǵyldy-aq. Pıǵylsyzdyq jeke adamdardyń qyńyrlyǵynan, olardy shesheleri solaı qateden tapqan.

— Iá, Haýananyń ózi de kúnákar ǵoı, — deıdi Raýl kúrsinip.

— Ózimizdiń barlyq kúnálarymyzdy Haýanaǵa jaba bermeıik, komendante, — deıdi taǵy da Baýyrjan. — Ol — qasıetti. Ol bizdi ómirge ákeldi.

— Sizdiń Momyshuly ekenińiz kórinip-aq tur, — deıdi mınıstr kúlip. — Sizge raqmet, koronel. Biz Sizben ońashada biraz saıysyp kórdik. Endi, ruqsat etseńiz, jurt aldynda saıysaıyq. Úkimet qabyldaýyna kelgen adamdardy shaqyraıyq. Bizdiń áńgimelerimizdi olar da tyńdasyn.

— Solaı bolsyn, — deıdi Baýkeń miz baqpastan. — Men eshqashan da qupıa soǵysyp kórgen emespin.

— Siz saıysqa shebersiz ǵoı, meni aıaıtyn bolarsyz, — deıdi Raýl kúlip.

— Joq. «Kúsh atasyn tanymaıdy», — deıdi Baýkeń túsin sýytyp...

— Siz meni óltirip kettińiz, — deıdi mınıstr Momyshulynan jeńilgenin moıyndap.

— Men ózimniń jaýlarymdy ǵana óltiretin edim, — deıdi taǵy da Baýkeń miz baqpastan.

— Siz ádebıetke qalaı keldińiz, koronel?

— Men ádebıetke soǵystyń býksırinde otyryp keldim, komandante.

Mınıstr endi Baýkeńniń óziniń tvorchestvosy týraly. Aleksandr Bekpen ara qatynasy, Qazaqstan haqynda aıtýdy jáne áskerı máseleler jaıynda keńes berýdi ótinedi.

Baýkeń mundaı óte kóp máseleler jaıynda sóıleýge ázirlenbegenin aıtady.

Sonda basqa generaldar da Baýkeńe tilek bildiredi, Sizge arnaıy ázirliktiń keregi joq kórinedi, qolma-qol aıtqan sózderińizdiń ózine-aq razy bolar edik desedi. Sonda Baýkeń:

— Jaraıdy, men jaýǵa eshqashan berilgen joq edim, dostaryma berildim mine, — dep eki qolyn kóteredi.

Muny bári Baýkeńniń harakterine baılanysty sóz. Meniń oılap otyrǵanym onyń áskerı tarıhqa qajet pikirleri.

Al osy pikirlerdi Baýkeń Kýbanyń áskerı-saıası ýchılıshesinde, áskerı akademıada sóılegen sózderinde aıtqan.

— Meniń mamandyǵym áskerı qyzmet, — dep bastaǵan ol akademıadaǵy sózin, — Bizdiń Konstıtýsıamyzda: Otandy qorǵaý SSSR-diń árbir azamattarynyń boryshy dep jazylǵan. Meniń ultym qazaq men Sovet Odaǵynyń azamatymyn. Qazir elýdiń ishindemin. Sonyń jıyrma bes jylyn armıa qataryndaǵy qyzmetke berdim. Armıada qyzmet etý ońaı emes, onymen ajyrasý da ońaı emes. Uzaq jyldyq áskerı eńbegimniń esesine men zapastaǵy polkovnık retinde qaıǵysyz-qamsyz jata berýime bolar edi. Biraq zapastaǵy azamat retinde typ-tynysh jata berýime arym tózbedi.

Meniń shyǵarmalarym óz basymnyń estelikterine, erekshe epızodtardyń eń eleýli kórinisterine negizdelgen. Olarda oıdan shyǵarylǵan oqıǵalar da, oıdan shyǵarylǵan adamdar da joq. Meniń taqyryptarymnyń túıini mynadaı:

1) SSSR azamaty tulǵasyndaǵy qazaqtardyń qalyptasý prosesi.

2) Jaýyngerdiń qalyptasýy jáne jaýyngerlik harakterdiń qalyptasýy. Barlyq kitaptarymda óz basymnan keshken qatelerimdi de áńgimelep otyramyn. Ondaǵy maqsatym meniń qatelerimdi keıingi tolqyn jastar qaıtalamasyn degendik.

Ólim degen sózsiz nárse, bultarý joq! Ol bireýge erte, bireýge kesh keledi. Ólimnen qorqýǵa bolmaıdy. Enbekke qabilettilikten aırylýdan qorqý kerek. Ómirden qaıtkende kóp alý degenimiz — toǵysharlyq, al qoǵamǵa qaıtkende kóp berý — bul kúreskerdiń isi. Ómirdiń qýanyshy da kóp alýyńda emes, basqalarǵa kóp berýińde, bilim men tájirıbeńdi halyqqa taratýyńda.

Minekı, sózin osylaı bastaǵan Baýkeń endi áskerı adamdardyń áskerı taqyrypqa qoıǵan san alýan suraqtaryna júıelep jaýap beredi. Áskerı traktat túrindegi ol jaýaptar mynadaı:

Men qaıtkende de qoǵamǵa paıdamdy tıgizsem, Sovet Odaǵyna aqyrǵy demim bitkenshe eńbek etsem dep arman ettim.

Armıa — azamattyq zor mektep.

Meniń armıada alǵa qoıǵan mindetim Otandy jaýdan qorǵaý edi, qorǵadym; jazýshylyq isinde alǵa qoıǵan maqsatym aǵa býynnyń erlik isteriniń úlgisin dáripteý, jastardy sovettik patrıotızm rýhynda tárbıelep, erlikke úıretý edi, ony da oryndap kelemin.

Jeke soldattyń tájirıbesi — jaqsy mektep. Al bútin vzvodtyń tájrıbesi — ýnıversıtet.

Meniń óz kitabymnyń shekesine jazatyn epıgrafym mynadaı: «Bul jazbalarymda men tek jaqsy tájirıbemdi ǵana ortaǵa salmaq emespin, ózimniń basymnan keshken qatelerimdi de áńgime etpekpin. Baýyrjan Momyshuly».

Eger meniń kitabymnyń elge berer jemisi bolsa, onda eńbegimniń ótelgeni.

Kezdesýlerde menen Panfılov týraly kóp suraıdy, qandaı adam edi? — deıdi. General Panfılov jaýyngerlik eńbegi úlken, áskerı ataǵy joǵary bola tura kishipeıil, aqjarqyn, talap qoıǵysh ta qamqor jan edi, naǵyz orystyq, ınternasıonaldyq minezdiń adamy bolatyn.

Ózine ózi synmen qaraý — ońaı is emes.

Óziniń qatelerinen sabaq alý árkimniń qolynan kele bermeıdi.

Úlken bastyqtyń ońdyrmaı sókkeninen adamdy óz arynyń sókkeni álde qaıda kúshti.

Moskva túbindegi urystardyń birinen soń ózimniń onsha sátti bolmaǵan bir sheshimimdi general Panfılovqa baıan ettim. Ýstavtyń keıbir tarmaqtaryna negizdep qabyldaǵan ol sheshimniń oıdaǵydaı bop shyqpaǵanyn aıttym.

— Birinshi Petr aldymen bylaı dep jazǵan eken, — dedi general maǵan oılana jaýap qatyp. — «Soqyrdyń qabyrǵany sıpalaǵany sıaqty, ýstavqa jabysyp qalma. Óıtkeni onda tártip jóni tizilgen, al mezet pen mezgil, bolar oqıǵa jazylmaǵan». Sodan keıin Birinshi Petr sál oılanypty da, artynsha myna sózderdi qosypty: «Kimde-kim ýstavty oryndamasa, qamshymen oryndattyrý kerek».

