InfoHub Logo

1960-70 jyldar – Qazaqtyń qazirgi zaman poezıasyna jańa esimderdi alyp kelýmen qatar, rýhanı jáne áleýmettik ómirimizdiń, qoǵamymyzdyń kezeńge laıyq shyndyǵyn ashýda, poetıkalyq formalar /túrdi/ men obrazdy, beıneleý quraldaryn barynsha tereń tamyrly damytýda, qazaq ádebıeti úshin jańa bir kúrdeli kezeń boldy. Pozıadaǵy aıtarlyqtaı jańa bir qubylysqa aınaldy. Uly M.Áýezov sózimen aıtqanda jyl kelgendeı jańalyq sezdire kelgen T.Moldaǵalıev, S.Jıenbaev, Q.Myrzalıev, M.Maqataev, J.Nájimedenov, T.Aıbergenov, M.Shahanov, t.b. aqyndar ádebıet esigin ózindik únimen, ózine laıyq daýsymen batyl enip, erkin ashty.

Bul arada 70 jyldan astam ýaqyt óz óktemdigin júrgizip kelgen Keńestik júıeniń ádebıetimizdiń ósý prosesine keri yqpal tıgizgen áserin aıtyp ótpeýge bolmaıdy:

Birinshiden, bes ǵasyrlyq ǵumyry bar qazaq ádebıetiniń altyn qory, baı qazynasy – fólklordyń, aýyz ádebıetiniń dástúri jalǵasyn tappaı daǵdarysqa ushyrady.

Ekinshiden, Qazan tóńkerisinen keıin, kóp uzamaı: «Revolúsıany jaqtaısyń ba, joq oǵan qarsysyń ba?» degen jalaýdy kóterip, oǵan naqty jaýap izdedi de, ıdeıalyq mazmunyna, ári shyǵarmashylyǵyna qaraı tórt topqa bólindi.

Birinshisi – Keńes úkimetine senip, qolyna qalam da, qarý da alyp kúresken Sáken Seıfýllın, Baımaǵanbet İztólın t.b. aqyndar toby. Ekinshisi – bul dúnıeniń bolashaǵyna barlaı qarap, baıanyna úlken oı kózimen qaraǵan Maǵjan Jumabaev, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov t.b. aqyndardyń juldyzdy shoǵyry. Úshinshisi – ádebıetke demokrattyq baǵyt ustaǵan naǵyz buqarashyl aqyndar – Sábıt Dónentaev, Beıimbet Maılın, İlıas Jansúgirov. Tórtinshisi – eńbekshi buqara, halyq arasynan shyqqan el aqyndary – Jambyl Jabaev, Isa Baızaqov, Nurpeıis Baıǵanın, Nartaı Bekejanov t.b. tegeýrindi talant ıeleri.

1937-1936 jyldardaǵy repressıadan M.Jumabaev turǵylastarynyń poezıasy keıingi urpaqqa beımálimdeý bolyp keldi. Lırıkanyń altyn jibiniń arqaýy úzildi de, poezıanyń tabıǵı arnaly aǵysyna, damýyna keri yqpalyn tıgizip, orasan zor zalal jasaldy. S.Seıfýllın, İ.Jansúgirov, B.Maılın poezıasy da óktemdik qamalyna tireldi.

Úshinshiden, zaman men qoǵam aǵymyna baılanysty jalań úgit-nasıhattyq poezıaǵa jol berildi de, adam janynyń lırıkalary ýaqytpen úndespeıdi degenge deıin bardy.

Tórtinshiden, jeke basqa tabynýshylyqqa baılanysty basqa eldermen qatar, qazaq lırıkasy óziniń tabıǵı damýyna jol asha almady.

Tórt túrli sebep-saldary bar, áleýmettik jaǵdaıdyń saldarynan 30-shy jyldardan 60-shy jyldar aralyǵy qazaq lırıkasynyń damýyna qolaısyz bolǵany anyq.

Mine osyndaı sátte, 1956 jyly /30.06./ «Jeke adamǵa tabynýshylyq jáne onyń zardaptaryn joıý týraly» qaýly jaryq kórdi de, ádebıet pen ónerde jańa bir baǵyt beleń aldy. Burynǵydaı árbir kórkem shyǵarmada mindetti túrde atalatyn – Stalın esiminen birtindep aryla bastap, shyǵarmashylyqta erkindik, birshama kózqaras bostandyǵy qalyptasa bastady, oı órneginiń tabıǵılyǵy irge tepti. Bul kezeń – 60-jyldardyń basy edi. Ásirese, buryn tusaýly attaı ǵumyrdy basynan keshirgen poezıanyń shoqtyqty janry – lırıkaǵa qanat bite bastady. Jańadan qýat ala bastaǵan lırıka qazaq ádebıetiniń kógine samǵap ushyp, kóktemde oralǵan qustaı óz aıdynyna qonyp, aqqý qanatyn qomdaı júzdi.

Jalpy lırıka týraly anyqtamany kóp keltirýge bolady. Túp tamyry lırıkanyń ertedegi grekterdiń mýzyka aspaby degen uǵymdy beretin bolsa, aýyspaly maǵynasynda aqyndyq shabytqa da balanady. Lırızm syrshyldyq sıpatty tanytsa, ekinshi bir maǵynasynda syrshyldyq kúıge túsýdi, syrshyldyq sezimge berilýdi sıpattaıdy. Lırık dep syrshyl aqyndy atasaq, lırıka dep aqynnyń óziniń, jan sezimin bildiretin shyǵarma túrine balasaq, ekinshiden, lırıka dep lırıkalyq shyǵarmalardyń sıpatyn da jatqyzamyz. «60-70 jyldardaǵy qazaq lırıkasy» dep taqyryp bekitip, qalam alýymyz da tegin emes. Buryn jekebasqa tabynýshylyq, úgit-nasıhat, uranshyldyq kezeńdi basynan keshken qazaq ádebıeti, qoltyǵy sozylyp, bul jyldary shynaıy lırıkaǵa den qoıdy.

Grek sózi - Lırıkada kórkem ádebıet teginiń biri retinde, aqynnyń dúnıege araqatysy, ómirge kózqarasy, tolqyndy kóńil kúıin, tereń tynysty sezimin, ińkár júregin keń polotnoda sýretteý, obrazdy beıneleý arqyly kórsetiledi desek te, kez kelgen serilik pen áser lırıka týdyra bermeıtindigin de eskergenimiz maqul. Aqynnyń ózi ómir súrgen áleýmettik máni bar, adamgershilikke, gýmanızmge toly, fılosofıalyq tolǵanystar qoǵamdyq kózqarastar, halyqtyq mahabbatqa tunǵan sezim órnekteri – lırıka degen qudiretti qasıetke ıe bolady.

Álem ádebıetindegi uly lırıkter dep, týǵan halqymyzdyń Abaı men Maǵjan aqynyn aldymen aýyzǵa alsaq, artyq aıtqandyq emes. Maǵjan Jumabaev barsha túrik áleminiń kóńil kúmbezin kókke kótererlik aqyn. Uly Abaıdyń fılosofıalyq lırıkasy da kúlli álemdik deńgeıge bıiktegen lırıka. Gresıanyń Sapfo, Rımniń Ovıdıı, Italıanyń Petrarka, Irannyń Hafız, aǵylshynnyń Baıron, nemistiń Gete, Geıne, fransýzdyń Ronsar, orystardyń Pýshkın men Esenınin eske ala otyryp, qazaq aqyndarynyń onyń ishinde lırıkteriniń dúnıejúzilik arenadaǵy deńgeıi teń bolmasa, alasa emes ekenin aıǵaqtaıtyn týyndylar, árıne, barshylyq. Biraq, Keńes ókimetiniń totalıtarlyq rejımi lırıka janrynyń názik janyna aýyr jarasyn saldy. 1937-1938 jyldan soń-aq, qazaq lırıkasy únsizdik kúı keshti. Odan uly dep atalatyn Otan soǵysy da, lırıka janrynyń tilin kúrmedi. Deı tursaq ta, el-halyq arasynda hatpen jazylǵan lırıkalyq jyrlar shań berip qalsa da, kásibı deńgeıge kóterile almady. Soǵystan keıin, halyq sharýashylyǵyn qalpyna keltirý jyldaryndaǵy qoǵamdyq kózqaras lırıkaǵa búıregin bura qoıǵan joq. Tek, ara-tura aqyndyq qýattyń alasurǵan seziminen týyndaǵan Q.Amanjolov, Á.Tájibaev, Ǵ.Ormanov shyǵarmalarynda kórinis berip qalatyn. Biraq olar qoǵam talabyna oraı, partıalyq óktem tapsyrmalardy qatar oryndaý arqasynda qol jetkizdi. Bir jola Maǵjanǵa den qoıý, ol kezder úshin oǵashtyq bolyp kórinetin. Bul dert 50-shi jyldardy túgeldeı meńdedi.

Al, 60-shy jyldardyń basynan bastap, lırıkaǵa jan bitti. Qazaq poezıasynyń týǵan topyraǵyna alǵashqy dánder de jemisin berdi. Qaýlap ósken 60-shy jyldar jas aqyndary ózderiniń «Meni» lırıkalyq geroılarymen, lırıkalyq tulǵalarymen keldi. Olar Tumanbaı Moldaǵalıev, Saǵı Jıenbaev, Qadyr Myrzalıev, Muqaǵalı Maqataev, Jumeken Nájimedenov, Tólegen Aıbergenov, sál keıindeý ún qosqan Muhtar Shahanov edi.

Lırıkada sýretkerdiń, aqynnyń «meni» azamattyq menge aınalyp, halyqtyń kókeıkesti oılaryna ulasady. Árbir oqyrman lırıkany oqyp otyryp ózi jazǵandaı sezinse, nemese, sol kóńil kúı óz júregimen úndesse, lırıkalyq týyndynyń dittegen bıiginen kóringeni. Lırızm, oıshyldyq jáne psıhologızmniń ushtasa kórinýi de 60-shy, 70-shi jyldar poezıasynyń enshisine tıgen jetistik. Adamnyń syrtqy pishininen ishki jan dúnıesine ený, onyń syry men sezimin qosa qabat ashý óris aldy.

XX ǵasyrdyń basynda Mirjaqyp Dýlatov, Maǵjan Jumabaev poezıalarynda lırıkalyq tolǵanys áleýmettik mánge ıe bolsa, tóńkerisshil rýhtaǵy aqyn S.Seıfýllınnen bastap, İ.Jansúgirov, B.Maılın, S.Muqanov, B.İztólın, Sh.Imanbaevanyń lırıkaly jyrlary ýaqyt talabyna úndesti. Odan keıingi A.Toqmaǵanbetovtyń «Bátımanyń haty», /1928/,Á.Tájibaevtyń «Syrdarıasy» /1936/, Ǵ.Ormanovtyń «Qaraımyn da asyǵamyn» óleńi /1930/, M.Hakimjanovanyń «Azbaı kútken jar – altyny» /1944/, Á.Sársenbaevtyń «Aqsha bulty» /1943/», «Sen qurmette ony» /1945/, J.Saınnyń «Esimde Aıdar ózeni» /1947/, Q.Amanjolovtyń «Ózim týraly» jyry /1948-1954/, Q.Bekhojınniń «Ózińe sen, jas oıshyly» /1936/, H.Erǵalıevtyń «Aýylǵa» óleńi /1943/ - lırıkaly janrynyń kezeńdik kórkem dúnıeleri.

Týǵan halqymyzdyń asyl muraty, ǵasyrlar boıy ańsaǵan armany, el-jurtymyzdyń qýanyshy men zar-muńy, ulttyq psıhologıamyz, ulttyq dástúrimiz, qazaqtyń áleýmettik taǵdyry – shaǵyn da, urymtal janr – lırıkada ejelden kórinis taýyp, birge jasap keledi. Adam sezimderiniń alýan qubylystary, ulttyq kolorıti, salt-dástúrge laıyq mán-mazmuny lırıkanyń názik tilinde sóılep, júrek pernesin shertti. Júrekten shyqpaı júrekke jetpeıdi deý de eń aldymen lırıkalyq dúnıelerde aıtylyp, qanatty sózge aınaldy. Shalkıizden Mahambetke, Abaıdan Maǵjanǵa, Sákennen Qasymǵa ushtasqan lırıka 60-shy, 70-shi jyldary ózindik qaınar bulaǵymen, ózindik arnaly ózen-darıalarymen halyq rýhanıatynyń teńizine quıyp, saharanyń shólin basty, ómirge degen ińkárlikti oıatty.

Lırıkalyq qaharman, lırıkalyq keıipker, lırıkalyq tulǵa dep júrgenimizdiń ózi aqyn atynan aıtylatyn «Menge» ulasyp, oqyrman júreginiń ózindik «menine», ıaǵnı taǵdyryna, tynys-tirshiligine aınaldy. Poezıalyq týyndylardan adamnyń jandy beınesin lırıkalyq qaharman retinde tanydyq. Aqyn árdaıym óz atynan aıtqanymen lırıkalyq keıipkerdiń jınaqtalǵan obrazy atynan sýrettedi. Kóbine-kóp lırıkalyq tulǵanyń búkil bar-bolmysyn, tabıǵatyn bir týyndyda tolyq ashýy shart emes. Bir mezettik, bir sáttik, qas-qaǵymdyq bolmysy, ıaǵnı, beıneli túrde aıtsaq, kóbimiz baıqaı bermeıtin, búrshikpen japyraq arasyndaǵy, kóktem men jaz arasyndaǵy qubylysty jyrlap, sýrettep kórsete bilse, aqynnyń dittegen jerinen tabylǵany...

Aqyn lırıkalyq týyndysynda óz atynan ǵana emes, qoǵam atynan, tipti bir búkil urpaq atynan da sóz alýy múmkin. Oǵan aqynnyń talant-daryny ólshem bola almaq.

60-shy, 70-shi jyldar poezıasynda aqyndar sıkl, tomtama óleń jazý arqyly, tipti, bir taqyrypqa bir kitabyn arnaý arqyly lırıkalyq qaharmannyń tutastaı tulǵasyn jasaýǵa umtylyp júr. Buǵan bir ǵana mysal retinde, aqyn Qadyr Myrzalıevtyń «Dala dıdary» kitabyn aıtýǵa bolady. Lırıkalyq tulǵanyń bir túrinde bir qyrynan kórinip, ekinshi kitapta ekinshi qyrynan kórinip tolyǵa túsetin kezeńi bar. Buǵan Tumanbaı Moldaǵalıevtyń «Qosh kóktem» kitabynan birneshe mysal keltirýge bolady. Biraq, biz arnaýly taraýlarda tereńirek jan-jaqty taldanatyn bolǵandyqtan da, eske ala ketkendi jón kórdik.

Lıro-epıkalyq janr da – poezıanyń asa kúrdeli janry. Lıro-epos dep atap taldanatyn bul poezıanyń kórkem týyndysy ári epıkalyq, ári lırıkalyq tabıǵaty birge týysyp, ajyraǵysyz túrde jyrlanady. Bul shyǵarmalarda lırıkalyq keıipker zamanalyq tulǵaǵa kóterilse, azattyq úshin kúresker dáýirlik deńgeıge bıiktese, lırıkalyq jyrlardyń ádebıettegi orny, atqarar mısıasy tipten bólek. «Qyz Jibek», «Aıman-SHolpan», «Qozy Kórpesh – Baıan sulý», «Muńlyq-Zarlyq», «Júsip – Zylıqanyń qıssasy» t.b. qazaq halqynyń shyǵys ádebıetiniń uly týyndylary – lıro-epıkalyq janrǵa jatsa, Shalkıiz jyry, Maǵjan óleńderi taza lırıkaǵa jatady. Biz lıro-epıkalyq janr týraly M.Áýezov, Q.Jumalıev, M.Ǵabdýllın, Á.Qońyratbaevtyń, t.b. zertteýshi ǵalymdardyń eleýli eńbekteri baryn eskere otyryp, taza lırıkany zertteýge den qoıdyq. Árıne, taqyrybymyzǵa saı 60-shy, 70-shi jyldar lırıkasy.

Lırıka shyn mánisinde kórkem ádebıettiń úsh teginiń biri. Iaǵnı, lıro-epostaı jáne lırıkalyq dramadaı, ómir shyndyǵyn ishki tereń jan kúızelisimen beıneleıtin janr. Aqynnyń oıy men sezimi qustyń qos qanatyndaı birge qanat qaǵyp, emosıalyq tebirenis bıik eńse kóteredi. «Lırıka – kez kelgen poezıanyń ǵumyry men jany» dep V.G.Belınskıı beker aıtpaǵan. Belınskııdeı lırıka týraly kósem sóz aıtqan adam eki talaı. Ony qazaq tiline aýdaryp jetkizgen Á.Tájibaev aqyn bolsa, eń alǵashqy aýdarmashylardyń biri – B.Shalabaev edi. Pýshkın lırıkasy, Lermontov lırıkasy, HİH ǵasyrdaǵy orys lırıkasy, mahabbat lırıkasy deıtin dúnıelerge biz qanyqpyz. Abaı lırıkasy da birshama ózine laıyq zertteldi. Maǵjan Jumabaev lırıkasy qolǵa alyna bastady. Al, 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasy óz aldyna obekti bolyp zerttele qoıǵan joq. Ara-tura jazylǵan gazet-jýrnaldarda, jalpy baspasózde jaryq kórgen synı maqalalar bar. Biraq, zerdeli zertteý deńgeıine kóterile qoımaǵany anyq.

«Poezıa ónerdiń eń joǵary tegi» /«Poezıa estvysshıı rod ıskýsstva»/ deıdi V.G.Belınskıı jáne epıkalyq, lırıkalyq poezıany salystyra kelip: «Lırıkalyq poezıanyń artyqshylyǵy, epıkalyq poezıaǵa qaraǵanda, barynsha sýbektıvti poezıa, aqynnyń ishki jan tebirenisiniń kórinisi». Jan-Pol Rıhterdiń: «Lırıkalyq poezıada – sýretker ózi salǵan boıaýǵa, kartınaǵa aınalsa, aqyn ózi jazǵan dúnıesiniń bitim-bolmysyna aınalady». 60-shy, 70-shi jyldary ádebıetimizge kelgen jańa tolqyndarda ózderiniń lırıkalyq jyrlarymen, ózi kórkemdep kestelegen dúnıelerinde ózderi tulǵa, ári qaharman, ári keıipker bolyp endi. Solaı bola tursa da, keshegi keńes úkimeti tusynda osy jyldardaǵy qazaq lırıkasyn zertteý obektisinen shetteý qaldy.

Keńes úkimetiniń basqa respýblıkalarynda bul jyldar poezıasy birshama zertteldi. Atap aıtsaq, T.A.Leshenkonyń «70-shi jyldardaǵy Sovettik Ýkraına poezıasynyń kórkemdik-ıdeıalyq izdenisteri jáne Borıs Oleınık tvorchestvosy» /«Ideıno-hýdojestvennye ıskanıa v Ýkraınskoı Sovetskoı poezıı 70-h godov ı tvorchestvo Borısa Oleınıka»/, Ele Lyhmýstyń «1960-shy jyldardaǵy Sovettik Estonıa poezıasynyń dástúri men jańashyldyǵy» /«Tradısıı ı novatorstva v Estonskoı Sovetskoı poezıı 1960-h godov», M.A.Mamedovtyń «Sovettik Azerbaıjan poezıasy» /60-shy jyldar/, A.V.Naýmenkonyń «60-shy jyldardaǵy Sovettik orys poezıasynyń damý problemalary jáne N.M.Rýbsov tvorchestvosy», A.D.Túımebaevtyń «60-70-shi jyldardaǵy Sovettik qyrǵyz poezıasynyń janrlyq-stıldik erekshelikteri», A.A.Sýrkanýdyń «60-shy jyldardaǵy Sovettik Moldavıa poezıasynyń lırıkalyq qaharman problemasy» t.b. tolyp jatqan ǵylymı-zertteý eńbekteri jazylsa, qazaq topyraǵynda bul eńbek tyń dúnıelerdiń biri bolyp sanalady. Jeke avtor týraly jekelegen eńbekter bolǵanymen, tutastaı tarazylap, bir urpaq tvorchestvosyn taldap jazylǵan zertteý joqtyń qasy.

«60-70-shi jyldardaǵy Qazaq lırıkasy» taqyrybynyń ózektiligi de osynda. Bul jyldarda qazaq lırıkasy kórkemdik izdenisimen damydy. Pikir qaıshylyqtary da boldy. Synshylar men oqyrmandardyń qazirgi qazaq lırıkasynyń mán-mazmunyn, kórkemdik deńgeıin baǵalaý biraz dıskýssıalar da tolastamady. Árqıly oı-pikirler keıde obektıvti, keıde sýbektıvti kózqarastar soqtyǵysynda óris aldy. 60-shy jyldarda «Formalıstik óleńder» degen etek alyp, oǵan qarsy shyǵýshylar da qalys qalmady. Synshy men oqyrmandar talǵamy ártúrli bolǵandyqtanda bitispes pikir talasy órbidi. Munyń bári, árıne, 60-70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasy týraly fýndamentaldy zertteýdi qajet etedi. Ulttyq mádenıetimizge, halyqtyq dástúrimizge qazaq lırıkasynyń áser-yqpaly, dástúr men jańashyldyqtyń araqatynasy, baılanysy jaıly ǵylymı tujyrymdar jasaýdy júkteıdi. Óıtkeni, taqyryp etip alyp otyrǵan kezeńniń kóptegen aqyndary zertteýshilerdiń nazarynan tys qalǵan.

Bul zertteý eńbeginiń maqsaty – Qazaq poezıasynyń jańa kezeńdegi ornyn belgileý, Qazaq lırıkasyndaǵy kórkemdik izdenis erekshelikterin ǵylymı turǵyda tujyrymdap, ǵylymı baǵa berý.

60-70-shi jyldardaǵy lırıkanyń kórkemdik izdenisteri qazaq ádebıetimen tutastyqta alyp qarap, qoǵam men ádebıet arasyndaǵy qubylysty zerdeleý. Ádebıettiń qoǵamǵa, qoǵamnyń ádebıetke áser-yqpalyn zerttep, eki on jyldyqtaǵy qazaq lırıkasynyń tarıhı damý zańdylyǵyn qorytyndylaý jáne de tujyrymdy baǵa berý.

Gegeldiń logıkalyq tujyrymdaýy boıynsha, obektıvti shyndyqtyń úsh salasy bar. Birinshisi – tabıǵat; ekinshisi – adam tanymy, adamnyń aınalany qabyldaý, tanýǵa baılanysty mıdyń roli. Mı bolsa, eki bastan tabıǵattyń eń ǵajaıyp, eń orasan zor jemisi, ónimi. Úshinshisi – adam tanymynda tabıǵattyń beınelenýi. Bul úsh uǵym da lırıkalyq týyndyǵa qatysty, ári bul uǵym zańdylyq. Zertteý jumysynda qazaq oqymystylary men ǵalymdarynyń, synshy-zertteýshileriniń oı-pikirlerine arqa súıeı otyryp, sonymen qatar shet eldermen jáne de búgingi táýelsiz el atalǵan respýblıka oqymystylaryna da ıek arta otyryp, pikirimizdi de aıtýǵa umtyldyq.

60-70-shi jyldardaǵy eki on jyldyqta Qazaqstanda 300-den astam poezıa kitaby jaryq kórdi. Birinshiden, onyń kópshiligi lırıka. Ekinshiden, kópshilik kitaptar biz zertteý obektisi etip alǵan aqyndardyń enshisinde. Bul da zertteý materıaldardyń jutań emestigin, qaıta baı ekendigin ańdatsa kerek.

Bul eńbek – 60-70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasy týraly teorıalyq jáne analıtıkalyq taldaý turǵysynda jınaqtap zerttegen alǵashqy eńbek deýge bolady. Zertteýdiń jańalyǵy da osynda. Qazaq lırıkasyndaǵy kórkemdik izdenister jan-jaqty keńinen teorıalyq turǵydan taldanyp, júıeli túrde, árbir oqıǵaǵa aınalǵan óleńder óz kezeńimen hronologıalyq baǵytta tilge tıek etiledi.

Sonymen qosa dástúr men jańashyldyq haqynda ýaqytqa saı obektıvti túrde baǵa beriledi. Árbir aqynnyń ózindik qoltańbasy aıshyqtalyp, jeke tulǵasy somdalyp, aldyńǵy jáne keıingi urpaq ókilderimen salystyra zertteldi.

«Juldyz» jýrnalynyń poezıa bólimi men syn jáne bıblıografıa bólimin basqarǵan tustaǵy praktıkalyq eńbegimniń, syn maqalalarymnyń kóbisi derlik 60-70-shi jyldary ádebıetke kelgen aqyndar shyǵarmashylyǵymen tikeleı baılanysty. Bul kezeńniń poezıasyna ádil baǵa berýine birge atsalyssam, ekinshi jaǵynan zertteý obektisi etip alǵan aqyndardyń óleń-jyrlary qyzmet barysynda qoldan ótip, suryptalǵan kezderi de bar. Munymen qatar, «Jazýshy» jáne «Jalyn» baspalarynda jaryq kórgen qaıta basylymdary men tańdamaly dúnıelerin resenzent retinde de qatysyp, oı-tolǵamdarymdy ortaǵa salǵan tustarym da bolǵanyn aıtqanym oryndy bolar. Bul da zertteý jumysyna óz kómegin az tıgizgen joq. Qaıta teorıalyq jáne metodologıalyq negizde árbir aqynnyń lırıkasyna naqty analız jasaýǵa, obektıvti túrde jiliktep taldaýǵa ıgi yqpalyn tıgizdi.

Lırıka, shynynda da, tarıhı turǵyda qalyptasqan barsha álemge ortaq júıeli janr. Sondyqtan zertteýshilerdiń bári teorıalyq jaǵyna tereń nazar aýdarǵan. Biz kóbine-kóp, taqyrybymyzǵa oraı, lırıkanyń qoǵamymyzda alatyn orny men lırıkadaǵy kórkemdik izdenisterge basa kóńil bóldik.

Sonymen zertteý eńbegimizdiń birinshi bólimi: Qazaq poezıasy jańa kezeńde.

Ekinshi bólim: Qazirgi qazaq lırıkasyndaǵy kórkemdik izdenister /60-70-shi jyldar/ dep atalady.

Ekinshi taraýmen qatar: Qorytyndy bólimi bar.

Zertteý jumysynda 60-70-shi jyldardaǵy ádebı prosestiń damý zańdylyǵy jáne onyń ereksheligi, bul kezeńdegi qazirgi táýelsiz elder ádebıetiniń damý zańdylyǵymen baılanystyryla qaralady. Munymen qatar, ádebı proseste poezıanyń alar orny, mańyzy sóz bolýmen birge, izdenister men aǵymdarǵa baǵa berilip, san-salaly oı-pikirler qozǵalady.

Ýaqytqa, dáýirge baılanysty poezıadaǵy, onyń ishinde lırıkadaǵy mazmun men oı jańalyǵynyń áserinen, túr /formalyq/ izdenisterge jetelegeni, poetıkalyq oılaý júıesiniń ózgergendigi, sonymen qatar dástúrli kózqarastardy damytý nátıjesinde, sony jańalyqtar engeni jan-jaqty ǵylymı taldaý jasaý kózdeldi.

Jańashyldyq lırıkalyq óleńderdiń syrtqy formasynda ǵana kórinip qoıǵan joq, poetıkalyq oılaý júıesine kúrdeli ózgerister engizdi. Bul kezeńde poetıkalyq oılaý júıesin jetelep, tolǵandyrǵan másele – jalpy adamdyq, azamattyq problemalar edi. Ýaqyt jáne Adam, Beıbit el taǵdyryn qorǵaý, Ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa, ekologıa jáne tabıǵat taǵy basqa estetıkalyq aqyl-oıdyń, sananyń ıgiligindegi túrli máseleler lırıkanyń qaınar kózine aınaldy. Jalpy osy ýaqytqa deıingi poezıaǵa tán qasıet, ıaǵnı ár kezeńdegi kúrdeli, este qalarlyq oqıǵalarǵa jedel ún qosyp otyrý-syndy jedel, operatıvti poezıa da bul kezeńde óris alǵany ras. Respýblıkalyq burynǵy odaqtyq, odan qala berdi dúnıejúzilik oqıǵalarǵa der kezinde, sol sátinde atsalysyp, iz qaldyrýda jalpy poezıanyń da, onyń ishinde lırıkanyń da úles salmaǵy az emes.

Qazaq lırıkasynyń alpysynshy jyldardaǵy hal-ahýaly kúndelikti ómir sheńberimen, nemese, saıası aǵymdaǵy ártúrli datalar men oqıǵalar turǵysynda ólshenbeıdi. Qaıta kóp jaılardy aıtýǵa bolmaıtyn shaqtarda da, qazaq lırıkasy óziniń astarly oı tereńdigimen, ekinshi, tipti úshinshi plandaǵy ıntellektýaldy oqyrmanyna megzerlik astarlyǵymen, oı dıapozonynyń keń aýqymdylyǵymen baǵalanady. Qazaq aqynynyń «Butaqtarym – bıikte, tamyrlarym – tereńde» deýi de sondyqtan. 60-70-shi jyldar poezıasyn, onyń ishinde qazaq lırıkasyn zertteý obektimiz etip alý mánisi de, mazmuny da osynda bolsa kerek.

Bul kezeńde qazaq poezıasynda fılosofıalyq lırıkanyń jańa baǵytyndaǵy izdenisteri beleń aldy. Belgili qoǵamdyq formasıanyń jeleýin kóterý úshin emes, qaıta jalpy adamzat ıgiligine aınalarlyq, ulttyq topyraqta dáni ósip-óngenimen, jemisi – jer betindegi halyqtarǵa ortaq oı-órisi etek alyp, órkenin jaıdy.

Jıyrmasynshy-otyzynshy jyldarda ádebıetimizdiń, onyń ishinde poezıanyń altyn qazyǵyn qadaǵan, poezıanyń ulttyq týyn kótergen aqyn-jazýshylardyń repressıaǵa ushyraýy, álbette, ádebıetimizge keri áserin tıgizbeı qoıǵan joq. Olardyń qaterli ýaqyttyń kárine ushyraýy – odan keıingi aqyndar tolqynyn jalań úgit-nasıhattaý, naýqanshyldyqqa ákelip ıtermeledi. Óz oıyn ashyq aıtýdan qaldy. Mine, osyndaı qorqa-soqtap sóıleıtin aqyndar qasiretti 1937 jyldan bastap, Uly Otan soǵysy aıaqtalǵan tusta jalǵasyp, 50-shi jyldarǵa deıin jetti. Bul tustarda Qazaq lırıkasyna jan engizip, júrek dúrsilin oıatýǵa den qoıǵan Qasym Amanjolov syndy t.b.aqyndar, halyqqa qajet, V.G.Belınskıı anyqtama bergen naǵyz lırıkanyń alǵashqy nyshandaryn tanytqanymen, birjolata bel sheship kete almady. Ýaqyt, saıasat oraıyna qaıta-qaıta moıyn buryp otyrdy.

60-shy jyldary uly Muhtar Áýezov sózimen aıtqanda «Ádebıetimizge jyl kelgendeı jańalyq sezinerlik» jańa tegeýrindi aqyndar tolqyny keldi. Olar óleńderiniń ómirsheńdigimen, kórkemdik erekshelikterimen ádebıet tabaldyryǵyn attap, bul kúnde buǵanasy bekigen, kemel jasqa ǵana emes, poezıamyzdy kemeldikke jetkizdi. Bul kezeńdegi ózindik úni, ózindik izdenisterimen ádebıetimizge engen aqyndar Tumanbaı Moldaǵalıev, Saǵı Jıenbaev, Zeınolla Shúkirov, Qadyr Myrzalıev, Muqaǵalı Maqataev, Jumeken Nájimedenov, Tólegen Aıbergenov, Qaırat Jumaǵalıev, Sabyrhan Asanov, Ótegen Kúmisbaev, Sáken Imanasov, Marfýǵa Aıtqojına, Ótejan Nurǵalıev, Aqushtap Baqtykereeva, Farıza Ońǵarsynova, Meńdekesh Satybaldıev, Muhtar Shahanov t.b. aqyndar tvorchestvosy kórkemdik jaǵynan da, estetıkalyq áser turǵysynan da aıqyn qoltańbamen ádebıetimizge óz soqpaǵyn salýǵa umtyldy.

Mine, 60 jyldary ádebıetimizge ózindik qoltańbasymen engen aqyndar tvorchestvosyn taldaǵanymyzda, burynǵy búkilodaqtyq poetıkalyq prosestegideı, aqıqat shyndyǵymyzdyń kúrdeli de, jan-jaqty kartınasy, qaıta qurý, jarıalylyq kórsetkendeı, toqyraý /zastoı/ kezinde de ádebıetimiz qarap qalmaǵandyǵy, olardyń ashshy únine óktem úkimet pen totolıtarlyq rejımdegi partıa basshylarynyń qaperine kirmegendeı, qulaǵyna ilmegendigi aıqyn kórindi. Poezıada, onyń ishinde lırıkada, bar bolmysymyzda bolyp jatqan shyndyqty aıqaılap, urandap aıtpasa da, óziniń janrlyq ereksheligine tán, túsingen adamǵa, estir qulaqqa, kórer kózge qolǵa ustatqandaı áserli de, baıypty jetkize bilgen lırıkalyq týyndylarymyz az emes. Mine osy jaǵyn da ashyp kórsetý – basty baǵytymyz.

60-70-shi jyldardyń poezıa haqynda ara-tura baspasóz betterinde synı maqalalar jazylǵanymen, zertteý obektisi etip alý, ony jan-jaqty taldaý jaǵy áli kúnge birjola qolǵa alynbaǵan sharýa ekenin joǵaryda aıttyq. Sondyqtanda ádebı-estetıkalyq oı júıesi turǵysynan da, jańashyldyq problemasy haqynda da, kórkemdik izdenister men dástúr jaıynda da zertteýge turarlyq, negizi bar dúnıe dep sanaımyz.

Osy bir tujyrymdy oı-qortyndyǵa oraı, 60-70-shi jyldarda dúnıege kelgen birneshe lırıkalyq kórkem shyǵarmalar joǵaryda aıtyp ótken aspektide qaralyp, zertteldi.

* * *

Ádebıet – qoǵamdyq bolmystyń kórkemdik shyndyǵy ekenin moıyndaı otyra, biz buryn ómir men óner arasyndaǵy qarym-qatynasty, markstik-lenındik ástetıkaǵa súıene otyryp, dıalektıkalyq damý turǵysynda túsindirip keldik. Ol «Óner ıesiniń abzal paryzy – komýnıstik qoǵam ornatýǵa atsalysý» degen maqsatty alǵa qoıady. «Komýnızmniń negizgi muratty maqsattarynyń biri – jańa adam», – deı otyryp, qoǵamdy da, qoǵamda ómir súrgen adamdy da, onyń ishinde óner ıelerin de jetpis jyl boıy qalypqa salýmen kelgeni ómir shyndyǵy. Adam qalyptasyp, tálim-tárbıe alý úshin, eń aldymen materıaldyq jaǵdaıǵa baılanysty, odan soń baryp rýhanı ómirimiz – ádebıet pen ónerdiń enshisine tıdi. Rýhanı ómir materıaldyq jaǵdaıǵa táýeldi boldy, al materıaldyq jaǵdaı Komýnıstik partıa bılegen ókimettiń qolynda bolǵany barshaǵa málim. Osydan kelip «sóz bostandyǵy» degen sóz júzinde qalyp, is júzinde «patshany» madaqtaý – ádebıet isine aınaldy. Madaq kósemderdi týdyryp, jeke adamǵa tabynýǵa ákelip dýshar etti. V.I.Lenın ózi ómir súrgen qoǵamdy taldaı otyryp, qarama-qarsy kúshterdiń barlyǵyn anyqtady da, sol kúshterdi bir-birine jumsady. Ol óz oıyn ádebıet pen kórkemóner ómirdi qarama-qaıshylyqta, kúres ústinde beıneleı bilý kerek dep túıdi. Ár zaman, ár dáýir Ádebıet pen ónerge óz júgin artyp, kórkemónerdiń halyqtyq, taptyq jáne partıalyq prınsıpterin mindet etip qoıý arqyly, munyń tasasynda ádebıettiń ulttyq erekshelikteri umyt qaldy. Shyǵarmashylyq muraǵa lenındik kózqaras, partıalyq kózqaras beıneleý teorıasynyń metodologıalyq mánine tusaý saldy, dúnıeni kórkem tanýdyń erekshelikterine, dúnıeni kórkem tanýdyń erkindigine jol berilmedi. Ádebıetti belgili bir maqsatqa jumsaý nátıjesinde, tar qalypqa túsirý arqyly – jeke adamǵa tabyný dáýirin qoǵamymyz basynan keshirdi. Ádebı shyǵarmanyń basty quraly da, onyń kórkemdiginiń, estetıkalyq baǵasynyń negizgi ólshemi til ekendigi – jeke adamǵa tabynýdyń tasasynda tunshyqty. Bes ǵasyr boıy jyrlanyp, ata-babamymyzdyń altyn qazynasyna aınalǵan dúnıemen dástúr jalǵastyǵy úzilip tyndy. Kósemderdi jyrlaý – aktýaldy taqyrypqa aınaldy da, kórkemdik sheberlik, kórkem til ekinshi planda qaldy. Qazirgi elimizdiń táýelsizdigi, táýelsizdiktiń alǵashqy sábı qadamy ashshy shyndyqtyń osylaısha betin ashyp otyr.