— Birinshi Petr jaqsy aıtqan, joldas general, — dedim men. Panfılovtyń sózin bólip.

— Jaqsy aıtýyn jaqsy aıtqan, — dedi Panfılov, — Oǵan daý joq. Alaıda, ol Sizdi qamshymen osqylar edi, al meniń óıtýime Sovet ókimeti ruqsat etpeıdi. Ýstavty biledi ekensiz, ony qoldanba demeımin. Biraq onyń tarmaqtaryn ornymen qoldanǵan jón, naqty jaǵdaı ne aıtady, sony esepke alyp, retine qaraı qaırat jasaý kerek. Ýstavty jattandy qoldanýǵa, árpine jabysyp qalýǵa tyıym salamyn.

General Panfılovtyń osy sózin ómir boıy jadymda saqtap kelemin. Soǵys ýaqytyndaǵy qıyn-qystaý kezderde, odan keıin de san ret generaldy esime alyp, onyń maǵan aqyl aıtqan sol sátin kóz aldyma keltirdim. Tipti qazir, ózim qartaıyp, generaldyń jasynan asyp ketken shaqta da, ony kóz aldyma ákelip, «aqyldasyp» alamyn, sodan keıin sabama túsemin. (Qart kisiler ashýshań keledi ǵoı.)

Ýstav — beıbit kúnde zań, soǵysta tvorchestvo. Al tvorchestvo tek aqylmen, tereń oımen ǵana júzege asady.

Buıryq halyq, Otan atynan beriledi, berilgen soń ony oryndaýshy adamnyń taǵdyryna aınalady.

Áskerler komandır úshin emes, komandırler ásker úshin kerek.

Komandırlik ónerdiń basty mindeti — kóptiń kóńilin ashar kiltti tabý.

Soǵysatyn — adam, al tehnıka degenimiz — onyń qolyndaǵy kúres quraly. Óziniń qolyndaǵy tehnıkany, dastarhan ústinde qasyqty jumsaǵanyndaı, jaqsy ıgerip, jumsaı alatyn sanaly, namysker, ınısıatıvty, belsendi jaýynger — mine naǵyz jaýynger tulǵa osy.

Beıbit kúnde de, soǵysta da áskerlerdiń saıası-moraldyq faktorynyń sheshýshi mańyzy bar.

Saıası bólim — áskerlerdiń rýhanı shtaby.

Erlik istelmese — eshkim de qalam terbemeıdi.

Armıada saıası jumysty uıymdastyrý jaýyngerlik ázirlikti uıymdastyrýdan áldeqaıda kúrdeli.

Urysta saıası jumysty uıymdastyrýdyń jaı-kúıi komandır sheshiminiń belgili bir býynyn jasap alýdan bir de kem emes.

Urysta komandır sheshimin saıası jaǵynan qamtamasyz etý — urysty materıaldyq-tehnıkalyq jaǵynan qamtamasyz etýden bir de kem emes.

Qarýly kúshter degenimiz Otannyń bostandyǵy men táýelsizdigin qorǵaýdy, revolúsıanyń jeńisterin saqtap qalýdy, memlekettik múddelerdi saqtaýdy jáne halyqtyń jemisti beıbit eńbegin qamtamasyz etýdi kózdeıdi, sol úshin jasaqtalady.

Áskerı qyzmet degenimiz — deni saý árbir azamattyń asyl paryzy, ardaqty boryshy.

Kimde-kim áskerı qyzmetten jaltarsa, ol patrıot emes.

Armıa ómiriniń basty negizi — qatań áskerı tártip. Qatań áskerı tártip saıası bıik sanalylyqqa, patrıottyq sezimge, ár jaýyngerdiń óziniń áskerı boryshyn tereń túsinýine negizdeledi.

Árbir jaýynger tártipti bolýǵa, óz qolyndaǵy qarýdyń tetigin ábden ıgerip, saqtaı bilýge, óz bilimin únemi kóterýge, óziniń áskerı kollektıvin qurmet tutýǵa, barlyq iste óz joldastaryna kómektesýge, óz joldastaryn laıyqsyz qadamdardan saqtandyrýǵa jáne óz komandırine sózsiz baǵynýǵa mindetti.

Áskerı tártipti nyǵaıtýdyń negizgi ádisi — sendirý, qosalqy ádisi — kóndirý. Komandır kóndirý ádisin tártipsizdi tárbıeleýdiń eń sońǵy sharasy retinde ǵana qoldanady.

Komandır óz baǵynyshtylaryn ashýmen emes, aqylmen tárbıelep úıretýi tıis.

Komandır qara qyldy qaq jarǵan ádil bolýǵa, bireýdi shekten tys maqtaýǵa da nemese bireýdi jazyqsyz jazǵyrýǵa da barmaýy kerek.

Talap qoıý degenimiz — zań, qataldyq degenimiz — zańsyzdyq.

Qataldyq, basqa da zańsyzdyqtar sıaqty, jaýyngerdi qorlaıdy, ezedi, yzasyn qozdyrady.

Saıası sanalylyqtyń, jaýyngerlik dástúr men ozat tájrıbeniń tártipsizdikke tózbeýshilik kózqarastyń negizinde jaýynger namysker adam bolyp tárbıelenip, úırenýi kerek.

Namysker emes adam — erlik jasaýǵa qabiletsiz.

Erlik — tabıǵat syıy emes, uzaqqa sozylǵan tárbıeniń jemisi.

Eshkim de general bolyp týmaıdy. Generaldar soldattardan ósip shyǵady.

Aýystyrýǵa bolmaıtyn adamdar joq.

Esh nárse normadan ne kem, ne artyq bolmaýy kerek.

Soǵys joryǵy — saıahat emes, urys dalasy — kýrort emes.

Komandırdiń qasyna ony únemi qoldaı beretin pir erip júrmeıdi. Onyń oıyna, aspannan sap etip, aqyl túspeıdi. Ol moınyna óziniń barlyq isterin sáttilikke saıa beretin boıtumar taǵyp júrmeıdi. Tipti komandırdi ýstav erejeleri de, ony qanshama jatqa bilgenmen, qoldaı bermeıdi. Komandır tvorchestvo adamy. Ár jaǵdaı komandırdi ártúrli oılatady, ártúrli tolqytady, ár arnadan, ár saladan ony izdendiredi. Bir jaǵdaıdaǵy kelisimdi nárse ekinshi jaǵdaıda sátsizdikke ushyraýy múmkin... «Ýstavta bylaı delingen eken, men de solaı isteıin» dep ýstav áripterin talısman retinde ustaýshylar shablonıster. Ýstavty oqı bilý óz aldyna, ony uǵyna, astaryna túsine bilý óz aldyna.

Minekı, Baýkeńniń Kýbada aıtqan áskerı oılarynyń uzyn yrǵasy osyndaı. Revolúsıalyq Kýba armıasynyń soldattary men komandırleri bul sózderdi razylyqpen, iltıpatpen tyńdady. Ózimiz úırener ónege dep qabyldady. Kýba Úkimeti men Qarýly kúshteri generalıtetiniń sovet polkovnıgi Baýyrjan Momyshulynyń qurmetine arnalǵan qabyldaý májilisinde sol kezdegi Qarýly kúshter mınıstri komendante Raýl Kastro bylaı dedi:

— Qurmetti koronel Momyshuly! Biz buryn Sizdi Aleksandr Bektiń kitaby jáne óz kitaptaryńyz boıynsha bilýshi edik. Endi ózińizdi kórip, óz aýzyńyzdan sózińizdi estip otyrmyz. Sizdiń kóp beınet keshken tájirıbeńiz bizder úshin, jas jaýyngerler úshin (Siz, árıne, bizdiń jastyǵymyzdy moıyndamaı, jaspyz dep aıtyp qalǵanymyz úshin sókseńiz de) aınymas qaǵıda boldy jáne bola da beredi. Biz Sizben óz jerimizde, Amerıkanyń azat aralynda kezdeskenimizge qýanyshtymyz. Siz áskerı adam, jazýshy, ǵalym retinde bizdiń ortaq isimizge kóp paıdańyzdy tıgize alasyz. Sizdiń bizdiń elge kelýińiz biz úshin erekshe kórinis bolyp tabylady. Siz ózińizdiń halyqtardyń patrıottyq jáne dostyq ádebıetiniń áleminde istep jatqan ıgilikti eńbekterińizben qolyńyzdyń bos emestigine qaramaı, bizdiń elge kelýge múmkindik taptyńyz... Elimizde bolǵan az ýaqyttyń ishinde. Siz úlken saıası jumys júrgizip, bizge óz tájrıbeńizdi aıtyp berýińiz, ózińizdiń jibergen qatelerińiz bolsa, ony da alǵa saldyńyz. Munyń bári biz úshin óte baǵaly, koronel! Bizdiń respýblıkamyzdyń ishki jáne syrtqy jaǵdaıy qazirgi ýaqytta óte kúrdeli bolyp otyr. Siz, árıne, kóre biletin adam, áskerı jáne qoǵamdyq qaıratker bolǵandyqtan muny ózińiz de ańǵarmaı ótken joqsyz. Biz jalpyǵa birdeı mindetti áskerı tártip týraly zańnyń jobasyn búkil halyqtyń talqylaýyna berip otyrmyz. Men Fıdeldiń tapsyrmasy boıynsha Moskvada bolǵanymda, bizdiń elshi arqyly, Siz jóninde anyqtama alyp ta kórgen edim. Keıinnen bizdiń elshi habar etti: Siz aman-esen, Almatyda turady, kitap jazady degendi aıtty. Sodan keıin tıisti kanaldar arqyly, Sizdiń bizge kelýińizdi ótingen edik... Siz ózińizdiń keletinińizdi kúnilgeri bildirmegennen keıin, biz, tıisti túrde, laıyqty qarsy alýdy uıymdastyra almadyq. Bul úshin men Sizden ǵapý ótinemin... Siz rıza bolsańyz, koronel, biz rızamyz. Bul qabyldaýdyń ózi de bizdiń premer-mınıstrdiń — Fıdel Kastronyń — arnaıy nusqaýy boıynsha ótkizilip otyr. Ózińiz kórip otyrǵandaı munda mınıstrler jáne bizdiń qarýly kúshterdiń ásker túrleriniń bas komandashylary otyr. Fıdeldiń ózi shuǵyl jumyspen tezdetip Orıentaǵa ketti. Maǵan Sizdiń aldyńyzda ǵapý ótinýdi surap edi... .

Qurmetti ustazymyz koroneldiń densaýlyǵyna, bul kisi, budan bylaı da oıymyzǵa oı qosa berýine, bul kisiniń semásynyń baqytty bolýyna, bul kisiniń balalary jaqsy ata muragerleri bolýyna tilektestik bildirip, osy tosty túregep turyp isheıik.

Raýl Kastronyń bul sózinen keıin rúmkalaryn kóterip, tabandarynan tik turady.

Osylaı, bóten jerge jalǵyz ózi baryp, búkil bir eldi aýzyna qaratyp dúrildetip qaıtý Baýkeń sıaqty erdiń eriniń ǵana qolynan keler. Bóten eldiń mınıstrleri men generaldaryna ózińdi tanytyp, sózińe bas shulǵytyp, olardyń qurmeti men súıispenshiligine ıe bolý úshin qanshama kúsh, qaırat, aqyl, sheshendik, danalyq kerek deseńshi. Baýyrjannyń boıynda Isataıdyń aqkózdigi, Mahambettiń aqyndyǵy, Amankeldiniń órligi, Chapaevtyń erligi, Qajmuqannyń qaıraty bar. Baýkeń osy bes batyrdyń toǵysqan núktesi. Ultymyzdaǵy áskerı, ádebı, saıası danalyq bir basyna toǵysqan tulǵa osy!

Men osylaı dep oıladym.

— Nemene, uıyqtap ketken joqsyń ba? — dedi Baýkeń men uzaq únsiz qalǵannan keıin eńsesin kóterip.

— Joq, Baýke, uıyqtaǵanym joq.

H

Baýkeń áńgimesin qaıtadan jalǵady.

— Sonymen men Moskva — Almaty poezynyń halyqaralyq vagonynda kele jatyrmyn. Poezd vagon ishindegi meni terbetedi, men óz ishimdegi oıdy terbeımin. Moskvadan Almatyǵa qaraı tartylyp kele jatqan jańa ómirimniń jaǵdaıyn oılaımyn.

Almatyǵa keldim.

— Shynymen keldiń be? — dep áıelim betime uzaq qarady.

Sodan keıin qasyma Baqytjandy alyp, elge kettim. Men tek báıbishemnen ǵana eki perzent kórgen kisimin ǵoı. Sholpan degen qyzym erterek qaıtys bop ketti. Janymnyń jalǵyz qabyǵy bolyp Baqytjan ǵana qalǵan. Onyń er jetip, qazir jurt biletin-jazýshy bolǵany ózińe belgili.

Balamdy qasyma ertip, balalyq shaǵym ótken jerlerdi aralap, Jambyl men Shymkentte úsh-tórt aıdaı júrdim. Elmen, aǵaıyn-týystarmen kezdesip, maýqymdy bastym.

Sóıtip Almatyǵa qaıtyp kelsem voenkomat meni izdep, shala búlinip jatyr eken. Ol kezde Marshal Jýkov Qorǵanys mınıstri bolatyn. Ol kisi ózi Almatyǵa telefon soǵyp, polkovnık Momyshuly densaýlyǵyna baılanysty áskerden bosap, Almatyǵa ketti. Sol kisini qyzmetke ornalastyryp, páter bergizip, artynan maǵan habarlańdar depti. Voenkomattaǵylar Almatydan meni surastyryp taba almaıdy. Mınıstrge jaýap berý kerek. Olar soǵan sasqalaqtap otyr eken.

— Mınıstrge polkovnık Momyshulyna qyzmettiń keregi joq. Ol ádebı enbekpen shuǵyldanatyn bolady. Páterge ornalastyrýdyń da qajeti joq. Onyń óz páteri bar dep aıtyńyzdar, — dedim.

Marshal Jýkov asa ádiletti kisi edi. Tipti kúni keshege deıin men onyń esinde ekenmin. Byltyr Moskvada ótken Otan soǵysy ardagerleriniń jınalysynda ol Qazaqstan delegasıasyna kelip. Momyshuly qaıda dep surapty. «Ol aýyryp jatyr» dedik dep Snegın aıtyp keldi. Óz basym marshal Jýkovqa óte razymyn. Jurt Jýkovty qatal boldy desedi. Deı bersin. Qaharmandyq qataldyqtan týady. Jumsaqtan jolbarys shyqpaıdy. Ponátno tebe?

Moskvadan Almatyǵa kelip ekinshi ómirimdi bastaǵanda men qazaq ádebıetiniń Muhtar, Sábıt, Ǵabıt sıaqty generaldary bola almaıtynymdy bildim: Endi men baıaǵydaı bank qyzmetkeri de bola almaımyn. Partıa, sovet qyzmetkeri bolý qolymnan kelmeıdi. Men ol kezde jalpaq jaılaýda jaǵalaı otyrǵan aýyldarǵa at azdyryp, ton tozdyryp shetten kóship kelgen kirme sıaqty edim. Qaı aýyl qońsyǵa jaıly bolar eken, qaı úıdiń irgesine arbamnyń dertesin tiresem eken dep oıladym. Kelgendi ket demeıtin keń qoltyq jazýshylar aýyly jaqqa jaltaqtap kóp qaradym. Kókoraı shalǵynnyń tórine qonǵan ol aýyldyń ordalary kózime jyly ushyraı berdi. Sáken, Beıimbet, İlıas, Muhtar, Sábıt, Ǵabıt úılerin qorshalaı qonǵan aq otaýlardyń túndikteri tynymsyz jelpildep jatty.