1960-shy jyldyń ereksheligi – jeke adamǵa tabynýdan adamnyń moıyny sál de bolsa bosanǵan shaq edi. Zıaly qaýym jan-jaǵyna oıly kózben, biraq, ejelgideı saqtana qaraı bastaǵan kezeń edi. Kópshilik qaýym Stalın qolymen jasalǵan kesepatqa birde senip, birde senbeı ekiudaı sezim keshken. Qanshama ýaqyt ýlanǵan sana úshin Stalınnen kinárat tabý degenniń ózi tóbeden túsken jaıdaı áser etti. Degenmen kele-kele el eldigin jasap, qozǵalysqa endi. Tirshilik óz arnasymen aqty. Kóringennen úrke qaraýshylyq birte-birte seıilip, úı-ishi, oshaq basynda bolsyn shyndyqtardyń ushtyǵy shyǵa berdi. Bul kezde ádebıetke jańa tolqyn keldi. Ásirese, burynǵy Odaqtyq ádebıet arenasynda Evgenıı Evtýshenko, Andreı Voznesenskıı, Robert Rojdestvenskıı esimderimen birge ashshy shyndyqtyń az da bolsa jańǵyryǵy odaqtas respýblıkalarǵa jete bastady. Bul kezde ádebıet álemine juldyzdy shoǵyr tanylyp, ózderiniń otty shyǵarmashylyǵymen oqyrman qaýymyn moıyndatty. Olar: daǵystandyq aqyn Rasýl Ǵamzatov, balkarlyq Qaısyn Kýlıev, qalmaq Davıd Kýgýltınov, tájik Momyn Qanoǵat, bashqurt Mustaı Kárim, armán Gevorg Emın, orys Egor Isaev, ózbek Zulfıa, qazaq Juban Moldaǵalıev, Syrbaı Máýlenov, qyrǵyz Súıenbaı Eralıev, Saýranbaı Jýsıev, túrikmen Annaberdi Aǵabaev, eston Vladımır Beekman, grýzın Iraklı Abashıdze, azerbaıjandyq Nabı Hazrı, lıtvalyq Edýardas Mejelaıtıs, Iýstınas Marsınkávchıs, t.b. esimder poezıa súıer qaýymǵa yqpaldy áserin tıgizgen shaq. Osy tusta 1961 jyly Qazaqstan topyraǵynan tuńǵysh adam ǵaryshqa shyǵýy úlken áleýmettik oqıǵaǵa aınalyp, ol týraly «Adamǵa tabyn, jer endi» atty poemasymen Oljas Súleımenov esimi álemdik arenaǵa kóterildi. Jeke adamǵa tabynýdyń joıylýy jáne adamzattyń tuńǵysh ǵaryshqa kóterilýi – eki birdeı oqıǵa sımvolıkalyq túrde úılesip, áleýmettik jaǵdaıdy aıǵaqtaı tústi.

Osy tusta, 1959 jyly «Jas qanat» atty jas aqyndar jınaǵy aqyn Ǵafý Qaıyrbekovtyń alǵy sózimen jaryq kórdi. Bul kitap – týǵan ádebıetimizde oqıǵaǵa aınalǵan kitap. Oqıǵa bolatyn sebebi, osy jınaqqa engen aqyndardyń tutastaı derligi týǵan ádebıetimizdiń turaqty kadryna aınalyp, kórkem ádebıetimizdi kórkeıtýge kóp úles qosty. Aýyr júgin arqalady. Atap aıtqanda İztaı Mambetov, Tumanbaı Moldaǵalıev, Saǵı Jıenbaev, Zeınolla Shúkirov, Shámil Muhamedjanov, Ǵabbas Jumabaev, Jumeken Nájimedenov, Erken Ibrahım, Maǵırash Sarıkova, t.b. aqyndar alǵashqy soqpaq jolyn saldy. Osy kitaptan keıin-aq kóktemniń dúrkireı kóterilgen kók maısasyndaı, qaýlap ósken gúlderindeı ádebıetke birneshe esimder keldi. Bul esimder arqyly qazaq poezıasynyń kórkemdik lırıkasy kóriktenip, sulýlanyp sala berdi. 1960 jyly Zeınolla Shúkirovtyń «Teńiz jyry» /óleńder/, «Kámıla» /óleńder men poema/, Toqash Berdıarovtyń «Beıbitshilik kóshesi» /poema men óleńder/, Erkesh Ibrahımovtyń «Kókshetaý kórinisteri» /óleńder/, Saǵı Jıenbaevtyń «Syılyq» /óleńder/, Shámil Muhamedjanovtyń «Ana qushaǵy» /óleńder/, Jumeken Nájimedenovtyń «Balaýsa» /óleńder/ t.b. kitaptary oqyrman qolyna tıdi. 1961 jyly Oljas Súleımenovtyń «Arǵymaqtar» /óleńder men poemalar/, «Adamǵa tabyn jer endi» /poema/, Ǵafý Qaıyrbekovtyń «Aral áýenderi» /óleńder/, Ádilbek Abaıdildanovtyń «Aqqaıyń» /óleńder/, Saǵı Jıenbaevtyń «Dala gúli» /óleńder/, Ǵabbas Jumabaevtyń «Nóser» /óleńder/, İztaı Mámbetovtyń «Tabantal», Tumanbaı Moldaǵalıevtyń «Quralaı» t.b. kitaptar jaryq kórdi.

Hronologıalyq jolmen osylaı saralaǵanymyzda, 60-shy jyldar poezıasynyń alǵashqy ókili bolyp aqyn Tumanbaı Moldaǵalıev ádebıetke qadam basty. Oǵan «Stýdent dápteri» /1959/, «Kámıla» /1960/ kitaptary kýá. Budan soń qazaq lırıkasynyń kórkem jaılaýyna /biz zertteý obektisi etip alǵan aqyndardy atasaq/ Saǵı Jıenbaev «Syılyq» /1960/, «Dala gúli» /1961/, Zeınolla Shúkirov «Teńiz jyry» /1960/, «Aral dápteri» /1962/, Jumeken Nájimedenov «Sybyzǵy sazy» /1962/, Ótejan Nurǵalıev «Meniń mahabbatym» /1962/, Sabyrhan Asanov «Tuńǵysh kitap» /1963/, Tólegen Aıbergenov «Arman sapary» /1963/, Muqaǵalı Maqataev «Ilıch» /1964/, «Janar» /1966/, Ótegen Kúmisbaev «Tuńǵysh» /1964/, «Alaqan» /1966/, Júsip Qydyrov «Tuńǵysh kitap /1964/, «Tańǵy sát» /1966/, Farıza Ońǵarsynova «Sandýǵash» /1966/, Muhtar Shahanov «Baqyt» /1966/ jınaqtary jaryq kórdi. Al, 60-shy jyldar poezıasynyń ókili Qadyr Myrzalıev bolsa, 1959 jyldan bastap, 1965 jylǵa deıin balalar aqyny bolyp, 1965 jyly fılosofıalyq lırıka kitaby «Oı ormanymen» jarq ete tústi. Budan soń aqyn jyl saıyn kitap berip «Dala dıdary» /1966/, «Bulbul baǵy» /1967/, «Aq otaý» /1968/ jınaqtarymen barsha qaýymdy baýrady. Osy atalǵan aqyndar 70-shi jyldary da sapaly da, ónimdi eńbek etti. Zertteý obektisi etip eki on jyldyqty alýymyz da sondyqtan.

Aqyndar 60-shy jyldary ártúrli sezimmen ádebıet esigin ashty. Biri – sezim shýaǵyna shomyla kelse, endi biri – oı bultyna batty. Endi biri – tereń aǵym, tuńǵıyq ıirimderge barsa, ekinshisi – sóz symbatynyń sholpylaryn syńǵyrlatyp, shashpaýyn kótere keldi.Ár qaısysynyń aldynda – aqyn bolý, aqyn bolyp azamattyq paryzdy óteý. El, qoǵam aldynda qyzmet kórsetip, jurtshylyqqa júregimen tanylý maqsaty bar edi.

T.Moldaǵalıev:

Qyzyq edi meniń ushqyr qıalym,
Kókiregimde tasýshy edi kúı aǵyn,
Bul sezimdi jazý úshin, dostarym,
Júrek kerek, keregi joq sıanyń, –

dese aqynnyń lırıka úshin júrektiń oty, jannyń tebirenisi kerektigin aldyn-ala sezine keldi.

Q.Myrzalıev:

Ýa, dalam! keńdigińe tamsańdym kóp,
Aıta alman bárin jazyp taýsa aldym dep.
Sen – alyp plasınka dóńgelengen,
Ineń bop turady ylǵı án salǵym kep! –

dese, aqyn óziniń ómirlik kredosyn ańǵartýmen qatar, onyń alǵa qoıǵan arman-maqsatynyń bıiktigin, qarymynyń keńdigin názik lırıka tilimen jetkizdi.

J.Nájimedenov:

Qaı jaqqa, endi qaıda buryla alam,
Janym bar shyndyq daryp, jyr unaǵan.
Osy bir keýdemdegi kishkene bas,
Úp-úlken dúnıeniń syryna alań...

dese, aqyn dúnıe qupıasynyń syryna súńgigen saparynan habar berip qana qoımaıdy, lırıkalyq júregin oqyrman aldyna tartyp, ılandyrady, bolashaǵyna sendiredi.

S.Asanov:

Bári de aıan, bári aıan,
Aıan emes syr bar ma?
Bári de aıan, bári aıan,
Syrdy aıtpaǵan jyr bar ma? – deı kelip:
Sonda da bir júırik oı,
Oılanbaǵan sıaqty.
Sonda da bir qyzyq toı.
Toılanbaǵan sıaqty.
Sony toılaý, sony oılaý
Maǵan qalǵan sıaqty, –

dep, úmit kókjıegine kóz jiberedi.

T.Aıbergenov:

Ómir degen – máńgi gúldep jatatyn,
Qushtarlyqtyń tolǵaǵy men kóktemi.
Eshkim oǵan qoıa almaıdy núkteni,
Ómir degen sóılem emes óıtkeni, –

dese, aqyn óziniń lırıkalyq bitim-bolmysyn tanytyp, qarapaıym ǵana oıymen kúrdeli de, qasıetti joldaǵy alǵashqy qadamyna mán berip, zer sala sóıleıdi.

Bul óleńderdi, á degennen mysal retinde keltirý maqsatymyz, osy dúnıelerden-aq 60-shy jyldary ádebıetke kelgen urpaqtyń alǵashqy únderinen, alǵashqy qadamdarynan óner saparyna úlken daıyndyqpen, azamattyq jaýapkershilikpen, ádebıetti meshit desek, ımene basyp, aıaq kebisin qutty shańyraqqa sheship kirgendigin ańdatary sózsiz. Urpaq únderi ıbaly da, názik, sezimderi tereń de, kúrdeli ekendigin tanytady. Mundaı minez – aqyndardyń shyqqan tegi men áleýmettik ortasyn da aıqyndaı túsedi.

Bul urpaqtyń basy – sonaý repressıa jyldary dúnıege kelse, endi birin alasapyran Otan soǵysy kindigin kesken perzentter edi. 1937-1938 jylǵy repressıaǵa ushyraǵan Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Maǵjan Jumabaev, Júsipbek Aımaýytov taǵdyrlary – bul urpaqqa da túgeldeı málim bolyp keldi deýge bolmaıdy. Asa qupıalyqta saqtaldy. Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılın, İlıas Jansúgirov keıinirekke deıin oqýǵa ruqsat berilmegeni ras. Sondyqtan oqyǵan býynǵa Maǵjan tvorchestvosynan góri Evropa, dúnıe júzi klasıkteriniń shyǵarmashylyǵy keńirek tanys bolatyn. El aýzynan esitip, jasyryp-tyǵyp oqyǵandary bolmasa, ashyqtan-ashyq oqýǵa múmkindik berilmedi de, urpaq pen urpaqtar arasyndaǵy dástúr jalǵastyǵy úzilgendeı bolyp edi. Biraq, olardyń kózin kórgen, birge jyr jazǵan aǵa urpaqtan úlgi-tálim aldy. Olar Sovettik shyndyqty jazýda, sosıalısik realızm ádisimen jazýǵa úıretti. «Túri – ulttyq, mazmuny – sosıalısik bolýǵa tıis» dep jar saldy. Biraq, 60-shy jyldardyń jańa tolqyny bul sheńberden shyǵyp, shynaıy ómirdiń aqıqatyna úńilýge umtyldy. Aıta almaǵan jerlerin astarlap jetkizdi. El, halyq, ýaqyt týraly tolǵaný – jańa urpaqtyń altyn dińgegine aınaldy. Tabıǵat pen týystasty, adamǵa tán shynaıylyqqa bet burdy. Ótirik kólgirsý, jalǵan uranshyldyqtan aryldy. Osyndaı adal sezimdi lırıkalyq jyrlar – áleýmettik ómirge áserin az tıgizgen joq. Qazaq lırıkasy – 60-shy jyldary zamanǵa sherý tartqan óz kóshin bastady.

«...Qazaq poezıasyn jalpy áńgimeleý mezgili ótti, jeke aqyndar jaıly monografıalyq eńbekter jazylýmen qatar, poezıamyzdyń ár alýan baı salalary týraly da aqyndarymyzsha daralana, mamandana bastaǵan zertteýshiler kerek. Onsyz ádebıet ǵylymy /qazaq poezıasyna tabystarymen birge qıyndyqtarǵa ushyraı otyratyn/ kómek ete almaıdy» – deı kelip, Á.Tájibaev onyń ishinde lırıkany bólip zertteý qajettigine toqtalady. Jeke zerttemeı ádebıet ǵylymy qazaq poezıasyna kómek ete almaıtyndyǵyn, yqpal-áseri bola almaıtyndyǵyn lırıkany bólip zertteýdiń birinshi sebebi dese, ekinshi sebebi dep, Uly Abaıdan bastalatyn shyn mánindegi qazaq lırıkasy tar sheńberli, taldaýǵa kelmes ulttyq qana qubylys emes ekendigin, poezıamyzdyń dúnıe taný dárejesinde: keń órelilik, motıv baılylyǵyn, sezim árliligi, taqyryptyń jan-jaqtylyǵy taldanbaı, lırıkamyzǵa arqaý, ózek bolatyn san túrli konflıktilerdi, lırıkanyń sóz kúshin, ondaǵy harakterlerdi jetik teksermeı, poezıamyzdyń ósý evolúsıasyna tereń boılaı almaıtyndyǵymyzdy, salystyrý arqyly lırıkamyzdyń sapalyq dárejesin sıpattarlyq ólshem tabatynymyzdy tilge tıek etedi.

Úshinshi eń basty sebepterdiń biri dep, lırıkamyzdyń Abaıdan bergi uzaq tarıhy bar: onyń damý prosesteri esh ýaqytta beıbit túrde, ózge áleýmettik kezeńderden bólek, oqshaý kúıde ótken emes ekendigin, lırıkamyzdyń tarıhı ádebıetimizdiń ǵana emes, búkil mádenı tarıhymyzdyń úlken bir arnasy ekendigin, bul – elimizdiń iri qoǵamdyq ózgeristerin qosa baıandaıtyn arna ekendigine toqtalady.

Abaı lırıkasy, Shákárim, Maǵjan lırıkasyna ulasqan tustarda «qazaq ultshyldarynyń» poezıasynan asqynǵan ashyq jaýlyqpen birge jalpy sımvolızmge tán búrkenishti, boıaýly, san-saqqa bastaıtyn, jalǵan izderge jetekteıtin «názik» áreketterdi tabý qıynǵa soqpaıdy. Endeshe ádebıet ómirindegi mundaı kezeńdi attap ótý, áıtpese tarıhymyzǵa «qıanat» dep «zerttegen» tustarymyzda, bulaı siltengen qylysh, talaı altyn bastardy jalmap ketti de, keıin óz kinásin ózi moıyndap: «jasyratyny joq, poezıadaǵy zıandy aǵymdarǵa qarsy qyzý kúrestiń artyq silteý, arandaǵysh jaqtary da boldy. Sımvolızm men formalızmdi áshkereleýdi, olarǵa soqqy berýdi – lırıka ataýlyǵa soqqy berý», – dep túsingen mezgilimizdi de tarıh umytpaıdy...

Bir jaqty jańsaq uǵynǵandyqtan, talantty lırıkashyl aqyndardyń ózderi kóp ýaqyt lırıkadan qashqaqtaǵanyn, adam sezimi men onyń názik túısikterin poezıa taqyryby emes degen uranǵa senip, óz daryndaryn ózi býlyqtyrǵanyn jaqsy bilemiz /«Ómir jáne poezıa», 14-16-better/.

Lırıka ataýlyǵa soqqy berilgen soń «Óz daryndaryn ózi býlyqtyrý» 60-shy jyldardyń basyna deıin keldi.Tek, 1948-1954 jyldar aralyǵynda ara-tura lırıkaǵa bet burǵan aqyndar boldy. Sonyń biri – Qasym Amanjolov bolsa, oǵan «Ózim týraly» lırıkalyq jyry kýá. «Syrda týǵan syrdyń uly, jańa Geıne men bolam» dep 1936 jyldary jar salǵan aqyn Á.Tájibaev ta 1937-1938 jyldardan keıin, 50-shi jyldary ǵana lırıkaǵa birjola ún qosýǵa zeıin qoıdy, dep aıta almaımyz. Sodan soń soǵystan oralǵan Syrbaı Máýlenov, Juban Moldaǵalıev lırıkalary boı kórsetti. Degenmen, 60-shy jyldardaǵydaı qazaq lırıkasy qanatyn jaza alǵan joq. Bul qubylys – ádebıetimizge jańa tolqyn, jas tolqynnyń ózindik únimen, ózindik syrymen kelýine baılanysty dep bilemiz. Bul býyndaǵy zertteý eńbegimizge dińgek bolǵandary tómendegi aqyndar: T.Moldaǵalıev, J.Nájimedenov, Zeınolla Shúkirov, Qadyr Myrzalıev, Muqaǵalı Maqataev, Saǵı Jıenbaev, Tólegen Aıbergenov, Sabyrhan Asanov, Qaırat Jumaǵalıev, Ótegen Kúmisbaev, Dúısenbek Qanatbaev, Júsip Qydyrov, Farıza Ońǵarsynova, Ótejan Nurǵalıev, Qastek Baıanbaev t.b.

Osy atalǵan aqyndardyń birazynyń esimi elýinshi jyldardyń orta sheninde, endi biri alpysynshy jyldardyń basynda kóringenimen, aqyn retinde qalyptasyp, halyq aldynda moıyndala bastaǵany 60-shy jyldardyń ekinshi jartysynda jáne 70-shi jyldary edi. Mysalǵa, aqyndyq qýatyn alpysynshy jyldary tanyta bastaǵan T.Moldaǵalıevtyń 1957 jyly «Stýdent dápteri» atty jınaǵy jaryq kórdi.

Bul kezeńdi kózge elestetý úshin, bir ǵana derekti aıtyp ótsek, artyq bolmas. 1953 jyly ortalyq gazettiń birinde, qazaqtyń zıaly qaýymynyń qabyrǵasyna batqan aýyr da, zildi maqala jaryq kórdi. Ol M.Áýezovtyń «Abaı» romany týraly. Gazette: «M.Áýezov basty geroı Abaı obrazyn teris ashady... Áýezov orystyń adamdarynyń obrazyn jasaý úshin jarqyn boıaýlar taba almaıdy... Olar ózderiniń keıipkerin joǵaltqan, olar uly orys halqynyń tańdaýly qasıetterin beıneleı almaıdy.

Avtor pantúrkızm men panıslamızmniń kertartpalyq syıpatyn áshkereleýden jaltarady...

M.Áýezov romanda oryn alǵan eleýli burmalaýshylyqtardy joıýǵa tıis»7, – delingen. Bul maqalada eń aldymen, shovınısik pıǵyl etek alǵan. Pantúrkızm men panıslamızmdi alǵa tartyp, qazaq ıntellegensıasyna taǵy bir aýyr qaterdi de qaperine salyp qoıady. Munyń aldynda, S.Muqanovtyń «Ómir mektebi» týraly «Eskilikti ish tartý»8 maqalasy da otqa maı quıǵandaı, otyz jetinshi jylǵyny kókseý saryny bar edi.

Mundaı qaýip-qatermen qatar jeke adamǵa tabynýdyń asqynǵan, shegine jetken sáti de osy kez. Bul redaksıalyq maqalalar jaryq kórgennen keıin, úsh jyldan soń, 1956 jyly «Jeke adamǵa tabynýshylyq jáne onyń zardaptaryn joıý týraly» qaýlysy jalpy halyqqa, onyń ishinde ádebı ómirge serpilis ákeldi. Bul haqynda, «Aqyndyqtyń qupıa syry» atty alǵy /S.Qırabaev/ sózde :

«Adam tusaýdan... XX sez ǵana qutqardy. Tumanbaı osy tusta ádebıetke keldi de, ózinen burynǵy urpaqtyń boıyna sińgen tejeýge ilikpeı, adam yrqyna ǵana tán erkin oıdy, ashyq, búkpesiz sózdi aıtty. Jastyǵyn, mahabbatyn, týǵan eliniń tabıǵatyn, kóktemin jyrlady. Osyndaı jaǵdaıda shyn sezimdi, adamnyń kókeıin jaryp ótetin súıispenshilik syryn ańsap otyrǵan qaýym, ásirese, aqynnyń ózi sıaqty erkin oılap, erkin sóıleýge umtylǵan onyń qurby býyny Tumanbaı óleńderin dý kótórip áketti. Ol ádebıetke osylaı jastyqtyń, mahabbattyń, kóktemniń jyrshysy bolyp endi», – dep jazdy.

Alpysynshy jyldary qalyptasyp, jetpisinshi jyldar óziniń aqyndyq sheberligin kúsheıte túsken aqyndardyń alǵashqy qarlyǵashtarynyń biri – T.Moldaǵalıev edi. Shynynda da, «óleńdi tek saıasatqa quryp, naýqandyq isterge úgit esebinde kóbirek paıdalanǵan». Qazaq poezıasy óziniń az da bolsa erkindigin sezine bastady. Sol tusta óziniń jastyq sezim shýaǵyna shomylǵan Tumanbaı aqynnyń jarqyraı kórinýi, súıkimdi bolýy ómir týdyrǵan zańdy qubylys dep baǵalaǵanymyz oryndy.

Asylynda, poezıa – kún shýaǵynan jaratylǵan, jany izginiń isi. Juldyz jaryǵyndaı janaryńda samsaı kórinip, jaqyn deseń alystaı túsetin bir ǵajap qupıa dúnıe. Sol jumbaq álemge ińkár adamnyń, tabıǵat tylsymyna yntyzar júrektiń ǵana qolynan keler sharýa – poezıa. Adamdy jáne ómirdi súıýden bastalǵan aqyndyq jol – Otanǵa degen bıik parasat shyńyna kóterilgenge deıingi aralyqta, tirshiliktiń nebir qıly-qıly qystalań soqpaqtaryna jolyǵyp, ashshy men tushynyń dámin tatyp, ystyǵy men sýyǵyna shydap, sonyń bárine moıyp, moıyp qana qoımaı aýyr júkti ıyǵymen kóterip, kótere alatyndyǵyn el aldynda moıyndap, óziniń mazmundy ǵumyryn qortyndylaı alǵanda ǵana, naǵyz aqyn tuǵyryna shyǵary haq. Sondaı tuǵyr bıigine joldaǵy nebir synaqtardy attap ótpeı, óz baǵytynan talmaı tabandy qadam jasap, atyn el halqyna jarıa etip, máshhúr etip kele jatqan aqyn – Tumanbaı Moldaǵalıev.

Tumanbaı Moldaǵalıev – Muhtar Áýezovtiń dýaly aýzyna ilikken baqytty urpaqtardyń biri. «Jyl kelgendeı jańalyq sezemiz» atty maqalasynda úlken jazýshy aıtqan jyly pikirlerden bastap, kúni búginge deıin esimi syn pikirdiń talqysyna túsip keledi. Árıne, maıatnıktiń aýmaly-tókpeli tilindeı árqıly pikirler de boldy. Sol maıatnıktiń tilin bir qalypty qozǵalysqa keltirip, toqtaıtyn jerinde toqtata alǵan, eń aldymen aqynnyń talantty tvorchestvosy edi. Tumanbaı tvorchestvolyq eńbek etýden tanbady, al tvorchestvo Tumanbaıdy aqyndyq óz tuǵyryna, aqyndyq óz orbıtasyna kóterdi.

Aqyn ne jazsa da, qalaı jazsa da, eń bastysy ómirdi súıip jazady, adamǵa degen izgilikti mahabbatpen jazady. Taǵdyrdyń talaı taýqymetin, tirshiliktiń kóńilge qaıaý salar kóleńkesin óleńge arqaý etkende, aqyn oǵan ashynýdan góri, ne qahar tógip aıtýdan góri, sábı mańdaıyn sıpap otyryp, kemshiligin moıyndatqandaı sezimmen tógilip, eljireı jazady. Sol syrlardyń arjaǵynda úlken júrek dúrsili estilip turady.

Jetim qozy bar qozydan jasqanshaq,
Kózinde onyń turady ylǵı jas monshaq,
Ol da birge júgiredi aýylǵa,
Barlyq qozy júgirgende attan sap, –

deıdi aqyn «Jetim qozy» degen óleńinde. Ózge qozylar anasyn izdep aýylǵa attan sap júgirgende, jetim qozy da sol dúrmekpen birge keledi. Biraq ony kútip turǵan anasy joq.

Kún batady, búkil qora tynady,
Juldyz kókte sáýle seýip turady.
Sonyń ǵana mańyraǵan daýysy.
Anda-sanda aı astynan shyǵady...
Qanatymdy bir jaza almaı men erkin,
Qalyń oıǵa shomatyndaı neler tún.
Aq qozydaı anamdy izdep sol kezde,
Bar álemdi kezip ketkim keletin.

Osy bir úsh shýmaqtardan aqynnyń úsh qyryn kórýge bolady. Birinshisi, aqyn taǵdyrǵa nalyp turyp, ómirdi súıip turyp jazsa, súıip qana qoımaı oqyrmanynyń da súıispenshiligin oıatarlyq sezim uıalatsa, ekinshisi, aqynnyń sýretkerlik kóz mergendigi: «sonyń ǵana mańyraǵan daýysy, aı astynan shyǵatyndyǵy» jáne tabıǵattyń kez kelgen qarapaıym detalin adam taǵdyrymen tamasha ulastyra alarlyq qasıeti.

Tumanbaıdyń 1967 jyly shyqqan «Jańa dápterindegi»:

Baqytty adam ol kisi men biletin
Aıtqanyna talaıdy sendiretin.
Asaýlardy arqansyz úıretetin,
Degenine óziniń kóndiretin...
Hat alady jaqynnan, qıyrdan da,
Qol sozady qalsań sen qıyn halda,
Barlyq janǵa jaqsylyq tilegen soń,
Barlyq baqyt basyna jıylǵan ba? –

degen osy óleńdi jáne Qasym Amanjolovtyń óleńin mysalǵa keltire otyryp, Á.Tájibaev óziniń bes tomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń alǵy sózinde bylaı dep jazdy:

«Maǵan osy eki óleń keremet áser etti. Men nege jazbadym eken, osylardy, – dedim ishimnen. Qyzyǵýmen qatar qyzǵanǵandaı bolyp ta sezindim. Osylar sıaqty jazǵym keldi. Bul sóz joq Qasymdy da, Tumanbaıdy da ustaz tutynýdyń belgisi edi. Meniń «Adam» degen óleńim de ustazdardyń yqpalymen jazylýy da múmkin.

Ǵashyqpyn ámanda yntyqpyn,
Kóńildiń kúni bar adamǵa.
Qyzdyrsa ol áýletin bir jurttyń
Jylýy jetpeı me maǵan da, –

dep bastalatyn...

– Kórdińder me, men de bir jaqsy óleń jazyp tastappyn demekshi emespin. Meniki jańaǵy eki óleńnen tómen shyǵar, ábden múmkin. Meniń aıtpaǵym qazaq sovet poezıasynyń jańa sapasy týraly. Poezıa zamandastarymyzdy jyrlaýǵa, olardyń jarqyn obrazyn jasaýǵa bet burdy. Poezıanyń jańa sheberleri jańa ónege usyna bastaıdy. Bul jańa sóz maǵan da yqpal etti, meniń tvorchestvolyq ómirimnen oryn aldy demekshimin»9.

Eger aqyn aǵa: «Bul sóz joq Qasymdy da, Tumanbaıdy da ustaz tutynýdyń belgisi edi» dep aıta alyp jatsa, bul sóz joq, Tumanbaı tvorchestvosyna berilgen úlken baǵa. Bardy baǵalaı alýda – parasattylyqtyń belgisi, óskenimizdiń belgisi. Aqyn Ǵafý Qaıyrbekov «Belesten asqanda» atty maqalasynda Tumanbaıdyń «Jańa dápter» men «Eskertkish» atty kitabyn Qazaqstan Jazýshylarynyń eki sezd aralyǵyndaǵy, qazaq poezıasynyń asyl qoryna qosylatyn dúnıe retinde baǵalaǵan bolatyn. Aqyn «Jańa dápter» kitaby úshin Qazaqstannyń jastar syılyǵyna ıe boldy.

Poetıkalyq dúnıeniń basty krıterııi – tutas bir organızm bolýynda. Ózinshe ómir súredi. Tipti, ony jazǵan avtordan da, avtor ómir súrgen búkil urpaqtan da uzaq ǵumyr keship, eshkim de toqtata almas saparǵa shyǵady. Oǵan ol kezde avtor da kómekke kele almaıdy, ne avtordyń kózi tirisindegi adamı pendeligi de kesir tıgize almaıdy. Bul – óleń men oqyrman ońasha betpe-bet keletin sát. Sonda óleńniń ózinshe ómir súrýine ne nárse tireý bola almaq? Oı ma? Álde sezim be? Álde aqyl ma? Álde júrek dúrsili me? Ne ómirdegi sújet pe? Qalaı desek te, oı men sezim birligi, oı men sezim tutastyǵy ǵana, óleń ǵumyryn ólmes dárejege jetkizedi. «Mysl ızrechennaıa estloj» dep Túchev aıtpaqshy, bir jaqty oı aıtýǵa umtylý, ne bir jaqty sezim áýezine salynyp ketý de jalǵandyqqa jeteleri lázim. Sondyqtan, óleńniń qos qanaty: oı men sezim. Osy eki qanatyn teń ustap, júreginiń tereń ıiriminen týyndatqan oı men sezim tutastyǵynyń tutqasyn ustaǵan aqyn – Tumanbaı Moldaǵalıev poezıasy – týǵan ádebıetimizde óz orny bar poezıa.

Shirkin-aı, barlyq adam dosym bolsa,
Asyqsaq jolyqqansha qosylǵansha,
Bári de anam qusap meıirlenip,
Bári de anam qusap ashýlansa, –

dep tileıtin aqyn janyna, aqyn jyryna zerdemen úńile bilsek, nebir kesteli sózdiń qupıa-syryna qanyǵa alatynymyzǵa shúbá joq. Qalaı degenmen de, óziniń avtoportretin ózgeden erek aıta bilgen aqyn «Eki Tuman» arqyly jaqsy jetkize bilgen, batyl aıta bilgen. Shynaıylyqtan shuraıly poezıa týǵan:

Tur mine aldyma kep bala Tuman,
Men oǵan osy sátte aǵa týǵan,
İnisiniń óleń dep jazǵandaryn,
Úlken Tuman jasqandy jaratýdan, –
Úlkenniń bolyp júr joly qutty,
Kóp dostaryn keshegi ol umytty,
Kishi Tuman sezimtal úlkeninen,
Al, úlkeni baqytpen jolyǵypty, –

deıdi. Aqynnyń «menin aqynǵa telimeı-aq qaısy bir azamatty alshy, balalyǵy men eseıgen shaqtaǵy tirshilik tynysymen salystyryp kórsin. Sonda ol, aqyn júregin «óz júregindeı, aqyn jyryn ózi jazǵan jyrdaı» sezinip tereń oıǵa batqan bolar edi; Kishi Tumannyń armany úlken Tuman ba edi? Álde úlken Tuman kishi Tumandy qıa alar ma edi? Eki ómirde bir-birine umtylys, bir-birine degen saǵynysh tartylysy jatyr.

Jyldar, jyldar, zymyrap aqty quıyn,
Aqyn Tuman janynyń tapty kúıin,
Kishisiniń jany adal, júregi pák,
Al, úlkenin olaı dep aıtý qıyn!
Júrek soǵa beredi tozbaǵasyn,
Kúndermenen sen birge qozǵalasyń,
Músirkeımin kishisin shynym osy,
Úlkenine el berer óz baǵasyn!

dep jazypty aqyn. Eń bastysy aqynǵa senesiń, senip otyryp senim artasyń. Senim artqasyn aqynǵa degen súıispenshiligiń oıanady. Óıtkeni, aqyn óziniń bıik qasıetin de, óziniń osal jerlerin de oqyrman aldyna jaıyp salyp, jurt osylaısyń demeı-aq, ózi-aq bilip otyr. Mine, aqyndyq qýat degen ózgeniń boıynda bolatyn jaqsylyq pen kemshilikti jasyrmaı, óziniki etip aıtýynda. Sondyqtan oqyrman, ómirdiń óz aǵysy buryp ketken, amalsyzdan bolatyn kemshilikterdi bólisip, ortaqtasa da alady. Ol ońasha otyryp: «bul menmin!» dep aıtýdan da taısalmaı, óziniń súıispenshilik júregin avtorǵa amalsyz usynady. Óleń ǵumyry degen osy.

Árbir qalamger óziniń tvorchestvoǵa arnalǵan sanaly ǵumyryn kezeńderge bólip jatpasa da, tyndyrǵan sharýalardyń ózindik belesteri aıqyndalyp, erekshelenip, tulǵalanyp turatyn sátteri bolady. Alaman báıgeniń de shegi, ózindik aınalymdary bar. Mine, osyndaı Tumanbaı aqynnyń birinshi aınalymy, baıandy ómiriniń alǵashqy qorytyndysy bolǵan kitap – «Qosh, kóktem» /1971/ atty tańdamaly óleńder jınaǵy. Jınaqtaǵy «Stýdent dápterinen», «Jas qanattan», «Kóktem tańynan» aqyn júreginiń jastyq jalyny oınap, kóktem dúnıe kóz janaryna úıirilse, «Alataý qyzynda» ómirge umtylys, aldaǵy tańdar atqaratyn qyrýar isterge degen azamattyq nyq senim bar. Sodan da:

«Tań atyp qaldy, tań atyp qaldy turyńdar,
Baratyn jerge basqadan, balam, buryn bar,
Kún shyǵyp qaldy, kúndi de jurttan buryn kór,
Dushpanyń uıqy, uıqyny boıdan qýyńdar, –

dep ataly sózdi qýattaǵan aqyn jany «borandy qarsy qamshylap qoıyp atyn», «kúndi de jurttan buryn kórýge» ińkár.

Tumanbaı Moldaǵalıevtyń aqyndyq qýatyn erekshe tanytqan kitap – «Zýlaıdy kúnder» men «Júregim meniń saparda». Bul eki kitap ta aqyn álpınıseı bıikke órlep, sheńberdiń ózine laıyq shyńdaryna shyqpaq desek, artyq aıtqandyq bola qoımas. «Keıde biz qımylsyz jatyp-aq, órlep ushyp bara jatqandaı sezinemiz», – deıdi aqyn Ábdilda Tájibaev Tumanbaı inisiniń «Jıyrma besinshi kóktemine» jazǵan alǵy sózinde, – Bir bıikten soń bir bıikke asamyz, asqan saıyn jarqyldaǵan jańa belester shyǵady aldymyzdan. Kók beldeýlerden jańa jaryq qaqpalar ashylady... Kún qandaı jaryq, jol qandaı ádemi – bári de bizdi ilgeri shaqyrady. Álem ásem áýenge, sansyz boıaýlarǵa toly, ańsaǵan dostarymyz bizdi bıikterde kútedi.

Sondaı shaqta bizdiń tilimizge sıqyrly yrǵaqtar oralady. Biz duǵalyq sezimizdeı otty jyrlar oqı bastaımyz». Budan ári poezıa dostarynyń aqyn shyǵarmalaryna degen mahabbat meıirimderine, yqylas nıetterine sóz jetkizý qıyn ekenin aıta kelip aqyn, Tumanbaı Moldaǵalıevty osyndaı daryndy oqyrmandardyń sana-sezimderin túgel meńgergen, olardyń súıip oqıtyn az ǵana aqyndarynyń biri dep tanıdy. Bul sózdiń árıne, jany bar.

Tyrna daýsyn jatyrqamaı jatsynbaı,
Tyńdaıdy uıyp bıik quzdar, aq shyńdar,
Kóktem keldi kókiregimniń qustary,
Qıqýlamaı neǵyp uıyqtap jatsyńdar?

/«Qaıta oraldy tyrnalar»/

deıdi aqyn. Ol ózine emes, ózgege aıtylǵan sózdeı qudiretti, ári qarapaıym. Ómirlik óleńiniń minezi. Bul – «jyljyǵan jyl – aıtylǵan jyr, shapqan attyń» ústindegi Tumanbaıdyń aqyndyq minezi. «Samaıdy basty aq qyraý, aǵardy búgin san shashym, oıǵa da, qyrǵa shapqylaý – tur kútip áli qansha syn» deıtin júrektiń tabıǵaty...» deıtin kóńildiń oty. Bul – «aqynnan aspan bıik shyǵar, aqynnan juldyz ǵana tur joǵary» deı alar sezimniń jaýaby. Bul – «Balalyq dáýren ol da aıap, bermepti maǵan kóp kezek, jetige jasym tolmaı-aq, taǵdyrmen shyqtym jekpe-jek» deıtin muń men senimniń úni.

Aqyn Oljas Súleımenov «...Shyn mánindegi professıonal qalamgerler barlyq ádebı janrda jaza bilý qabileti bolýǵa mindetti; lırıka, epos, epıgram, pýblısısıka, ertegi, proza, óleń, roman, tarıhı zertteý eńbekterin jazǵan Pýshkındi eske alyńyzshy», – dep jazǵan. Bul talaptarǵa aıtylǵan shyndyq dep qarasaq, Tumanbaı Moldaǵalıevtyń poezıa salasynda at salyspaǵan janry joqtyń qasy: lırıka, tolǵaý, poema, án-óleń, balalar poezıasy t.b. Bul atalǵan janrlarda da aqyn óz sheberligin tanytty.

Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Qazaqstan Jastarynyń syılyǵynyń laýreaty, aqyn Tumanbaı Moldaǵalıev týraly sóz – aqyn týraly sóz. Dúnıe dúnıe bolǵaly, aqyndar áýleti arasynda qyrshyn ketkender de mol. Olar dúnıede jasyndaı jarqyldap, juldyzdaı erte aǵyp janarlar men júrekte máńgi oryn tepken. Aqyndar áýleti arasynda, uzaq ǵumyr keship, qarıalyq ómir kóshin basynan ótkizip, ómirdi óziniń ǵumyrymen ólshep salmaqtaı bilgen uly tulǵalar da mol. Olar tuńǵıyq dúnıeni, sheksiz álemdi, kóz jetpes qıalymen barlap, qarıa ǵumyrymen baǵalap tereń ıirimderge tartqan. Sezim men oıdy qarttyń ǵumyrymen salmaǵyn artqyzǵan jáne júgi de aýyrlaı túsken. Biz jastyǵymen jańa qoshtasa bastaǵan, tipti de qoshtasqysy kelmeıtin: «Oılama janym, aǵańdy týa sap áınek kıdi dep, osynaý mosqal adamdy, qalaısha tátem súıdi» dep, qarsylyq bildiretin, bildirip qana qoımaı:

Tumanjan edim kep-keshe,
Aǵalar úshin aldaǵy.
Olardyń jany aq tósek,
Aq samal edi tańdaǵy.
Kishi bop júre bergennen.
Jalyqqan kezim joq edi.
Óleńge alǵash kelgende,
Aldymda aǵa kóp edi...
Qınady-aý myna balalar,
«Tumekeń bizdiń» dep kúnde.
Tumanjan deıtin aǵalar,
Aǵalar qaıda kettińder?! –

dep jyldar aǵysyn moıyndaıdy. «Kózimniń monshaǵyn kórsem be degen jyldar bar...» dep keler kúnge úmit artady.

T.Moldaǵalıev jyrlarynan neni kóremiz? Eń aldymen, óleń aqyn ómirbaıany ekenin, óz ortasynyń kóńil-kúıi ekenin sezinemiz. «Elýinshi jyldardyń orta kezinen kúndelikti baspasóz betinde jarıalana bastaǵan «...onyń óleńderi oqyrmandardy selt etkizip birden ádebıet súıer qaýymdy ózine baýrap aldy».

Baýrap alýy sebebi, jeke basqa tabyný dáýirindegi jalań madaq, úgit-nasıhat, naýqandy óleńderden jurt ábden jalyǵyp, mezi bolǵan. Tumanbaı jyrlary dál osy tusta, bozalań tańda jana bastaǵan shyraqtaı jylt etip jandy. Jylt etip janǵan ózgeshe otty jyr súıer qaýym qasıettedi. «Aqyndy jeke adam dep qaraý az, ol – qoǵam ókili, adamzat ókili» dep qabyldasaq, Tumanbaı jyrlarynan ýaqyt, qoǵam tynysyn da sezinemiz. «Soǵys bitti», «Mańdaıyndaǵy úsh ájim» óleńderinde maıdannan oralmaǵan ákege degen saǵynysh, ómiri soǵysta opat bolǵan aǵalardy ańsaý, jesir qalǵan jeńgeler taǵdyry – qasiretti ýaqyt únimen úndes. Bir ǵana «Etik» degen óleńin alsaq, bul dúnıe qarapaıym, qansha jeńil jazylsa, sonshalyqty salmaǵy aýyr dúnıe:

Arbasy balalyqtyń alǵa júrdi
Jaý kózdep atty meniń armanymdy.
Ash júrdim, sýyq úıde uıyqtadym men,
Bilmeımin qalaı tiri qalǵanymdy, –

dep bastalatyn lırıkalyq óleńniń shaǵyn sújeti soǵys kezinde anasy ekeýi kezektesip kıetin jalǵyz etigi bolady. Bul anasynyń – jumysqa, óziniń mektepke kıip baratyn etik.

Sol etik keıin maǵan syımaı qalyp,
Jyladym, júzim jasqa shımaılanyp.
– Etigin ákeń kelse kıesiń, – dep,
Anashym kete berdi úıdi aınalyp.
Unymyz jetti jazǵa únemdeýmen,
Járdemdi baqyt kórdik bireý bergen.
Balalyq bastan ótip ketipti ǵoı,
«Etigin, ákem kelse, kıem» – deýmen.

Osy bir qarapaıym tirshilik sýretinde jetim uldyń úlken taǵdyry, qasireti jatyr. Sol kezdegi jetim ósken ul-qyzdardyń taǵdyry, ýaqyt, qoǵam sýreti. Balalyq shaǵy Uly Otan soǵysymen betpe-bet kelgen urpaqtyń ókilderi 60-shy jyly kelip, 70-shi jyldary ádebıette tanyla bastady. Sol tusta óziniń balaýsa únin jetkizip, soǵys taýqymetin jazýǵa umtylǵan aqyn – Jumeken Nájimedenov.

Aqyn Jumeken Nájimedenov ómirden erte ketti. Ǵumyry jete almaǵan kúnge, aqynnyń ózi jetpese de, ómirlik týyndylary jeter degen senimdemiz. Qolymyzda – kitaptary; kóz aldymyzda – ómirlik joldary. Árbir dúnıesi óner saparyndaǵy bir-bir betteı, aqynnyń eline, halqyna qaldyrǵan amanatyndaı. Birinshi jınaǵy «Balaýsa» /1960/ – aqynnyń jıyrma bes jasynda jaryq kórgen. Sodan soń «Sybyzǵy syry» /1962/, «Óz kózimmen» /1964/, «Joq umytýǵa bolmaıdy!», «Jaryq pen jylý» /1966/, «Kúı kitaby» /1967/, «Mezgil áýenderi» /1968/, «Ulym, saǵan aıtam» /1969/, «Gúl týraly ballada» /1971/, «Aq shaǵyl» /roman – 1973/. «Kishkentaı» /roman – 1975/, «Dańq pen daqpyrt» /roman, povester – 1977/, «Jeti boıaý» /1979/, «Ashyq aspan» /1982/. «Qyran qıa» /1984/ kitaptaryn oqyrman aldyna tartty. Tvorchestvolyq saparynyń ár kezeńindegi qorytyndysy retinde «Men týǵan kún» atty tańdamalysy 1972 jyly, oqyrman aldyndaǵy aqtyq esebi retinde «Temirqazyq» atty dúnıesi baspadan basylyp shyqty.

Birinshi kitaby – «Balaýsanyń» betasharynda:
Taý sýlary taýsylmady, yntyqtyryp aǵady,
Qyz – tolqyndar birin-biri shymshyp kúlip barady, –

dep jastyqtyń jarqyn betterimen bastaǵan aqyn, alǵashqy dúnıesiniń ózinde tamyrly oıdy tereń tartyp:

Taǵy da, taǵy da bir jyr bastaıyn,
Aınala qurdas terek, syrlas qaıyń:
Óleń bar ár butaqta júz japyraq,
Ómir bar júz drama bir bas saıyn...
Qaı jaqqa, endi qaıda buryla alam,
Janym bar shyndyq daryp, jyr unaǵan
Osy bir keýdemdegi kishkene bas
Úp-úlken dúnıeniń syryna alań...
/«Balaýsa», 54-bet/ –

dep jyrlaǵan edi. «Úp-úlken dúnıeniń syryna alań...» júrek óziniń ádebıet saparyndaǵy ómir jolymen qaı tusta qoshtasaryn bilgen joq. Biraq, sol bir qas-qaǵym sátke deıin týǵan ádebıettiń úlken júgin arqalap, janar jumylyp, qoldan qalam túskenshe ómirdi óz kózimen jyrlap óterin sezingen-di.

Óziniń shyǵarmashylyq ómirinde barynsha erekshe jazýǵa umtylǵan, kútpegen tereń oıdy ár jol saıyn oqyrman aldyna tarta otyryp tabıǵatymen tańdaı qaqtyrǵan aqyn Velımır Hlebnıkov týraly Vladımır Maıakovskıı: «Kolýmb novyh poetıcheskıh materıkov», – dep baǵalaǵan bolatyn. Sondaı poetıkalyq qurylyqtardy ashýǵa bar ǵumyryn arnaǵan aqyndarymyzdyń biri, biri emes, biregeıi – Jumeken Nájimedenov.

Jumeken jyrlarynyń ár kitabyn bir-birimen salystyra qaraǵanda, poetıkalyq qurlyǵynyń endikteri keńip salyp, kemeldilikke kóterilgendigin kóretinimiz aqıqat. «Balaýsa» jyryn baıandy etip, «Sybyzǵy syrynyń» áýenin qońyr únge keltirip, óz tabıǵatyna jaqyndatyp, óz kózimen ǵana kórýge yntyqqan aqyn úshinshi kitabynda-aq:

Keshegi jyrym ba – bul jyrym,
Keshegi oıym ba – masqara-aý!
Myna tań ózgeshe saıratyp bulbulyn,
Uıaltyp tastady-aý, –
dep, qaıta silkengen júrek:
Senim kóp Qol menen Keýdege,Keýdem bar! Qudiret – kúsh kimde,
Shynymen mende me?!
O, onda sene ber! Bil taǵy
Qymbattyń bárine baǵamyn.
Al, biraq sógilse Dúnıe ultany
Ózimdi shege ǵyp qaǵamyn!
/«Óz kózimmen», 9-bet/

dep «úp-úlken dúnıeniń syryna alań...» kókirek kózin qaıta tolqyta otyryp:

Basymda bar bilem oı anyq,
Ár mınýt álinshe qatady ún...
Tań ata bala bop oıanyp,
Kún bata shal bolyp jatamyn.
/«Óz kezimmen», 10-bet/ –

deıdi. «Ózim» degen óleńinde aqyn tabıǵatyna tán asqan sypaıylyq tanytyp bylaı jyrlaıdy.

Bolmasa da kók ózenim gúrlegen,
Kóp ózenmen birge aǵamyn, birge men...
Sondyqtan da jıi janyp, sónem men,
Jyǵylamyn keıbir asaý teńeýden.
Osynaý bir olpy-solpy óleńmen
Ózimdi-ózim túsindirip kelem men...
/«Óz kózimmen», 45-bet/

Shynynda da aqyn alǵashqy qalamynan bastap, aqyrǵy kúnine deıin tabıǵı jyrlap, ózine ǵana tán sony yrǵaq sazben tolǵap, ózin-ózi túsindire bildi, ózin-ózi dáleldeı aldy. Dáleldeý jolynda aqyn mazmun men formany etene ushtastyra bilýmen qatar, kúrdelilikke bet burdy.

«Týǵan Otan ústinen qanatyn qaǵyp ótip jatqan kún, tún aılardy qurap, ýaqyt ta óz aǵysymen aǵýda. Biraq sol ýaqyt aǵysy tilimiz jańalyq dep ataıtyn qubylystarǵa toly sondyqtan ol da burynǵy birine-biri uqsas aǵys emes...» deı kelip, 1961 jylǵy lırıka týraly «Jyl ákelgen jyrlar» atty maqalasynda aqyn Ǵafý Qaıyrbekov tuńǵysh jınaǵy shyqqan Jumeken jyrlaryn «tilge tıek etip», oıly, aqyldy, tapqyr názik, lırıkasyna» zerde qoıady. Sol kezdegi synı kózqarastarǵa oraı aıtý formasyna, tapqyr da názik lırıkasyna, keıin ózi qanaǵattana qoımaǵan J.Nájimedenov kúrdeli poetıkalyq stılge kóshti. Dástúrden týyndaǵan stıldi, formany damytý – basty qazynasyna aınaldy. Qazaq poezıasyndaǵy Jumeken ákelgen jańalyqtardy zertteý ádebıettaný ǵylymynyń basty obektileriniń biri bop qala bermek. Aqynnyń dástúrimizge sińgen árbir obrazdy ústemelete, údete beıneleý, ıaǵnı gradasıa tásiline den qoıýy, árbir shýmaqta, ne árbir óleńde ǵana kórinis taýyp qoımaıdy, sonymen birge árbir jańa kitabynda tulǵalana kózge shalynady. Kózge shalynýy da, men mundalap turǵan pafostyq rýhta kórinbeıdi, qaıta asyl kenimdi qalaı qazyp alar ekensiń degendeı, qupıasyn tereńge tartady. Tereńge bel sheshken oqyrman ǵana – Nájimedenovtyń jankúıer oqyrmanyna aınala alary haq.

Uly Jeńis merekesiniń jıyrma jyldyǵyna arnaǵan «Joq, umytýǵa bolmaıdy» atty sıklynda, soǵys salǵan jaradan tán jazylǵanymen, adam jany jazyla qoımaıtyn qasıetti, erte órt shalǵan mahabbatty jyrlaýda J.Nájimedenov aqyndyq orbıtaǵa shyǵyp, poetıkalyq ǵaryshtaǵy qarymyn baıqatty. Kitaptyń birinshi áńgimesi bylaı bastalady:

Sonaý jyldar edi bul,..
Kúzetti aspan kúńirengen el úshin,
El kúzetti ákesi joq balany,
Shal kúzetti jesir qalǵan kelinin,
Kúzetti ana nárestesiz besigin,
Jar kúzetti kúıeýiniń esimin.
Tún ishinde túndeı qara shal qaqty
Keı jesirdiń kiltteýli esigin.
Ar kúzetti týǵan jerdiń kartasyn,
Kólin, taýyn, jesirlerdiń, jartasyn,
Kúzetti ini er-toqymyn aǵanyń,
Aı kúzetti kári aspannyń qabaǵyn.
Jatty solaı talaı qys pen kúz ótip,
Bul dúnıe birin-biri kúzetip.
/«Joq, umytýǵa bolmaıdy!», 5-bet/

Bul soǵys tragedıasynyń kórinisi, halyqtyq qasirettiń beınesi edi. Munda aqyn ótken soǵystyń tragedıasy men geroıkasyn adamdar júreginen izdeıtinin, ómirdi lırıktik kózimen ǵana sholyp otyryp, ómirimizdiń ón-boıyna soǵys tragedıasy men sol tustaǵy asqaq monýmentaldyq tulǵalardy taba bilgenin kezinde aıta alǵan synshy Ábish Kekilbaev: «Jumekenniń balaýsa jyry – kóp rette aýyz toltyryp aıtqanymyzben, áli de bolsa ulan-ǵaıyr shalqar shahar bop kete almaı, bir dóńniń ústin toltyratyndaı ǵana irgeli aýyl – qazaq óleńiniń jańa shańyraq kóterip jatqan jas otaýlarynyń biri. Ózgege qıanat qylmaı, ózi tapqan dúnıe-múlki bar, sonysyn molaıtpaq bop tyrysyp jatqan tirligi bar otaý. Biz qazaq poezıasyn qanatyn keń jaıyp, ústi-ústine tútin tútetip, úı kóterip jatqan perzentteri bar úbirli-shúbirli úlken aýyl sanaıtyn bolsaq, onyń jas shańyraqtaryn ásheıin bir kúrkeler dep sanamaı, órken jaıyp óse bastaǵan jańa áýletimiz dep qaraǵan jón»11, – dep jazǵan edi. Bul, árıne aqynnyń búgininen erteńine júk arta otyryp, keń kósile almaı, tartyna aıtqan, synshyǵa tán saqtanyp aıtqan pikiri edi. Anyǵyn aıtqanda aqyn «Jeti boıaý», «Ashyq aspan», «Qyran qıa» jáne «Temirqazyǵyna» tirelmeı turǵan sátterdiń ózinde-aq, naqtylaı túskende «Óz kózimmen», «Joq umytýǵa bolmaıdy» jáne «Jaryq pen jylýy» dúnıege kelgen sátten bastap-aq, Jumeken Nájimedenov qazaq óleńiniń ózindik jańa shańyraǵyn kóterip úlgirip edi, qazaq poezıasyn keń jaıdyryp, tútinin tútetip, úı kótergen ádebıet aýlynyń, naǵyz órken jaıǵan áýletine aınalǵan. Muny aqyn keıingi tvorchestvolyq ǵumyrymen, «ómirdiń ózindegideı baısaldy, qarapaıym, solaı bola tura baýyryna qat-qabat syr jasyrǵan kúrdeliligimen» dáleldep ótti.

«Adam taǵdyry men tartysynyń barlyq shaqtaryna óziniń ishki-syrtqy bolmysymen, naqtyly túgel sholǵan jazýshynyń kóńilimen ǵana kóńildegideı shyǵarma týyp, júrek qanymen jazylǵandaı ádebıet shyǵarmasy ózi de súıgen, ózi de jırengen jannan shyǵatyn bolsa» /M.Áýezov/ sonyń biri – Jumeken Nájimedenov, «Jazýshynyń til sheberligi onyń leksıkon baılyǵymen ǵana ólshenbeıdi, sol baılyqty jazýshynyń shyǵarmada paıdalaný sheberligimen ólshense» /M.Qarataev/. Sol qyrymen erekshelenetin aqynnyń biri Jumeken Nájimedenov, «Qazaq poezıasynyń jalpy áńgimeleý mezgili ótti, jeke aqyndar jaıly monografıalyq eńbekter jazýmen qatar, poezıamyzdyń áralýan baı salalary týraly da aqyndarymyzsha daralana, mamandana bastaǵan zertteýler kerek /Á.Tájibaev/, bolsa, soǵan arqaý bolarlyq obekti – J.Nájimedenov tvorchestvosy.

«Naǵyz poezıa adam janynyń asyl sáýlelerinen, nurly múddelerinen, sulý murattarynan, darhan shabyttarynan quıylmaq» /Sh.Eleýkenov/ bolsa, bul da aqyn J.Nájimedenov der edik. Óıtkeni aqyn:

Arman, arman alǵa burdy betimdi,
Neni qýsam – súıem soǵan jetýdi,
Men kidirsem terim súrtip bir sátke,
Búkil dúnıe turyp qalar sekildi!

dep tolǵanyp, ómir úshin, ómirdi ózek eter ólmes poezıa úshin baryn salǵan, qarymy jetpeı qalǵan jerde, adal aqyndyq júrekpen kúrese bilgen qalamger. «Talant shyn qatysqan jerler árqashanda ásem» /Ǵ.Qaıyrbekov/.

Júr ǵoı jyr meni batyl ǵyp,
Shynyńdy ǵana shert deýmen,
Shyǵa ma deımin aqyndyq,
Ózińdi-óziń zertteýden, –

dep Jumekenniń ózi jyrlaǵandaı, sońǵy jyldardaǵy poetıkalyq týyndylary – aqynnyń jan-jaqty da, tereń izdenisin pash etedi. Aqyn tabıǵaty men jyr tabıǵatynyń bite qaınasyp, ajyramas bir organızmge aınalýynan ómir beınesi, adam taǵdyry, shynaıy shyndyq tabıǵı bolmys-bitim tabady.

«Adamgershilikke negizdelgen jerde ne nársege de qudiret darıtyndyǵy málim» /S.Áshimbaev/ desek, osy uly kúshti jyrlaýda da aqyn Jumeken Nájimedenov kemeldik tanytty. 1967 jyly Qazaqstan jastary syılyǵy berilgen «Joq, umytýǵa bolmaıdy», «Jaryq pen jylý» atty qos eńbeginde, aqyn qoǵamymyzdyń altyn dińgegi – adamgershilik taqyrybyna den qoıa otyryp, «sarbaz sananyń saltanat qurýyna rýhanı kómektesip kele jatqan, kómektese beretin poezıany» erkin sóılete bildi. Jaryq pen jylýdy – adamgershilik parasattyń beınesi retinde alǵan aqyn:

Jaryq!
Kórem seni janarynan tamshynyń
Sheshenderdiń tańdaıynan kórem men:
Kórem seni kómeıinen ánshiniń,
Al, keıde bir...týyp ketken óleńnen, –
deı kelip:
Kórinbeıtin jaryq bolsa, kózde eger,
Onyń da aty – jylylyq! –

dep, jaryq pen jylý sımvolıkasyn toǵystyra otyryp tolǵanady. «Kishkene balladasynda» aıtylǵan aqyndarǵa ortaq ashshy shyndyqty aqtaryla jyrlaǵan syry, «Tún» jyryna ulasady:

Tolqıdy tún...únsiz tilmen túndi yzǵar
Sora-sora bozartýǵa az ǵap tur.
Sabyrly aspan sál qozǵalsa, júldyzdar
Tamyp kete jazdap túr...
/«Jaryq pen jylý», 32-bet/

Bul aqyn poezıasyna ǵana tán teńeý emes, sonymen birge juldyzdy jyldarynyń beınesindeı áser beredi.

«Bolmys qubylystaryna syrt sholǵynshy ǵana emes, onyń tuńǵıyǵy men tereńine shuqshıa úńilgen zerdeli zertteýshi» bola bilgen aqyn «Kúı kitabynda» basqa bir qyrynan kórinedi. Kitaptyń atyna saı mýzykanyń qudiretine bas ıip, tánti bolǵan jyr sazdary da ishki áýezdikke qurylýymen birge, oı men syrdyń tuńǵıyǵyna tartady, oqyrmanyn Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Táttimbet, Dına jáne Paganını týraly tolǵaýlardan turatyn jyr ólshemderi de ózgeshe órim tapqan:

Qyńyr boldy ne kerek – bolaıyn dep boldy ma,
Bir kún boldy keremet – bolaıyn dep boldy ma;
Ol asaý da bolmas ed – bolmasyna qoıdy ma
Túrme, buǵaý, qýdalaý. Dala jáne dombyra.
/«Kúı kitaby», 14-bet/

nemese:

Kıik qashty tıtteı jany talyp ta,
Kúıshi qýdy óz kinásin tanyp qap.
Kıik qashty ajalyna óziniń,
Kúıshi qýdy janyp qashqan sezimin.
Kıik qashty – qutylmasyn bilse de,
Kúıshi qýdy – jete almasyn bilse de.
Dala momyn –
Ár basqanyń – tepkideı;
Qashýǵa da, qýýǵa da jetti ǵoı.
/«Kúı kitaby», 12-bet/

nemese:

Bulqynsam qattyraq – múshem de uıyp barady,
Hanǵa bermes qolymdy – kisen qıyp barady,
Jylaý salsa janyma – toryqqany dep túsin,
Buǵaý salsa qolyma – qoryqqany dep túsin!
/«Kúı kitaby», 4-bet/

dep jyrlaǵan yrǵaqtardan aqyn óz bolmysyn izdeıdi. Bir kezderi Qazaq konservatorıasynyń halyq aspaptary fakúltetinde /1956-1959/ oqyǵan aqynnyń bul taqyrypqa baryp, «Kúı kitabyn» jazýy da teginnen tegin emes. Mazmundy ǵumyrynyń ózindik shejiresi ispettes.

«Gúl týraly ballada» atty kitabynda «Úlken kisi», «Dastarqan», «Dombyra» atty tolǵaýlary, balladalary oqyrmanyn tebirentse, «Qońyr dápter» atty birinshi bóliminde aqyn lırıkalyq keıipkerdiń kóńil kúıi, jan sezimi arqyly búgingi ómirdiń sanalýan qubylystaryn beıneleıdi. Jalpy alǵanda, aqyn tvorchestvosynyń tabıǵatyn beıneleıtin teńeý de, Jumeken poezıasynyń sımvolıkasy da osy qońyr únniń qupıa-syrynda jatyr:

Tókshi, tókshi dombyra qońyr úndi,
Bir tazartyp alaıyn kóńilimdi.
Jalańashtap janymdy, kóreıinshi,
Jetpeı jatqan jerimdi, ne minimdi;
Tókshi, tókshi, dombyra, qońyr úndi, –

dese, endi birde:

Bala qazym barady kólde momyn,
Kórmegenim jaqsy edi, kelmegenim:
Buǵyp jatqan bir jaýyz myltyq atty,
Qońyr qazdyń mamyǵyn burqyratty.
Budan artyq janyńa batyrar kim,
Sál, shydaı tur, men de bir qatyrarmyn,
Qońyr qazdyń mamyǵyn jastyq etip,
Qońyr-qońyr oı-oılap jatyp aldym...

deıdi. Bul syrshyl da, tereń qońyr únin oqyp «Jeti boıaýynda» jańǵyrtyp, bylaısha túıindeıdi:

Qońyr kúni, qońyr dala, qońyr ún...
Qońyr kúımen ótip jatyr ómirim,
Qońyr kúzde qońyr sharýa-kúıbeńmen,
Qońsy qonǵan qońyr qyzǵa úılengem,
Qońyr-qońyr kúı tyńdap em jasymda,
Sheshem qaldy qońyr tóbe basynda,
Qoıanjonǵa qońyr ymyrt túskende
Qońyraıyp otyramyn ústelge...

Ár kezderi jazylǵan balladalary men tolǵaýlary engen, birneshe kitabynyń basyn toptastyrǵan bir tomdyq «Temirqazyǵynyń» alǵy sózinde aqynnyń qońyr óleńi týraly «qazirgi qazaq poezıasyndaǵy qadaý-qadaý irgeli sýretkerlerimizdiń biriniń kúlli tvorchestvosyna qulaq kúıi bolǵandaı» – dep jazypty. Kitaptyń alǵy sózin jazǵan Ábish Kekilbaev «Kelin», «Kózsiz batyr», «Qandy sút», «Sońǵy mahabbaty» atty poemalaryn baǵalaı otyryp, «Adamzat bolmysynyń soǵystaı sherden shyqqan tragedıalyq astaryn munshalyqty tereń jetkizgen kemel týyndylar bizdiń ádebıetimizde kemde-kem. Bul poemalar – aqyn Jumeken Nájimedenovtyń aqyndyq tegeýrinin ábden tanytqan shyǵarmalar» – deıdi. Bul, árıne, ádil pikir, ádil baǵa. Osy «Temirqazyq» kitabynyń sońynda J.Nájimedenovtyń «Ashyq hat» atty óleńi – aqyn muratyn tanytatyn túıindi jyr. Bul – eń aldymen óz oqyrmanyna ashyq hat, sonan soń poezıany baǵalaı alar ádebı qaýymǵa ashyq hat. «Jazýshylar ataq-dańqyn qyzyqtaǵan shaqtary, sóz etedi jurttan alǵan hattaryn» dep bastalatyn óleńde bir qalamdasy oqyrmannan júz hat alǵanyn, endi biri alty júz hat alǵanyn áńgimeleıdi. Al, aqyn ózine kelgen hattardy keıin bajaılap qarasa, bir-aq adam jazǵanyn biledi.

Bile alman,
Shyǵa almadym úmit, senim, kúmánnan,
Tek atalǵan keshten beri bir túrli
Belgisiz kúsh súırep meni sıqyrly
Odaq jaqqa jıi-jıi oraldym.
Jıi-jıi hat suraıtyn bop aldym.
Pisýi ótken qaraqattaı úzile,
Qaraı júrip beıtanystar júzine.
Úırendim men álemdi dos sanaýǵa,
Bar adamǵa jyly ushyrap qaraýǵa –
Sen shyǵarsyń, bálkim, sonyń bireýi? –
deı kelip, aqyn óziniń aınymas oqyrmanyna:
Baıaǵydan elep kelgeniń úshin,
Árýaǵym bop jebep kelgeniń úshin,
Eseń qaıtar ýaqyt pen halyqtan –

dep túıindeıdi. Jumeken keı jyrlarynda barsha qaýymnyń aqyny bop tanylsa, keı jyrlarynda ǵana emes, kóbine shoqtyǵy bıik talǵampaz az oqyrmannyń da aqyny bolyp ótti, ómirden. «Qıanatyń tonna bolsa ólshemeı, qaıyrymyn «gramdaıtyn tirlikten» talǵamdy, parasat bıigindegi aqyndar sapynda bolyp ótti, ómirden... «Eń uzaq kún» atty óleńi aqynnyń aqyrǵy sátindeı elesteıdi:

Telefonnyń shyrylynan sol kúni
Júrek qysty,
Qanym qatty tolqydy.
Ashshy tıip torǵaıdyń da daýysy,
Jańǵyryqtaı sekildendi taý ishi,
Naq sol kúni...

Iá, naq sol kúni pendeshilik tirshiliktiń salmaǵy ońaı tımeı, birinen soń biri soqtyǵa berdi. «Naq sol kúni...taǵdyr basqa bermesin, – óz úıine túnemepti bir dosym», «Naq sol kúni meni synap bir synshy, jazýdaı-aq jazǵan eken /qurysynshy!/. «Aýyq-aýyq jınalys bop sol kúni, shekem qysty – qanym jıi tolqydy. Budan soń:

Kókiregim qańyrap ketti bir túrli,
Tek álde bir qan tamyry bulqyndy, –
Júregim de álgi baıǵus dosymdaı
Óz keýdeme túnemegen syqyldy...

Bul da ómirde bolatyn eń uzaq kúnder! Aqynnyń aıtpaq oıy basqada. Adamdy adam qadirleý, barynda baǵalaý. «Júregińdi ózinde túnetpeý úshin» kúresetin qany qaralarǵa aıtqan «Jaryq pen jylýy», «Joq, umytýǵa bolmaıtyn» aqyndyq ómiri. Jumeken Nájimedenov uly ómirge – betpe-bet kelip te, jekpe-jek kelip te «óz kózimmen!» dep aıta alǵan aqyn.

Balaı alman Sizge mynaý shaldy men
Maǵynasyz emes biraq áńgimem.
Aldymenen biz qınaıyq mylqaýdy,
Tili barlar uǵysaıyq aldymen! –

dep aqyn kóz soqyrlyǵy emes, kókirek kóziniń soqyrlyǵynan saqtandyryp, aldymen tili barlardyń uǵysýyn qalaıdy. Sol arqyly adamda adamnyń baǵalaýyn, sonyń ishinde poezıany tereń túsinýdi, tereń túsinisýdi megzeıdi.

Qazaq poezıasynyń, onyń ishinde lırıkanyń jańa kezeńdegi bolmys-bitimin, tabıǵatyn tereńirek taný maqsatynda ózindik ereksheligi bar, bir-birine uqsamaıtyn eki aqyn shyǵarmashylyǵyn kólemdileý sóz etýimizdiń sebebi, taqyryptyq jáne stıldik t.b. taldaýlar aldynda, 60-shy jyldary ádebıetke kelgen urpaqtyń birtutas tulǵasyn az da bolsa kózge elestetý edi. Bul baǵytta Tumanbaı Moldaǵalıevten bastaýymyzdyń sebep-saldary ol óz tustastarynyń kósh bastaýshysy, ıaǵnı óz býynymen salystyrǵanda, bárinen ádebıetke erte kelgen aqyn. Jumeken Nájimedenov bolsa, 60-shy jyldary ádebıetke kelip, 70-shi jyldary óziniń sheberligimen erekshe, tyń tulǵaǵa aınalǵan aqyn.

Bul býyndy toǵystyratyn ortaq taǵdyr – balalyq shaqtary soǵys qasiretimen betpe-bet kelýi.

Tumanbaı Moldaǵalıev pen Jumeken Nájimedenov te Qadyr Myrzalıev pen Saǵı Jıenbaev ta, Muqaǵalı Maqataev pen Ótejan Nurǵalıev ta t.b. aqyndar sıaqty soǵys kezinde balalyq shaǵy ótip, ádebıetke bir-birimen shamalas ýaqytta kelgen, ıaǵnı 60-shy jyldary kelgen urpaq ókilderi bolyp sanalady. Bir ǵajaby, balalyq shaqtary basynan keshken soǵys taýqymetin, soǵys qasiretin kórýi, olardy jyrlaýy ártúrli. Taqyryptary bir bolǵanmen, lırıka tilinde sóıletý tásilderi ár alýan. Mysalyǵa, Tumanbaıdyń biz atap ótken «Etik» degen óleńin alalyq. Anasymen ekeýi alma-kezek kıip júrgen etigi sımaı qalǵanda:

– Etigin ákeń kelse kıesiń, – dep,
Anashym kete berdi úıdi aınalyp, –

deıdi de:

Balalyq bastan ótip ketipti ǵoı,
«Etigin ákem kelse kıem», – deýmen.

dep túıindeledi. Al, osy kezdegi ómir súretin Jumeken Nájimedenovtiń kórýi tipti basqasha. Sonaý jyldary:

El kúzetti ákesi joq balany,
Shal kúzetti jesir qalǵan kelinin.
Kúzetti ana nárestesiz besigin,
Jar kúzetti kúıeýiniń esimin.
Tún ishinde túndeı qara shal qaqty
Keı jesirdiń kilitteýli esigin, –
deı kelip:

Jatty solaı qys pen kúz ótip,
Bul dúnıe birin-biri kúzetip, –
dep Jumeken ózgeshe sýret saldy.

Bul kezeńdi Qadyr Myrzalıev kózimen qaraǵanda da ózgeshe sýret janaryńa elesteıdi:

Barmaqtaı bop sol kúnde,
Jatpaýshy edik dem alyp.
Ár maıanyń túbinde,
Qaldy bizdiń balalyq, –

deıdi. Muqaǵalı Maqataevtyń júrek jarasy, tipti de, bólek:

1941 jyl aqpandatqan,
Syrtta aıaz,
Aýylymyzdy aq qar japqan.
Úńireıgen úreı tur soǵys deıtin,
Alapat – aspan, jerdi attandatqan, –
dep kelip, jetim júrek anasyna:
Qalaı seni jubatam, ańyra, Ana.
Saý qaıt dep táńirińe jalyn, Ana,
Myna otyrǵan ıemiz qulasa eger,
Saǵan jar, áke bizge tabyla ma?!
...Jalynǵan ǵazız Anam, surap qalǵan,
Joǵaldy sol betimen biraq ta arman.
Senbeımin ákeń óldi degenge men,
Sebebi ol úıimizden tiri attanǵan... –

dep jyrlaıdy. «Soǵystyń sońǵy jazy» atty kitabyn tutasymen bala taǵdyry basynan keshken soǵys taýqymetine arnap jyr jazǵan aqyn Ótejan Nurǵalıev «Oramal» degen óleńinde, basqarmanyń kelinshegi Daraıy «bir aýyldyń qudaıy ǵoı erim» dep, áp-ádemi qus oramaldy jetim men jesirden kúshtep tartyp alady. «Bir kezdegi baqyt syıǵan otaýǵa aq shúberek sıa almaı...» qalǵanyna bala kóńili nalyp qalady. Bir jaǵynan soǵys qasireti, bir jaǵynan tylda, aýylda qalǵan basqarma, brıgadırlerdiń qorlyǵyn jyrlaǵan aqyn bylaı túıindeıdi:

Qazir aıtsam bul jaǵdaıdy qıalap,
Sol kelinshek – qazir kempir – uıalad...
Jalǵyz sharshy oramal bop kóńilde
Jelbirep tur quıttaı ǵana qıanat

Bala janary kórgen qıanattardy ár aqyn ózinshe tolǵaıdy, erekshe tebirenedi. Biri «etigin ákem kelse kıem» deýmen balalyq shaǵy bastan ótse, ekinshisi «jesir anasynyń kiltteýli esigin ary kúzetkenin aıtyp, úshinshisi, qalyp qoıǵan balalyǵyn ár maıanyń túbinen izdeıdi. Tórtinshisi «senbeımin ákeń óldi degenge men, sebebi ol úıimizden tiri attanǵan» dep tujyrymdaıdy. Endi biri «jalǵyz sharshy oramal bop kóńilde, jelbirep tur quıttaı ǵana qıanat» dep keshegi kúnniń qasiretin, soǵys kesapatyn qarapaıym ómir epızodtarymen kórkem de, sheber bere biledi. Ár aqynnyń ózindik qoltańbasy, ózindik oı aıtý máneri bar. Joǵarydaǵy keltirilgen óleń úzindilerinen, ádebıetke 70-90-shy jyldary ózindik ún, sony soqpaǵymen kelgen tolqyndy pash etedi. Qazirgi ádebı prosestegi poezıanyń, onyń ishinde lırıkanyń jańa kezeńdegi tabıǵı bolmysynan birshama habar bereri anyq. 70-90-shy jyldar poezıasyndaǵy lırıkanyń mán-mańyzy erekshe ekendigin, arnaıy zertteýge turarlyq dúnıeler ekendigi, aqyndardyń daralyq oılary dáleldeıdi. Aqyndardyń lırıkalyq týyndylaryn taldaýda M.O.Áýezovtan bastap, zertteýshi ǵalymdar, synshylar S.Qırabaevtyń «Shyndyq pen sheberlik» /1983/, Z.Qabdolovtyń «Ádebıet teorıasynyń negizderi» /1970/, M.Bazarbaevtyń «Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy» /1973/, R.Berdibaevtyń «Ǵasyrlar tolǵaýy» /1972/, Z.Ahmetovtyń «Óleń – sózdiń teorıasy» /1973/, H.Ádibaevtyń «Kókjıek /1978/, Sh.Eleýkenovtyń «Zamannyń parasaty» /1977/, Á.Derbisalınniń «Ádebıet týraly tolǵanystar» /1990/, T.Álimqulovtyń «Jumbaq jan» /1972/, Z.Serikqalıevtyń «Aqyl tarazysy» /1976/ t.b. kitaptar negiz bola alady.

«Lırıkalyq poezıada avtor kóbinese óz sezimin beredi. Biraq onyń kóńil kúıi jalpy adamǵa tán jáıtti, jan syryn ashyp otyrady.

Pýshkın óleńderiniń túsinikterin oqyǵanda, árqaısysynyń aqyn ómirine baılanysty jeke-jeke tarıhy baryn ańǵarasyz. Lırıkalyq óleńderi tikeleı óz kóńilinen týǵan», – deı kelip bul jaı Berns pen Baıronda da, Geıne men Getede de, Petefı men Abaıda da barshylyq ekenine toqtalady. Sergeı Esenın óziniń ómirbaıany týraly jazǵan bir málimetinde qaı jyly, qaı jerde týǵanyn aıtyp keledi de: «Endi qalǵan ómir tarıhym – meniń óleńderimde» deýin mysalǵa alsaq ta jetkilikti.

Júrek soǵa beredi tozbaǵasyn,
Kúndermen sen birge qozǵalasyń,
Músirkeımin kishisin, shynym osy,
Úlkenine el berer óz baǵasyn! –

dese aqyn «Eki Tuman» degen óleńinde, bul óziniń ómirbaıanynyń jalǵasy derlik. Aqyn ómirbaıanyn oqyp otyryp, árbir adam óziniń balalyq kezimen qaýyshyp, búgingi ómirine oı salary anyq. Eki kezeńdik aıyrmashylyq arqyly, sóz joq, árbir oqyrman eki ǵumyryna, biri balalyq, biri eseıý ǵumyryna baǵa berip, ishteı bir sátte bolsa, tarazylaýǵa kóshedi. Sóıtip, aqyn ómirbaıanynan oqyrman ómirbaıanyna aýysady. Mine, naǵyz aqynnyń tvorchestvosynan óziniń ómir tarıhy, adamnyń tabıǵaty, halyqtyq qasıeti baıqalmaı qalmaıtyny óz aldyna.