Men sol aýyldyń shetine toqtap, áskerı lashyǵymdy tigetin oryn izdedim. Kezdestire almadym. Taý jaq qıadan, úlkendigi shókken atandaı kedir-budyr tasy kóp bos oryn taptym. Ol eshkimge keregi joq, aq orda syımaıtyn, aq otaýla eshkim qajet qylmaıtyn, bos burysh eken. Men sol jerge, quz jartastyń basyna áskerı shatyrymdy ornatyp, ádebıet aýlyna qońsy qondym.

Áskerden bosaǵan soń, Jambyl, Shymkentten oralyp, úıge tize búgip jaıǵasqannan keıin, endigi generaldaryma sálem bereıin dep, jańa mýndırlerimdi kıip, qylysh, maýzerimdi asynyp, Proletar kóshesi, 11-shi úıdegi Jazýshylar odaǵyna bardym. Barsam basshylardan eshkim joq. Bir kabınette kózáınegi jarqyrap jas sekretar otyr eken. Polkovnık Momyshuly áskerden bosap, ádebıet polkynyń qaramaǵyna keldi. Endi osy odaqtyń áskerı jazýshysy bolamyn degen raportymdy soǵan berýime týra keldi. Osylaı dep Baýyrjan keńkildep kúlip aldy.

Avtor. Nege kúldińiz, Baýke?

Baýyrjan. Raport bererdegi meniń qylyshymnan qorqyp jas sekretardyń sonda stol astyna kirip ketkeni oıyma túsip, soǵan kúlip otyrmyn.

Sóıtip men qazaq ádebıetinde eń alǵash áskerı taqyrypty bastadym. Meniń buryn azyn-aýlaq soǵys taqyrybyna qalam tartqan jazýshylardan ózgesheligim ózimniń soǵysqa qatysyp kelgendigim edi. Meniń ekinshi ómirimniń baqyty ásheıin jazýshy emes, áskerı jazýshy bolǵandyǵym. Sodan beri ne jazyp, ne qoıǵanymdy joǵaryda aıttym. Jurt biledi. Men áskerde de, ádebıette de polkovnık dárejesinde qaldym. General bolý meniń pesheneme jazylmaǵan. Biraq, qyryq alty jasymda bastalǵan ekinshi ómirimdi alǵashqy ómirimniń dárejesine jetkizgenimdi men óz basyma qonǵan ózgeshe baqyt dep bilemin. Bul suraǵyńnyń jaýaby osy, qaraǵym.

Hİ

Avtor. Endi eń sońǵy suraǵymdy qoıýǵa ruqsat etińiz, Baýke.

Baýyrjan. Qoıǵyn.

Avtor. Burynǵy men búgingini, onymen bolashaqty salystyra otyryp, art pen alǵa kóz jibere kelip, jas urpaqqa qandaı aqyl aıtar edińiz?

Baýyrjan. Aldymen Rossıanyń adamzat aldyndaǵy baǵa jetpes eńbegin árqashan eske alyp otyrý qajet der edim. Ol eń aldymen tatar-monǵol shapqynshylaryn talqandap, Shyǵys Evropa, Orta Azıa, Kavkaz elderine azattyq áperdi, al Batys Evropanyń qalalaryn bizdiń Otyrar, Qumkent sıaqty jermen-jeksen etilýden saqtap qaldy. Sodan úsh júz jyldan keıin búkil Ortalyq jáne Shyǵys Evropany basyp almaq bolǵan shved koroli Karl Hİİ-ni Rossıa Poltava shaıqasynda jáne qıratyp shyqty. Sodan júz jyl keıin búkil Batys Evropany tabanynyń astyna salyp alyp, «Evropanyń bar halqynan tutas bir halyq jasap, Parıjdi barsha dúnıeniń kindigi jasaımyn» dep álemge jar salǵan áıgili Napoleondy da Rossıa talqandady. Sol sıaqty Batys Evropany túgel basyp alyp, «Barbaros» josparyn tóbesine tý etip kóterip, shyǵysqa qaraı órtteı qaýlap kele jatqan Gıtlerdi de Rossıa qurtty. Osylaısha ol Ortalyq jáne Ońtústik shyǵys Evropanyń halyqtaryna jáne azattyq áperdi. Sońǵy bes ǵasyrdyń ishinde Evropa men Azıanyń halqyn jáne qalalaryn Rossıa tórt ret qyrǵyn men kúıreýden saqtap qaldy.

Mine osyny umytpaý kerek. Bul bir.

Evropanyń Anglıa, Fransıa jáne Germanıa sıaqty iri memleketteriniń birde-biri adamzat úshin orys memleketindeı eńbek etken emes. Endeshe ony da oıdan shyǵarmaý kerek. Orystar ózdiginen ózgege tımeıtin eń ustamdy halyq. Eger ózine jaý tıse jeńbeı tynbaıtyn eń er halyq. Er halyqpen enshiles bolý erekshe baqyt.

1812 jylǵy Otan soǵysyna qazaq halqy eleýli úles qosa almady. Ol soǵysqa ýkraındar 60 myń adam, Don qazaqtary 26 polk, bashqurttar — 20, qalmaqtar 2 polk berse, qazaqtardyń qosyndary bir kópe shóptiń ishine túsken ınedeı ǵana boldy. Al 1941—1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysyna qazaqtar belsene at salysty. Budan júz otyz jyl buryn Napoleonǵa qarsy tutas bir batalón qosa almaǵan Qazaqstan bul soǵysqa óz qolymen jasaqtap birneshe dıvızıa men brıgada attandyrdy. Sóıtip, Sovet Armıasynyń berik jaýyngerlik sapynda qazaq soldattary Evropa men Azıadaı eki materıkti azattyq saparymen erkin sharlady.

Olardy Otan laıyqty nagradtady. Bes júzge jýyq qazaqstandyq soldattar men ofıserlerge, olardyń ishinde toqsan segiz qazaqqa Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Qazir qazaqtan shyqqan on shaqty generalymyz bar. Olar: Shákir Jeksenbaev, Berdiǵalı Igilikov, Nurly Baıkenov, Saǵadat Nurmaǵambetov, Kamal Boshaev, Eset Álibekov, Bahadurbek Baıtasov, Samurat Syrtanov jáne Jansam Kereev. Bular áskerı generaldar. Al Shyraqbek Qabylbaev pen Ábdimanap Tileýlıev bastatqan İshki ister qyzmeti men memleket qaýipsizdigi qyzmetiniń generaldary óz aldyna bir tóbe. Bular bizdiń halqymyzdyń tarıhyndaǵy túńǵysh generaldarymyz. Sol sebepten de men olardy sanamalap tolyq atap otyrmyn. Muny bilýdiń oqyrmandarǵa da artyqtyǵy joq. Túsinikti me saǵan?

Minekı, orystar óziniń jalpy adamzattyq tórtinshi uly mısıasyn atqarǵanda — Evropany Gıtlerdiń qandy shynjyrynan qutqaryp qalǵanda, barlyq basqa da sovet halyqtary sıaqty, qazaqtardyń onymen bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp birge bolýy — bizdiń máńgilik ulttyq maqtanyshymyz. Mine bul — eki.

Odan keıingi aıtatyn sóz mynaý.

— Eı, búgingi jas qaýym, beıtanys arǵy urpaq!

Ár áke balam baqytty bolsa eken, úrim-butaǵym úzilmese eken, óshpese eken dep tileıdi. Osy maqsatpen jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda ákelerimiz bizge qaraly jeksenbilerde qan keship júrip, komýnıstik qoǵam ornatyp, keń baıtaq sosıalısik Otan jasap berdi. Olar bizge: qurylys jaqsy bolsa — turmys jaqsy, birlik myqty bolsa — tirlik kúshti. Osy qurylys pen birlikti kózdiń qarashyǵyndaı saqtańdar dep ósıet etti. Biz bul ósıetti abyroımen oryndap, sosıalısik Otanymyzdy Gıtler sıaqty eń jaýyz jaýdan saqtap qaldyq. Týysqandyq birligimizge tıtteı de daq túsirmedik.

Sóıtip, Uly Otan soǵysynda qabyrǵadan qan keship júrip, biz de senderge baqyt áperdik, jas urpaq. Ol — qazirgi keń jazıra Otanyń seniń. Óıtkeni — Otansyz ómir, onsyz qýanysh joq. Sony kózdiń qarashyǵyndaı saqtańdar. Sońǵy úsh ǵasyrda dúnıege úsh jalmaýyz bergen adamzat jaýyz ulǵa qysyr bop qalmas.

Bir ǵasyrda bir Napoleon, eki júz jylda esýas Gıtler týmaı qoımas. Ondaı jaýyzdardan eldi, jerdi, sosıalısy qoǵamdy saqtap qalý — seniń boryshyń, alǵy urpaq.

Uzyn boı qysqarady, úlken dene kishireıedi, adam aqyry óledi. Ol — tabıǵat zańy. Adam ólgenimen onyń eńbegi ólmeıdi, erligi ólmeıdi, ol atqarǵan uly is ólmeıdi. Uly is Otanǵa degen súıispenshilikten, halyqqa degen qurmetten, osy ekeýi úshin aıaýsyz etken eńbek pen erlikten týady. Ótken Otan soǵysynda on toǵyz — jıyrma jasar azamattar erekshe erlik kórsetti. Jıyrma jas tarıhı erlikter jasaıtyn jas. Osyǵan árqashan da ázir bolý kerek.

Jastarymyz otanshyl bolsyn. Otanshyldyq — ár adamǵa kerekti eń uly qasıet. Al otanshyldyq óz úıińnen bastalady. Kimde-kim ata-anasyn ardaqtasa, sol ata-anadan birge týǵan baýyrlarymen tatý bolsa, óziniń ósken aýyl, qalasyn, týǵan ultyn syılap, qadirlese sol adam otanshyl bolady. Óıtkeni óz áke-sheshesin ardaqtamaǵan, ózgeniń ata-anasyn qurmettemeıdi. Úıde baýyrmal bolmaǵan, túzde ınternasıonalıs bolmaıdy. Óz aýylynyń tasyn syılamaǵan, ózge aýyldyń taýyn qadirlemeıdi. Óz ultyn jaqsy kórmegen, ózge ulttardy unatpaıdy. Muny ultshyldyqpen shatastyrmaý kerek. Ekeýi aspan men jerdeı ekenin jastar ajyrata bilýi shart.

Namys — azamattyń altyn týy. Áke-sheshesin syılaǵan balada ǵana namys bolady. Olardy uıaltpaıyn, súıegine tańba túsirmeıin, ólsem óleıin,.. biraq ata-anamdy, aǵaıyn-jurtymdy jerge qaratpaıyn deıdi. Er jigittiń eli — ata-anasy, Otany — óz úıi.

Patrıotızm — «Otanym seni súıemin. Sen úshin qurban bolýǵa ázirmin» dep qurǵaq sózdi gúmpildete berý emes. Ol — formalızm. Eldi, jerdi, Otandy súıetindigińdi sózben emes, ispen dálelde. Ata-anasyn syılaǵan shákirt, stýdent sabaǵyn da jaqsy oqıdy, tártibin de durys ustaıdy, sharýaker, adal, ádil bolyp ósedi. İs degen osy, patrıotızm osydan bastalady.

Jastardyń Otan qorǵaý qyzmetin atqaryp qaıtýy — adamgershiliktiń eń asyl paryzy. Al eńbekshildik, bilimdilik, tártiptilik, tálimdilik, shydamdylyq — armıa úshin eń qajetti qasıet. Áskerde basbuzarlyqqa oryn joq! Óıtkeni onyń qolynda eldiń taǵdyry — qýatty tehnıka bar. Al jaýyngerdiń ol tehnıkany tastap qydyryp, qyz qýalap, araq ańdyp, qańǵyp ketýine bolmaıdy.

Jastar araqqa úıir bolmaýy kerek. Araq adamgershiliktiń, azamattyqtyń, aqyldyń jaýy. Araq azǵyndyqqa jeteleıdi. Araqqa bir úırenip alsań odan qashyp qutyla almaısyń. Eń aldymen osydan saqtaný kerek. Araq — adamnyń ishki jaýy. Syrtqy jaýdy tehnıkanyń kúshimen qurtýǵa bolady. Al ishki jaýdy eshqandaı raketamen atyp túsire almaısyń. Nápsiqumarlyqqa bir salynyp alsań, ony toqtatýǵa ǵylymnyń da, bilimniń de shamasy jetpeıdi.

Eı, júz jyldan keıingi, myń jyldyń ar jaǵyndaǵy úrim-butaq, juraǵat, jas urpaq! Estısiń be meniń únimdi, jete me saǵan meniń daýysym. Jetse, búgingi balamyzdan bastap, kóp ultty sosıalısik Otanymyzdyń barlyq, bolashaq urpaqtaryna aıtar eki aýyz sózim bar. Ol — Otandy súıińder, ony qorǵańdar, oǵan qyzmet etińder! —degen sóz. Ol — halyqtar dostyǵyn qadirleńder, qasıettep ustańdar! — degen sóz.

Uly Oktábr revolúsıasy salyp bergen dańǵyl jolymda maǵan tamasha orys adamdary, orys qolbasylary kezdesti. Eger meniń sonaý Nıkolaı Redınnen bastap, Panfılov, Chıstákov, Serebrákov, Rokossovskıı, Jýkov sıaqty ustazdarym bolmasa, onda men dúnıe júzine áıgili polkovnık Momyshuly bolmas edim. Eger orys halqy bolmasa, onyń Tolstoı men Týrgenev, Chehov pen Gorkıı sıaqty qalamgerleriniń eńbekterinen úlgi alyp óspesem, onda men jazýshy Momyshuly bolmas edim.

Anada, Azıa-Afrıka jazýshylarynyń Almatyda ótken besinshi konferensıasynyń sońynda bizdiń respýblıkamyzdy aralap kórgen bir top shetel jazýshylarynyń aldynda men bylaı dep sóz sóıledim.

Qadirli qonaqtar!

Qymbatty moskvalyqtar!

Ardaqty jerlesterim meniń!

Bul jerde meniń aǵaly-inili adamdar jaıynda eki-aq aýyz sóz aıtqym keledi.

Eger sen shamasy az, shaǵyn deneli bala bolsań, onda saǵan arqa tutarlyq álýetti aǵa kerek. Sonda ǵana saǵan eshkim bata almaıdy; bireý-mireý kózin alartqanymen, qolyn jumsaı almaıdy...

Dál osyndaı alyp aǵa kishkentaı halyqtarǵa da qajet. Óıtkeni halyqtar da jer sharynyń sábıi, bala bolǵandyqtan olarǵa da qorǵan kerek.