Lırıka /grekshe – ejelgi grekter únine qosylyp án salǵan mýzyka aspaby/ – ádebıettiń Arıstotel zamanynan beri kele jatqan dástúrli úsh teginiń biri, shyndyqty adamnyń ishki kóńil kúıine bólep, oıy men sezimine astastyra sýretteıtin tereń psıhologıalyq shyǵarmalardyń túri degen naqty zańdylyqqa súıene otyryp, synshy, ǵalym Z.Qabdolov: «Lırıkalyq shyǵarmaǵa aqynnyń ishki dúnıesiniń syrtqy sebeptermen, jalpy aqıqat shyndyqtyń áserimen asa qatty tolqynýy, avtordyń óz basynyń alýan-alýan názik túısikteri, kúıinish-súıinishi tán bolyp keledi. Aqyn basynan keshken sezim, aqyn basynda bolǵan túrli-túrli tolǵanys – sýbektıvti nárse; biraq, sonymen qabat kádimgi obektıvti dúnıeniń áseri. Aqynnyń kóńil kúıi árqashan ózi ómir súrgen qoǵamdyq ortanyń hal-jaıyna baılanysty, ózin qorshaǵan shyndyqtyń saıası-áleýmettik syrymen sabaqtas. Ol qýana shalqysa da, jabyrqaı tolǵansa da – lırıkada sol óz keziniń shyndyǵy men syry jatady».

Taýlarǵa jaltaqtama, jalpaq dalam,
Tósińde basqynshylar qalbańdaǵan...
dese de aqyn,
Meniń babam qaqtaǵan qyr aptaby
Kóship-qonyp,
Urpaǵy turaqtady.
Bizdiń tarıh bul da bir qalyń tarıh,
Oqýlyǵy jup-juqa biraq-taǵy! –

dese de aqyn ýaqyt shyndyǵyn shym-shymdap aıtyp, el-jurtyna qulaq-qaǵys etip otyr. Bul kezeńde mundaı qıyndyqty osylaı aıta bilýde batyrlyqqa para-par edi. Lırıkalyq shyǵarmada ony jazǵan avtor ómir súrgen kezdiń, qoǵamnyń jaı-japsaryn ańǵartyp otyrady deýimiz de sondyqtan.

Aqyn Djordj Gordon Baıronnyń álemdik ádebıettegi ornyn kórsete kelip, Belınskıı: «...eger aqynnyń qaıǵy-qasireti jáne shattyǵy qoǵamnyń jáne tarıhtyń topyraǵynan týyndasa, eger ol adamzattyń, ýaqyttyń, qoǵamnyń ókili ári jandy tiri organyna aınala bilse, árbir uly aqyn, sonda ǵana uly bola almaq», – degen pikiri de oıymyzdy naqtylaı túsedi.

Poezıanyń qudirettiligi de sonda, asaý júrekti aýyzdyqtaý úshin lırıkanyń názik tili, sıqyrly da sazdy úni qajet. İshten tunyp sóılegen óleń de adam janyn eriksiz tutqyndaı biledi. Sodan da bolar Lev Tolstoıdyń: «poezıanyń jáne de poetıkalyq oıdyń negizi bola bilgen altyn dińgekti, basqa eshqandaıda óner dál sondaı etip sýrettep bere almaıdy», – deýi de teginnen tegin aıtylmaǵan. Sondyqtan da «óleń urpaqtan urpaqqa kóship, talaı zamandy, talaı jandy tań qaldyryp kele jatqan asa bıik, parasat kózi». Poezıa syryna úńilý, sondyqtan da, árýaqytta qyzǵylyqty ár ýaqytta aktýaldy ekendigine oı jibere otyryp, ulttyq poezıanyń ósip, órkendeý joly – ozyq dástúr men talmaı izdenýdiń joly, jańa obrazdar men sýretter jasaýdyń joly ekendigine kóz jetkizemiz. Aqyn Jumeken Nájimedenov «Ereımen taýlarynda» atty lırıkalyq óleńinde: «Dóńder jelip, japyraqtar jaýtańdap, bári maǵan erip kele jatqandaı» dese Tólegen Aıbergenov:

Jylqyshy aǵady belderden,
Tabynyn shurqyratyp,
Mama qaz ushady kólderden
Mamyǵyn burqyratyp...
Tur keshtiń qoınynda kúndizgi baq,
Bas shulǵyp jelge sırek.
Baǵandar keledi juldyz qulaq
Aspandy jerge súırep», –

dep sýretteıdi «Dala kóshindegi kórinisterinde». Eki aqynnyń júreginde jańa obrazdar, tyń beıneler. Dóńderdi jelgizip, japyraqtardy jaýtańdata bilgen aqyn júrek, baǵandardyń sáýlesi «aspandy jerge súıreýi» ári tosyn, ári ádemi beıneler. Bul izdenis jemisi. Jańashyldyqtyń jańǵyrǵan túri deýge ábden bolady.

Ulttyq dástúr men jańashyldyq máselesi – zertteý obektisiniń basty máselesi. Poezıanyń kórkemdik, beıneleý quraldarynyń ulttyq kózderin jáne jańashyldyqtyń baıyrǵy beıneleý quraldarynyń jańarǵan túrlerin negizge ala otyryp, 60-shy, 70-shi jyldar poezıasyna zer salsaq, asa qýatty tolqynnyń ádebıetimizge kelgenine kýá bolamyz. Qadyr Myrzalıev «Kósh» degen óleńinde, halqymyzdyń qasiret-muńyn kózge elestetip:

Artta dushpan,
Qýǵan eldi sorlatyp,
Alda dos joq,
Jandaryna sol batyp,
Bir qarıa kele jatyr ólgeli,
Bir kelinshek kele jatyr tolǵatyp, –

deıdi, aqyn oqyrmanyn oıǵa jetelep. Ómir kóshinen, oı kóshine ulasady. Bul bir – jaýgershilik zamanynyń kúńirengen kúıi de bolar, ne aqtaban shubyryndy da bolar, aqyn ol arasyn ashyp aıtpasa da, halqymyzdyń basynan keshken keshegi tarıhy kózge elesteıdi. Jadyńda jańǵyrady.

«Qazaq poezıasynyń árli-bergi talant-daryndaryn bylaı qoıǵanda, keıingi orta býyn, jas urpaqtyń ishinen jeke kemshilikterin bir sát umytyp, búkil tvorchestvosyn derlik qurmetteıtin meniń sanaýly súıikti aqyndarymnyń biri – Tumanbaı men Qadyr, – dep jazady synshy – Qudiretim jetse Tumanbaıdyń tógilgen sezimi men Qadyrdyń oıly parasatty poezıasyn taspadaı órip bir-aq týyndy jasaǵan bolar edim. Biraq olardyń bireý bolmaı, ekeý bolǵany qandaı jaqsy25. Bul pikirdi keltirýdegi sebebimiz, 70-90-shy jyldar poezıasynyń ókilderi, ózderiniń erekshelikterimen, jyrlaý mánerimen, stılimen bir-birin tolyqtyryp, eki on jyldyqtaǵy qazaq poezıasynyń, onyń ishindegi qazaq lırıkasynyń tutastaı kelbetin,bolmys-pishimin, túr-tulǵasyn kóz aldymyzǵa ákeletindigi.

«Ózimdi ózim tapqan kúni jyr jazam, Basqa kúnder izdep júrem ózimdi» demekshi, 60-shy, 70-shi jyldardaǵy aqyndar poezıasynan únemi izdenisti kóremiz. Ózin-ózi izdep tapqan kúni – aqyn óz muratyn tabady. Aqyn muraty – izdenis... L.N.Tolstoı sózimen aıtqańda: «adamǵa paıdaly bolý úshin árbir shyǵarmadan úsh túrli sıpat tabylýǵa tıis: a/ mazmun jańalyǵy, á/ forma nemese ádettegi aıtylyp júrgendeı, talant-daryn jáne b/ avtordyń shyǵarma týdyrý mindetine jaýaptylyǵy, ystyq yqylasy». Mazmun men forma /túr/ jańalyǵy týraly, kelesi bólimimizde arnaıy, keńirek toqtalatyn bolǵandyqtan da, bul bólimde qazaq poezıasynyń jańa kezeńdegi lırıkanyń betalys-baǵdaryna den qoıýdy kózdedik.

1956 jylǵy «Jeke adamǵa tabynýshylyq jáne onyń zardaptaryn joıý týraly» qaýlydan keıin, 60-jyldardan bastap qazaq lırıkasynyń qaıta órleý dáýiri bastaldy. Jergilikti turǵyn halyqqa qasiret ákelsin, ákelmesin adamzat balasynyń jerdiń tartylys kúshin jeńip, adam ǵaryshqa kóterilgen jyldar edi bul. Sondaı tartylys kúshin jeńip, poezıa orbıtasyna ádemi sýretker aqyndar óziniń kesteli lırıkalarymen keldi. Poezıa kókjıeginen kórinip qana qoımaı, ómir men qoǵam ortasynda bite qaınasyp, ádebıet tórine baıyppen, bıazylyqpen aıaq basty. Bul sezim sıpatyn bildirý úshin, Saǵı Jıenbaevtyń «Kóktem» týraly óleńin keltirýge bolady:

Qara jerdiń ózin de,
Qattyraq basqyń kelmeıdi, –

deıdi aqyn.

Soǵystyń tyldaǵy taqsiretin kórip ósken urpaq, ádebıetke ımandylyqpen qadamdy attap, tereń de, oıly tolǵamdaryn poezıaǵa ala keldi.

«Poezıa materıaly – sóz emes, ómirdiń ózi» /«Meterıal poezıı – ne slova, a sama jızn» – dep uǵatyn bolsaq, aqyndyq sheberlik te ózi ómir súrgen qoǵamdyq ortamen birge damıdy. 60-shy jyldary ádebıetke kelgen bul býynnyń biri – 1932 jylǵy qasiretti jyldary dúnıege kelse, endi biri 1937 jylǵy – qasiretti jyldary, endi biri – soǵys jyldary ómirge kelgen. Qalaı desek te, ashtyqtyń qara sýynyń dámin tatqan, otyz jetiniń qasiretin jaryq dúnıede sezingen, jeke basqa tabyný taqsiretin tartqan urpaq úshin – bul poezıa materıalyna arqaý bolýy da zańdy qubylys. Biraq, 60-shy jyldary jeke adamǵa tabynýshylyqtyń zardaptaryn joıdy desek te, áli de aýyzǵa ań bolý, sózge saq bolý, «keregede qulaq bar» zańdary arylmaǵan. Sondyqtan, tartynshaqtap sóıleý, aıtar oıyńdy astarlap aıtý jaǵy basym edi. Aıta qalǵan kúnde ony jarıalaý, kitap etip bastyrý jaǵy óte qıynǵa soqty. Sondyqtan, bul urpaq, ómir týraly, fılosofıalyq oılar aıtýǵa, eńbek, tabıǵat, mahabbat, adamgershilik taqyryptarymen shektelýge týra keldi. Sonyń saldarynan, súreńsiz óleńderdiń de etek alýy – qoǵam qyspaǵynan týǵan jaılar edi. Árbir poezıa kitabynyń bas jaǵynda mindetti túrde partıa, otan, ınternasıonalızm týraly jalań úgit-nasıhattyq qana roli bar óleńder bolýy shart boldy. Bul – baspa talaby bolyp qalyptasty. 50-shi jyldardaǵy taza plakattyq, uranshyl óleńder 60-shy, 70-shi jyldarda shubalańdaı shubatylyp keldi. Bir aqyndar budan qutylý joldaryn oılastyrdy, ekinshileri tutyldy. Bas ıip qaldy.

Mine, osyndaı kezeń úshin ortaq kemshilik retinde, 60-shy jyldary ádebıetke kelgen aqyndardyń birine arnaıy toqtalýdy jón kórdik. Bul bir aqynnyń ǵana kemshiligi dep qaramaý kerek, bul sol kezdegi ádebıetke kelgen bir urpaqtyń ortaq kemshiligi dep uǵynǵan durys.

Qaırat Jumaǵalıev 1964 jyly «Tuńǵysh kitabymen» ádebıet tabaldyryǵyn attady. Alǵashqy aıaq alysynan janashyr oqýshy qaýym zor úmitpen kóz tikti. Onyń jyrlarynan ómirge degen ystyq mahabbaty da sezildi.

Kúni-túni nóser tókti kep...
Asqar taýdyń aq mańdaıyn ópti lep...
Asaý bulaq atyp shyqty shatqaldan
Quzar shyńnyń omyraýyn tepkilep, –
/«Tuńǵysh kitap», 5-bet, 1964 j./

dep jyrlady aqyn. Árdaıym alǵashqy adymǵa keshirimmen, iltıpatpen, asa jyly meıirimmen qaraıtyn oqýshy, shýmaqtaǵy aldyńǵy eki joldyń baǵyty eki tusty kózdep turǵanyn sezse de, asaý bulaqtyń bulqynysyna ishi jylydy. «Kóz tartady» /qystan kúıli shyqtyń ba» dep keıde shalys qadam basyp, keıde «Qyz tolqynnyń jumyr jony jyltyldap» dep dámdirek sóıleýge umtylǵan júrek:

Kóktem! Kóktem! Nurly kúnnen nár aldyń,
Kúlli álemge shuǵyla bop taraldyń,
Sýyq qystyń júreginen qalaısha
Sen ómirge shýaq bolyp jaraldyń?! –
/«Tuńǵysh kitap», 6-bet, 1904 j./

dep túıindese, «Tabıǵat sýretterinde» avtor bylaısha syr shertedi:

Aq sáýlesi kók shatyryn órnektep,
Kún eńkeıdi. Altyn araı sóndi eptep.
Saı-salada buǵyp jatqan kóleńke
Dóń basyna bara jatyr eńbektep...
Tursadaǵy aınala mań túnerip,
Juldyzdar máz shyrqaý kókte júr órip.
Á degenshe uıyqtap ketti kók shyńdar,
Túngi aspannyń kúmbezine súıenip.
/«Tuńǵysh kitap», 44-bet, 1964 j./

«Saı-salada buǵyp jatqan kóleńke, dóń basyna bara jatyr eńbektep» ádemi sýret. Shynynda da ekindi men aqshamnyń arasyndaǵy tabıǵatty bul arada aqyn qur baıandamaı, sóz ónerin tóge kestelep, qubylta, qumarta sýrettep otyr. Bizdiń qulaǵymyzǵa jaı ǵana habar emes, kóz aldymyzda tamasha kórinis, qyzyq-qyzyq qımyl. Sol sıaqty: «Á degenshe uıyqtap ketti kók shyńdar, túngi aspannyń kúmbezine súıenip», – deýi de kóńilge qonymdy sýret. «Shapaǵat jınaǵyndaǵy «Kezdesý keshinde qoıylǵan konsert» óleńine nazar aýdaralyq:

Sahnaǵa shyqty aldymen.
Júzi nurlanyp,
Bir shıraq bala – jaı tasyndaı-aq qyrlanyp.
Altynshy «A» da oqıtyn Turash eken bul,
Shyrqady ándi tebirene tolqyp, yrǵalyp:
«Bul ánim seni izdep
Jer betin sharlasyn,
Saǵyndym ózińdi
Qalqa-a-taı, qaıda a-a-asyń?»
Ánshi balalardyń daýsy zaldy kernedi.
/Astapyralla!
Únderi netken sherli edi!/
Jetinshi «B»-nyń oqý ozaty Ǵashyqbek
Bir ózi tipti, eki án shyrqap erledi.

«...Jaz edi kúlkiń de,
Qaıdasyń bul kúnde.
Seni izdep armanym,
Syr boıyn sharladym...».

On bes shýmaqtan astam óleńde aqynnyń aıtaıyn degeni altynshy «A» klasynda oqıtyn Turashtardyń, jetinshi «B» klasynda oqıtyn Ǵashyqbekterdiń mahabbat týraly án shyrqaıtyndyǵy. Oqýshylardyń bul qylyǵyn ersi kórgen aqyn «astapyralla!» dep jaǵasyn ustaıdy. Bar bolǵany osy.

Kitap anotasıasyna júginsek, óleń názik lırıka bolýǵa tıis. Olaı bolsa aqyn uly synshy V.G.Belınskıı aıtqandaı «...baqshada qulpyrǵan roza gúlin sıpattamaı, onyń dóreki zattyq jaqtaryn laqtyryp tastap, hosh ıisin, ásem qubylǵysh boıaýyn alyp, osylardan jaratylystaǵydan da ásem óz rozasyn jasaýy kerek» edi. Ókinishke oraı Qaırat joǵarydaǵy óleńinde «dóreki zattyq jaqtaryn» laqtyra almaǵan.

Joǵaryda aıtyp ótken pikirimizdi nyqtaı túsý úshin, bir ǵana ózimiz emes, ózgelerdiń de kózin jetkizý maqsatymen taǵy bir dúnıesine nazar aýdararlyq. Týyndy taqyryby – «Jýrnalıs» dep atalady. Avtordyń basty keıipkeri – jýrnalıs Asan aǵaı. Al ózi «menmendik, kekirt» minezi joq, «qashanda aqjarqyn», «aqkóńil» adam. «Renjimes qulaǵyńdy salmasań da» dep aqynnyń ózi sóz etkenindeı, tyńda, tyńda ma, oǵan báribir erinbeı syr shertetin jan eken. Iaǵnı aqyn tilimen aıtqanda:

Tek qana ádildikti jón kóretin,
Adam joq oǵan bizde teń keletin.
Ańqyldaq Asan aǵaı kópten beri,
Gazette bir bólimdi meńgeretin...
/«Shapaǵat», 58 -bet, 1972j./

Munymen birge avtordyń: «Jazatyn maqalany burqyratyp» degenine qaraǵanda ol qalamy júırik jýrnalıs eken. Iaǵnı aqyn jýrnalıs týraly:

Erteńmen ol qorytqan ár maqala,
Qalatyn jany kirip, qan júgirip, –

deıdi.

Maqul delik. Aqyn aıtqandaı Asan aǵaıdyń tebirense kózine jas alǵandaı tebirenetinine «qyryqtyń jeteýine jetse-daǵy bir adamnyń kóńilin qaldyrmaǵanyna da», «kún saıyn stolynda tolǵanatynyna da», «qalamyn shabytpen qolǵa alatynyna da» senelik. Biraq týǵan halqymyzdyń ardager azamattaryn qalaı madaqtaýdyń retin biletin, jýrnalıske dál osyndaı «kópshik qoıý» aýyzsha emes, kitap júzinde kózińdi baqyraıtyp turyp: «adam joq saǵan teń keletin, maqalany burqyratyp jazasyń, erteńmen maqalany qorytqanyńnyń ózi nege turady» degen sıaqty mazmuny bar óleńnen oqı qoısa, keıipker qandaı lázzat alǵan bolar edi? Jón-josyǵy joq, sezimge áser etpeıtin sypyra maqtaý.
Odan ári balladanyń jelisi tragedıalyq sıtýasıaǵa ulasady:

Eski aýrý
Aǵamyzdy alyp ketti
Týra jeńis toıynan tórt kún buryn.
/«Shapaǵat» 60-61-better/

Sál oılanaıyqshy. Bul naǵyz tragedıa ekeni anyq. Avtordyń aıaýly keıipkeri kóz jumdy. Ómirimen bir jolata máńgige qoshtasty. Nege bizge áser etpeıdi? Aqynnyń qaıǵysymen oqýshy nege ortaqtasa almaıdy? «Bir jyly sóz jazbappyz» tirisinde... Bul qalaı!» dep aqyn «jylaǵanyn da» jazdy. Biraq oqýshy júreginde tıtimdeı muń joq, dıdarynan tolǵanýdyń nyshany da baıqalmaıdy. Nege? Oqýshy dúnıedegi eń aýyr nárse «ólim» ekenin túsinbeı otyrǵan joq, avtordyń óz keıipkerine sonshalyqty «obal» jasaǵanyna túsinbeı otyr. Onyń boıynda bar jaqsylyǵyn, adamgershilik izgiligin sózimizge áser eterlikteı jyrlaý dárejesine jetkizbedi. Júrekterdiń tolǵanys qushaǵyna sózsiz bólinetin syr ishegin dál sherte almady.

Avtordyń aıtpaǵy roza gúli desek, onyń turpaty zattyq jaǵyna den qoıdy da, poezıa sezimnen de, oıdan da ada bop shyqty. Sondyqtan aqynnyń qaıǵysyna qosylýǵa oqýshy qulyqsyz. Ol – eshqandaı tolǵanyssyz jazdy. Oqýshy tebirenbeı oqydy.

Kóp óleńderinde avtordyń oıy túpqazyq bop sońynda jatady ǵoı. Múmkin Q.Jumaǵalıev te sol tásildi qoldanǵan bolar. Óleńniń túıini nemen aıaqtalar eken?

Júretin jýrnalıs Asan aǵaı,
Qalamdas dostarynyń qatarynda.

Aqyn óz oıyn osylaı támamdaǵan. Qurǵaq baıandaý. Jalt eter jańalyq ta, tamyryn tereńge kómer astarly oı da ushyraspaıdy kózimizge. Ne qyzyǵarlyq qunarly tilden de irgesi aýlaq. Osy oraıda barshamyzǵa málim bolǵan, V.G.Belınskııdiń poezıa týraly pikiri oıymyzǵa eriksiz oralady: «Poezıa – qarttyń ársiz keziniń jumsaq sáýlesi momaqan meıirimińdeı, tereń oıdaı, bul ómirden alystaı bastaǵan ájimdi betiniń erekshe nurly ajary, qaltyraı úzilip shyǵar daýsynyń jany baı, salmaqty dybysy, báseń aıtylar, biraq ásem aıtylar sózderi, súıip sóıler, danyshpan sóıler ajarly shyraıynyń kúlim qaǵýy...» desek, buny bizder Qaırattyń bul óleńderinen taba almadyq. Ne bolmasa óleńnen júrek dirilin, jan tynysyn, sezimniń borany men tolqynyn, tátti qamyǵýdy, lázzat taba egilýdi de kóre alǵanymyz joq.

Sóz joq, Qaırat Jumaǵalıevtyń «Tuńǵysh kitabynda» da, «Perzent úninde» de tushymdy, kóńilge qonarlyq sezimimen oıy ushtasqan dúnıeleri bar. Sol sıaqty «Janar» atty jınaǵynan da dámdi, tatýy mol týyndylardy tabýǵa bolady.

Qaırat aqyndyq sezimniń ózi ómirge, dúnıege, tańǵajaıyp tabıǵatqa tańǵala qaraýdan bastalǵanyn shynaıy sezimmen jyr ete kelip, ózine de, ózgege de, oı tastaıdy:

O zamannan mekendegen móldir aspan kúmbezin,
Túnde – juldyz, kóz almaıdy menen kúndiz kún kózin.
«Jigitim kóp tańǵaldyń, – dep syryn shertti jibek jel,
Týǵan jerdi tańǵaltýǵa tıissiń ǵoı endi óziń»
/«Aınamkóz», 4-bet/.

Analardyń arqasynda ór keýde
Qalyń gúl ek, qaýlap ósken erteńge,
...Sen jetkizdiń meni arqalap Búginge,
Men arqalap jetkize alsam Erteńge! –

deıdi. Aqynnyń erteńi búginnen bastalýy kerek. Búginin oılamaǵan, bolashaǵyna da opa bermeıtini anyq. Muny esten shyǵarǵan qalamgerdiń ekinshi ómiri qysqa. Bul árıne kópke málim syr.

Aqynnyń ózi súrgen áleýmettik máni bar, adamgershilikke, gýmmanızmge toly, fılosofıalyq tolǵanystar, qoǵamdyq kózqarastar – lırıka degen qudiretti qasıetke ıe bolady. Naǵyz lırıkalyq jyrlar halyq qazynasyna aınalyp, árbir adamdy – rýhanı baıyta túsedi. Adamnyń syrtqy pishininen ishki jan dúnıesine boılaı enetin, enip qana qoımaı tebirenisti, tolǵanysty sezimdi bastan keshetin de lırıka. Sondyqtan bul janrǵa jalǵan uranshyldyq jat. Aqyn aǵynan aqtarylyp, óz jan dúnıesinen qaınap shyqpasa uıqasqannyń bári óleń bola bermeıdi, óleńniń bári lırıka bola bermeıdi. Lırıkanyń qudirettiligi sonsha qarapaıym adamdardan bastap, uly adamdarǵa deıin bas ıip, qadir tutqan. Syrlasqan. Ózine dos, joldas serik etken. Birde L.N.Tolstoı ózine-ózi: «Sizder bilesizder me, kim meniń súıikti aqynym?» dep saýal qoıady da, ózi jaýap beredi. Ol – F.I.Túchevti jáne onyń lırıkasyn ataǵan edi. Ózimen keńesip-syrlasyp otyrǵan adamǵa onsyz ómir súrýge bolmaıdy» /«Bez nego nelzá jıt»/ degen bolatyn. Osy bir qarapaıym aıtylǵan sózde, úlken de mándi salmaq jatqanǵa uqsaıdy.

90-shy jyldary aýyz tushytarlyq jaqsy-jaqsy kitaptar dúnıege keldi. Bul jerde kitap dep ádeıi aıtyp otyrmyn. Óıtkeni, 60-shy jyldardyń basynda jaqsy bir óleńge aýyz ashyp, kóz jumatyndaı tańqalys sezimmen qaraý boı kótergen edi. Bul zańdy da qubylys edi. Úgit-nasıhat, aqylmandylyqqa salyný, túsiniksiz patrıotızm, qısynsyz iske jetekteý saryndas óleńderden mezi bolǵan jyr súıer qaýym, alpysynshy jyldary «Aq bantık» degen áńgimege de, bult týraly eki shýmaq óleńge de tánti bolyp, solardy qyzyqtap jaza bastady. Sol kezdegi bult týraly – Amanqos Ershýov degen aqynnyń «Juldyz» jýrnalyna shyqqan óleńi edi. Óleńde: «Aq bulttar, ala bulttar, kórdiń be aspanda da alalyq bar» degen bir jyly sezim edi. Sol sezim sıqyry birazǵa deıin baspasózde áńgime bolyp, aýyzǵa ilikti. Sondaı óleńder, kópshilik qaýymdy qýantatyn óleńder birine-biri ilesip jaryq kóre bastady da, keıin kóńili tola bastaǵan qaýym, endi ondaıdy mise tutpaı jeke tutas toptamalardy /sıklderdi/, jeke kitapty kúte bastady. Osyndaı tusta kóńildi sáýlettendiretin poezıa kitaptary da oqyrmandar qolyna tıdi. «Baspagerlerge hat» degen maqalasynda N.M.Karamzın: «Jaqsy kitap degenimiz, nashar kitaptarǵa berilgen synshynyń eń úlken baǵasy» /«Horoshaıa knıga estsamaıa lýchshaıa krıtıka na dýrnye knıgı»/28 degen bolatyn. Sondaı nashar kitaptarǵa synshy, syn bolatyndaı kitaptar jaryq kóre bastady. Atap aıtqanda Qadyr Myrzalıevtyń «Jeruıyq» /1976/, «Alaqan» /1977/, «Qoramsaq» /1980/, «Dombyra» /I kitap/ /1971/, «Dombyra» /2 kitap/ /1974/, Tumanbaı Moldaǵalıevtyń «Mahabbat oty sónbesin» /1975/, «Men de jıyrma jasta edim» /1976, Jumeken Nájimedenovtyń «Sybyzǵy sazy» /1962/, «Mezgil áýenderi» /1970/, «Jeti boıaý» / /, «Óz kózimmen» /1964/, «Jaryq pen jylý» /1966/, Muqaǵalı Maqataevtyń «Armysyńdar, dostar» /1966/, «Qarlyǵashym keldiń be?» /1967/, «Darıǵa-júrek» /1972/, «Aqqýlar uıyqtaǵanda» /1974/, Saǵı Jıenbaevtyń «Tań aldynda» /1964/, «Or kıik» /1969/, «Quralaı salqyny» /1979/, Tólegen Aıbergenovtyń «Arman sapary» /1973/, «Qumdaǵy munaralar» /1974/, Muhtar Shahanovtyń «Qyrandar tóbege qonbaıdy» /1974/, «Senim patshalyǵy» /1977/, «Ǵashyqtyq ǵalamaty» /1979/, Farıza Ońǵarsynovanyń «Sandýǵash» /1966/, «Asaý tolqyn» /1973/, «Men seniń júregińdemin» /1975/ t.b. aqyndardyń kitaptary dúnıege keldi. Sonymen qosa bul aqyndardyń 70-shi jyldary «Tańdamalylaryn» da berip úlgirdi. Tumanbaıdyń «Qosh kóktem» /1971/, Qadyrdyń «Kósh» /1973/, Jumekenniń «Men týǵan kún» /1972/, Muqaǵalıdyń «Ómir – dastan» /1976/, Saǵıdyń «Jadymdasyń jas kúnim» /1972/, Tólegenniń «Men saǵan ǵashyq edim» /1970/, «Amanat» /1975/, Farızanyń «Shilde» /1978/ atty tańdamalalary ádebıetimizdiń, onyń ishinde poezıanyń sulý saraıyn kóriktentendire tústi.

Bul kezeńdegi lırıkada jalpy adamdyq, azamattyq problemalar, onyń ishinde Ýaqyt, Adam, Beıbitshilik máseleleri, ǵylymı tehnıkalyq progres, ekologıa jáne tabıǵat máseleleri jyrlandy. Mazmun men forma jańǵyryp, dástúr jáne kórkemdik izdenis, jańashyldyq dástúr jalǵastyǵy damydy. Azamattyq jáne Adamzattyq aqyl-oı parasatynyń arnasy keńidi. Poetıkalyq oılaý júıesi aldyńǵy on jyldyqqa qaraǵanda, 60-shy, 70-shi jyldary ózgerip, óziniń sony soqpaǵyn tapty. Ashylyp aıtpaǵanymen, astarly oı-ıirimderimen qoǵamǵa, saıası ortaǵa ishteı narazylyqtardy sezdiretin lırıkalyq jyrlardyń ushtyǵy kórine bastady. Ony aqyndar oqyrmandar túsiniginiń óz enshisinde qaldyryp, qalaı túsinseń, solaı baǵala degen uǵymda jyrlady. Aqyn Muqaǵalı Maqataev:

Bulqynyp jatyr
Kelmeıdi-aý qurǵyr shamasy,
Bulqynyp jatyr
Taýsyldy-aý aıla-sharasy.
Sáýlemniń meniń aıaq pen qolyn matamaı,
Bostandyq bershi, bostandyq bershi, mamasy, –

dese, náreste arqyly bútkil ómirimizge, aıaq-qoly matalǵan barsha halqymyzǵa bostandyq berýin qalaǵan aqyn júreginiń dúrsilin estımiz. Ol kezde «bostandyq ber!» dep ashyqtan-ashyq aıtý qıyn. «Qarashy mynaý qabarjap jatqan pishinge, yza men ashý qaınaıdy kelip ishimde» deýi de sondyqtan. Sábıge aıtqan bolyp, búkil, kúlli tirshilikke til qatý-syndy tásilder atam-zamannan poezıada bolyp kelgen, bola da bermek. Ásirese Eýropalyq, batys poezıalarynda bul dástúr tereń damyǵan. Sondaı astarly oıdy bildire kele aqyn:

Mamasy bosat, erkimen óssin tal shybyq!
Aýa men kúnge, Aı menen nurǵa malshynyp.
Bulqynyp jatyr, umtylyp jatyr, qarashy
Kishkentaı júrek kórsetip jatyr qarsylyq.

70-shi jyldardyń basynda jazylǵan óleńde qol-aıaǵyn mataǵan qoǵamǵa, ómirge qarsylyǵyn, «erkimen óssin tal shybyq!» dep lep belgimen sóıleýge, ýaqyt múmkindik bergen joq edi. Muqaǵalı týraly «Qazaq ádebıetinde» jazylǵan derekti áńgimedegi: «Mynaý KGB», – dep kafeden qashýy da tegin emes. Maǵjan Jumabaevtyń «İs – sanaýly, sóz – ańdýly, erik joq, óz qolymen unamdy ton pishtirmes» kezeń edi bul. Poezıa úshin, aqyndar úshin jańa kezeń, qolaıly kezeń bolǵanmen senzýra sol qalpynda jumys jasap jatty. Gazet, jýrnal, kitap áli de ańdýly, «qazaǵym» dep aıtýǵa aqyndardyń batyly jetse de, baspagerlerdiń batyly jetpeıtin ýaqyt ústemdik etti. Sonda da bolsa 60-shy, 70-shi jyldar poezıasy álde qaıda ósý ústinde, damý jolynda bolǵanyn ashyp aıtqanymyz oryndy.

Dúnıeni obrazben tanyp baıandaý, sýretteý óneri damý ústinde desek, ony tereń zerttep ótkeni men qazirgisin, búgini men bolashaǵyn, jalpy damý evolúsıasyn, teorıalyq, tvorchestvolyq taldaý arqyly kóz jetkizemiz. Poezıa kóne de eski janr ekenin eske ustasaq, bul janr qazaq topyraǵynda dástúrge baı bolǵandyǵyn da umytpaǵanymyz jón. Jańashyldyq – dástúr jalǵastyǵynan qalaı tamyr tartty, lırıkada – «zaman kúıi, adam kúıi, tirshilik etken árbir jannyń muńy men zary, ishki oı-sezimi, armany, kúıinishi men súıinishi» jańa kezeńde qalaı kórindi, munyń bárin qamtyp, jan-jaqty taldaý múmkin bolmasa da, osy joldaǵy oı-pikirimizdi bildirýte umtyldyq.

Alpysynshy, jetpisinshi jyldar poezıasy Abaıdan bastaý alǵan, Abaı poezıasynyń tásilimen sýarylǵan, sýsyndaǵan urpaq. Abaı lırıkasy Maǵjan Jumabaev lırıkasy arqyly zańdy jalǵasyn tapty. Ózindik ereksheligimen, ózindik arnada júrekterge jol tartty. Abaıdyń «Aıttym sálem, qalamqasynan» keıingi, mahabbat týraly kesteli órim – Maǵjannyń «Juldyzdy – júzik, Aıdy – alqa ǵyp bereıin» atty óleńi:

Kelshi, kózim, kún betińdi kóreıin,
Súıshi, sáýlem, tunshyǵyp men óleıin.
Jet, juldyzym, jyljyp qana jibekteı,
Juldyzdy – júzik, Aıdy – alqa ǵyp bereıin.
...Shashyń tolqyn, júregimniń jaryna
Soǵyldy da, batty ýly zaryma
Aınam, saǵan arnap jyrlar jazamyn,
Qalamymdy malyp júrek qanyna –

deıdi aqyn. Abaıdan bastalǵan dástúr jalǵastyǵy – jańashyldyqqa ulasqan. Al, Maǵjan lırıkasy men 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq aqyndarynyń lırıkasynyń dástúr jalǵastyǵynyń úzilýi, aralyq jyldarda úgit, uran mashyǵynyń bel alýy, kórkem lırıkanyń keńinen sharyqtap ósýin tejedi. Bashqurttyń halyq aqyny Sáıfı Qudash «Qazaq aqyny Maǵjan Jumabaev degen hatynda, bylaı dep jazady: «M.Jumabaev jóninde men 1964 jyly birinshi ret marqum profesor Esmaǵambet Smaılovtyń pikirin esittim. Onyń oıynsha, M.Jumabaev – Abaı men qazirgi qazaq sovet poezıasynyń arasyndaǵy poetıkalyq kópir»32 sol kópir shırek ǵasyrdan astam ýaqyt ımperıalyq saıasatpen qıratylyp, urpaq pen urpaq jalǵastyǵy, Abaıdan sońǵy poetıkalyq jalǵastyq úzilmegende, 60-shy, 70-shi jyldar poezıasy budan da bıik, eńseli dárejede bolǵan bolar edi. Sóıtip, lırıkadaǵy Maǵjan dástúri, óz jalǵasyn tappaı biraz daǵdarysqa ushyrady. Onyń esesine qazaq poezıasynda bir kezderi Jambyl dástúri ornady. Munyń qazaq ádebıeti úshin eki jaqty áseri bolǵandyǵyn zertteýshi-ǵalymdar naqty kórsete bildi: «Birinshisi – halyq poezıasynyń alyby Jambyldyń jyrlary shyn maǵynasynda orasan kúshti tasqyndaı búkil qazaq poezıasyn shalqytty, qaıta týǵan, jasarǵan Jambyldyń úni búkil halyq úni, onyń jańa zamandaǵy baqyty men qýanyshyn baıqatatyn ún bolyp estildi.

Ekinshisi – qazaq poezıasynyń órkendeý, damý sıpaty kóbine Jambyl jyry shama-sharqymen ólshenilýi ıaǵnı jazba poezıasynyń kóptegen túr, órnek, mán-mazmun jaǵynan Jambylǵa elikteýi, úgit, uran mashyǵyn ıemdenýi. Jalpy sarynnyń beıneleý, kórkemdeý quraldarynyń uqsastyǵymen qatar, taqyryp, ıdeıa ortaqtyǵynan týǵan uqsastyqtar kóbeıdi de, búkil qazaq poezıasynyń burynnan da fólklorlyq áýeni basym haliniń ústine onan saıyn badyraıtyp kórinetin, «Áý» degennen baıqalatyn aýyz ádebıetiniń syry men boıaýy qoıýlady.

Jazba, professıonaldyq poezıaǵa bul, árıne, bıik ónerge bastaıtyn joldyń eń qajettisi emes edi»33.