Biz, Sovetter elin mekendeıtin az halyqtar, ózimizdiń úlken aǵamyz orys halqyn maqtan tutamyz. Maqtan tutatyn sebebimiz ol shyn mánindegi uly halyq. Men ony dúnıe júzindegi kóp sandy halyqtardyń biri bolǵandyqtan uly dep atap turǵanym joq. Tek san jaǵynan ǵana basym halyqtardy shetinen uly dep ataı berýge bolmaıdy. Adamdarǵa azattyq, beıbitshilik, teńdik, týysqandyq, dostyq ákelýshi kóp sandy halyqtyń ǵana uly dep atalýǵa qaqysy bar. Ózimen otandas az halyqtarǵa qaltqysyz kómek berip, onyń ekonomıkasy men mádenıetiniń, ana tili men ádebıetiniń, ǵylymy men óneriniń órkendeýine únemi qamqor bolyp otyratyn kóp sandy halyqty ǵana uly dep ataı alamyz. Al orys halqy dál sondaı halyq. Orys halqyn biz osy úshin sheksiz súıemiz.

Biz orys halqyn dúnıe júzine tamasha revolúsıonerler, halyq baqyty úshin kóptegen tabandy kúreskerler bergeni úshin súıemiz. Ideıasy dúnıe júziniń barlyq ezilgen halyqtarynyń kompasy bolǵan Lenındeı danyshpan orys halqynyń kókiregin jaryp shyqqandyqtan da biz ony odan saıyn jaqsy kóremiz.

Orys halqyn sheksiz súıip, jaqsy kóretin sebebimiz ol — týys halyq, ol — dos halyq, ol — áke halyq. Ózderińiz oılap qarańyzdarshy, dúnıe júzindegi kóp sandy halyqtardyń orystan basqa qaısysy az halyqtardyń Shyńǵys Aıtmatov, Rasýl Gamzatov, Iýrıı Rytheý, Iývan Shestalov, Ánýar Álimjanov sıaqty talantty ókilderin alaqandaryna salyp, ákedeı álpeshtep, zor maqtanyshpen dúnıe júzine tanytyp otyr?!

Men bul tosty raqymdy, meıirban, ádil, adal, týrashyl, eńbekshil, ınternasıonaldyq, komýnısy uly orys halqy úshin kóteremin.

Bizdiń orys halqyn osylaı aq peıilmen, adal kóńilmen sheksiz súıetinimizge dúnıe júzinin basqa halyqtarynyń qyzyǵýyna da, qyzǵanýyna da bolady.

Al kimde-kim qyzyǵatyn bolsa, onda ol bul halyqtyń adal dosy bolsyn da, bizdiń myzǵymas dostyq berik saptan oryn alsyn. Uly orys halqynyń úlken júreginen dúnıe júzindegi barlyq halyqtarǵa meken tabylady.

Bul oı, bul sózder — meniń jan jyrym, meniń halqymnyń júrek jyry. Bul jyrdy men bar daýyspen barlyq jerde aıta alamyn, qonaqtardyń dostardyń, meniń halqymnyń jaýlarynyń aldynda da shyrqaımyn!..

Mine, men Azıa men Afrıka elderi jazýshylarynyń aldynda osylaı dedim. Ólsem — ósıetim osy. Óle-ólgenshe aýzymnan tastamaı alys, jaqyn aǵaıynǵa aıta júrer syrym men shynym osy, qaraǵym. Munyń jastarǵa da qatysy bar.

Avtor. Siz ben biz uzaq áńgimelestik, Baýke. Kóp raqmet.

Baýyrjan. Kádeńe jarasa sol aıtylǵannyń bári seniki.

Avtor. Jarata alsań deńiz.

Baýyrjan. Ony óziń bilesiń. Meniń sharýam joq.

Avtor. Biz bul áńgimemizdi Jeńistiń otyz jyldyǵy qarsańynda aıaqtaǵaly otyrmyz-aý, Baýke.

Baýyrjan. Onyń ras. Jeńiske jetken qýanyshqa keneldi, jetpegen armanda ketti. Otan soǵysynda ólgenderdi umytpaıyq. Ózimiz ólgenshe olardyń attaryn aýzymyzdan túsirmeı, jazǵanymyzda qaǵazdan qaldyrmaı halyqqa aıta bereıik. Olarǵa bizdiń duǵamyz osy bolsyn! Ólgendi ardaqtaı bilgen ǵana tirini qurmetteı alady. Ólgenge baqyt kerek emes. Óliniń baqyty tiriniń tiriliginde. Al tiriler bir-birimizdi shyn júrekten quttyqtaıyq, syılaıyq, qadirleıik.

Osylaı dep áńgimesin aıaqtap, Baýkeń ún-túnsiz otyryp qaldy. Baýkeń týraly jazylǵan jańa óleńderdiń biri esime tústi.

Bireýdi asaý deıdi, tentek deıdi,

Bireýdi qyz minezdi erkek deıdi.

Árkimdi óz ornyna ádil qoıyp,

Báribir ýaqyt ájem jetekteıdi.

Jamandy birjolata qulyptaıdy,

Jaqsyny el álpeshtep umytpaıdy,

Keýdesin keıbireýler kótergenmen

Aqymaqty ardagerge jýytpaıdy.

Týǵan el: búgingi salt-sáni jaqsy,

Qýanam — aınalamnyń bári jaqsy!

Kórseter shańyraqty shartarapqa

Batyr ul — Baýyrjandar bary jaqsy.

Tereń oı, merýert sóz tabyndyrar,

Solardaı bolǵaı-aq bir aǵyndylar.

Júrgende ortamyzda ardaqtaıyq,

Bir kúni bárimizdi saǵyndyrar.

Qazaq aqyndarynyń keıingi býynynyń bir ókili Kákimbek Salyqov jaqynda shyqqan jınaǵyna kirgen bir óleńinde osylaı degen eken.

Osy ǵasyrdyń basynan bergi aqyndarymyzdyń jeti tolqyny seni tegis jyr etti. Sonaý Sábıt Muqanov, Muhtar Áýezov, Qanysh Sátbaevtan bastap, búgingi urpaqqa deıingi qazaqtyń júzge tarta aqyn, jazýshy, jýrnalıs, ǵalymdary saǵan óleń ocherk, maqala, zertteýler arnap, súıispenshilik lebiz bildiripti, Baýke. Halyq ólmeıdi. Otan taǵdyrynyń árqıly tarıhı kezeńinde el úshin jan aıamaı qyzmet etken ardager uldar men asyl qyzdar halyqpen birge máńgi ómir súredi. Halyqpen qosa jasaıtyn adal perzentterdiń biri sensiń, Baýyrjan!

Eren erligimen esimińdi elge jaıyp, aıdaı álemge pash etken Baýyrjandaı batyr ulyń bar sen qandaı baqytty ediń týǵan halqym. Kózińniń tirisinde atyńdy ańyzǵa aınaldyra ardaqtap, aýzynan túsirmeı jyr etip kele jatqan abzal halqyń bar sen de baqytty ekensiń, esil er. Senimen zamandas, syılas, syrlas bolǵan biz de baqytty ekenbiz, asyl aǵa.

Senen aınalaıyn! Seniń halqyńnan aınalaıyn!

dedim men oǵan ishteı.

1970 j. sentábr. 1974 j. dekabr. 1977 j. sentábr. Almaty.

Epılog

(Oqyrmanǵa hat)

İ

Qurmetti oqýshym!

Taǵy da sálem joldaımyn saǵan. Sálemim osy kitabym ǵoı qolyńdaǵy. Bul kitap 1976 jyly birinshi ret basylyp shyqqany ózińe málim. Kitap shyqqannan keıin oǵan respýblıkamyzdyń barlyq gazet-jýrnaldary pikir bildirdi. Oqyrmandar telefon soǵyp, avtorǵa, baspaǵa jáne baspa, polıgrafıa, kitap saýdasy jónindegi memlekettik komıtetke ústi-ústine hattar joldady. Respýblıkamyzdyń kóptegen joǵary oqý oryndarynda, orta mektepterde, kitaphanalarda bul kitapqa arnalǵan birneshe oqyrmandar konferensıalary bolyp ótti. Onyń habarlary «Sosıalısy Qazaqstan», «Lenınshil jas», «Qazaq ádebıeti» jáne basqa gazetterde jarıalandy.