Shynynda da, qazaq óleńi búkil álemge Jambyl jyrynyń sıpatynda tanyldy. Biraq bul, qazaq poezıasynyń bir qyry edi. Halyq aqyndarynyń óleńi men jazba poezıasy arasynda aıyrmashylyqtardyń bolýy zańdy qubylys. Al, ádebıettiń professıonaldyǵy artqan saıyn bul aıyrmashylyq kúsheıe berýge tıis degen ǵalym tujyrymyn, 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq poezıasy, onyń ishindegi qazaq lırıkasy jan-jaqty dáleldep otyr. Sol urpaqtyń bir ókili – aqyn Tólegen Aıbergenov ulttyq aýyz ádebıeti dástúrin de, poezıadaǵy jyr Jambyl dástúrin de damytyp, kórkem lırıkany barynsha qudirettendirdi. Buǵan bir mysal retinde «Arýana – baýyr dúnıe» atty óleńindegi ishki dınamıka, kórkemdik qýat, óleńge bitken erekshe minez, aqynǵa bitken – arqalylyqty kórip tánti bolamyz. Ózgeshe yrǵaq, sony saz. Darıanyń tasyǵan shaǵynda, arnasynan asyp-tasyp tógilgen qudiretti sezimge toly, tereń ıirimge toly osy bir dúnıesi 60-shy jyldar poezıasynyń jańa kezeńdegi jańa bir qýatty asaý tolqynyndaı áser beredi:

Arýana jaýdyń qolyna tússe botasyn shaınap óltirip, /18/
Qaraly moınyn qaıtadan artqa burmastaı halge keltirip.
Jerine tartyp otyrady eken monshaqtap jasy/18/
bozdaýmen /19/
Omyraýyn sherge toltyryp. /9/
Aptalap-aılap tańdaıyn meıli tasbaýyr shólder qurǵatsyn /18/
Qazyǵyn tappaı toqtamaıdy eken máńgilik tipti kún batsyn /19/
Týǵan jer tósin ańsaýmen ótken arýana – baýyr dúnıe, /İ8/
Sen maǵan osynaý aq júregińmen qymbatsyń. /14/
Biraq men ony jyr qylyp qalaı jaza alam, /14/
Jeter me adam sózi oǵan! – /9/

deıdi aqyn tolǵanyp. Arýana – baýyr dúnıege, atamekenine shybyn jany bolsa, aınalyp soqpaıtyn qazaq joq. Kindik qany tamǵan týǵan jerge degen halqymyzdyń mahabbatyn sózben jetkizý qıyn. Sondyqtan da árbir qazaq balasyn arýana ǵumyrǵa teńep, týǵan jerge degen ińkár júregin jaıyp salady. Bul sezim bizdiń ultqa ǵana jarasardaı. Qazaq tabıǵatymen ǵana kelisim tabatyndaı:

Ómirde uzaq jasaýyń úshin bolǵanymenen qaıǵyń qas, /18/
Týǵan jer, sen dep qaıǵyra almasam taǵdyr da meni baı qylmas /19/
O bastan saǵan yntyzar týǵan arýana tektes ul em men, /18/
Qazyǵyn tappaı qaırylmas. /8/

Osyndaı arnaly aǵyspen, qýatty ekpinmen «Men seniń qoınyńa jettim sabylyp ushyp, týǵan jer» deıdi aqyn tebirenip. «Túkpirimdegi dir ete qalǵysh osynaý quıttaı júrekpen, kelem men búgin qasıetti baıtaq Qazaqstanymdy kóterip» deıdi aqyn tolǵanyp. 60-shy jyldary ádebıetke kelip, 70-shi jyldary poezıany jańǵyrtyp, damytqan Tólegen aqynnyń turǵylastary osyndaı ózine laıyq daýyspen, ózine laıyq kótererlik júkpen Qazaq lırıkasynyń dástúrin damytyp, jańashyldyqpen jalǵastyrdy. Jańa kezeńge laıyq óz únderi, ózine laıyq erekshelikteri qalyptasty.

Qalaı degenmen, qazaq poezıasy 60-shy, 70-shi jyldary sapalyq ózgeristerge qadam basty. Kórkemdeý, beıneleý quraldary qaıta jańǵyryp, dástúr óz jalǵasyn tapty. Eń aldymen taqyryp jáne mazmun jańalyǵy, sodan soń forma men túr izdenisiniń jemisti joly, obrazdylyq, beınelilik ózgeshelikteri, kórkemdeý arsenalynyń baıýy sheberlik kategorıasyn aıqyndap, jańashyldyqqa bet burǵan tvorchestvolyq prosestiń jandy qubylysyn dáleldeıdi. Álbette, qaı zertteýshi bolsa da, ádebı prosestiń absalúttik portretin jasaı almasy anyq. Sol jolda baıyppen barlap, sabyrly da salmaqty oı aıtýǵa umtylyp, jyldar boıy júrgizilip kele jatqan zertteý isine, az da bolsa úles qosa alsaq, dittegen mejege qol jetkizgenimiz. Qoryta aıtqanda, 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasy – jańa kezeńdegi qazaq poezıasynyń tolyqqandy arnasy retinde, dástúrden jalǵastyǵyn taýyp, jańashyldyqqa bet burdy. Professıonaldyq poezıa dárejesine kóterildi. Dástúrdiń evolúsıasy jáne jańashyldyqtyń qalyptasýy jaıly, qazaq lırıkasynyń kórkemdik izdenisteri týraly zertteý eńbegimizdiń ekinshi bóliminde óz jalǵasyn tabady.

* * *

60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasynyń kórkemdik izdenis-erekshelikterin, aqyndardyń kórkemdik sheberlikterin zertteýde, metodologıanyń úsh túriniń, ıaǵnı: 1/ dıalektıkalyq metod, 2/ eksperımentaldy metod, 3/ salystyrmaly metodtyń biz aldyńǵysymen sońǵysyn qolaı kórdik. Ádebıet prosesiniń osyǵan deıingi 50-shi jyldardaǵy dáýirimen salystyrý jáne aqyndar shyǵarmashylyǵyn bir-birimen salystyrý arqyly kórkemdik erekshelikterdi ashý mindeti kózdeldi. Salystyrmaly metod arqyly taqyrybymyzǵa arqaý etip alynǵan jyldar lırıkasynyń kórkemdik izdenis erekshelikteri aıqyndalatyny aqıqat.

Bul baǵyttaǵy zertteý eńbegimizde qoǵamdyq ǵalymdar Akademıasynyń «Qazirgi zamannyń ádebı prosesi jáne syn» /«Sovremennyı lıteratýrnyı proses ı krıtıka»/36 jáne «Qazirgi ádebıet synynyń metodologıalyq máseleleri» /«Metodologıcheskıe problemy sovremennoı lıteratýrnyı proses ı krıtıka»/ jáne «Qazirgi ádebıet synynyń metodologıalyq máseleleri» /«Metodologıcheskıe problemy sovremennoı lıteratýrnoı krıtıkı»/37 kitaptaryndaǵy oı-pikirler men tujyrymdar basshylyqqa alyndy.

Estetıkalyq taldaý – tanymnyń oramdy qarýy /gıbkıı ınstrýment poznanıa/ retinde bilsek, bul shyǵarmalardyń formaldyq belgilerine saı aıtylǵan pikir emes, qaıta eń mańyzdy dep sanalatyn oı salmaǵyna qaraı aıtylǵan pikir dep baǵalaǵanymyz jón. Poezıada, onyń ishinde, lırıkada fılosofıalyq oı aıtý izdenisteri – 60-shy jyldar men 70-shi jyldar aralyǵynda burynǵydan da tereń tamyr tartty, butaǵyn jaıdy. Qazaq ádebıetinde bul ádebı proses, burynǵy odaqtyq arenadaǵy Rasýl Ǵamzatovtyń ádebıetke kelýimen kóringen joq, bizdiń týǵan halqymyzdyń topyraǵynda – Qadyr Myrzalıev esiminiń ádebıetke enýi, «Oı-ormany» kitabynyń jaryq kórýimen ólshenedi. Buǵan deıin, ádebıetimizde Tumanbaı Moldaǵalıevtyń syrly da, nazdy lırıkalarymen bet burys jasalǵan. Al, ádebıetke Jumeken Nájimedenovtyń lırıkalary qadam basý arqyly, basynda prozalyq stıldegi poezıa dep synalǵanymen, jańa bir poezıanyń qyry kórine bastady. Bul poezıa kele-kele «butaqtary bıikke, tamyrlary tereńge tartty. Mine, osyndaı tusta Tólegen Aıbergenov lırıkalary óziniń qýatty kúshimen, keń de alymdy qarymymen kópshilikti baýrap aldy. Buryn ádebıetke Tumanbaıdyń kelýimen syrshyldyq lırıkalardy jazýdy beleń alsa, Qadyr poezıasynyń áserimen oı aıtýshylyq baǵyt basym bola tússe, Tólegen Aıbergenov poezıasymen taǵy da ádebıetke jańa serpilis kúshi paıda boldy. Tólegen lırıkasyn qyzyqtaýshylar kóbeıgen tusta, endigi bir aqyn óziniń tabıǵı qýatty lırıkasyn alǵa tartty. Bul – Muqaǵalı Maqataev bolatyn. Mine osy tustarda Meńdekesh Satybaldıev, Farıza Ońǵarsynova, Muhtar Shahanov izdenisti jolǵa tústi.

Elýinshi jyldary ádebıetke soǵystan oralǵan maıdanger aqyndardyń shyǵarmashylyǵy basym bolsa, 60-shy, 70-shi jyldar poezıasyna soǵys kezinde balalyq shaǵy ótken, surapyl shaqpen balalyq dáýreni betpe-bet kelgen, ózderi jetimdik, analary – jesirlik keshken urpaqtar keldi. Sol eki dáýirdegi áleýmettik jaǵdaılardyń aıyrmashylyǵynyń túp negizi de osynda edi.

Maıdannan oralǵan aqyndar Jumaǵalı Saın «Dostyq týraly ańyz» /1950/, Qasym Amanjolov «Nurly dúnıe» /1950/, Ábý Sársenbaev «Otan tańy» /1952/, Taıyr Jarokov «Jyr qanaty» /1956/, Dıhan Ábilev «Altaı jyry» /1950/, Hamıt Erǵalıev «Jaıyq jyrlary» /1955/, Juban Moldaǵalıev «Jar týraly jyr» /1958/, Syrbaı Máýlenov «Jasyl orman» /1950/, Saǵynǵalı Seıitov «Betpe-bet» /1959/, Toqash Berdiıarovtyń «Shalqy teńiz» /1952/ t.b. óleńder jınaqtary jaryq kórdi, sol elýinshi jyldar poezıasynyń qaı baǵytta óris alǵanyn, qaı taqyrypta jyrlaǵanyn kórsetedi. Eń birinshi patrıottyq, Otan qorǵaý, dostyq taqyryptary bolsa, ekinshiden, maıdan jyrlary, beıbitshilik taqyryby kórinis tapty.

Maıdannan oralǵan aqyndarmen qatar elýinshi jyldary Á.Tájibaevtyń «Súıgen júrekter» /1951/, Ǵ.Ormanovtyń «Sát saparda» /1957/, A.Toqmaǵanbetovtyń «Shyńǵa» /1950/, M.Hakimjanovanyń «Ana mahabbaty» /1953/, Ǵ.Qaıyrbekovtyń «Taý sóıleıdi» /1959/, M.Álimbaevtyń «Lırıka» /1958/, A.Shamkenovtyń «Lırıkalyq óleńder» /1957/, İ.Mámbetovtyń «Syr» /1958/, Á.Ahmetovtyń «Óshpegen jalyn» /1959/, B.Amanshınniń «Butaqtaǵy bulbuldar» /1958/, N.Shamkenovtyń «Júrek sózi» /1953/, Q.Ydyrysov «Ómir gúlderi» /1953/, Z.Shúkirovtyń «Meniń dostarym» /1953/, Erkesh Ibrahımniń «Qarlyǵash» /1958/ atty kitaptarynda lırıkalyq jyrlar jańa-jańa tóbe kórsetip, 60-shy jyldary ádebıetke kelgen jas aqyndarǵa jol salǵannan keıin, kóktemdegi qyr gúlderindeı dúrkireı kóterilip, jańa bir arnaly aǵysqa oıysa bastady. Lırıkalyq jyrlardyń aýyr da, salmaqty júgin 60-shy, 70-shi jyldar poezıasy óz ıyǵyna artyp, jaýapkershilik tizginin de óz moıyndaryna aldy. Basty problema – lırıka máselesi.

Lırıkaǵa baılanysty túrlishe, sanalýan ataýlar bar. Mysalyǵa: «Orystyń klasıkalyq lırıkasy» nemese «Abaı lırıkasy», «Pýshkın lırıkasy», «Mahabbat lırıkasy», «Lırıkalyq poezıa», «Lırıkalyq óleń», «Lırıkalyq shyǵarma», «Lırık aqyn», «Lırık jazýshy», «Lırıko-dramalyq», «Lırıko-epıkalyq», «Lırıko-dramalyq tenor», «Lırıko-dramalyq soprano» t.b. tolyp jatqan ataý, termınderdiń túp negizinde – lırızm jatyr. Lırızm bul – adam janynyń tolǵanysy, tebirenisi, sezimdiligine kelip tireledi. Biz lırıkaǵa anyqtamany «Kirispede» jáne «Qazaq poezıasy jańa kezeńde» atty birinshi bólimde biraz áńgimelegendikten, oǵan arnaıy qaıtadan toqtamaı-aq, bir máseleniń basyn ashyp alǵandy jón kórdik. Metodologıalyq taldaýdyń túrli ádis-tásilderin oılastyra kele, bizdiń ǵylymı taqyrybymyzdyń obektisine aınalǵan aqyndardyń shyǵarmashylyǵyna jeke-jeke arnaıy toqtap, lırıkadaǵy kórkemdik izdenisteriniń qyr-syryn ashýdy maqsat etken edik. Bul oraıda, qolaısyz bolatyn jaǵdaıy, sholý tárizdi shashyrańdylyqqa urynarymyz sózsiz. Osy jaǵyn oılaı kele, lırıkanyń bes salasy: 1/ azamattyq lırıka, 2/ saıası áleýmettik lırıka, 3/ tabıǵat, peızajdyq lırıka, 4/ fılosofıalyq lırıka jáne 5/ mahabbat lırıkasyn óz aldyna bólek alyp, osy taqyryptarǵa, osy taldaý júıesine 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasyn, ony dúnıege ákelgen árbir aqyn shyǵarmashylyǵyn osy bir arnaǵa baǵyndyra otyryp, zertteý eńbegin júrgizýdi basshylyqqa aldyq. Bul jalpylamadan naqtylyqqa, shashyrandylyqtan tıanaqtylyqqa jeteleri aqıqat. Kórkemdik izdenisterdi taldaý barysynda, stıl erekshelikterin naqty zertteý ádebıettaný ǵylymynda qatar júredi. Stıl qatyp qalǵan, ózgerissiz qubylys emes, dúnıetanymy men sheberliginiń nátıjesinde sýretkerdiń kemeldenýine oraı, izdenis erekshelikteri de, stıl de jańa sıpattarmen molyǵyp, damyp jetile túsetini aqıqat. Bul jóninde stıl termıni, stıl uǵymynan asqan kóp maǵynaly, kóp qaıshylyqty termın tabý qıyn degen qısyndy pikirin eske ala ketkenimiz oryndy. Shyǵarma mazmunynyń barlyq jaqtarynyń birligi stıldi anyqtaıtyn faktorlar desek, ol faktorlarǵa, eń aldymen shyǵarmanyń mazmuny, taqyryby enedi, sonymen qosa árbir kórkem shyǵarmadaǵy tutas áleýmettik harakterlerdiń qalyptasýyn da qosýǵa bolady. Tutas áleýmettik harakterlerdi jasaý arqyly – Azamattyq tulǵa erekshelenedi. Azamattyqty – áleýmettik jaǵdaılardan, qoǵam qubylystarynan, óziniń qalyptasqan ortasynan aıyryp qaraý – negizsiz. Jańa kezeńge oraı, jeke basqa tabynýshylyq birte-birte aryla bastaý, 60-shy jyldary ádebıetke kelgen aqyndardy azamattyq turǵyda tereń tolǵap, azamattyq lırıkanyń dıapozonyn burynǵydan da beter damytýǵa, kórkemdik sheshim tabýǵa jeteledi.

Dástúr men jańashyldyq ta – stıldiń teorıalyq negizin ashatyn úlken problema. Dástúr óz jalǵasyn taýyp, jańashyldyqqa ulasýy, dástúr men tvorchestvolyq tájirıbe negizinde damyp otyrý árbir ádebıetke tán qubylys. Professıonal proza men dramatýrgıaǵa qaraǵanda qazaq poezıasynyń dástúri ejelgi, kóne derlik. Sondyqtanda, qazaq lırıkasynyń óz shkolasy /mektebi/, ejelgi dástúri bar. Árige barmaı-aq, Abaı men Mahambet lırıkasynyń, Maǵjan men Shákárim lırıkasynyń dástúrli jolyn aıtpaı ótý – orynsyz. Igi dástúrlerdi paıdalaný, kádege jaratý tek týǵan ádebıetpen ǵana shektelmese kerek. Abaı shyǵarmashylyǵynyń ózinen ǵana Shyǵys, orys jáne Eýropa ádebıetiniń dástúrlerin ıgerip, qazaq topyraǵyna qanshama dánin sepkenin, odan halqymyz jatsynbaıtyn ulttyq ádebıettiń báıterekteri tamyr tartqanyn kóremiz.

Biz buryn Azamattyq lırıka men saıası lırıkanyń arajigin ajyratpaı qaıta shatastyrýmen kelgendeımiz.Oǵan ýaqyt qana kináli emes, oǵan qoǵam ǵana kináli emes, buǵan barsha ádebıetshi qaýymnyń da qatysy bar. Saıası lırıkany jyrlaý – partıany jyrlaý, taptyq ádebıetti qoldaý-qostaý dep uǵynylyp keldi. Sondyqtan, tek komýnıs obrazynan ǵana azamattyqty izdeý synshylar men ádebıet zertteýshileriniń daǵdysyna aınaldy. Saıası lırıkanyń da óz orny bar. Ol qaı qoǵamda da bola bermek. Al, Azamattyq lırıka dep ár aqynnyń, /meıli ol qaı ult, qaı násil bolmasyn/ týǵan halqyna, óziniń týyp-ósken jurtyna, týǵan jeriniń taýy men tasyna, dalasy men topyraǵyna, ózeni men sýyna degen mahabbaty, halqyna degen ultjandylyǵynda bolsa kerek. Saıası lırıka, árbir aqynnyń ózi ómir súrgen ortasyna, qoǵamyna tereń oıly, fılosofıalyq kózqaras, ózindik pikir, kórkem oıymen ushtasqany abzal.

Qazaq ádebıetiniń klassıgi Abaı /Ibrahım/ Qunanbaev shyǵarmashylyǵynyń shyn mánindegi búkilhalyqtyq sıpatqa ıe bolýy, búkil álemdik ǵylym, bilimniń tunyǵynan sýsyndaýynan ǵana emes, aldyńǵy qatarly oı-pikiriniń bolýymen birge, ózi týyp, ózi ortasyna sińgen qazaq halqyna degen ulanǵaıyr mahabbatynda, ultjandylyǵynda. Halqyna, jurtyna kúıinip otyryp, ishteı jylap-óksip otyryp aıaýsyz synap-mineı otyryp, týǵan elin qalaı súıetinin tereń ıirimdi sezimmen beredi. Sol arqyly Abaıdyń Aqyndyq tulǵasy men Azamattyq tulǵasy qatar, jarysa damyp otyrady. «Syldyrlap óńkeı kelisim, tas bulaqtyń sýyndaı» janyńdy jaılandyryp, «kirlegen júrek» ózinen-ózi jýynyp, ishteı tazara túsedi. «Qýatty oıdan bas qurap, erkeletip» shyqqan sózdiń qudireti, týǵan halqyńdy jan-tánińmen súıýge jeteleıdi. «Yzaly júrek, doly qol, ýly sıa, ashshy til» Abaı poezıasynyń Azamattyq lırıkasyna jol ashyp, «men ishpegen ý bar ma?» saýalyna jetkizedi.

Abaı – qazaqtyń azamattyq lırıkasynyń atasy. Lırıka bolǵan da dástúrden jalǵasyn taýyp, jańashyldyqqa burý ǵana emes, sony qazaq topyraǵynda qalyptastyrǵan, ári damytqan aqyn. «Qalyń elim qazaǵym, qaıran jurtym» degen jolda qanshama astarly oılar astasyp, endi ne aıtar degen uǵymǵa jetektep shyǵady. «Qalyń elim, qazaǵym» degen ıntonasıada, sóz maǵynasynda, sol elge degen sezimniń qudiret kúshi bar. Budan soń ile shala, aıtylǵan «qaıran jurtym» deýinde qasiretti muń, renish-nala birge ere shyǵatyndaı. Abaı áýeli el-jurtynan keshirim suraıtyndaı, sosyn baryp: «Ustarasyz aýzyńa tústi-aý murtyń» bastalady. Munda qanshama ókpe-naz, qaıran jurtyna degen ókpesi aqynnyń qara qazandaı.

Ólsem ornym qara jer syz bolmaı ma?
Ótkir til bir uıalshaq qyz bolmaı ma?
Mahabbat ǵadaýat pen maıdandasqan,
Qaıran meniń júregim muz bolmaı ma?..
Júregimniń túbine tereń boıla,
Men de bir jumbaq adammyn, ony da oıla.
Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,
Myńmen jalǵyz alystym kiná qoıma!..
İshim – tolǵan ý men órt, syrtym dúrdeı,
Men kelmeske ketermin túk óndirmeı.
Óleń shirkin – ósekshi, jurtqa jaıar,
Syrymdy toqtataıyn aıta bermeı.

Bir óleńniń úsh shýmaǵy. Biri – basy, ekinshisi – kúlmınasıasy, ıaǵnı sharyqtaý shýmaǵy, úshinshisi – túıindi oıy. Osy bir dúnıeniń ózinen-aq aqynnyń Azamattyq tulǵasy kúrdelenip, en qazynadaı qordalanyp, kóz aldyńda qol jetpes shyńdaı bıiktep ketedi. Bastalýy da, klasıkalyq sımfonıanyń bastaýyndaı, birden máńgilik mýzyka úni jan dúnıeńdi tebirendirip: «Ólsem ornym qara jer syz bolmaı ma?» dep qýatty kúsh syzdanyp turyp alady. Mahabbat, ǵadaýat pen maıdandasqan júrek, taǵy da tereńdeı túsip: «Júregimniń túbine tereń boıla, men bir jumbaq adammyn ony da oıla» deıdi. Azamattyq lırıkanyń qundylyǵy da osynda, ol ózin-ózi dáriptemeıdi, dáripteletin sóz, dáriptelýge laıyq oı aıtady. «Soqtyqpaly soqpaqsyz jerde óstim, myńmen jalǵyz alystym, kiná qoıma». Bul jáı adamnyń sózi emes. Ol – «qany qara bir janmyn jany jara» adamnyń sózi. «Erte oıandym, oılandym, jete almadym, etekbasty kóp kórdim elden biraq». Sol etek bastylar óńmeńdegen shaqta, eldi qaıda bastaıdy, qaı sorǵa bastaıdy? Muny oılanar jurt joq. Kúndelikti qarynnyń tirshiligimen júr. El bolý, halyq bolý maqsaty qaıda? Ult bolyp saqtalyp qala alamyz ba? Ult tamyryna qaraqurt túsken joq pa? Aýrýdyń aldyn alý kerek pe? Ony oılanyp jatqan jurt joq. Qońyz tirshilik. Sodan da «ózi ermeı, erik bermeı, jurt qor etti». Kimdi? Halyqtyń halqym deıtin azamattaryn. Sol oı azamattyq poezıaǵa ıtermelep, azamattyq lırıka týdy. «İshim – tolǵan ý men órt, syrtym dúrdeı» degizdi. Aqyn amalsyz, ishtegi alýan sherdi, óz basy úshin emes, halqy úshin tutasqan, óneboıyn dendegen sherdi aǵyta kelip: «Óleń shirkin – ósekshi, jurtqa jaıar, Syrymdy toqtataıyn aıta bermeı» dep aıaq-qolyn jınaýǵa, osymen túgendelip, túıindeýge keldi. Abaı – qazaqtyń Azamattyq lırıkasynyń atasy retinde ataly sóz aıtar deýimizge tolyq negiz bolar – onyń poezıasy. Biraq, bul pikirdi dáleldeý úshin Abaı poezıasyna arqa súıep otyrǵan joqpyz, biz osy arqyly 60-shy, 70-shi jyldar poezıasyndaǵy Azamattyq lırıkaǵa jol ashý maqsatyn kózdep otyrmyz. Mundaı mysaldardy Mahambet jyrlarynan da, Maǵjan men Shákárim lırıkalarynan da kóptep keltirýge bolar edi. Biraq, basty qazyq – 60-shy, 70-shi jyldar lırıkasy.

«Oı ormany» kitabynyń jaryq kórýi – qazaq poezıasyna fılosofıalyq tolǵanystardy ádebıetke alyp kelýmen birge, azamattyq lırıkany týǵan topyraǵymyzǵa dánin egip, japyraǵyn jaıqalta tústi. Bireýlerge «Oı ormany» ádebıetke Rasýl Ǵamzatov poezıasynyń kelýine oraı órbigendeı kórinýi zańdy. Biraq, «Oı ormanynyń» avtory – Qadyr Myrzalıevtyń jyrlary sol tusta ózindik arnamen, qazaq dalasynda ǵana terbele aǵyp, tuńǵıyq ıirimnen tabylatyn ózen-darıadaı óz aǵysyn bastady. Bul arnaly aǵys – 60-shy jyldary tolqı-týlap, 70-shi jyldary óziniń tarıhı kóshin, tarıhı kerýenin túzep, qazaq dalasyna sapar shekti. Aqyl-oı sezimimen astasqan fılosofıalyq tolǵamdar – shyn mánindegi Azamattyq lırıkanyń dárejesine kóterildi. «Adam bop ońaı týǵanmen, adam bop qalý kóp qıyn» ekenin dáleldedi. Aldyńǵy taraýda aıtyp ótkenimizdeı A.Ershýov degen jas aqynnyń: «Aq bulttar, ala bulttar, kórdiń be, aspanda da alalyq bar» dep jyrlaǵan bir óleńi – 60-shy jyldary jańalyqtaı bolyp sezilse, Q.Myrzalıevtyń oı tolǵamdary sol kezder úshin ózinshe sony qubylys bolyp tanyldy. Óz jolyn óleńnen bastaǵan Á.Kekilbaevtyń «Altyn shýaq» kitabyndaǵy: «júrekte biraq jatyr muń, jatyr sol bir kesir kún. Tyrtyǵynda batyrdyń, ájiminde jesirdiń» tárizdi shýmaqtar da eleń etkizgen edi. Solaı desekte, «Oı ormany» arqyly tutas bir qordaly dúnıeni aldyǵa tartqan aqynnyń alǵash joly, oıǵa qadamy selqos qaldyrǵan joq, qaıta Qadyr jyrlaryna kele-kele etimiz úırengenge deıin, jańalyq bolyp kórindi:

Adam kúlip týmaıdy, týa sala kúlmeıdi,
Úırenedi kúlýdi, biraq kúlip ólmeıdi.
Adam jylap týady, jatady jurt jubatyp,
Jáne jylap óledi, ózgeni de jylatyp.
Jylaıtyny týarda – jamandar bar qınaıtyn,
Jylaıtyny ólerde – jaqsylar bar qımaıtyn.

Osyndaı qarapaıym ǵana aıtylǵan tolǵamdy oılarmen aqyn alǵashqy qadamynan jyr súıer qaýymdy baýrap alǵan, 70-shi jyldary ádebıetke kelgen jas býynǵa áser etkeni sonsha, bári derlik fılosofıalyq oı keshýge kóshti. Jas aqyndar Jarasqan Ábdirashev, Temirhan Medetbekov, Kúlásh Ahmetova, t.b. óleńderiniń aıaq alystarynda – Qadyr poezıasynyń áseri bolmaı qalǵan joq. Biraq, bul qalamgerler óz joldaryn izdeýge talpyndy. Áser etý degen sóz – aqynnyń óz qoltańbasy bolǵanda ǵana, ózindik stıli bolǵanda ǵana júzege asatyn is. «...Aqynnyń basqa aqyndarǵa yqpal etýi – onyń poezıasynyń basqa aqyndar poezıasynda battıyp turatyndyǵynda emes, olardyń óz boıyndaǵy kúshterdi qozdyratyndyǵynda: «Kún nury jerge jaryq túsirgende oǵan óz kúshin bermeı, jerdiń óz boıyńdaǵy kúshti qyzdyratyny sıaqty». Stıl ereksheligi – eń aldymen poezıa, proza, dramatýrgıasyndy ádebıettiń úsh salasynda, nemese, óleń, poema, áńgime, poves, roman, komedıa, drama-syndy jeti janrynyń birinen damyp, óris tabady. Al, janrlardy ishteı jiptese, ádebıet salalary men janrlary – strýktýralyq tarmaqtary ózinshe tamyr tartady. Sodan kelip, poezıa janrynyń túp-tamyrynan, kóp komponenttiń birinen, stıldiń aýqymynda, mazmun men pishinniń, túrdiń birliginen, azamattyq lırıka kelip shyǵady. Bul salada aqyn Qadyr Myrzalıevtyń esimin alǵash atap, shyǵarmashylyǵyn aldymen aldymyzǵa alýdyń sebep-saldary, 60-shy jyldary aqynnyń oıly poezıasy zıaly qaýymdy jalt qaratty. Jıyrma jasynda ózin-ózi atyp óltirgen Bernıaz Kúleev týraly jaza kelip: «Ushqyn» betinde jaryqqa shyqqan jas Bernıaz ádebıetimizdiń sol tabıǵı jolymen shyqty. Biraq ekpin tym kúshti edi. Biraz óleńderi basylǵan soń-aq, oqýshy oǵan jalt berip, qarap qalǵan edi», – dep jazdy. Mundaı sezim Tólegen Aıbergenov poezıasy dúnıege kelgende de, Muqaǵalı Maqataev poezıasy jaryq kórgende de jáne Qadyr Myrzalıevtyń oıly poezıasy ortamyzda sóz ala bastaǵan shaqta da osy sezim kúıdi oqyrman jurt basynan keshe bastady. Jalǵan madaqtaý, jalań dıdaktıkalyq óleńderden jalyǵa bastaǵan, jeke basqa tabynýshylyq, Stalınge oda-syndy dáýirden arylyp, jańalyq kútken jyr súıer qaýymǵa poezıanyń oıshyldyq sıpaty, «jalt berip qarap qalǵandaı» sýretti kózge elestetti. Bul – aqynnyń qazaq poezıasyna qur qol kelmeı, oı ormanyn ala kelgendiginen, azamattyq lırıka júginiń salmaqtylyǵynan dep baǵalaý oryndy.

Qadyr Myrzalıevtyń ózi de, qatarlastary da soǵys zardabyn kórip ósken urpaq bolǵandyqtan da, «bala bola almadyq, ótsek eken áke bop» dep, bıik maqsatty kózdegen urpaq atynan sóılep, ózderi sol obrazǵa, ózderi sol lırıkalyq qaharmanǵa aınaldy. Lırıkalyq qaharmandary arqyly búkil bir kezeńniń shyndyǵyn, búkil bir urpaqtyń taǵdyryn, ómiri men tynys tirshiligin aldymyzǵa jaıdy. Lırıkalyń obraz – syrshyl óleń jyrlardaǵy aqynnyń óz beınesi, nemese, aqyn tolǵanysynan týǵan, názik te qýatty seziminen týǵan, sol arqyly órilip jasalǵan ózgeshe keıipker desek, Azamattyq lırıkada, aqynnyń azamattyq óreligine órilgen ómirdiń qat-qabat shyndyǵynan týǵan ádiletsizdik pen ádildiktiń, izgilik pen zulymdyqtyń kúresine kórkem oımen, názik sezimmen aıtylǵan gýmmanızmniń, adamgershiliktiń trıbýnasy ispettes. Epıkalyq obrazdan aıyrmashylyǵy, epıkalyq obraz naqty bolsa, lırıkalyq obraz shartty. Keıde avtordyń «meni» aqynnyń óz júreginen syr shertse, keıde ózgeniń de júreginen sóıleı alary haq.

Aqyndar 60-jyldary eldik, halyqtyq rýhtaǵy jyrlardy týdyrý arqyly óziniń azamattyq júregin tynytýǵa umtyldy. Ómir shyndyǵyn tereń jyrlaǵan zamanynyń asqaq aqyny, syrshyl lırık Aqan seri Qoramsauly /1843-1913/: «Qasıetti ata-baba zıratynyń ústine egin saldy, jaılap esip» dep qajysa, endi birde, aqyn:

Orys, noǵaı, sart-sýan saýdagerge
Qalaısha malmen, jermen teń bolmadyq.
Seksen bes jyl bolypty bodandyqqa,
Qaıyrsyz patshamyzǵa el bolmadyq.
Qur men qoıan sekildi alýǵa ońaı
Qaı jurtqa jem bolmadyq, –

dep ashyna jyrlasa, mundaı sózdi aıtý, 50-shi, 60-shy jyldary múmkin bolmaı qalǵan. Jıyrmasynshy jyldary «Itıip qara shekpen kelip qonsa, basyńnan qusyń ushyp keter seniń» dep týǵan jeri, týǵan kóli týraly tolǵanǵan aqyn Maǵjan Jumabaev, joǵarydaǵy Aqan seri týraly: «Aqannyń qazaq qaıǵysy týraly óleńderine kelsek, onyń seri Aqan bolýmen birge jaraly eldiń shyn Azamaty bolǵandyǵy sol óleńderinde kórinedi... Aqan óleńderinde eldiń qaıǵysyn kóre bilgen, sol qaıǵynyń sebebin taba bilgen. Ol qaıǵy – qazaqtyń ata turmysynyń az dáýirdiń ishinde kórine kózge qıraǵany, qıraýdyń sebebi – qazaq dalasyna qarashekpenderdiń qujynap kelip ornaǵany» deı kelip, Aqan týraly: «Patsha alys jete almaımyz Peterborǵa», – deıdi. «Aq patsha» segiz sanat qazaq dalasyndaǵy mynaý zombylyqty bilmeı otyr ǵoı, bilse olar aıar deıdi, bala eldiń bala aqyny», – dep jazǵan. 60-shy, 70-shi jyldar poezıasy týraly bulaı topshylaýǵa bolmas edi. Balalyǵy qalǵanymen qazaq halqy eseıip, otyz ekinshi ashtyqty, otyz jetinshi jylǵy qasiretti kórgennen, soǵys taqsiretin tartqannan, tis qaqqan dárejege kóterildi. 60-shy jyldardyń aqyndary da aldy-artyn bilip, ańdap sóıleýge, «keregede qulań bardyń» kebin kıip ósti, damydy. Ǵafý Qaıyrbekovtyń osy bir jyldardy:

Basqa elderdiń handary han sıaqty,
Bizdiń handar nesine jaman bolǵan?

tárizdi ańdatýlardan ári asa almaǵany shyndyq. Tereń oıǵa júgingen aqyn Qadyr Myrzalıev ta:

Taýlarǵa jaltaqtama, jalpaq dalam,
Tósinde basqynshylar qalbaqtaǵan..., –

sekildi óz oılaryn ańdatyp qana qoıǵany bolmasa, astarly oıyn tereńdete almaǵany, tereńdetýge yryq bermegeni ýaqyt shyndyǵy. Solaı desek te, 60-shy, 70-shi jyldardaǵy poezıanyń eńsesi tómen, sezim-kóńili pás deýge kelmeıdi. Bul urpaq, bul býyn, ári oqyǵan, bilimdi, parasatty bolýmen birge, qoǵam yńǵaıyn, zamana tynysyn ózinshe túsinikpen, «úsh áripterdiń» úlkeıtip kórsetetin lýpasy da, keıde baıqaı qoımaıtyn, oılarda astarlap jetkizýge umtylyp baqty. Árbir aqyn jeke tulǵaǵa aınalýǵa, óz boıynan erekshelik izdep, bıikterge umtyldy.

Bıikten qulamaıdy,
Bıikke shyqpaǵandar,

degen uǵymda boldy. Ár aqyn óz shyndyǵyn izdeýmen boldy. Bul izdenis jolda, 60-shy jyldar oljasyz emes. Ár kezeńniń shyndyǵy – óz ústemdigin júrgizedi. Qashanda Azamattyq júrekpen, halyq muńyn, el qýanyshyn jyrlaýǵa umtylǵan aqyn júregi:

Ǵajaıypty aıtar,
Aqyn ne sumdyqty aıtar,
Azat arman,
Qaýsaǵan quldyqty aıtar
Sender ony sókpeńder,
Aqyn – sábı,
Sábı,
áste,
aqıqat shyndyqty aıtar.

«Stıl – shyn talant, uly aqyn jazýshylardyń qalamdaryna tán sıpat. Kez kelgen aqyn-jazýshylardan stıl izdeý – bekershilik. Óıtkeni barlyq óleń qıystyrýshylardy – aqyn, sóz jaza bilýshilerdi – jazýshy desek, qatelesken bolar edik. Daryn joqta – stıl joq. Bul ekeýi sabaqtas» ekendigin eskere otyryp, alpysynshy jyldardaǵy azamattyq lırıka ókilderin baǵalap, tarazylasaq, daryny men stıli sabaqtasqan aqynnyń biri – Qadyr Myrzalıev bolsa, biri – Muqaǵalı Maqataev. Ekeýi eki túrli aqyn. Bir-birine uqsamaıdy. Taǵdyr taýqymeti – soǵys taqsireti men zamany, ýaqyty ǵana uqsastaý, al shyǵarmashylyǵy eki baǵytta. Qadyr: «aqyn – sábı, sábı áste shyndyqty aıtar» dese Muqaǵalı:

Qalqam,
Men Lermontov, Pýshkın de emen,
Esenınmin demedim eshkimge men.
Qazaqtyń qara óleńi qudiretim,
Onda bir sumdyq syr bar estilmegen, –

deıdi.