Osyndaı tilekterdi eskere otyryp baspa bul kitapty qaıta shyǵarýdy josparlady. Oqyrmandardyń ótinishine sáıkes kitaptyń keı jerlerin keńeıtý úshin taǵy da kólem berdi. Osyǵan oraı men bul kitapqa Sovet Odaǵynyń marshaly I. X. Bagramán, general I. V. Panfılov, general A. I. Lızúkov, Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn eki ret alǵan ataqty ushqysh T. Bıgeldınov, Uly Otan soǵysynyń dańqty partızany Q. Qaısenov, podpolkovnık Á. Baımoldın týraly jańa taraýlar qostym. Alǵashqy úsheýi Momyshulynyń áskerı ustazdary, sońǵylary Baýkeńniń Uly Otan soǵysynda erekshe erlik kórsetken teteles baýyrlary. Bul jańa taraýlar arqyly kitaptyń mánin aıqyndaı túsýge tyrystym. Oqyrmandardyń tilegi boıynsha keıbir artyq degen jerlerdi alyp tastadym.

İİ

Qadirli oqýshym!

Endi, kitap alǵash basylyp shyqqannan keıingi birer jyl ishinde onyń ortalyq qaharmany Baýyrjannyń basynda qandaı jańalyqtar boldy deısiń ǵoı sen. Sony aıtaıyn saǵan.

Senen jasyratyn ne syrym bar meniń: buryn Baýyrjandy syrttaı syılaǵanym bolmasa, ol týraly eshqandaı ishteı kúızelisim bolmaýshy edi. Bul kitap basylyp shyqqannan keıin bir búıregime Baýkeń kirip aldy. Ol aýyryp-syrqap qalmasa eken, dep oılaıtyn boldym. «Aqıqat pen ańyz» romany basylyp jurtqa taraǵan kezde Baýyrjan Momyshulynyń «Ushqan uıa» kitaby Abaı atyndaǵy memlekettik syılyqqa usynyldy. Baýkeńe tilektestigim odan saıyn kúsheıe tústi.

İİİ

Qymbatty oqýshym!

Sol jetpis altynshy jyly jıyrma besinshi noıabrde Jazýshylar odaǵynyń konferens-zalynda Qyzyltýly Orta Azıa áskerı okrýgy men Qyzyltýly Shyǵys shekara okrýgy ókilderiniń qatysýymen Qazaqstan áskerı jazýshylarynyń keńesi ótti. Zalda eki okrýgtyń taqyrbas jas soldattary shúpirlep otyrdy. Saqa jazýshylar men generaldar prezıdıýmge jaıǵasty.

Zalda otyrǵan men jan-jaǵyma kóp qaradym. Baýkeńdi izdedim, oqýshym. Biraq zalda da, prezıdıýmde de Baýkeń bolmady. Bul jınalysta qazaq áskerı ádebıetiniń atasy Baýyrjan Momyshuly bolýy kerek edi ǵoı. Ol kisi nege kelmegen, álde aýyryp qaldy ma eken dep mazasyzdandym. Baýkeń kirip kele jatqan joq pa eken dep, qaıta-qaıta esikke qarap, alaburtyp, alańdap otyrdym. Dmıtrıı Snegınniń kirispe sózin de zeıin qoıyp tyńdaı almadym. Bir kezde prezıdıýmdegiler qozǵalysyp, aralarynan áldekimge oryn asha bastaǵandaı boldy. Basymdy ońǵa bursam, prezıdıým sahnasyna ústine polkovnık formasyn kıgen, qolynda ádemi kavkaz taıaǵy bar, qaraǵaıdaı tip-tik bolyp Baýyrjan kóterilip kele jatyr eken. Oǵan generaldar ortalarynan oryn berdi. Zal toly jas soldattar bul polkovnık kim edi degendeı, kózderi baqyraıa qarasyp qaldy. Sol kezde meniń júregim dúrsildeı soǵyp, eki kózim jasaýrap ketti. Ony sen túsinýge tısin, qymbatty oqýshym.

Sodan keıin Qyzyltýly Orta Azıa áskerı okrýgy saıası bólimniń bastyǵy general-leıtenant Popkov joldas «Áskerı kórkem ádebıet jáne jastardy patrıottyq rýhta tárbıeleý» degen taqyrypta qyzyqty baıandama jasady. Baıandamasynyń bir jerinde ol Uly Otan soǵysynda ózi rota komandıri bop júrgen kezde ádebıetten aǵa leıtenant Momyshulynyń atyn estigenin, Momyshuly búginde ózi jazýshy bolyp, qazaq áskerı ádebıetiniń atasyna aınalǵanyn iltıpatpen atap ótti. Keńestiń prezıdıýmy bastap, jurt dýyldata qol soqty. Qol soqpaǵan Baýkeńniń ózi ǵana boldy.

Budan keıin minbege Uly Otan soǵysynyn ardageri aqyn Syrbaı Máýlenov kóterildi. Ol soǵysta óz basynan ótken oqıǵalardy aıta kelip, soǵys kezinde Aleksandr Bektiń «Volokolamsk tas joly» kitabynyń qaharmany bolǵan Baýyrjan Momyshuly sodan otyz jyl ótkennen keıin qazaq romany «Aqıqat pen ańyzdyń» jáne qaharmany boldy dep prezıdıýmdy ıegimen nusqady. Biz muny maqtanysh etemiz dedi. Taǵy da qol soǵyldy.

Zaldaǵy jas soldattar «Ol kim?», «Ol qaısysy?» dep bir-birinen surap, kúbirlesip qaldy. Sony ańǵarǵan Baýkeń prezıdıýmda otyryp oń qolyn kóterdi. Jınalysqa sál keshigip kirip, generaldardyń ortasyn qaq jaryp kelip otyrǵan qolynda taıaǵy bar qart polkovnık ózderiniń súıip oqıtyn kitaby Aleksandr Bektiń «Volokolamsk tas jolynyń» qaharmany ekenin bilgende zaldaǵy jas komandırler men jas soldattar eshqandaı komandasyz oryndarynan atyp turyp, shatyrlata kelip qol soqty. Prezıdıýmdaǵylar da tegis oryndarynan kóterildi. Bul sol keńeske qatysqandardyń ómiri esinen qalmaıtyn ǵajaıyp sát boldy, qurmetti oqýshym. Ony saǵan arnaǵan bul qysqasha hatymda tolyq etip jetkizip aıtýym múmkin emes. Osy keńeste ataqty Momyshulynyń ózi minbege kóterilip, sovettik patrıotızm, halyqtar dostyǵy, jastardyń áskerı qarýdy bes saýsaǵyndaı bilýi jaıynda jalyndy sóz sóıledi. Minbedegi qart soldat pen zaldaǵy jas soldattardyń jany jarastyq tapqandaı, qaıta-qaıta qol shapalaqtaldy. Maǵan Baýyrjannyń aýzynan shyqqan ár sóz jastardyń júreginen jarq-jarq etken ushqyn týǵyzyp, zal ishi sansyz jaryq-jarqylǵa tolyp ketken sıaqty bop kórindi. Ol sózin bitirgende zal taǵy da komandasyz ornynan atyp turyp, uzaq qol shapalaqtady. Qaharman Sovet Armıasynyń búgingi jas urpaǵynyń súısine soqqan alaqandary ushyp kele jatqan kóp qarlyǵashty kóz aldyma elestetti. Ol maǵan alysqa samǵap bara jatqan Baýyrjan degen alyp qyrannyń lypyp turǵan sansyz qanaty sıaqty bop kórindi. Bul Baýkeńniń bolashaqpen ushtasýynyń zamandastary óz kózimen kórgen taǵy bir tamasha kórinisi, jandy beınesi boldy-aý dep oıladym.

Sol májiliste bizdiń eki generalymyz: DOSAAF Ortalyq Komıtetiniń predsedateli Baıtasov pen respýblıkanyń İshki ister mınıstri Esbolatov joldastar «Aqıqat pen ańyz» kitabynyń jas urpaqqa berer tárbıelik mańyzyn aıta kelip, bul kitaptyń taǵy da qaıtadan shyǵarylýy qajet ekenin eskertti.

Bul jınalystan men tóbem kókke jetkendeı bop qýanyp qaıttym, aıaýly oqýshym, Baýkeńniń ataǵyna, alǵyrlyǵyna, sheshendigine qýandym. Baýkeń sıaqty sırek týatyn tulǵanyń óz kitabymnyń qaharmany bolǵanyna masattandym. Generaldardyń aýzynan meniń de atym atalyp jatsa, ol tek qana Baýkeńniń arqasy dep bildim.

IV

Ardaqty oqýshym!

Óstip júrgende jetpis altynshy jyl tolyp, dekabrdiń otyz birinshi tańy atty. Radıo men sol kúngi gazetterde Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıteti men Qazaq SSR Mınıstrler Sovetiniń «Ádebıet, óner jáne arhıtektýra salasyndaǵy 1976 jylǵy Qazaq SSR-iniń Memlekettik syılyqtaryn berý týraly» qaýlysy jarıalandy. Qaýlyda ádebıet salasyndaǵy Abaı atyndaǵy syılyq «Ushqan uıa» kitaby úshin jazýshy Baýyrjan Momyshulyna berilgendigi kórsetildi. Árıne, muny óziń de bilesiń, oqýshym.

Radıodan bul habardy estigennen keıin men dereý Baýkeńniń úıine telefon soqtym. Biraq kóp ýaqytqa deıin telefon bosamady. Jurt birinen soń biri Baýkeńdi quttyqtap jatty. Bir kezde meniń de qolym jetti. Trýbkany Baýyrjannyń ózi aldy.

Avtor. Baýke, shyn júrekten qýana quttyqtaımyn!

Baýyrjan. Á, avtorsyń ba? Raqmet, qaraǵym.

Avtor. Qalaı rızasyz ba?

Baýyrjan. Bul meniń memleketimniń syılyǵy ǵoı jáne Abaı atyndaǵy syılyq. Dán rızamyn, qaraǵym.

Osydan birneshe kúnnen keıin meniń qolyma «Prostor» jýrnalynyń tildeı konverti kelip tıdi. İshin ashyp qarasam, Baýkeńniń 1977 jyldyń ıanvary kúni keshke, «Qalamger» kafesine Abaı atyndaǵy syılyq alýǵa baılanysty shaıǵa shaqyrǵan qaǵazy jatyr eken.

Bul keshke jetpis shaqty adam jınaldy. Olardyń bári de Baýkeńniń jaqyn dostary, týystary, jazýshylar men óner qaıratkerleri edi. Keshti Jazýshylar odaǵynyń sekretary, aqyn Oljas Súleımenov basqardy. Keshtiń barlyq mazmuny aqyn Tumanbaı Moldaǵalıevtyń Baýkeńniń Abaı atyndaǵy syılyq alýyna arnap shyǵaryp, sonda oqyǵan myna óleńimen túıindeldi:

...Armanǵa tursyń qol artyp,

Seni eldiń qartsyń deıtini-aı!

Kózińdi bizge alartyp,

Qorqytpaq bolǵan keıpin-aı!

Bári de saǵan jarasty,

Jap-jaryq janyń úshin-aq,

Azamaty boldyń alashtyń

Eńbegiń adal, isiń aq.

Shattanyp turmyn, janarym

Tolyp bir nurly sezimge.

Soǵysta ólgen aǵanyń

Aıtarsyń sońǵy sózin de.

Mahabbatyńdy men berdim,

Jaqsy aǵam meniń osy dep.

Oralmaı ketken erlerdiń,

Eń jaqsy Otandasy dep.

Baqyt bop alys, jaqynǵa,

Atandyq halyq batyry.

Báıgeden seniń atyn da

Keldi-aý bir, keldi-aý, aqyry.

Madaqtaýshy edi syrtyńnan,

Masaırap qaldy bul shaqta el.

Qushaqtap turyp murtyńnan,

Súıeıin, aǵa, mursat ber!

V

Súıikti oqýshym!

Osy keshe ǵana Baýyrjandy taǵy da kórdim. Qoltyǵyna qalyń papka qysyp, Komýnıstik prospektimen aıańdap, joǵary, Alataýǵa qaraı órlep keledi eken. Oń qolyndaǵy kavkaz taıaǵyn súıený úshin emes, sán úshin silteıtin tárizdi. Áskerı qalyptan shyqqan qurysh denesin tik ustap, mańǵaz adymdaıdy. Alystan qaraǵanda adamdardyń shynary sıaqtanyp kórinedi. Janyna jaqyndap, sálem berdim. Áńgimelesip, Jazýshylar odaǵyna deıin birge keldik.

Avtor. Halińiz qalaı, Baýke?

Baýyrjan. Jaqsy, qaraǵym.

Avtor. Kóńil kúıińiz?

Baýyrjan trotýarda toqtaı qalyp, oń qolyndaǵy taıaǵymen sol jaq qoltyǵyndaǵy qalyń papkany nusqady.

Baýyrjan. Minekı kóńil kúıi! «Soldattyń sońǵy kúniniń» sońǵy nusqasyn aıaqtap, odaqqa ákele jatyrmyn. Roman bitirgen jazýshynyń kóńil kúıi qandaı bolatynyn bilesin ǵoı, qaraǵym!

Avtor. Quttyqtaımyn, Baýke!

Baýyrjan. Raqmet.

Avtor. Endi qandaı oılaryńyz bar?

Baýyrjan. Men tek soldattardyń ortasynda ǵana emes, aǵalardyń da arasynda ómir súrdim. Oılap qarasam, olarǵa da shash-etekten qaryzdar ekenmin, Endi solarǵa arnap, ardager elý azamat týraly estelik-esseler jazyp júrmin. Olardyń ishinde ózim alǵash kórgen sonaý Nyǵmet Syrǵabekov, Oraz Jandosov, Qaısar Táshtıtov, odan keıingi Qanysh Sátbaev, Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Qalybek Qýanyshbaev, Qurmanbek Jandarbekov, taǵy basqalary bar. İlıas Omarov, Málik Ǵabdýllın, Dmıtrıı Snegın, Kúlásh Baıseıitova sıaqty ini, qaryndastarymdy da umytpaq emespin. Qazir sonyń otyz shaqtysyn jazyp qoıdym. Osy meniń ázirge bitirip jatqanym. Óziń she?

Avtor. Men mine «Aqıqat pen ańyzdyń» ekinshi basylymyn ázirlep, baspaǵa ákele jatyrmyn.

Baýyrjan. Qutty bolsyn. Maǵan qoıatyn suraqtaryń joq pa?

Avtor. Joq, Baýke.

Baýyrjan. Endeshe cay bol, shyraǵym. Meni jigitter kútip otyr.

Baýkeń ekeýmiz Jazýshylar odaǵynyń keń saraıyna kirdik.

Ol joǵarǵy qabatqa kóterilip ketti de, men tómende qalyp qoıdym, baspaǵa qaraı buryldym.

«Óleń shirkin ósekshi jurtqa jaıar, syrymdy toqtataıyn aıta bermeı» dep Abaı aıtqandaı, endi hatymdy aıaqtaǵanym abzal. Sózimniń sońynda bul kitapty basyp shyǵarǵan, pikir bildirgen, jan tebirenterlik sálemder joldaǵan baspa, baspasóz qyzmetkerlerine, barlyq oqyrmandarǵa shyn júrekten alǵys aıtamyn. Sonyń ishinde sen de barsyń, súıikti oqýshym!

Avtor.

14 sentábr 1977 j. Almaty

---