«Qazaqtyń dál ózindeı qarapaıym» qara óleńniń qasıetinen aınala otyryp, qazaq tiliniń qadir-qasıetin, qudiretin ashady. Óleń arqyly – ómirge azamattyń zildi nazyn aıtady. Bul kezeń de tilimizge qaýiptengen shaq edi. Ulttan, ulttyq tilden birtindep alystap bara jatqanymyzdy aqyn júrek sezindi. Kókiregi qarsy aıyryla jazdap: «Qara óleńi qazaqtyń qaza bolsa, qara kózden nege qan aǵyzbaıyn». Qara óleń obrazyna bútkil týǵan halqymyzdy, ultymyzdyń dástúr-saltyn sıǵyzyp otyr. Imperıalyq ústemdik kózqaras, óz jolynda bárin jalmap-jutyp kele jatqany barsha qaýymǵa málim bola bastady. Biraq aıtýǵa qıyn. «Qazan-mıym bárin de qaınatady, dara qoıyp qazaqtyń qara óleńin» dese de, ishte sher jatqany belgili. Dendegen dertti oqyrman ózi ishteı uǵynady.

Aqynmyn dep qalaı men aıta alamyn,
Halqymnyń ózi aıtqanyn qaıtaladym.
...Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin,
Shekpen jaýyp, ózine qaıtaramyn...

Qarapaıym da, asqar bıiktikke tatyr azamattyq áýen boıdy baýraıdy, kózdi arbaıdy. Sıqyrly kúsh-qýat bar. Sol kúsh men mundalap turmaıdy. Qaıta jasyrynyp, sózder arasynan boıyn tasalaıtyn tárizdi. Ol qýatty sezim, «sumdyq syry» qaısy? «Syldyrlap óńkeı kelisim, tas bulaqtyń sýyndaı» óleńdegi tabıǵılyq, tabıǵatpen týystyq. Túp-túzý taspadaı, taspadan qamshy órgen aqyn sheberligi. Sol sheberlik usta qolynan shyqsa da, asyp-taspaı, «kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin», qonaq kútken qazaqtyń salt-dástúrimen «shekpen jaýyp» attandyrýy. Salıqaly sezim, syrly oı, boıǵa bitken kishipeıildilik – árbir oqyrmanyn terbep ala jóneledi. Syrtqa teppeıdi, ishke tartady. Qadyr óleńinde de qupıa syr bar. Ol oıyn jańa zaman tilimen aıtady. «Sostav», «Makentosh» tárizdi sózder bir qaraǵanda qolapaısyzdaý kórinedi. Biraq, ádemi oıǵa kirigip ketkende, súıeldeı ersiligi birtúrli báseńsip sala beredi:

Jyr sostavyn júıtkitip júrgize almaı,
Shabyttyń da qoltyǵy tur qyza almaı.
Sen týǵyzdyń, uly Abaı, júz aqyndy,
Júz aqyn júr ózińdi týǵyza almaı, –
dep kelip, ýaqyt shyndyǵyna júginedi:
Ýaqyt bolsa zymyrap ótip jatyr,
Shydamym da shetinen ketip jatyr.
Kúpi kıgen kemeńger óziń ǵana
Makentoshty mıǵula jetip jatyr!

Eki kúpi. Biri – «kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńi», ekinshisi – «kúpi kıgen kemeńger óziń ǵana» /Abaıdy aıtyp otyr – A./. Qazaqtyń qara óleńinen – Abaıdy, Abaıdan qazaqtyń qara óleńin ajyratyp qaraýǵa bolmaıdy, áste. Aınalyp kelgende túp negizi bir «kúpi». Biraq, sol kúpi arqyly eki aqyn da, óziniń ómirge azamattyq ólshemin kórsetip, tanytqan. Júz aqynnyń bir Abaıǵa jete almaı júrgeni de ras, Lermontov, Pýshkın de emes, aqynnyń ózi – ózge aqyn ekeni de shyndyq. Óleńge, ónerge jáne ómirge kózqaras pikirinen de, araqatynasynan da aqyndyq kórinedi, aqynnyń azamattyǵy kórinedi. Azamattyq lırıkanyń eńsesi órelenip osyndaıda aıqyndala túsedi.

Azamattyq lırıkanyń Abaıdan soń eńselene kóringen tusy – bizdiń ǵasyrymyzdyń jıyrmasynshy jyldary. Bul tusta – Maǵjan Jumabaev lırıkasy kórkemdigimen, oıly da parasattylyǵymen bıik satyǵa kóterildi. Jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy qazaq poezıasyn asqarly asýlarǵa bastaǵan aqynnyń ulttyq mádenıetimizdiń tarıhynan keń oryn alý mánisi de, Aqynnyń azamattyq lırıkasynyń juldyzy joǵary bolýynda.

Azamat, anaý qazaq qanym deseń,
Ujmaqtyń sýyn apar janym deseń.
Bolmasa ibilis bol da ý alyp bar,
Toqtamaı, tunshyqtyram zaryn deseń, –

Munda aqynnyń ultjandylyǵy ǵana kórinip qana qoımaıdy, sonymen qosa, bul óleń aqynnyń aqyndyq bıigi, azamattyq eńsesi – týǵan halqyn qanshalyqty qasterleı bildi, qanshalyqty azamattyq júregimen súıe bildi, bar azamattyqqa syn da, azamattyqqa ólshem de, osynda jatqanyn ańdatady.

Jalpy azamattyq, aqyn úshin de, árbir adam úshin de, týǵan halqyna, týǵan eline, týǵan jerine, týǵan anasyna qandaı mahabbaty bar, mahabbaty men qosa, ana aldynda paryz-qaryzyn óteı aldy, barlyq mán-mazmun osyǵan kelip tireletindeı. Sol qasıetterin kórip-tanyp: «Maǵjan – syrshyldyǵymen, sýretshildigimen, sózge erkindigimen, tapqyshtyǵymen, kúshti, marjandaı tizilgen, torǵyndaı úlbiregen názik úndi kúıimen, sherli, muńdy zarymen kúshti. Maǵjan sózindeı «tilge jumsaq, júrekke jyly tıetin» úlbiregen názik áýez qazaqtyń burynǵy aqyndarynda bolǵan emes. Ol júrektiń qobyzyn sherte bildi, onyń júregine tátti ý sebedi. Maǵjan ne jazsa da syrly, kórkem jazady», – dep tolǵady Júsipbek Aımaýytov 1923 jyldary. Sol kezde joǵaryda keltirilgen sheberlik komponentteri – Maǵjan aqynnyń bir basynan artylyp tógilip jatsa, 60-shy, 70-shi jyldardaǵy professıonal deńgeıge kóterilgen poezıa, jeke-jeke úlken arna tartty. Maǵjannyń aqyndyǵy týraly Júsipbek Aımaýytov kórsetken bir sheberdiń basyndaǵy minez bir adam boıyndaǵy kóringen qasıet-daryn salalanyp, 60-shy jyldary Tumanbaı Moldaǵalıev – Maǵjannyń syrshyldyǵyn, Jumeken Nájimedenov sýretshildigin, Muqaǵalı Maqataev sózge erkindigin, Qadyr Myrzalıev – tapqyshtyǵyn, Tólegen Aıbergenov – kúshti marjandaı tizilgen, Saǵı Jıenbaev torǵyndaı tizilgen názik úndi kúıin meńgerip, sony úlken arnada, naǵyz ónerge tán professıonaldyq baǵytta damytty deýge ábden negiz bar. Bir-birine uqsamaıtyn, qoltańbasy erekshe aqyndar 60-shy jyldardyń esigin ımene ashyp, talant-darynymen erkin endi.

Buırat qumdar buıyǵyp shóldegenim,
Býra bulttar býsanyp terlegenim, –

dep ádebıet tabaldyryǵyn attaǵan Muqaǵalı Maqataev qazaq halqy úshin ary aıtqanda orystyń Sergeı Esenınindeı, beri aıtqanda – Nıkolaı Rýbsovyndaı poezıaǵa qubylys bolyp engen aqyn edi. Men bul jerde olardyń adamı minezderiniń uqsastyǵyn eske alyp otyrǵanym joq, qaıta sıqyrly poezıa dúnıesindegi sulýlyqty, qarapaıymdylyq pen kúrdelilikti ákelý jolyndaǵy unasymdardy aıtyp otyrmyn. Jalpy lırıkalyq jyrlarda, ne lırıkalyq áýen-sazdarda barynsha qustyń qaýyrsynyndaı jeńil, aqqý qanatyndaı qalyqtap jeńil ushqan saıyn, óleń de qustaı ásem, sulý da sándi, ásem de symbatty kórine bastaıdy.

Aspanyndaı keı sátte kúrsinemin,
Jas talyndaı jaýqazyn búrshik edim.
Keń dúnıe keremet qalpyńmenen,
Júrek bolyp keýdeme kirshi meniń.

Óleńdi bir mýzykalyq áýenmen salystyra qarasaq, sımfonıaǵa tán qýatty únmen bastalyp: «Keń dúnıe tósińdi ash, men kelemin, alynbaǵan aqym bar sende meniń» dep shalqyp-tassa, ekinshi shýmaǵynda, áýen báseńsip: «Aspanyndaı keı sátte kúrsinemin, jas talyndaı jaýqazyn búrshik edim» dep mýzyka baıaý tómendeıdi de, kenet oqystan ǵajaıyp qýatqa enedi de: «Keń dúnıe keremet qalpyńmenen, júrek bolyp keýdeme kirshi meniń» dep qalady. Keýdege keń dúnıeni syıǵyzý óz aldyna, qulash jetpes qıan dúnıeni judyryqtaı júrekke aınaldyryp, keýdesine basqysy keledi. Bul naǵyz dúnıeni súıý degen sóz, úlken júrekti mahabbat ıesi ǵana aıtaalar qasıetti sóz. «M.Maqataev týǵan halqynyń ómir-tarıhyn, fólkloryn, ánin, kúıin dúnıe júzi mádenıetiniń jetistikterimen ushtastyra jyrlady. «Armysyńdar, dostardan» bastap, Danteniń «Qudiretti komedıasyna» deıin ol qanshama ósýden, óristen ótti». Birese bıikke, birese tómendegen poetıkalyq mýzyka áýenindegi sıqyrly kúshtiń syry: aqyn birde dúnıeden bıik turyp sóıleýi, birde tabıǵatpen qatarlas-qurbysyndaı ıyq teńestirip sóıleýi, endi birde sol qudiretti aqyn kádimgideı sábı, bala bola qalady. Adamnyń sezimi qandaı kúrdeli, synaptaı bir ornynda tura almaıtyn bolsa, aqyn kóńili de dál sondaı:

Baıtaq el, balaýsa taý, bozań dalam,
Sekildi bári menen kóz almaǵan.
Keń dúnıe, kende etseń sybaǵamnan,
Shyryldaǵan sábıdeı mazańdy alam.

Aqyn shyryldaǵan sábıdeı bolyp turyp ta, dúnıege qudiret-kúshin jalt etkizip tanytady, ańdatady. Dúnıege sábıdeı qarsylyq kórsetedi. Sábıdeı qarsylyq kórsetý degennen shyǵady, bostandyq týraly sezimin, balaǵa arasha túsý arqyly da aıtyp jetkizetin aqynnyń tabıǵı tásili bar ekenin osy oraıda qaıtalap taǵy bir eske salsaq, artyq bolmas:

Bulqynyp jatyr,
Kelmeıdi-aý qurǵyr shamasy.
Bulqynyp jatyr,
Taýsyldy-aý aıla-sharasy.
Sáýlemniń meniń aıaq pen qolyn matamaı,
Bostandyq bershi, bostandyq bershi, mamasy.

Kúlli álemge, barsha halqyma, týǵan elime bostandyq bershi degennen góri, sábıge, bóbekke, bolashaqqa, erteńimizge bostandyq bershi deýi qandaı jarasmdy.

Tumshalap qoıdyń nesine sonsha qaýsyryp,
Shandýdan bólek qalǵan ba sharań taýsylyp?
Aıaq pen qolyn matamaı bos qoı, mamasy,
Kishkentaı adam kórsetip jatyr qarsylyq.

Jaqsy da, janǵa jaıly kórkem sýret: «Kishkentaı adam kórsetip jatyr qarsylyq!» Aıaq pen qoly rýhanı matalǵan zamanda, tumshalap, qaýsyryp qoıǵan qoǵamda, eriksiz júregińde ekinshi bir kúı oınaıdy. Sábı tirshiligi tabıǵı dúnıemen óziń ómir súrip otyrǵan zamannyń bostandyq aldyndaǵy dármensizdigi oıǵa oralady. Jadyńda basqa bir bostandyqtar jańǵyrady.

Qarashy mynaý abyrjyp jatqan pishinge
Yza men ashý qaınaıdy kelip ishińde.
Jetpeı me sol da qoıdyń ǵoı meni arqandap,
Mamasy, bosat, qyzyma qursaý túsirme!

Taǵy da astarly oılar jańǵyryǵy estiledi. Aqyn ony oılamaýy da múmkin. Júregi tebirengen tusta sol biz aıtqan maqsatty kózdemeý de yqtımal. Bizge, oqyrmanǵa, qyzyǵy, sol bir qursaýly zamanda, arqandaýly, tizgindeýli qoǵamda, sol sózdiń ekinshi bir qyrynan bolsa da aıtylýy qyzyq: «Bostandyq bershi botama?!»

Mamasy, bosat, erkimen óssin tal shybyq!
Aýa men kúnge, Aı menen nurǵa malshynyp.
Bulqynyp jatyr, umtylyp jatyr, qarashy
Kishkentaı júrek kórsetip jatyr qarsylyq.

Bala júregi arqyly aqyn dúnıege óz qarsylyǵyn da baıan etip, tumshalap, qaýsyrýdan, aıaq-qoldy mataýdan, rýhanı shandýdan, arqandalýdan – aqyn júreginde de yza men ashý qaınaýy zańdy. Óleńniń júrekke jyly tıýi – balaǵa, nárestege tán tabıǵatpen jyrlansa da, úlkender júregindegi ashshy shyndyqtyń betin birshama tyrnap ketetindiginde. Óleń sonysymen de qundy. Bul – túp tamyrymen Maǵjannyń: «is – sanaýly, sóz ańdýly, erik joq, óz qolymen unamdy ton pishtirmes» tárizdi oılarymen úndesedi. Bul – Ahmet Baıtursynovtyń «Jurtyna» aıtqan «Bilmeısiń jóniń menen terisińdi, el bolyp is etpeısiń kelisimdi» tárizdi oılaryn jadynda jańǵyrtyp:

Kelgende ózdi-ózińe myqty-aqsyńdar,
Qaıteıin ózge dese kóngishińdi.
Syqyldy synyń butaq tómendeseń
Kim julmas ońaıdaǵy jemisińdi?! –

derlik «kóngishtik» eske oralady, bala da bolsa bulqynyp jatqan, qarsylyq kórsetip jatqan kishkentaı júrek kózge elesteıdi. Ol – bizdiń bolashaǵymyz. «Bostandyq bershi botama?!» deýi de sondyqtan. Batyldan batyl, oıyńdy ashyq aıtý – 60-shy jyldar poezıasyna tán emes, bul kezde de aldy-artyn ańdap, jan-jaǵyńa qarap aıtý – jeke adamǵa tabyný áserinen qalǵan kúdik, úreı, qorqa-soqtaý tárizdi qalyptasqan minez-qulyqtardyń zańdy jalǵasy. «Synyq butaqtaı» tómendeý saldary joq emes edi.

Kez kelgenge toqtaı qap,
Qulaq túrseń pikir kóp:
El júrgen jol kók taıǵaq,
Elsiz jerde shuqyr kóp, –

dep saqtandyrady. Bylaı barsań shaldyǵyp atyń óledi, bylaı barsań shanań synady, qaıda barsań qorqyttyń kórindeı «shuqyr kóp» sondaǵy aqynnyń túıini:

Kez kelgennen toryqsań,
Kúniń qursyn! Jat ólip!
Qatelikten qoryqsań –
Sonyń ózi qatelik!

Sol úreı-qorqynyshtan qanshama týǵan halqymyzdyń, Alash azamattary qurban boldy.

Otyz jetiniń alasapyranynda ádeıi jasalǵan qýǵynnan qanshama qan tógildi, qanshama ǵumyr úzildi, qanshama jastyq qyrshynynan qıyldy. Osyndaıdy oıǵa alǵanda Qadyr aqyn tartynshaq, qaýiptengish aǵa urpaqty eske ala otyryp:

Kúsh-jigerin jastardyń berer me edi qarttarǵa,
Keıbir qarttar sıaqty tartynshaq bir artqy arba.
Aqyl-oıyn qarttardyń berer me edi jastarǵa,
Sý sıaqty kerek ol jalyn toly bastarǵa! –

deıdi. «Tartynshaq bir artqa arbalardyń» kesirinen de bolǵan kesepattar tarıh betinde ulanǵaıyr.

Bolmasa da kók ózenim túrlegen,
Kóp ózenmen birge aǵamyn, birge men...
Sondyqtan da jıi janam, sonan men,
Jyǵylamyn keıbir asaý teńeýden.
Osynaý bir olpy-solpy óleńmen,
Ózimdi-ózim túsindirip kelem men, –

degen aqyn Jumeken Nájimedenov te óziniń ýaqytqa, qoǵamǵa ishteı qarsylyq kórsetken, astarly óleńderin jazdy. Ásirese, 60-shy jyldary emes, 70-shi jyldary qordaly oılardy alǵa tartyp, aqyndyq, azamattyq tulǵasyn tanytty. Ózi aıtqandaı «olpy-solpylyqtan» góri, qońyr úndi, prozaǵa beıim jyrlarynyń sony boıaýlarymen ózine nazar aýdartqyzǵan aqyn:

Rahat, myna jer ústinde
Senim kóp Qol menen Keýdege.
Keýdem bar! Qudiret kúsh kimde
Shynymen mende me?!
O, onda sene ber! Bil taǵy
Qymbattyń bárine baǵamyn.
Al, biraq sógilse Dúnıe ultany
Ózimdi shege ǵyp qaǵamyn!

Sony teńeý, tapqyr detalimen óziniń azamattyq pozısıasyn aıqyndaǵan aqyn lırıkalyq psıhologızmge tereńdep barady. Oı men syryn tuńǵıyqtan tartqan aqyn «al, sógilse Dúnıe ultany, ózimdi shege ǵyp qaǵamyn» degendegi, dúnıeni ultanyna – shegeni shendestirip ákelýi poezıada ózindik oljasy edi. Aqyn izdenisiniń nátıjesi. İzdenis bolǵanda óleńdi myń qubyltyp, qyryq túrlentpek nıettegi izdenisti kóremiz. Bul joldy sátti bastaǵan Jumeken 70-shi jyldary jáne 80-shi jyldardyń basynda úlken de óreli bıikke qol jetkizdi. Ondaı bıikke qol jetkizýge alǵashqy jınaqtaryndaǵy:

Basynda bar bilem oı anyq,
Ár mınýt álinshe qatady ún...
Tań ata bala bop oıanyp,
Kún bata shal bolyp jatamyn, –

degen qasıetimen qadam basty. Osy bir aqynǵa tán qasıet, aqynǵa tán minez basym bolǵanmen Jumeken de óz qatarlastary sıaqty, ashylyp, kókeıdegisin tolyq aıta aldy deýge bolmaıdy. Qashanda kúrmelgen tildiń ushynda, táýelsizdik, bostandyq, erkindik jaıly tolǵanýlar kóbine-kóp, lyqsyp tolqyǵan, jartasty uryp qaıtqan tolqyndardaı keri sheginýmen boldy. Sondyqtanda Jumeken:

Qaıda ákele jatyrsyń, óleń, meni?
Basy aınalmas kisiniń tómendegi.
Tómeninde qaldyrshy, óleń meni,
Bir qaryzym báribir tólenbedi.
Aqyn boldy dese de jasynda áıgi,
Qaq jartasy jyrymnyń basylmaıdy.
Bir sózim bar – báribir aıtylmaıdy.
Bir esigim báribir ashylmaıdy, –

dep ómirden ókpe-nazben ótken aqyn, kóp oılardy aıtýǵa zamany, qoǵamy kelise bermeıtinin, ashshy shyndyqty aıtýdyń aýyly áli de alys ekenin ańdatady.

Ádebıet teoretıkterine súıensek, taqyryptyq prınsıpke negizdelgen lırıkanyń túrleri: fılosofıalyq, patrıottyq, saıası nemese azamattyq lırıka, mahabbat jáne peızajdyq lırıkamen56 shekteledi. Osyndaǵy saıası nemese azamattyq lırıka dep, ekeýiniń arajigin ajyratpaý, komýnıstik ıdeıany, ne komýnıstik ıdeologıany nasıhattaý, ony jyrlaý bir jaǵynan saıası, bir jaǵynan azamattyq lırıka bolyp sanaldy. Iaǵnı, saıası lırıkanyń da azamattyq lırıkanyń da túp negizi – kompartıany jáne onyń kósemderin jyrlaý dep uǵynyldy. Shyn mánisinde, saıasıdan góri, azamattyq lırıka patrıottyq lırıkamen úndes edi. Ekeýi birin-biri tolyqtyrý arqyly, eline, ultyna, halqyna degen shynaıy patrıottyq sezimi arqyly aqynnyń azamattyǵy kórinedi, azamattyq tulǵasy aıqyndalady. Sondyqtan biz, taldaý barysynda azamattyq, saıası jáne patrıottyq lırıkany bir arnaǵa toǵystyra otyryp, jeke dara bólmeı qaraýdy jón kórdik. 60-shy jáne 70-shi jyldar lırıkasyn zerttegende, osy úsh salany bir arnaǵa toǵystyrý arqyly, qazaq lırıkasynyń qol jetken tabystaryna, dástúrli jańǵyrtqan jańalyqtaryna kýá bola alamyz.

Lırızm, oıshyldyq, psıhologızm – úsheýin bir baǵytta ushtastyra jyrlaǵan aqynnyń biri – Jumeken Nájimedenov desek, ekinshisi – Tólegen Aıbergenov. Tólegen lırıkalyq óleńderinde, lırıkalyq sıkldarynda, lırıkalyq kitabynda patrıottyq sezimi qyrandaı qıaǵa tartyp, azamattyq tulǵasy shyǵarmalarymen bıiktep sala bergen aqyn. Ádebı shyǵarmanyń basty quraly da, onyń kórkemdiginiń, ástetıkalyq baǵasynyń negizgi ólshemi – til desek, sol tildiń kóriktenýine kóp úles qosqan, aıshyqty da, beıneli bolýyna tvorchestvolyq eńbek sińirgen asa daryndy aqyn J.Aımaýytov Abaıdan keıingi qazaq poezıasyna asa kúrdeli jańalyq ákelgen aqyn dep Maǵjan Jumabaevty baǵalady. 60-shy,70-shi jyldarda Tólegen Aıbergenov, Bernıaz Kúleevteı az ǵumyrynda «Qumdaǵy munaralar» atty kitabymen ózine laıyq poezıanyń sulý da, mármár saraıyn soǵyp úlgirdi.

Qazir meniń essiz shólim bastaldy
Esh qaınardan qanbaǵan... –

dep Tólegen aqyndyq jolyndaǵy alapat sezimdi nóserdeı tókpelep, ǵajaıyp qubylysqa endi.

Eı, adamdar, aınalaıyn jyr keni,
Meniń osy qaınarymnan qanyp ish, –
Ákem ólgen kezinde de bul meni
Órtemegen saǵynysh!

Poezıaǵa otty júregi órtene kelgen aqyn bar bolǵany ómir súrgen otyz jasynda /1937-1967/ «Arman sapary» /1963/, «Ómirge saıahat» /1965/, «Qumdaǵy munaralar» atty kitapta kózi tirisinde, qaıtys bolǵannan keıin «Men saǵan ǵashyq edim» /1970/, «Amanat» /1975/ atty óleń kitaptary jaryq kórdi. Sońǵy «Amanat» kitaby jaryq kórer tusta «Jazýshy» baspasy maǵan jabyq resenzıaǵa bergen edi. Sondaǵy bir tańqalarlyq jáı Tólegenniń alǵashqy óleńderin, ıaǵnı talapker dárejesindegi óleńderin baspaǵa qosa usynǵan eken. Ol kezdegi óleńderi sondaı shynjaý, shalajansar kúıde jazylǵan, oǵan qarap otyryp, bul Tólegenniń óleńi deýge, ne Tólegen jazdy-aý deýge sener-senbesińdi bilmeısiń. Sondaı qalt-qult etken óleń dárejesinen ǵaryshqa samǵap kóterilgen Tólegen poezıasy tańqalarlyq qubylys. Sol resenzıada bul óleńderin berý, bermeý jaıynda eki túrli pikirdi alǵa tarttym: Birinshiden, Tólegenniń alǵashqy týyndylary tolyq jınaǵyna ense, bul ǵylym úshin kerek, asa zerek, asa sırek, talanttyń tańqalarlyq ósý jolyn zertteý úshin qajet. Bul biraq aqynnyń oqyrman aldyndaǵy bedelin tómendetpese, bıiktetpeıdi degenim. Ekinshi bir pikir, bul alǵashqy týyndylary alynyp tastalsa, oqyrman uǵymynda týa sala ǵajaıyp poezıa dúnıesin ákelgen aqyn uǵymy qalyptasqan, bedeli artady. Biraq, onyń ósý jolyn zertteýdegi ádebıettaný ǵylymyna negiz bolmaı qalady, dep jazǵanmyn. Bul eki pikirdi salmaqtaı kele, baspa redaksıasy aqynnyń alǵashqy jyrlaryn engizbepti. Bul da bir asa daryndy aqynnyń ósý jolyndaǵy qupıa syry edi. Ol jumbaq kúıinde qaldy.

Poetıkalyq shyndyqtyń basty krıterııi – organıkalyq tutastyq. Sol tutastyqty tereń zertteý arqyly talant-darynnyń qupıa-syryn asha alamyz.

Óleń – tutas organızm, adamnyń is-qylyǵynyń aınasy. Ol shyn mánindegi óleń bolsa ózi týdyrǵan avtordan da jáne avtor ómir súrgen urpaqtan da uzaq ǵumyr keshedi. Óıtkeni, ádebıet máńgiliktiń isi, onsyz óleń óleń emes, onsyz ádebıet ádebıet emes. Aqyn júregi – aqyn ómir súrgen urpaqtar júreginiń adamnan adamǵa, ýaqyttan ýaqytqa jalǵastyratyn jandy proses. Aqyl men júrek, oı men sezimnen týǵan óleń ǵana aqynnyń jan-júregin, jandúnıesin keler urpaqqa jetkizip, máńgiliktiń kerýeninde óz kóshin bastaıdy. Sózden basqa adam júregin, adam janyn saqtap qalar qural joq. Aqyrǵy sapary – ajalǵa kelip tireletin adamnyń qınalǵanda tapqan quraly, adam adam bolǵanda tapqan altyn qazynasy, altyn qazyǵy – sóz. Sózdiń qudiretin jetkizýdiń bir joly – óleń, sol óleńdi az ǵana ǵumyryna serik etken aqyn Tólegen Aıbergenovtyń júregi soǵýyn toqtatsa da, óleńdegi saparyn toqtatý múmkin emes.

Eı, adamdar, aınalaıyn týǵandar,
Jalǵyz mınýt tyńdańdar!
Men senderge kóp boldy syr shertpedim,
Qazir túgel kókiregim órt meniń!

dep júreginiń lapyldaǵan otymen, óz derti, óz júregin kúıdirip bara jatqan saǵynyshymen qazaq poezıasynyń shańyraǵyn jylytty. Adamnyń zańǵar ulylyǵyn saǵynyshymen eseptep, saǵynyshymen ólshegen aqyn, sol saǵynyshtyń kirpikterine súıenip ótken. «Sóıleıdi seniń tilińde barlyq qus bitken» dep saǵynysh aldynda bas ıedi. Azamattyǵyn saǵynyshymen asqaqtady. Saǵynysh sezimin, qudiretin elestetý úshin, myna bir shýmaqqa zer salsaq ta jetkilikti:

Sen meniń ózimdi kórseń,
Turysym osy meniń.
Al mendegi ǵalamat sezimdi kórseń
Shoshyr ediń!..
Sen onda oılanar eń,
Men bolyp seziner eń.
Men bolyp oıanar eń,
Men bolyp kóz iler eń,
Jetkize almas el muny
Adamnyń sózimenen.

Adamnyń sózimenen jetkize almaǵan jerden, qupıa sezim qudireti bastalmaq. Osyndaı sezimmen óleń kerýenine engen aqynnyń azamattyq júregi – azamattyq lırıkasymen kóriktenip, kúrdelene tústi. Tólegen aqynnyń óleńindegi buryn eshkimniń de qarymy jete qoımaǵan tyń beınelilik, kórkem aralymdar, ózindik maqamdar ómiriniń aqyrynda jazǵan týyndylarynyń árbir shýmaǵynda kezdesedi desek artyq aıtqandyq bola qoımas.

Japyraqtardan til bitip bala qustarǵa /13/
Kóktem keldi taǵy da Qazaqstanǵa. /12/
Medeýdiń mynaý úkili basy burqyrap /13/
Saparyn tartty sabylyp sazy alystarǵa /14/
Suńqar shyńdardan sýyryp semser aqperen /13/
Burma quzardan buzylyp kóshti qaq tereń /13/
Bala qaıyńdaı solqyldap bulaq saılardan /13/
Keýdemnen meniń sybyzǵy tartyp aqty óleń /14/.

dep bastalatyn «Qazaqstan kóktemderi» degen óleńindegideı sazdy da, áýendi jyrlarynyń býyndary ártúrli bolyp kelse de, til kibirtiktemeıdi, qaıta arnaly aǵysqa tartqan ózendeı súıispenshiligińdi oıatyp otyrady. Boıaýlar da jutań emes, qalyń sózder de tosyn: «Japyraqtardan til bitip, bala qustarǵa» deıdi. Teńeýleri de ornyqty ári symbatty. «Medeýdiń mynaý úkili basy burqyrap» deıdi. Kútpegen kóz aldyńa sýretter keledi. «Suńqar shyńdardan sýyryp semser aqperen» deıdi. Bulaq aǵysynyń da sıpaty tamasha, oǵan shybyq qaıyńnyń maıysqaq, ıilmeliligin oıǵa oraltyp: «Bala qaıyńdaı solqyldap bulaq saılardan» deıdi. Eki shýmaqtyń ózinen neshe alýan teńeýler tóbe kórsetedi. Bári jarasymdy. Kóńilge qona ketedi.

L.N.Tolstoı birde ózine ózi: Sizder bilesizder me, kim meniń súıikti aqynym?» dep saýal qoıyp, oǵan ózi: «Túchev» dep jaýap berdi. Keıin: «Onsyz ómir súrý múmkin emes» degen tujyrymyn aıtady. Túchevti túsiný degen poezıany túsiný, Túchevti súıý – lırıkany súıý degen sóz. Osyndaı lırıkanyń týa bitken perzenti, aqyny – Tólegen Aıbergenovtyń júregi, ómirdi súıýdegi qúdiretti sezimi uly aqyndardan kem soqpaıdy. Túchevti «jer betinde ómir súrgen asa uly aqyndardyń biri» dese, biz Tólegen Aıbergenovti qazaq topyraǵyndaǵy qaıtalanbas, ǵajaıyp lırık aqynymyz dep aıta alamyz, «Túchevti tabıǵat jyrshysy» dep búkil álem tanydy, ony orys halqy Baratınskıımen birge fılosofıalyq lırıkanyń da úlken ókili retinde moıyndady. Asylynda, tabıǵat pen fılosofıanyń bir-birine qatysy mol. Tabıǵattyń túp-tamyrynda – fılosofıa jatyr da, fılosofıanyń túp-tamyry – tabıǵatqa kelip tireledi. Túchevteı taza tabıǵat jyrshysy bolmaǵanymen bútkil beıneleý quraldaryn tabıǵattan ǵana alǵan, tabıǵat pen etene týysqan daryn – Tólegen Aıbergenov tvorchestvosyn sóz etkende, onyń osy qyryna arnaıy toqtaýdy jón kórdik. «Atameken» óleńinde:

Kól-darıa kókiregimnen bir tunba ashyp,
Men turmyn ata-baba jurtyn basyp.
Jaýtańdap qazir meniń janarymda,
Tup-tutas jıyrma jeti jyl tur ǵashyq.

deıdi. Bul jerde aqyn óziniń jıyrma jeti ǵumyryna deıin qaraqalpaq jerinde ósip, bar bolǵany úsh jyl ǵumyry týǵan qazaq jurtynda ótti. Sol úsh jylda aqyn aǵyl-tegil jyrlady, qudiretti sezimge shomyldy, onyń bári týǵan jer tabıǵatynyń qadyr-qasıetiniń kúshi edi.

Túp-túgel tórt qubylańdy tústik etip,
Týǵan jer, men sen salǵan qus túletip.
Dúnıe-aı, qandaı jaqsy ed tabanyńa
Turǵany óz topyraǵyńnan ystyq ótip, –
O, meniń máńgi basar nyq turaǵym,
Qalaısha mahabbatymdy uqtyramyn?
Men seniń aq tósińe shańqaı túste
Kóleńkem túspesin dep tik turamyn, –

Mundaǵy atamekenge degen sezimin «Men seniń túletip ushyrǵan qusyńmyn», – deı kelip, «Dúnıe-aı qandaı jaqsy ed tabanyńa, turǵany óz topyraǵyńnan ystyq ótip» – syndy sezimdi bastan keshý, jaýtańdap jıyrma jeti jyl týǵan jerine tabanym tıse dep ǵashyq bolǵan adamnyń, saǵynǵan jannyń júreginen ǵana týady. Kúnde týǵan jerge tabany tıip júrgen adamnan góri, tereń uǵynady. Tipti, aqyn týǵan jerin súıetindigi, qasterleıtindigi sonshalyqty óziniń kóleńkesin de sol jerge túsirgisi kelmeıdi. Sondyqtanda: «Men seniń aq tósińe shańqaı túste, kóleńkem túspesin dep tik turamyn», – deıdi. Aıbergenovtyń «Atameken» óleńinen tabıǵat, peızajdyq lırıkany bastaýymyzdyń sebebi, aqyn sol týǵan jer tabıǵatynyń sýretin, boıaýlaryn saıası lırıkaǵa da, fılosofıalyq lırıkaǵa da, mahabbat lırıkasyna da tamasha qoldana biledi. Onyń beıneleý quralynyń qýatty qarýy – tabıǵat tylsymdary.

«Múnaralar» degen óleńinde:
Kózim meniń!
Jatyrsyń jyraqty ashyp,
Qyzyl gúldi barady qyrap qashyp.
Jıyrmasynshy ǵasyr júr Mańǵystaýda,
Munaralar basyna shyraq tasyp, –

deı kelip, «tabanymnyń astynda qara darıa, tas tóbemde taıgasy munaranyń», – dep ádemi sýretti tabıǵatpen tabystyrady da:

Ómir, ómir oılaısyń, tolǵanasyń,
Jastyq shaǵyń ańsaıdy qarbalasyn.
Muńaıady jıyrma bes – qyzyq dáýren,
Kókke osylaı shanshylyp qalmaǵasyn, –

dep, Mańǵystaýdan – múnaralarǵa, múnaralardan – tabıǵatqa, tabıǵattan – ómirge oıysyp, adamnyń qyzyq dáýreni, ǵumyry – jıyrma bestiń arman-muńyna ákep tireıdi. Bir-birimen úılesip, unasym tabady.

Tólegen úshin tabıǵat – adamdaı qozǵalystaǵy jandy dúnıe. Tabıǵat tek qana shabyttyń ǵana kózi emes, tabıǵatta da júrek bar, tabıǵatta da bostandyq, erkindik bar, tabıǵatta da mahabbat jáne onyń tili bardaı sezinedi, sodan óleńniń jan dúnıesi ashylyp, adamnyń kúrdeli ómirine erkin enedi. Sezimin terbeıdi. Tabıǵatty adammen, adamdy tabıǵatpen týystyryp, ádemi teńeýler týǵyzady. «Mańǵystaý sazdaryndaǵy» kompozıtor Shámshi Qaldaıaqovqa arnaǵan «Syrlasý» óleńinde, tabıǵatty Shámshige teńemeıdi, kerisinshe Shámshige tabıǵatty teńeý arqyly kórkem sheshim tapqan.

Kórseń ǵoı shirkin, bárin de kózben kórseń ǵoı,
Jatyr-aý meniń jazıra dalam ólshenbeı.
Osynsha sózben yntyzar qylǵan aımaqqa,
Bir ásem darıa kerek-aq eken dál sendeı.

Budan soń aqyn «qýaty kerek mendegi asqaq arynnyń» deı kelip, «qara orman kerek, qap-qara orman, túp orman, kózindeı meniń jarymnyń» dep tabıǵat teńeýin birde Shámshiden, birde ózinen, birde jarynyń janarynan izdeıdi. Bul da erekshe sony teńeýler. Endi birde fontan bop atqylaǵan qara darıa munaıdyń sýretin «burymy-syndy sizdiń úıdegi jeńgemniń» dep buryp áketedi. Teńeýler terbelip bir ornynda turmaıdy. Únemi jandy qozǵalysqa engen. Endi birde Atyraý jaǵasyndaǵy qalanyń sýretin salady!

Aq erke osy qalaǵa
Aıyrmaı kózin kók tigip,
Turady eken kókiregin túgel órt qylyp.
Qus joly munda ańdamaı kelip shashylyp qalǵan sıaqty
Munaralardyń zańǵar basyna soqtyǵyp...

Mundaıda teńeýlerdi tamasha, ádemi dep tamsaný azdyq etedi. Onyń ishinde aqynmen birge jańa bir álemdi kórgendeı sezinesiń. Aqyn júregi – oqyrman júregine aınalyp, aqynnyń kóregen kózi – oqyrman kózine aınalyp, aqyn men oqyrman birtutas tulǵaǵa aınalady. Árbir adam ózi jazǵandaı sezinedi, dúnıeniń tylsym qubylysyn kózge elesteterlik teńeýlerdi ózi tapqandaı qýanady. Sezintip, ári qýantyp otyrǵan sezimniń ishki astarynda – aqynnyń sheberligi men mundalamasa da, eńsesin kórsetip qana qoıady.

Tań azanmen qyrýar ottar zymyrap aǵyp tóske erip,
Qoınyna myń san samalasymen jatady qaıta keshke enip.
Qol sozym aspan shatyrlap keıin sheginip ketken sıaqty,
Myna qalanyń bıiktiginen seskenip.

Aspandy keıin shegindirgen progrestiń, qanatyn keń jaıǵan qalanyń kókke umtyla bıikteýin sýretteýmen birge, aqyn qalanyń aýmaǵynyń keńeıip ósip kele jatqandyǵyn da jáı sózben emes, obrazben órnekteıdi. Qala aýmaǵy keńip bara jatyr demeıdi, «Aq úıler qyrǵa barady jóńkip, aldynan tilep aq sapar» deıdi. Kóz almaı qarar, sulý sýret. Sheber sýretkerdiń qylqalamynan týǵan týyndy.

Adam ótedi, tabıǵat qalady. Tabıǵat máńgiliktiń ıesi. Adam az ǵana ǵumyrdy serik etken jolaýshy. Jolaýshy ámanda óz jolynan birdeńe alyp, birdeńe berýge jaralǵan. Adamnyń ǵumyrynyń mándiligi – mahabbatynda. Elge, jerge degen mahabbat, týyp-ósken halqyna degen mahabbat jáne shyn mánindegi ǵashyqtyq sezim oıatatyn mahabbat. Tólegen poezıasy – sol shynaıy mahabbatymen sóılegen poezıa. Mahabbat lırıkasynda – Maǵjannan keıingi shoqtyǵy bıik kóringen aqyn da Tólegen Aıbergenov. Bul janrda – Tumanbaı Moldaǵalıev te óz darynyn tanytty. Qadyr Myrzalıev pen Jumeken Nájimedenov mahabbat lırıkasymen, fılosofıalyq lırıkany bir-birimen úndestire jyrlady. Muqaǵalı Maqataev az qalam tartsa da ádemi-ádemi óleńder jazdy. Muhtar Shahanov mahabbat lırıkasyn áleýmettik ortamen birge qatystyra jyrlap tereńdetip áketti.

Poezıa – sóz óneri ekenin ádebıettaný ǵylymy dáleldegen. Biraq, bul dáleldeýdi kútpeıtin aqıqat. Áleýmettik qoǵam men poezıa tyǵyz baılanysta. Áleýmettik ortanyń, qoǵamnyń, jalpy ómir prosesi – poezıanyń ólshemine aınaldy. Aqyn óz ortasyn kórip ósý arqyly, óz ortasyn baǵalaý arqyly oı túıedi. Poezıa tili – mazmunmen úndesip birge ómir súredi. Mazmun bolsa, ómir men qoǵamǵa kelip tireledi. Ómir men qoǵam aqyn sezimine áser berse, kerisinshe, aqyn da ómir men qoǵamǵa yqpalyn jasaıdy. Yqpal jasaý degendi jalań úgit-nasıhat dep qaramaýymyz kerek, onyń túp-tamyrynda beınelilik jatyr. Til, oı, sezim sóz sıqyrynan beınelilik týady. Beıneli sóz qashanda áserli, qýatty. Poezıa qudireti de – beınelilikte. Sol beınelilik arqyly keleshekte shyǵarmashylyq kórkem óner qyzmeti jer betindegi halyqtyń bárine tán ortaq qazynaǵa aınalady.

Ǵylymı boljamdarǵa qaraǵanda, XXI ǵasyrdyń maqsaty – Gomo Sappenstiń eń joǵary damý satysyna jetý. Sol arqyly tabıǵatpen jarasymdy ómir súrýdi, táńir bergen ǵumyrdy, ómir syılyǵyn qurmetteýdi, ár adam ózin jáne álem syrlaryn tanyp bilýdi, ómirdiń ǵajaıyp shyǵarmasy – poezıa arqyly aqyl-oı parasatyn ósirý, ósý nátıjesinde dúnıejúzilik damý perspektıvalaryn retteıtin jandy proses bolýǵa kerek. Sol ómirlik proseste, qozǵalystyń álemdik júıesindegi sóz óneri – poezıa qudiretin tanyp-bilý, baǵalaý, qasterleý ómirdiń ózin qasterleý degen sóz. Poezıany taný – adam ózin-ózi tanýdyń ǵylymy. Sondyqtan da bul tuńǵıyq tereń, daladaı sheksiz keń, taýlardyń zańǵar shyńyndaı ásem de asqaq. Álemdik adamzat balasyna ortaq nárse, qarapaıym da asa kúrdeli qubylys, adam ómiri qanshalyqty jumbaq bolsa, sondaı sheshýin taptyrmas tańqalarlyq dúnıe – mahabbat. Bul álemdik aqyndardyń máńgilik jyry. Jyr arqaýyna – sarqylmas qazyna. Sol qazynaǵa qazaq aqyndary óz jıhazdarymen, óz aldyna tikken otaý-shańyraqtarymen ádebıetke keldi. Onyń túp negizinde, mahabbat lırıkasynyń qunarly topyraǵy óz máýesin bergen.

«Aral jyrlary» sıklynda aqyn Tólegen Aıbergenov jigittiń baqytyna jaralǵan sulýdy sýretteı kelip: «qarlyǵashy úmittiń, Aq sazany Araldyń» aq erke sulýǵa:

Qıaldaǵan Novoıdyń,
Joq jary ma dep edim.
Qaıta týǵan Abaıdyń
Toǵjanyma dep edim, –

dep kóktemniń qyzǵaldaǵyna, kólbeńdegen kók kóldiń qusyndaı arýǵa telmire qaraıdy. Sulýlyqqa bas ıgen aqyn saparynda jolyqqan arman arýǵa qazyqtaı aınalyp qalmaıdy. Biraq qımaı-qımaı qoshtasqan kóńil:

Arta bersin mereıiń,
Jaıqala ber orman bop.
Nesin aıta bereıin
Kókirekte arman kóp... –

dep, jas júrektiń kúrsinisine, shýaqty muńyna aınaldyrady. Bul – aqynnyń alǵashqy mahabbat jyrlary edi, óleń de tuńǵysh jınaǵy «Arman saparynan». «Aryndap jatqan teńizin, aqtaryp quıyp shólderge» kele jatqan aqynnyń janaryna dúnıe mahabbat bop elestep, kún batsa da, ol da arý, bıkesh bop janaryna úıiriledi, «Kún – bıkesh kókjıekten qulap ketken» bolyp kórinedi. «Keıbir jota dem alyp tur gúlderden, Soǵan ǵana qadalypty kún – Mergen». Mahabbat sózi. «Ómir – degen kók muhıttyń tolqynynan» lırıkalyq keıipker óz ǵashyǵyn izdeıdi. Biz de birge saparǵa shyǵamyz... «Óz júregin órteıtuǵyn óz demi» bul – mahabbat. Mahabbat máńgi, ómirdeı sheksiz. Sondyqtanda:

Ómir degen – máńgi gúldep jatatyn,
Qushtarlyqtyń tolǵaǵy men kóktemi.
Eshkim oǵan qoıa almaıdy núkteni,
Ómir degen sóılem emes óıtkeni.

Mahabbat jolynda «Aý qapqan asaý súgándeı, bulqyndy asaý júrekter» desek te, «kózime syıǵan dúnıe, sózime syımaı tur meniń» dep qynjylady. Sonda da aqyn «Men de ózimshe jaratylys sıaqtymyn bólek bir, kózim juldyz, al mańdaıym taý shyńyndaı erek tur» dep, júregin – kún, oıyn – tasyǵan ózenge balaıdy. «Qaǵylez qara bala bolǵanymmen, júregim kádimgideı aqyn meniń» dep «Qaraqalpaq qyzyna» naz tastaıdy:

Qalaısha arman saǵan eltimesin,
Daýysyn qazdy aspannyń keltiresiń.
Qaıtpasam bolmaıdy endi Almatyma,
Sen meni órteı-órtóı óltirersiń.

«Jar burymy» degen óleńinde aqynnyń sýretinen jar burymynyń neshe alýan qubylystaryn kózge elestetemiz. Keıde bir býyn óriletin burym, keıde qosaqtalyp, keıde qyryq órim bop taraıtyn burym boıaýyn aqyn qyl qalam sheberindeı ádemi keltiredi.

Keıde uqsap jalǵyz erkeme,
Kórinesiń keı shaqta san qyz bolyp.
Jaýryn deıtin ólkede,
Jatasyń keıde jalǵyz qonyp.
Ekeý de bop aǵasyń qosarlanyp,
Qyryqta bop qoshtasyp tarasasyń.
Qaı jaqqa qulasań da jarasasyń,
Eı, meniń qara shashym!

Kóz aldyńa sýlýlyqty elesteter sýret. «Jaýryn deıtin ólkedegi» qara maqpal qoınaýlaryna jyr tilimen sapar kóshtiredi. Saparynda tolqyndar uzartyp áketedi. «Men seni kórgem» deıdi osy attas óleńinde. San alýan sýret taǵy aldyńnan shyǵady: «Jatady seniń quz keýdeń tolqyp-basylyp, oınaıdy sezim júzinde seniń ot bolyp» kezdeskeninde «qaı jaqtan júrsiń, qaı tustan estiń arman-án» dep eske alady da, «bir jerde seni kórgendeımin-aý osy men, qyzǵaldaq gúlin jarmaǵan» – deıdi.

Onan soń seni ótkende kórdim órtte men,
Tereńin tolqyn terbegen.
Sondaǵy sotqar, tebirengen aǵys men saǵan
Ótýge mursha bermegen...

Ǵashyqtyq sezimniń jandy qozǵalysy, jandy qubylysy, alýan qyrly prızmasy, kórkemdiktiń kókjıegine jeteleıdi. Tólegenniń mahabbat taqyrybyndaǵy «Syr», «Meni oıla», «A-ǵa» degen óleńderiniń oryny erekshe. Tólegen qaı taqyryp bolsa da, tómendemeı sóıleýge, qaıta asqaqtyq rýh berip, ár óleńge jan engizýge tyrysady. Qarymy keń, qulashy kók aspandy qarmardaı qasıetimen ne bolsa da tolǵanyp, tebirenip jyr etedi. Ǵashyǵynan hattar toqtaǵan tusta da, beıne bir uly oqıǵa bola qalǵandaı taýsyla, aqtaryla sóıleýi, aqyndyq qasıetinen, aqyndyq rýhynyń qýattylyǵynan bolsa kerek. «Syr» degen óleńine nazar aýdaralyq:

Qum basqan meńireý shólderde,
Atylyp qalǵan armandaı,
Sen jaqtan toǵyz tolǵanda aı,
Toqtady hattar ormandaı.
Toqtady hattar mertigip,
Qanaty synǵan kepterdeı.
Buraýy túspeı shertilip,
Úzilip ketken shekterdeı.
Toqtady jym-jyrt tylsymnan,
Toqtaımyn dep te eskertpeı
Jarq etip kózdiń ushynan,
Ǵaıyp bop ketken keshki órtteı...

Aqyn óleńniń taqyryptyq aıasynda qalyp qoımaıdy. Jıyrma jeti jyl ǵana ǵumyr keshken aqyn úshin mahabbat órti orasan oqıǵaǵa aınalýy yqtımal. Solaı bola tursa da, taqyryptyń tar aıasynda qalyp qoımaı, boıaý quraldaryn, obrazdyq beıneler jasaý ıirimderin tereńnen tartyp, alystan terbep, qupıa ǵumyrǵa bastaıdy. Ǵashyqtyq hattar legi toqtaǵandaǵy aqyndyq sezimniń «Qum basqan meńireý shólderde, atylyp qalǵan armandaı» dep bastaýy ǵajap. Al, sol ǵajap toqtaǵan hatqa baılanysty bolǵan soń, kóńiliń sál sýynǵandaı bolsa da, aqyn oqyrmanyn oılantýǵa mursa bermeı «toqtady hattar ormandaı, toqtady hattar mertigip, qanaty synǵan kepterdeı» degen obrazdy beınelermen óz oıyn jibek oramalǵa orap bergende, júregiń jylyp sala beredi. «Buraýy túspeı shertilip, úzilip ketken shekterdeı» dep, tipti beınelerdiń san alýan formasymen, sheshimi qyzyq esepterdeı, sheshimi qyzyq jumbaqtardaı tartyp áketedi. «Jarq etip kózdiń ushynan, ǵaıyp bop ketken keshki órtteı» mundaı joldar ómirge óle ǵashyq aqyn júreginen ǵana týary haq. Basqa bosaǵadan tabylǵan ǵashyq jaryna degen ystyq yqylas sýymastan:

Janyma qap eń jaqyn bop,
Júrekte búgin syzdaý kóp.
Men bolsam kettim aqyn bop,
Azyraq baqytsyzdaý bop... –

deıdi. Óleń – júrektiń óleńi, ǵashyqtyq sezimniń jyry. San alýan boıaýlarynan ózimizge laıyq sezim saparyn keshemiz. Bir maǵynany ǵana bermeıtin, alýan sazdy úndeı san taraptarǵa jol shektiretin obraz, boıaýlar taqyryp aıasynda qaldyrmaı, shartarapqa tartatyny sondaı, týra mazmunynan, aýyspaly maǵynasyna aınalyp, óleńdi qabyldaýdyń júzdegen taraýlary aldyńnan shyǵady. Qaı joldy qabyldaýyń óz erkiń. Aqyn oqyrmanǵa «meniń jolym – myna jol ǵana» dep sezimińdi noqtalap qoımaıdy. Qalaı qabyldasań da erik beredi.

Abaı poezıasynyń da, Abaı lırıkasynyń da obraz, beıneleriniń sanalýan qyrly, prızmadaı qaı jaǵynan qarasań da sáýlelene kórinýi – óleńiniń ǵumyrly bolýyna septigin tıgizgendeı. Tólegende de sol qasıet basym. Mysalyǵa, Abaı «Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasynda» óleń aýqymynda, ne taqyryp sheńberinde qalyp qoımaı, qasıetti dúnıeniń neshe alýan syrlaryn qamtyp qalýǵa umtylady. Sondyqtan óleń týraly – óleń eken degen uǵym týylmaıdy. Óleńdi aıta otyryp, ómirdiń jandy qozǵalysyn, tirliktiń tolǵaǵy mol prosesin birge qamtıdy. Óleń – sonymen ómirli «İshi altyn, syrty kúmis sóz jaqsysyn, qazaqtyń kelistirer qaı balasy» deýinde de, «sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel» desede de, «Aqyl sózge yntasyz jurt shabandap», «Maqtan qýǵan, mal qumar neni uǵa alsyn», «Tereń oı, tereń ǵylym izdemeıdi, ótirik pen ósekti júndeı sabap» deýinde de, taqyryptyń tar aýqymynan shyǵyp, ómirdiń keń aýqymyna shyǵýy, darıa arnasymen kelip, teńizge qulaýy tárizdi sýretti elestetedi. Az ǵana ómir súrgen asa talantty aqyn Tólegen Aıbergenov jyrlarynyń boıynda Abaı salǵan obrazdylyq, beıneliliktiń sanalýan qyrlary, bir maǵyna emes, birneshe maǵynalylyqtyń syrlarynyń bolýy – aqyn lırıkasyna uzaq ǵumyrlyq qýat bergen. Abaıdan týra maǵynasynda úırenbese de, Abaı taǵylymyn tereń meńgergen aqyn. Abaıdyń «Qyz sózindegi» «Bizde erik joq óziń bil, áldenege bastaısyz» deýinde, «Sizdeı asyl kez bolsa, qaıtip basty shaıqaımyz» dep astarly oıyn sezdire kelip, «Aqylyńa sóziń saı, Siz – jalyn shoq, biz – bir maı» dep alyp, «Ystyq sóziń kirdi ishke, maı tura ma shyjymaı» deýi adam janyn yntyqtyrmaı turmaıdy. Aqyr sońynda:

Kóńiliń tursa bizdi alyp,
Shynymenen qozǵalyp.
Biz – qyrǵaýyl, siz - tuıǵyn
Toıattaı ber, kel de alyp, –

tárizdi tereńnen qozǵap, telmirgen kóńildi tuńǵıyqqa tartatyn ásem sýretterdi Tólegen qaıtalamaıdy, óz júregine tán, óziniń jastyq ǵumyryna tán qasıetpen ózinshe jyrlaıdy. Abaı jyrlaryn, mysalyǵa, alyp otyrý sebebimiz, uly aqyn dúnıelerindegi obraz maǵynasynyń kóp qyrlylyǵy, alýan maǵynalylyǵy, oqýshyny ózinshe túsinýine erik beretindigi Tólegen lırıkasynda da az ushyraspaıdy. Kerisinshe, Qadyr Myrzalıev lırıkalarynda, mundaı kóp aýqymdylyq jolǵa oqyrmanyn jibermeı, óz oıyn shegedeı aıtyp jetkizip, óz aǵysynyń aıasynan shyǵarmaıdy. Bul da aqynnyń ózindik qasıeti, ózindik ereksheligi dep úqqan lázim.

Qyzyl-jasyl quıryǵyndaı totynyń,
Shuǵylaly sózden shilter toqydym.
Týra kelse – adam syryn kózinen,
Jalt burylsa – jaýrynynan oqydym.
Sezim oty óshpeıtuǵyn tamasha ot,
Aq alaýǵa aınalmaıdy, shala shoq.
Men – Abaıdyń inisimin jyrdaǵy,
Ekeýmizdiń aramyzda bala joq! –

deıtin Qadyr lırıkalarynda Tólegen lırıkasyna qaraǵanda aqyl-oıdyń salmaǵy basym. Al Tólegende Qadyrǵa qaraǵanda sózdiń sulý kestesi, ásem de sándi shilterli órnegi basym. Qadyr lırıkalary tıanaqty obrazdarmen órnektelse, Tólegen jyrlaryndaǵy beınelilikti alýan maǵynada qabyldaýǵa, ózinshe túsinýine bolady. Qadyr poezıasy – naqty obrazdyń, shashaý shyqpas oıdyń poezıasy. Qadyr kóbine tapqyr oıdyń shesheni. «Qıyn! Qıyn ǵashyǵyńa úılenbeý, Úılengeniń, múmkin, odan qıyndaý» dese Qadyr, ómirdiń aldy-artyn, jan-jaǵyn, búgini men erteńin bárin de ólshep-piship aıtýǵa umtylady. Aqyl tarazysyna salady. Tólegen sezim tarazysymen ólsheıdi. Ekeýi de ómirge kerek, qajet poezıa.

Qadyrdyń Mahabbat lırıkasynda árdaıym fılosofıalyq oı-sezimder qatar ǵumyr keship, birge ómir súredi:

Mahabbatqa myń órtenip, myń kúıip,
Móldir kózge alǵandaı bir muń quıyp.
Kóz deımiz-aý, kóz emes ol,
Talaıdy
Tereńine tartyp jatqan tuńǵıyq...
...Qaıran sulý Kún kelbetti, Aı músin!
Kózin súzbeı qalady oǵan qaı kisi?!
Bir adamnyń, bir adamnyń baqyty ol,
Myń adamnyń, myń adamnyń qaıǵysy!

Qadyrdyń mahabbat lırıkasynda «Kirpikteri – kún nurynan sýyryp, Qoıý túnge malyp alǵan jebeler» tárizdi obrazdar, Anar emes keýdedegi eki anar – Bekejandar buǵyp jatqan Qosoba!» tárizdi beıneler bolǵanymen, aqyn kóbinese oı tizginin ustaıdy da, sezim tolqyny ekinshi planda qalady. Tólegen Aıbergenov lırıkasynda oı aıtam dep umtylmaıdy, óz sezimin jaýyndaı nóserlete tógedi de, sezimnen oıdy izdeıdi. Qadyr bolsa oıdan sezim tabýǵa tyrysady. Mahabbat sezimi qushaǵyndaǵy lırıkalyq keıipkerdiń kúıin sýrettep «Shaıqalady keýdedegi shattyǵym, – Mas adamnyń qolyndaǵy kesedeı» dese, endi birde «Mahabbatty eki bólseń, shyǵady óstip zulymdyq, zulymdyqtyń bárin qossań, bir mahabbat shyqpaıdy!» dep túıin túıse, endi birde «Men Ólimnen qoryqpaımyn ólem dep, ekeýmizdi bóledi-aý dep qorqamyn» dep adamdy oıymen ılandyrady. Qadyr lırıkasynda óz oıy oqýshy oıymen, aqyn túsinigi oqýshy túsinigimen birlesip, bir túıinge keledi. Tólegen lırıkasynda aqyn men oqyrman túsinistigi qabyspaýy da múmkin, bir arnadan tabylýy da yqtımal. Qadyrdyń ómirge kózqarasy naqty ekendigi, mol tájirıbeden ótip, aqyl-oı salmaǵy tarazysynan ótip, aıtylatyn bolǵandyqtan da oqyrman yqtıaryn ózine tartyp alady. Solaı ekenine, ómirdiń Qadyr jazǵandaı anyqtyǵyna kóziń jetedi.

Aqyn Jumeken Nájimedenovtyń mahabbat lırıkalarynda sóz sýretiniń tereń ıirimderi tartyp áketedi. «Seniń shashyń tún desem, Adasýmen ótem ǵoı» deı salady. Tilge kelip, janaryna senim uıalatqan ǵashyǵyna rıza sezimmen «Kemesi – senim keýdemde, kótershi, baqyt jelkenin!» boıaýmen kómkeredi. «...Bolsam da juldyz kóktegi, sen úshin jerge túser em!» dep aqıqat sezimin bildiredi. Nemese «Sen bir kózsiń, men – kirpik, qalǵı qoıshy – jabaıyn» dep tereńnen qozǵaıdy. «Óleń bar ár butaqta júz japyraq, ómir bar júz drama bir bas saıyn» dep Jumeken jyrlaǵandaı, osy bir keýdesindegi kishkene basymen, úp-úlken dúnıeniń syryna alań ekenin uqtyra otyryp, aqyn óz mahabbatyn ózinshe jyrlaıdy, óz ǵashyǵynyń sulýlyǵyn ózinshe kórip, ózinshe baǵalaıdy. Bul da jyr qupıasynyń – ómir qupıasyndaı ǵajaıyp ta keremet sanalýan syrlarynan habar berse kerek jáne ony dáleldese kerek. Jumeken lırıkasynan da, Qadyr men Tólegen jyrlarynan da, sál erterek dúnıege kelgen, sál erterek baspasóz betinde jaryq kórgen Tumanbaı Moldaǵalıevtyń mahabbat lırıkasy da ózindik ereksheligimen qyzyqty, óz jolymen baıypty. «Jastyqtyń jyrshysy esebinde Tumanbaı óleńderi «talaılardyń júregin lúpildetken» mahabbatqa tabynǵan qaharmannyń jan syryn shynaıy beıneleýmen qymbat» /S.Qırabaev/, desek, buǵan negiz joq emes. Qashan da aqyn shynaıy jyrlaýǵa, qarapaıym jyrlaýǵa umtylady. Qarapaıymdylyq pen qarabaıyrlyqtyń arasy – jer men kókteı. Qarapaıymdylyqpen jan syryn shynaıy aqtaryp, aldyńa jaıyp salý – ekiniń biriniń qolynan kelmeıdi. Keıde aqyndar kúrdeli oıdy tolǵap, kúrdelendirip jazam degen maqsatpen oqyrman arasyndaǵy joldan adasyp qalady. Tumanbaı aqyn bolsa, oqýshy júregine tótelep jol salǵan aqyn. Jol salǵanda qarapaıym jazyp, qarapaıym oqyrman júregine enýimen qymbat.

Saǵynamyn qurby qyzdy shamyn jaqqan bótenniń,
Qyzyǵamyn ómirine baqyt tapqan ekeýdiń, –

deı kelip:

Qaıda júrsem dostaryma aýyl jaıly shertem jyr,
Múmkin bala Tumanbaıdy saǵynýdan ba eken bul?!

dep túıindeıdi. Bir qaraǵanda alyp-julyp bara jatqan keremetti baıqamaısyń, biraq, birtúrli ishke jylylyq enedi. Shýaq júzińdi ópkendeı sezim paıda bolady. Birte-birte túngi aspannan oıanǵan juldyzdardaı sáýleler jyltyraıdy. Sezimge bóleıdi. Bul da aqynnyń óleń jazýdaǵy ózindik tásili, ózindik qýaty. Munyń túp-tórkininde shynaıylyq pen qarapaıymdylyq ıbalylyq saqtap jatqandaı. Tumanbaı osy qyrymen qýatty aqyn. Shyn mánindegi jastyqtyń jyrshysy. Qadyr aqyn oılylyǵymen basym bolsa, Tumanbaı sezimdiligimen, qarapaıymdylyǵymen basym.

Mahabbat lırıkasyn jyrlaýda, 60-shy jyldarda ádebıetke kelip, 70-shi jyldarda aqyndyq qýatyn tanytyp, moıyndatqan qalamger – Muhtar Shahanov. Muhtardyń Tólegen Aıbergenovke, Qadyr Myrzalıevke, Tumanbaı Moldaǵalıevke uqsamaıtyn eń basty qyry – ádebıetke shaǵyn sújetti lırıkasymen keldi. Ertek-ańyzdardyń jelilerin, el arasyna keń taraǵan danalyq taǵylymdardy poezıasyna jaqsy paıdalana bildi. Ol paıdalanǵandary súıeldeı bolyp kórinip turmaıdy, óleńimen jymdasyp, birigip ketedi. Óz oıyna kómekshi qyzmet atqarady. Iaǵnı, aqyn qajetti-qajetti materıaldardy oryndy-oryndy jerine jumsaı biledi. Jalpy, mahabbat lırıkalarynda lıro-epostyq jyrlar bolmasa, kóbine-kóp sújet – jelissiz bolyp keledi». «Lúbovnaıa lırıka rýsskıh poetov» /1988/ atty klasıkalyq úlgilerde de, biren-saran ǵana jelisi bar jyrlar ushyrasady. Mysalyǵa, HVİİ ǵasyrdaǵy V.K.Tredıakovskııdiń «Mahabbat aralyna sapar» /«Ezda – v ostrov lúbvı»/, HVSh ǵasyrdaǵy I.I.Kozlovtyń «Venesıan túni» /«Venesıanskaıa noch»/ t.b. birlijarym aqyndar bolmasa, Pýshkın, Lermontov, Derjavın, Jýkovskıı, Kúhelbeker, Túchev, Ogarev, Aksanov, Fet, Nadson, Belmont lırıkalary – sújetsiz mahabbat lırıkalary. Bul turǵyda M.Shahanov óz jańalyǵymen, óz izdenisimen jyr súıer qaýymdy eleńdetti. «M.Shahanov sońǵy jyldardaǵy qazaq poezıasyna janrlyq, stıldik sıpatta bir qatar jańalyq ákelgen aqyn. Biz Muhtardy lırık deımiz be, epık deımiz be? Ekeýine de negiz bar. Epık deýimizge bolady: óleńderiniń deni sújetke qurylǵan. Ballada, poemalary onyń tvorchestvosynyń negizgi taraýlary. Biraq osy pikirmen turaqtap tura almaımyz. «Muhtar epık aqyn» degende onyń negizgi qasıeti tasada qalyp qoıǵandaı seziledi. Óleń aldymen myqty lırık qoı... Óleńderiniń deni sújetke qurylǵandyqtan da, epık deýimizge bolady degen jadaǵaılaý pikirmen kelise almasaq ta, Muhtar aqyndy lırık tanýyn, «Ol eń aldymen lırık qoı» deýinde negiz bar. Lırıkalyq poemasy – «Tanakózdi» aıtpaǵannyń ózinde, Muhtar shyǵarmashylyǵynyń deni, jalpy aqyndyq jaratylysy lırıktik qasıetimen shýaqtanyp, ajarlanyp jatqanyna eshkimniń daýy bolmasa kerek. Bir ǵana mysal «Mahabbatty qorǵaý» tarıhy.

Biz ekeýmiz jolyqtyq,
Biraq tym kesh jolyqtyq
Dostasýdan ot tutap,
Qoshtasýǵa qoryqtyq, –

dep bastalatyn trıptıhtyń tula boıy, deni – mahabbat lırıkasy. «Arqamyzda – asqar bel, Aldymyzda – ór ózen, Ór ózennen ótýge kim beredi qaıyqty?» Al, qaıyqshy bolsa – qıqar shal. Qaıyǵyna qabaǵan ıtti baılaǵan. «Boıymyzda joq eken ıtti aldaıtyn qýlyq ta» dep kúrsinedi lırıkalyq keıipker. Eń sheshýshi kez kelgende qaımyǵyp, tilin tistep turyp qalǵan bórikti ǵashyǵyna: Erkeleýshi em erke bolyp, Eń sheshýshi kez kelgende, turyp qaldyń jerge qarap... Kóz jasymdy kórsetpeýge tyrystym men saǵan biraq, Sen dep shyqqan senimimniń bıiginen baram qulap» dep qoshtasady. Qoshtasa turyp, bylaı deıdi:

Sirá, baǵyń jana qoımas, basqan iziń ketti keıin,
Áıtse de, men jylap turyp, jolyń bolsyn dep tileımin.

Budan sońǵy jelide, otyzdyń ormanynda júrgen lırıkalyq keıipker, jıyrmanyń kók balaýsasymen jolyǵady:

Sen bolyp qaıta jandy-aý saǵynyshym,
Bálkim tar mańdaıymnyń baǵymysyń.
Bálkim, sen menen qashqan mahabbattyń,
Oılanyp qaıta soqqan shaǵymysyń, –

dep tolǵanady. Trıptıhtyń alǵashqy arnasyn, ıaǵnı kirispesin:

Kózimdi almaı mazdap janǵan ottardan
Saǵan senem, Saǵan senim artamyn.
Qoryqpaımyn túsinigi joqtardan,
Júregi joq adamdardan qorqamyn! –

dep túıedi. Trıptıhtyń birinshisi: «Samattyń jubaıy Aıjanarmen jekpe-jek», ekinshisi: «Ǵaısha», úshinshisi: «Márzıa» dep atalady. «Zamana tur bórkin alyp oılanyp» dep ádemi bastalatyn trıptıhtyń birinshi bóliminde, Aıjanar sińilisiniń on segizge tolǵan týǵan kúni toılanady. Sol ıesine arnap, lırıkalyq keıipker tost kóteredi. Tosynda «Búgin, mine, seniń týǵan kúnińde, Qandaı tilek aıtsam eken, baýyrym?» dep qınalady. Baılyq tilegisi keledi, biraq, ol baılyqtyń baıansyzdyǵyn, erlik tilegisi keledi, «Erlik sezim tabylady ózińnen» deıdi. «Al sulýlyq tiler edim, sulýsyń sen onsyz da» dep túıedi. Eń aqyrynda zor mahabbat tileý tujyrymyna tireledi. Sol kezde Aıjanar ornynan atyp turyp: «Mahabbat joq! Mahabbat joq, ol ánsheıin dalbasa... Bir kez men de myna sińilim sıaqty, uıań edim, sulý edim keremet, «Meniń asqaq sezimimnen úmitker, Az bolmaıtyn bizdiń jaqta jigitter... Biraq, búgin sol sezimnen ne qaldy? Sondaǵy úmit taldan ushqan japyraqtaı joǵaldy», – dep qarsylyq bildirdi. Sonda mosqal kórshisi: «...Almatydan shyqqan joldyń barlyǵy, Otyrarǵa bastap alyp barmaıtyndyǵy sekildi, saǵyný men súıisý, Mahabbatqa bastap alyp bara almaıtyny belgili» ekenin, «Mahabbat ol – jan men tánniń tize qosqan erligi» ekenin, sulýlyǵyń Baıannan kem emes bolsa da, aqylyń Jibekten kem túspese de, odan Qozy senen Baıan shyqpady» deı otyryp, mahabbatty qorǵaı alý kerektigine kóz jetkizedi. Trıptıhtyń ekinshi bóligi «Ǵaıshada» soǵys bitse de maıdannan oralmaǵan jaryn adal kútken, onshaqty jyl úmit úzbegen jar, aqyry amaly taýsylyp, bir túńde kórshi qartqa turmysqa shyǵady:

Jańa úmitin jaǵyp bir,
Keýdesine qanaǵattan taǵyp gúl...
Al, tańerteń arman bolǵan kúıeýi
Terezeni qaǵyp tur.

Ǵaısha sorly kúıip ketip bul qorlyqty kórgende, kúıeýiniń aıaǵyna qulap, zar qaǵady. Jylap jatyp zarlanady, qarǵanady, sodan súıretilip ornynan turyp, asaý Aqsý ózenine jan ushyra júgiredi:

Baǵalasań mahabbatty baǵala,
Baǵalasań mahabbatty baǵala...
Sálden keıin sorlynyń
Oramaly ǵana jatty jaǵada...

Sújetti dramalyq, tragedıalyq jelisterge qurǵanmen, aqyn júregi bolyp sóıleıtin lırıkalyq qaharmannyń «meni» – oqyrmanyn oıǵa jeteleıdi. Selqos qaldyra almaıdy. Poezıada, keıde eki túrli sıpat kózge kórinedi: birinshisi – óleń-jyrlardyń halyq qoldy bolyp, qarapaıym ortaǵa, qarapaıym ortanyń túsinigine laıyq jazylýy. Ekinshisi – ádebıetshiler túsinigine, talǵam-dárejesine laıyq jazylatyn, ıaǵnı ádebıetti – ádebıetshi úshin jazý. Ekeýiniń de artyqshylyǵy bar, ekeýiniń de kemshiligi bar. Artyqshylyǵy, qansha qarapaıym jazylsa – sonshalyqty halyq qoldy bolyp, kez kelgen qaýymǵa tanymal bolý qasıeti. Kemshiligi – qarapaıymdylyqtan qarabaıyrlyqqa urynyp qalý qaýipi. Ekinshisinde talǵam bıiginen shyǵam dep júrip, kúrdelendirem dep júrip, halyqtyq sezimnen, kópshilik talǵamynan alystap, ara-jigi úzilip ketýi. Biraq, bul joldyń da sheberlik damytýǵa, óz jolyn tabýǵa septigin tıgizýi. Qalaı degenmende, halyqqa etene jaqyn jolǵa – qaıta oralý boryshy, mindeti – ómirdiń ózinen týyndaıdy, ómir soǵan kónýge májbúr etedi. Muhtar Shahanov lırıkasy – halyq qoldylyǵymen qymbat. Kúrdelendirem dep oılamaıdy, óz oıyna, aıtam degen sújetke – óleń órnegin, óleń kestesin soǵan laıyq júgindiredi. Muhtar da ózgege uqsamaı ózindik maqammen sóıleı biledi. Tipti, ol úshin óleńniń býyndary, uıqas sóz emes, ondaı tehnıkalyq jaılar men kelisim-mámilege kelmeı-aq, óziniń dittegen jerine jetkizýge tyrysady. Kóbine-kóp sol bıiktikten shyǵyp otyrady. Bul da tegin emes, muny aqynnyń aqyndyq sheberliginen dep tanýymyzǵa laıyq.

Mahabbat lırıkasyn jyrlaı otyryp ta, saıası nemese, azamattyq lırıkaǵa den qoısaq ta, tabıǵat nemese peızajdyq lırıkaǵa bet bursaq ta, sol árbir janr jalań óz taqyrybynda baılanyp, turyp qalmaıdy. Qaı taqyrypty jyrlap, qaı janrdy aqyn ózine ózek etse de, fılosofıalyq oıǵa bara almaı tura almaıdy. Fılosofıalyq lırıka kóp janrlardyń ishinde, men mundalap oqshaýlanyp keıde kórinip, keıde kórinbeı óleń tabıǵatymen tutasyp, birigip ketedi. Fılosofıalyq lırıkaǵa birjola bet burǵan daǵystandyq aqyn Rasýl Ǵamzatovty eske alsaq, 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq poezıasynda Qadyr Myrzalıevty ataıtynymyz aıǵaq. Qadyr ózimen birge ádebıetke oıly poezıany, fılosofıalyq lırıkany jetekteı ense, sol fılosofıalyq lırıka aqyn esimin elge pash etti.

Fılosofıa, eń aldymen dúnıege teorıalyq turǵydan kóz jiberip, erekshe logıkalyq, tanymdyq krıterıılerge súıene otyryp, adamnyń dúnıege degen kózqarasyn tujyrymdaıdy desek, poezıada aqyn óziniń jyrlary arqyly, jyrdyń kórkem elementteri arqyly, kórkem boıaý, obrazdy beıneler arqyly dúnıe qupıasyna tereń enedi, jarq etken naızaǵaı otyndaı sulý da otty, jaryqpen ár júrekti sáýlelendirýge qadam jasaıdy. Fılosofıanyń ereksheligi – onyń dúnıege jalpy kózqaras bolyp metodologıalyq qyzmet atqarýynda desek, ıaǵnı bul mindetti birde-bir naqty ǵylym salalary, nemese naqtyly ǵylymı bilimniń jalpy jıyny atqara almaıtynyn eskersek, poezıada fılosofıalyq oı aıtý, fılosofıalyq tolǵanystar, fılosofıanyń tutas alyp báıtereginiń bir butaǵy bolyp ene alady, nemese onyń nár berer tamyryna aınala alady der edik. Uly fılosoftardyń kóbisi derlik, óleń jazǵanyn eekersek, olardyń kóbisi derlik óz oıynyń tıanaǵy etip, san ǵasyrlardyń sarqylmas baı qazynasy – fólklorǵa súıengenin eskersek, fılosofıa men poezıany bólip qaraýǵa bolmaıdy. Fılosofıada poezıa kirigip, poezıada – fılosofıa birigip bitim jarastyǵyn taýyp jatsa, bul teorıa týǵyzǵan zańdylyq emes, ómirdiń ózi týdyrǵan zańdylyq.

Qadyr Myrzalıevtyń fılosofıalyq oılarynyń kórkemdik sheshimi – jańa da, sony bolýymen qundy. Jańashyl aqyn – jańa zamandy jazǵandyqtan jańashyl emes, qaıta bizge belgili, etene tanys ómir qubylystaryn, buryn jan adam balasy jyrlamaǵandaı etip, ózgeshe sýretteı bilýinde degen Gete pikirine laıyqty oı-tolǵamdardy Qadyr lırıkasynan kóptep tabýǵa bolady.

Aqynnyń fılosofıalyq oılary halqynyń qasıetin tanýdan bastalyp, el-jurtynyń qasiret-qaıǵysyna, muń-nalasyna kelip tireledi. Sol bir tuńǵıyq, tuıyqtyqtan qalaı shyǵý maqsatyn kózdeıdi. «Úlken be ediń qashannan, kishkene jurttyń qaıǵysy?!» dese de, «Az halyqtyń ulyna, Uly bolmaı bolmaıdy» dese de, onyń astarynda týǵan halqyna degen ińkár kóńil, mahabbat sezimi tolqıdy. Qupıa dúnıege kóńili alań aqynnyń biri – Qadyr bolsa, qyzyq ta, jumbaq ómirdi kórýi de, tanyp-bilýi de ózgeshe. «Najaǵaı jarq etti deımiz, Ol – onyń ólgeni shyǵar» dep tolǵansa da, «Bulbuldy saırady deımiz, Ol – onyń jylaǵany shyǵar» dese de, oqyrman eriksiz oıǵa batyp qalady. Eriksiz óz oıynyń úkimine júginýine týra keledi.

Qadyr Adamnyń qudiretin, qadyr-qasıetin, myqtylyǵyn, surqıa zulymdyq pen jamandyqpen de kúresetin, adaldyq, ar-ojdandy bıik kóteretin Adam ǵana ekenin, qanshama qupıa-jumbaq bolsa da, dúnıe syryn Adam ǵana uǵa alatynyn jyrlaı kelip:

Jatsa da ósek atty tóbet úrip,
Joldaspen syrlasady ol kúle otyryp.
Apyrm-aı, bir ǵajaby: qaıǵyrmaıdy-aý,
Aqyry óletinin bile turyp!.. –
dep Adamnyń eń ǵajaıyp qasıetine zer salady.
Adam kúlip týmaıdy, týa sala kúlmeıdi,
Úırenedi kúlýdi, biraq kúlip ólmeıdi.
Adam jylap týady, jatady jurt jubatyp,
Jáne jylap óledi ózgeni de jylatyp.
Jylaıtyny týarda – jamandar bar qınaıtyn,
Jylaıtyny ólerde – jaqsylar bar qımaıtyn, –

dep Adamnyń ishki jan sezimine, psıhologıasyna, qadyr-qasıetine qarapaıym tilmen birtindep enip, birtindep syrlaryn asha túsedi. Fılosofıalyq oılarymen Adam týraly sıklyn birtindep tolyqtyryp, bir óleń, bir óleńdi demep, toptama sońynda Adam obrazy tutasyp aldyńnan tulǵalana kórinedi.

Ólimnen ózim saspaımyn,
Ómirdiń qorqam kárinen.
Bastaýyn istiń bastaımyn,
Bitirý qıyn bárinen...
Túk emes sulý tulǵańmen,
Top-tolyq mynaý toq kúıiń.
Adam bop ońaı týǵanmen,
Adam bop qalý kóp qıyn!

Adamnyń tabıǵatyna degen fılosofıalyq oıdyń túıinin, osy bir salmaqty da, baǵaly pikirge ákep tireıdi. Ilanasyń. Aqyn júregimen kelisesiń: Júrekten shyqpasa, júrekke jetpeıtinine senesiń. Lırıkalyq keıipker qasıeti – adamı ortaq qasıetke aınalyp, syry men muńy adamzatqa tán qasıetke ulasady. «Óz taǵdyry – halqynyń taǵdyry, halqynyń taǵdyry – óz taǵdyry, óz mereıiń, óz múddesi ekenin Qadyr meılinshe sezingen aqyn... Qadyr poezıasy – tebirenisti poezıa, búgingi dáýirdiń mol assosıaly alýan astarly, shıyrshyq atqan shymyr poezıasy». «Tóbet pen kúshik» degen óleńinde, dáý tóbettiń kúshikpen oınap júrgen sátin sýretteıdi. Bóriler qaımyǵatyn tóbet kúshikpenen oınaǵanda: «Qýsa – qashyp, jetse – qulap jatady. Keıde aýzyn ashyp, óp-ótirik qulaıdy. Kúshik bolsa, alyp uryp kógalǵa julqylaıdy. Erke kúshik tóbettiń tósine shyǵyp alyp «ýmajdaıdy» kelip. Osyndaı haıýanatqa tán sýretterdi salyp keledi de, Qadyr aqyn sheberlikpen adam taǵdyryn, adamdyq bir qasıetke aýdara salady. Álgi, haıýanattar sýreti tosynnan Adamǵa aınalǵandaı ǵajaıyp kúı keshesiń. Tapqyrlyǵyna rıza bolasyń.

«Kim biledi
Nemenen bul tynady.
Birin biri synaýdaıyn synady.
Maǵan osy «úlkendigi» kúshiktiń,
Al tóbettiń «balalyǵy» unady», –

dep, túıedi. Budan soń qarapaıym sýretter kúrdelenip, adam taǵdyryna ulasyp ketkendeı, adamnyń keıbir sátterin eriksiz eske alasyń.

Qadyr poezıasynyń fılosofıalyq oılary kóbine-kóp óleń túıininde aıtylady. Osy oraıda bir aıta ketetin jáıt, Abaı poezıasyn yjdaqattap nazar salyp oqyǵan adamǵa baıqalatyn bir qasıet aıtylar oıdyń mán-mazmuny, tuzdyǵy óleńniń birinshi jolynan bastalady. Uly aqyndy oı oıatqanda, óleń jazýǵa ıtermeleıtin qýat-kúsh, ıaǵnı qozǵaýshy kúsh – óleńniń alǵashqy jolyndaǵy sózdiń sıqyr kúshi jazýǵa ıtermeleıtin bolsa kerek. Mysalyǵa, Abaıdyń qaı óleńin alsaq ta, alǵashqy joldyń áseri sýymaıdy. Sol jol alǵa jeteleıdi, yntyqtyrady: «Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym», «Bazarǵa, qarap tursam, árkim barar», «Jarq etpes qara kóńilim ne qylsa da», «Ǵashyqtyń tili – tilsiz til», «Balalyq óldi bildiń be?», «Senbe jurtqa tursa da qansha maqtap», «Kúshik asyrap ıt ettim», «Kóleńke basyn uzartyp», «Dombyraǵa qol soqpa», «Japyraǵy qýarǵan eski úmitpen», «Esińde bar ma jas kúniń», «Qarashada ómir tur», «Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin». Bul – Abaı óleńderiniń alǵashqy joly. Á degende júrekti tolqytyp, óz aǵysyna qaqpaqyl jasap, eriksiz ilip alyp ketedi. Sol aǵystyń qaıdan baryp, qaı jerden toqtary da belgisiz. Qupıa ǵumyrmen jolaýshylap, bir jaǵalaýdan shyǵaryp tastaıdy, ne teńiz baryp qulaıdy. Qadyr lırıkasynda da, Tumanbaı, Tólegen, Jumeken jyrlarynda da alǵashqy joldary ádemi bastalatyn óleńderi joq emes. Bar. Biraq, Abaı óleńderindeı, buljymas aqyndyq kredoǵa aınalǵandaı, qalaıda jaqsy da shuraıly tilmen bastaý dástúri qalyptasa qoımaǵan. Al, Qadyr poezıasynyń qalyptasqan ózindik dástúri bar. Ol – óleń túıinin shegelep, asa tapqyrlyqpen aıaqtaý tásili. Qaı óleńin alsań da, qaı dúnıesin alsań da, túıindi jerde, Qadyr tańqaltýǵa, tańyrqatýǵa tyrysady. Oqyrman kútpegen oımen aıaqtaýǵa umtylady. Bul da aqyndy ereksheleıtin ózindik qasıet.

Fılosofıalyq oı túıindeıtin lırıkalardyń da, mahabbat, ne azamattyq lırıkalardyń da tabıǵatqa taban tiremeıtini joq. Aınala qorshaǵan tabıǵat – aqyn baılyǵy. Til baılyǵy da sol tabıǵattan óris alyp, qanatyn jaıady. Aqyn aınala qorshaǵan óz ortasyna, óziniń ultyna, týyp ósken jurtyna laıyq teńeý, metaforalar izdeıdi. Qazaqtyń qaı aqyny – krokodıl, begemottardy tilge tıek etedi. Kersinshe, tulparlardy, túıe-narlardy, qyran men aqqýlardy jadynan eki eli qaldyrmaıdy. Óıtkeni qazaq jeri, qazaq dalasy solarmen kórikti, solarmen kórkem. Fılosofıa – grektiń danalyqty súıemin degen sózi bolsa, tabıǵatty súıýde de tereń fılosofıa bar. Fılosofıa – qoǵamdyq sananyń formasy, oılaýdyń jalpy zańdary jóninde dúnıege birtutas kózqarasty qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan ǵylym júıesi desek, tabıǵatqa da sol turǵydan baǵa berip, kózqarasty qalyptastyrýǵa bolady. Tabıǵat ta ǵylym júıesi, tabıǵat ta fılosofıadan irgesin aýlaq salmaıtyn, qaıta birtutasyp, tabıǵattan fılosofıaǵa, fılosofıadan tabıǵatqa aýysyp, araqatynas jasaıtyn jandy organızm, jandy qubylys. Sondyqtan da qaı aqyn bolsa da, qaı zaman qaı ýaqyttyń aqyny bolsa da, qaı formasıaǵa qyzmet etetin aqyn bolsa da tabıǵat lırıkasyna, peızajdyq lırıkaǵa qalam tartpaǵandary kemde-kem. Tabıǵat arqyly ózin tanyp,ózi arqyly tabıǵatty tanıtyn aqyn júreginiń qubylysy – qorshaǵan tabıǵat ortasynyń qubylysyna kóbine-kóp táýeldi, táýeldi bolsa dep táýelsizdikke umtylatyn kezderi de joq emes.

Tabıǵat lırıkasyn eske alǵanda da, eń aldymen Abaıdyń, Shákárim men Maǵjannyń lırıkalary jadymyzǵa oralady. «Jaz» óleńi Abaıdyń basqa da emes, basqa emes, qazaqqa tán, ulttyq jazymyzǵa aınalyp sala beredi:

Jazdy kún shilde bolǵanda,
Kókoraı shalǵyn báısheshek.
Uzaryp ósip tolǵanda,
Kúrkirep jatqan ózenge
Kóship aýyl qonǵanda.

Qozǵalystaǵy ómir tirshiligi. 1886 jylǵy jaz. Abaı jazy. Kóshpendi qazaqtyń jazy. Bir óleń boıynda mahabbat ta bar, áleýmettik ortanyń turmys-tirshiligi de bar, fılosofıalyq oı-pikir de tereńge tartqan, ýaqyt pen keńistik, dástúr men salttyń barlyǵy da dastarhanǵa tógilgen dámdeı aldyńa tartylady. Barym osy degendeı. Árbir dámde árbir oıdyń tysy men tereń astary jatyr. Bul Abaı jazǵan tabıǵat lırıkasynyń klasıkalyq úlgisi.

Jazǵyturym qalmaıdy qystyń syzy,
Masatydaı qulpyrar jerdiń júzi.
Jan-janýar, adamzat antalasa,
Ata-anadaı eljirer kúnniń kózi.
Jazdyń kórki enedi jyl qusymen,
Jaırańdasyp jas kúler qurbysymen.
Kórden jańa turǵandaı kempir men shal,
Jalbańdasar óziniń turǵysymen...

Bul Abaıdyń «Jazǵytury» óleńi. Qyrdaǵy el oıdaǵy elmen aralasyp, túıe bozdap, qoı qozdap, qorada shýlasyp, kól jaǵalaı qý men qaz mamyrlaı ushyp, gúl-báısheshek jer júzine óń berip, táńir – sheber jer júzin bezendirip, jaz jiberip, jan bergen qara jerge. Qara tastan basqanyń bári jadyrap, bir sarańnan basqanyń, beıili – ónerge aınalyp, kempir-shal shýaq izdep, bala-shaǵa shýlaǵan kez. Osynyń bárin Abaı súısine jyrlap, jazǵyturynyń kórkem polotnosyn sheber salǵan. Jazǵa jaqsy kıingen qyz-kelinshekten bastap, qazaq tirshiligi, qazaq jurtynyń turmysy kóz aldyńa kórkem bolyp enedi. Mahambet Ótemisulynyń da Abaıdyń «bezindirip jer júzin táńirim sheber...» degen sózin ózinshe jandandyrady. Kúresker aqynnyń tabıǵat lırıkasy da óz tabıǵatyna baılanysty qoǵamdyq oı-pikirmen ushtasyp ketedi. Mahambet tabıǵatty sýrettep otyryp ta, óziniń negizgi maqsaty – azattyq úshin kúreske ákelip úıirip soǵady:

Jaıyqtyń boıy kók shalǵyn,
Kúzermiz de jaılarmyz.
Kúlisti syndy kúreńdi
Kúdireıtip kúnde baılarmyz.

Nemese:

Aspandaǵy boztorǵaı
Bozańda bolar uıasy.
Bozańnyń túbin sý alsa,
Qaıǵydan bolar anasy.
Qara lashyn, aq tuıǵyn,
Qaıyńda bolar uıasy.
Qaıyńnyń basyn jel soqsa,
Qaıǵydan bolar anasy, –

deıdi, aqyn. Mahambetteı Maǵjan da tabıǵat aıasynda qalyp qoımaıdy. Tabıǵat lırıkasy arqyly ulttyq boıaý-naqyshpen zerlep, tabıǵat peızajyn ekinshi bir maqsatqa qoldanady.

«Jel» atty Maǵjan aqynnyń eki óleńi de tabıǵat lırıkasy. Biraq jalań tabıǵattyń aıasynda qalmaıdy. Birinshi óleńinde tabıǵattyń jeldi kúnimen, abaqtyda jatqan tutqynnyń syrlasýy. Ekinshi attas óleńinde jel sýretin ásem boıaýmen qanyqtyra sýretteı otyryp, mahabbatpen baılanystyrady. Ekeýinde de tabıǵat tylsymdary jyrǵa arqaý bola otyryp, adamı tirshilikpen qoıan-qoltyq tabysyp, úndesip ketedi. «Jel» bolsa:

Terezeden úıge kirmek bolady,
Amanatty qoldan bermek bolady.
Jol bermegen qatty qara temirdi,
Yzalanyp, zýyldap kep urady.
Úı silkinip qulaǵandaı bolady,
«Jibershi» dep suraǵandaı bolady.
Qýat kemip, qajyǵan soń júırik jel,
Óksip-óksip jylaǵandaı bolady.
Dene kúıip jelge qulaq salamyn,
Janyp júrek, kózime jas alamyn.
Jibermeıdi qara temir qaırymsyz,
Erkin dala, Saryarqanyń sálemin.
/126-bet/

Aqyn júırik jel gýleı soǵyp, sonaý Saryarqanyń samalyn eskendeı, zaryqqan abaqtydaǵy azamatqa. Saryarqadan alyp kelse kerek aýyr amanat dep, jel tabıǵatyn tamasha sýretteı otyryp, saıası qoǵamdyq ómirge engizip jiberedi. Jel gýili tutqynnyń ýhilegen kúńirenisi men kúrsinisine ulasady. Jel men tutqyn syrlasýy – tabıǵat lırıkasyna altyn dińgek bola alǵan. Aqyn endi birde jeldiń tabıǵatyn basqasha qyrynan kóredi.

Mazasy joq jel erke,
Oıanyp tym erte
Jorǵalaı basyp ketedi.
Tynysh jatqan tús kórip,
Kóldiń betin kestelep,
Ony áýre etedi.
Kári ormandy oıatyp,
Birdeńe dep jubatyp,
Jymıyp kúlip ótedi.
Jurttan oıyn jasyryp,
Alqynyp ózi asyǵyp
Qaraqat kózge jetedi.

Budan soń jel motıvi – mahabbat lırıkasymen ushtasyp, ǵashyqtyq, ińkárlik sezimge ulasady. Tabıǵat lırıkasy – mahabbat lırıkasyna aınalady. Erke jeldiń nazdy qylyǵyn kórip, sýrettegen aqyn, óleń túıininde:

Deıdi de súıip kózinen,
Shashy, alma júzinen,
Qol jiberdi keýdege.
Baqyttysyń erkejan!
Ýa, darıǵa, jasaǵan,
Jel emespin men nege?! –

dep, sezim tylsymyna enedi. Tabıǵat lırıkasynda da, mahabbat lırıkasynda da M.Jumabaev naǵyz adam ómiriniń qupıa syryna tereń de tuńǵıyq psıhologıasyna enip, júrek seziminiń kúrdeli qubylystaryn, qyrtys ekenin ashady. Orys aqyndary Fet pen Túchevti tabıǵat jyrshysy dep keldi, zertteýshiler. Ol ras. Al, tabıǵatty jyrlaýda – Maǵjan aqyn lırıkalary dúnıejúzilik deńgeıden kem túspeıdi. Osy ýaqytqa deıin, orys zertteýshileri, Baratynskıı qatarynda, Túchev – fılosofıalyq lırıkanyń asa zor kórnekti ókili ekenin dáleldeı otyra, ıdealısik fılosofıanyń ókili retinde kiná artty. Orys jáne batys Evropa romantızminiń negizinde óz shkolasyn jasaǵan Túchevten asyp túspese, kem soqpaıtyn. Maǵjan qazaq topyraǵynda óz mektebin, shańyraǵyn kóterdi, irgesin qalady. Maǵjan tabıǵatpen aqyl-oıy, sanasy bar adamdaı sóılesedi, syrlasady. Tabıǵatpen tereń túsinistik tabady. Tabıǵatpen sóılese otyryp, adam janynyń, adam júreginiń neshe alýan qatparly syrlaryn, adam áleminiń kúrdeli qupıalaryn ashady.

V neı estdýsha, v neı estsvoboda,
V neı estlúbov, v neı estıazyk, –

dep, F.I.Túchev jyrlaǵandaı, sondaı uǵymmen, sondaı tereń túsinikti sezimmen jyrlaý – 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq poezıasynda óz jalǵastyǵyn tapty.

Tabıǵat lırıkasyna janymen uǵynyp, júregi – sezinip barǵan aqyndar qatarynda, 60-shy jyldary ádebıetke kelgen poezıa ókilderiniń biri – Saǵı Jıenbaev. Óleńniń mýzykalylyǵy, áýendiligine basa kóńil aýdaratyn barynsha bulaqtaı móldiretip jazýǵa umtylatyn aqyn óziniń jeke dara qoltańbasymen qyzyq, óziniń sara jolymen – kórkem. Saǵı aqyn qashanda ańdaǵaılap turǵan tabıǵat ǵajaıybyna tamsanýdan góri, kózge kórine bermeıtin tabıǵat tylsymdaryna, azanǵy ýaqytta ǵana kórinetin tańǵy shyqtaı tamshylarǵa ińkár. Solardy júrek dirilimen jyr etedi. «Japyraq» degen óleńinde «Týǵan jerge bir qarap, ótip jatqan jyl qustaryna» kúz túskenin sezdirip, sol bir tusta sarǵaıǵan japyraqtardy jınap, órtep jatqan kisige nazary aýady. Bulttar jıi kóship jatyr. Keshegi jasyl japyraq, búgin sarǵaıyp, órt qushaǵyna oranǵan. Jas butaqtar yrǵalyp turǵanda, sol japyraqtarǵa, kári keýde shyńdar da nurlana qaraýshy edi. Sol japyraqtar arasynda bulbuldar da án salýshy edi. «Ot salýshy eń kóńilge, oınap erke shýaqpen» dep, jalyn atqan o kúnde jas mahabbat sıaqty edi. Sol keshegi japyraqtardy Ýaqyt órtep jatyr. Sol kezge aqyn júregi selt etip:

Qabaǵyńda qalyń muń,
Tunjyraıdy júdep baý...
Seni kórip,
janymnyń
Japyraǵy dir etti-aý! –

deıdi tolǵanyp. Óleń túıini de, tabıǵatpen jarasym tapqan. Aqyn júregi de sulýlanyp, súıkimdi tartqan. Japyraqtaı sarǵaıatynyn, órtenip-janatynyn eske alyp, qapalandym, qaıǵyrdym deýdiń ornyna «Seni kórip janymnyń, japyraǵy dir etti-aý» degen jyly sózde áldeqaıda aýyr salmaq jatyr. Tabıǵattyń osyndaı kórinisterinen kezdeısoq jaıda kezdesip, kózimen kórip kýágeri bolǵan «Qulyn» degen óleńinde aqyn:

Tabıǵat osyndaı bir qastyǵyn
Kórmeıin dep bult astyna qashty Kún.
Jańa ǵana enesine jaı túsip,
Japan dúzde qala berdi jas qulyn.
Nóser jańbyr quıylǵandaı shúmekpen,
Osy mańdy órshelene údetken.
Qulynshaqty terbegendeı shaıqaltyp,
Qara jerdiń keýdesi bir dir etken, –

dep bastap, enesine jaı túsken shurqyraǵan qulyntaıdyń daýysyn estirte sýretteıdi. Jaı túsip enesi qaldy, enesin qımaı qulyn qaldy. Basqa jylqylar bolsa qyrǵa bettep barady. Bul bolsa enesin shyr aınalyp kete almaı júr. Kenet:

Shaqyrǵandaı qoǵaly kól, gúl quraq,
Kóz ushynda ketti bir kóz buldyrap.
Orta jolǵa jete bere jalt berip,
Keıin qaraı aqty qaıta quldyrap.

Shydaı almaı arly-berli shapqylap, endi bir sát «qulyndarǵa qarap qoıyp alystan, enesin ol emip jatty alqynyp». Tabıǵattyń keıde qatygez de qatal zańyn bilmeıtin alańsyz kóńildegi qulynnyń qaıǵysyn, jylqynyń jaı túsken qazasyn sýretteı kelip:

Keshe ǵana kórdi ǵoı ol tań nuryn,
Keń dalanyń kók oraıly shalǵynyn.
Bilmeıdi ǵoı onyń sábı júregi
Ajal degen aıaýsyzdyń barlyǵyn... –

dep túıedi. Bul óleń jazýshy Ǵabıt Músirepovpen birge saparlas bolǵan sátte jazylǵan óleń. Bul óleńniń jazylý tarıhy da jazýshyǵa qatysty. Osy bir sýretti kózimen kórip kýá bolǵan Ǵ.Músirepov aınalasyndaǵy saparlas aqyndar Qýandyq Shańǵytbaevqa, Ǵafý Qaıyrbekovke, Saǵı Jıenbaevqa taǵy basqalarǵa taban asty osy jaıdy sýrettep jazýdy tapsyrady. Saǵıdyń bul óleńi sol sátte týǵan. Sol sátte týǵan óleńiniń biri – aqyn Qýandyq Shańǵytbaevtyń óleńi bylaı bastalady:

Órtteı qaýlap, narttaı qaýlap qyr gúli,
Maı burqyrap turǵan kezde qyrmyzy.
Mármár tuıaq, merýert kekil, qan kúreń
Qulyn keldi dúnıege bir kúni.
Oınaı keldi, qýnaı keldi balasha,
Týlaı keldi tirshilikpen talasa.
Tóbelinen súıip alǵyń keletin,
Qolyńdy ıiskep, alaqanyn jalasa, –

osylaısha dúnıege kelgen qulyn beınesin zerdelep sýrettep, «kerilgende kelte janyn silketin, quıyn ótse, quty qalmaı úrketin» bala qulyndy kirshiksiz, taza jalyn taraı sýrettep, shapqylap júrgen shaǵynda, onyń aspanynda kókala bas kóbik bulttar qaptaıdy:

Kókti lezde qola quıyn torlady,
Ketti burqap buıra bulttyń ormany.
Bulan-talaı bir bulaǵaı bastaldy,
Aqyrǵandaı myń arystan tordaǵy...
...Kenet aspan shyrt synǵandaı gúrs etti,
Tap aldynan tarǵyl tútin burq etti,
Selk etti de, tura qashty qulynshaq,
Sorly bıe sol ornynda sylq etti.
Óldi bıe, ketti sábı serigi!
Ótti jańbyr, tyndy dúleı sel úni.
Jazyǵy joq, jany taza jetimniń
Ómirine óksik kirdi so kúni...

Búdan soń Qýandyq aqyn da Saǵı Jıenbaev jyrlaryndaı, «júgirip kep enesine perishte, sora berdi dertip jatqan jelindi» dep jaı túskennen keıingi jaıdy sýrettep ótedi. Eki aqynnyń da bir taqyrypqa kelý barysy da, jyrlaý máneri de eki túrli. Saǵı «jańa ǵana enesine jaı túsip, japan túzde qala berdi jas qulyn» dep oqıǵany dál basynan bastasa, Qýandyq áriden tartyp, qulynnyń ańqaý kezin, tipti emshekti izdep taba almaı qalǵan sátterinen órnektep, «Taǵdyry ne? Tańdaıda tas tur ma? Jem bop erteń keter múmkin, qasqyrǵa» dep tragedıaly oqıǵa satyna birtindep kóteriledi. «Sengish edi, kórmep edi ólimdi», endi qulyn júgirip kep enesine perishte, Sora berdi dertip jatqan jelindi. Qulyn úshin shýaq bastalǵan ómir tragedıamen jalǵasyp, enesinen aıyrylyp, jetimdikke mańdaıyn tiregen taǵdyrdy sýretteı kelip aqyn, ómir jaıly salmaqty da sabyrly túıin túıedi:

Áı, Qýandyq, bu da saǵan bir aqyl,
Bar qyzyqqa báıek bolmaı tura tur,
Qarashy áne: aspanda – nur, jerde – gúl,
Bolmaǵandaı túk te sumdyq surapyl.

1965 jyly Atyraý saparynda týǵan bul óleń taqyrybyna Saǵı Jıenbaev, Qýandyq Shańǵytbaevpen birge Ǵafý Qaıyrbekov te qalam tartqan edi. Aqyn óleńin «Daladaǵy tragedıa» dep atady. Saǵı qulyn enesine jaı túsken oqıǵadan bastasa, Qýandyq qulynnyń dúnıege kelgen sátin sýretteýden óleń arnasyn tartsa, Ǵafý da Atyraýǵa jol tartqan jolaýshylardyń saparyn eń aldymen óleńge ózek etedi. Qabat ta qabat kók saǵymdy qýyp jolaýshylar keledi. Antalap kelgen bult, qas qaqqansha nóserlep, naızaǵaı tónip bas suqty.

Oınaqtaı berem degende,
Janynan jalyn jarq etti.
Kezinde bir zat kóleńdep,
Kózine túsip jalp etti...
Qara joldyń aýzynda
Qulap jatyr boz bıe.
Qulyny tur baýrynda
Qulazıdy dúnıe...
Tur tabıǵat bildirmeı
Sumdyq apat shekkenin.
Anasy teýip úlgirmeı
Taǵdyr teýip ketkenin, –

dep sýrettedi Ǵafý Qaıyrbekov. Biz bul jerde «Qulyn» taqyrybyn temirqazyq ete otyryp, 40-shy jyldary ádebıetke kelgen Qýandyq Shańǵytbaev arqyly bir býyn ókilin, 50-shi jyldary ádebıetke kelgen Ǵafý Qaıyrbekov arqyly bir tolqyn ókilin jáne 60-shy jyldary ádebıet esigin ashqan Saǵı Jıenbaev arqyly olardan keıingi tolqyn ókilderin salystyra qarap, ár býynǵa laıyq ortaq pikir, kózqarastardy alǵa tartpaqpyz. Lırık aqyn Q.Shańǵytbaev 1945 jyly «Ar» jınaǵymen, lırık ári epıktik qarymy bar Ǵ.Qaıyrbekov 1954 jyly «Qurdas» atty jyr jınaǵymen tanyldy. Osy aqyn aǵalarymen óksheles kele jatqan býyn 60-shy, 70-shi jyldardyń poezıasynyń áýenine alýan sazdy jyrymen qosyldy. Tumanbaı da, Qadyr da, Muqaǵalı da, Jumeken de jáne Saǵı da sańlaqtardyń izin ala, ádebıetke óz únin ala kelýge tyrysty. 1959 jylǵy «Jas qanat», keıin «Jyrǵa sapar» jınaqtary İ.Mámbetov, Z.Shúkirov, T.Moldaǵalıev, S.Jıenbaev, Q.Myrzalıev t.b. 1963-1964 j. «Tuńǵysh kitap» serıasy S.Asanov, J.Qydyrov, Ó.Kúmisbaev, J.Sátibekov t.b. 1969j. «Jas kerýen» K.Myrzabekov, T.Medetbekov, J.Ábdirashev, J.Jaqypbaev t.b. 1974 j. «Qanat qaqty» U.Esdáýletov, D.Stambekov, E.Baǵaev t.b. esimderdi ádebıetke ákeldi. 1975 jylǵy «Kóktem tynysy» tárizdi jas aqyndar jınaqtary poezıanyń jańa kadrlaryn tárbıeleı bastady. Osylaı tolqyn-tolqyn bolyp kelip jatqan jas aqyndar jınaǵynyń ishinde «Jas qanat» pen «Jyrǵa sapar» kitaptarynyń ádebıet kadrlaryn daıyndaýda, óziniń úles-salmaǵy erekshe. 60-shy, 70-shi jyldarda lırıkanyń dástúrli jalǵasyn úzbeı jańashyldyqpen damytýda bul tolqynnyń oryny erekshe. Ózinen keıingi tolqyn arasynda bedeldi, aldyńǵy aǵa tolqyndar S.Máýlenov, J.Moldaǵalıev, Q.Shańǵytbaev, Ǵ.Qaıyrbekov t.b. aqyndarǵa uqsamaıtyn, óziniń lırıkalyq «Meni»-men kelgen talanttar shoǵyry. Gylymı zertteý eńbegimizdi 60-shy, 70-shi jyldar lırıkasyna arnaýymyzǵa sebep bolǵanda, osy bir eńsesi bıik, jeke-dara tulǵalanǵan urpaq ókilderi bolǵandyǵynda desek qatelespeýimiz kámil. Saǵı Jıenbaev ta sol tolqyn ókili.

50-shi jyldardaǵy lırıkamen, 60-shy, 70-shi jyldardaǵy lırıkany salystyryp salmaqtaǵanymyzda sońǵy jıyrma jyldyqta poezıanyń jazylý mádenıeti men sheberligi áldeqaıda artty. Buryn úgit-nasıhat basym bolsa, keıingi jyldarda bul «jańalyqtan» aryla bastady. Buryn uzyn-sonar jyrlaý tásilinen, keıingi jyldar lırıkasynda bir óleńde bárin qamtýǵa tyrysyp shashyrańdylyqqa urynsa, 60-shy jyldar poezıasynyń basym kópshiligi óleń tutastyǵyna, oı tutastyǵyna kóńil bólip, naqty taqyryp júıesine kóshti. Burynǵy eki-úsh býyndy uıqastar damytylyp, tórt býyndyq, bes býyndyq keıde, óleń joldary tutasymen uıqasatyn jáne uıqastardyń áýezdiligine, uıqas sheberligine qol jetkizdi. Árıne, uıqas qýalaýshylyq ta – óleńge kóbine-kóp opa bere bermeıdi. Ony dáldep, tam-tumdap dáıekti paıdalanbasa da, óleń kemshiligine aınalyp ketýi yqtımal.

Akademık Z.Ahmetov óziniń «Óleń sózdiń teorıasy» kitabyn da, on bir býyndy tarmaqtyń sońǵy býyny tórt býyndy qalypty túrin keıde bir óleńde tórt býyndy nemese jeti-segiz býyndy tarmaqpen kezektestirip qoldaný ádisine oraı, M.Maqataevtyń myna shýmaǵyn mysalǵa keltiredi:

Syrlasaıyq
Qyzǵaldaqty ıiskep, bir jasaıyq.
Qyr basaıyq.
Ámse bulaq mamyrdyń turmas aıy.
Muńdasaıyq
Qos kóńildiń pernesin bir basaıyq.

Al, on úsh býyndy ólshemge /órnegi 3 býyn + 3 býyn + 2 býyn + 3 býyn + 2 býyn + 3 býyn/, T. Moldaǵalıevtyń:

Sondyqtan tańda basyma oı kep ár túrli,
Súıemin kúlip, sonaý bir ottaı shalqýdy..., –

degen shýmaqtaryn dálel úshin alǵan. Shýmaqty bes tarmaqty etip qurý úlgisin T.Aıbergenovtiń «Joldar, joldar» óleńin úlgi etedi /úıqasy - aabbb/.

Joldar, joldar meni alys aparyńdar,
Aparyńdar, uzaqqa saparym bar.
Qalamdaımyn áli men ushtalmaǵan,
Ótkizińder shólderden qus qonbaǵan,
Syn taqpasyn dos túgil, dushpan maǵan.

Biz buny keltirýde eki maqsatty kózdedik. Birinshi, zertteý obektimizge negiz etken aqyndar buryn ádebıettaný ǵylymynda jol-jónekeı bolsa da, ara-kidik aıtylyp, zerttelip júrgendigi. Ekinshi, bul býyn ókilderiniń óleń uıqasyna da, óleń formasyna da jańalyqtar engizip, tyńnan jol salyp, sony soqpaǵymen kelgendigin zerdeli zertteýshilerimizdiń moıyndaýy. Óz zertteý eńbekterine negiz etip, zertteýge laıyq dep qabyl alýy. 60-70-shi jyldar lırıkasy tyń teńeý, epıtet, metofora tabýda ǵana emes óleń formasy túrine de jańalyq engizýge umtyldy. Óleńniń formalyq jaǵynan izdenisti 60-shy jyldary Júsip Qydyrov, Orazbek Sársenbaev, 70-shi jyldary Jumeken Nájimedenov, Tólegen Aıbergenov, Muhtar Shahanov damytty. Biraq, Júsip Qydyrovtyń formalyq izdenisi kóbine-kóp mazmun mánimen sabaqtaspaǵandyǵy úshin baspasózde qatty synǵa ushyrady. O.Sársenbaev «1961 jyl» poemasy da túrli formany jańǵyrtýǵa jasalǵan qadamdar edi. Sol kezdegi «Jańalyq pa, jańa bylyq pa?» atty ádebı syn maqalalar bul izdenisti formalıstik izdenis esebinde qabyldap, toıtarys berdi. Munyń eki jaqty saldary boldy. Birinshisi, jas aqyndardyń mazmun mánin umytyp, adasýshylyqqa jol berilmese, ekinshi jaǵynan, jas tolqynnyń toıtarys berilip, tosylyp qalǵandyǵy sonshalyqty, kóbisi izdenis áleminen bas tartyp ketti. İzdenistiń alǵy sharty – adasyp baryp, jol tabý ǵoı. «Súrinbeıtin tuıaq joq» maqalyn alǵa tartyp, poezıanyń túrin, formalyq jaǵyn damytyp otyrý da – ýaqyt talaby.

Aqyn Jumeken Nájimedenov ishki ıntonasıalyq uıqas jasaý izdenisine 60-70-shy jyldary birjola den qoıyp, sol jolda biraz ter tókti. Mysalyǵa:

Keshikti dep tańdana,
As pisirip kútpe kóp:
Jerim de kóp barmaǵan,
İsim de kóp bitpegen.

Bul shýmaqtaǵy: «tańdana – barmaǵan», «kútpe kóp – bitpegen» uıqastary bir jaǵynan «aqsaq» uıqas sıaqty kóringenimen yrǵaq buzylyp turǵan joq. Óleńniń ishki uıqasyna kóńil bólýde de, Jumeken dástúrli uıqas álemin jańǵyrtýǵa kúsh saldy:

Jaıdaq qyrdan túńilseń – gúl ósedi bir kúni,
Qaırattydan túńilseń – kúresedi bir kúni...
Kóp túńilseń synaqtan – ashý shyǵar bir kúni,
Kóp túńilseń tunyqtan – tasý shyǵar bir kúni...
Úmit etem tastardan asyl shyǵyp qalar dep,
Úmit etem qastardan: dosym shyǵyp qalar dep.

Mundaı ishki uıqastardy zerleımin dep otyryp, mazmunnyń taıaz bolyp qalýy da yqtımal. Jumekenniń uıqastaryndaǵy: «bir nadan – urlap al», «qınaıdy-aq shımaıǵa», «qınaıdy-aq – úı maıla», «emespin dep – men eshkimge», «qazdym neni – jazdym kelip», «toıǵan mindet – qoıǵan kúnde – oılaǵym kep», «káriǵypty – jarylyp tur», «Ózge amalyń – bozdaǵanyń», «Jel emgeli – jelem dediń», «bulyńǵyr tur – tilin qyrqyp», «shapqylashy – laqtyr ashyp» t.b. bir dybys jetpeıtin «aqsaq» uıqastardy oraıyn taýyp tıegin jaqsy keltire biledi. Solaı desek te Jumekenge eliktegen keıingi jas aqyndar kóbine-kóp uqsata almaı keledi. Ári osyndaı uıqastarǵa áýes bolý da jaqsylyq nyshany emes. Tek ara-tura dámdep, qıýyn qıystyrýǵa bolar, biraq ádetke aınaldyrý opa bere bermeıdi. Formalyq izdenis te, uıqasty túrlentý de mán-mazmunǵa, aıtaıyn degen oıǵa saı kelgende óz sheshimin tabady. Mysalyǵa, J.Nájimedenovtyń myna óleńindegi ıntonasıalyq uıqas, bir dybys pen ekinshi bir dybystyń ózgerip kelse de oraıyn taýyp qıýlasýy kóńilge qonady:

Maqtaımyz kep ólgendi,
Maqtaımyz-aý tókpelep,
Maqtaımyz kóp óleńin tirisinde ótpegen.
Jorǵalaımyz aldynda tabytynyń,
Sol ólik
Turyp keter sekildi nekrologqa ókpelep.
Meni búgin bir dosym maqtap jazdy,
Sekiredi
Joldan jolǵa sulý sóz, bále ǵoı bul, ne tirlik.
Shoshyp kettim:
«Men osy ólgenim joq pa eken» dep,
Óıtkeni keı maqtaýlar nekrolog sekildi.

Bul óleńdegi «tókpelep-ótpegen-ókpelep», Sekirdi-ne tirlik-sekildi» uıqastary jyr mazmunyna nuqsan keltirip turǵan joq. Qaıta ózgeshe aıtylǵan jeke-dara oıǵa, ózindik uıqas ereksheligi jarasyp, ishki úndestikpen jymdasyp ketken. Osyndaı uıqas ereksheligimen órnektelgen Jumekenniń jaqsy óleńderi barshylyq. Biraq, ádeıilep uıqastyrylǵan tustarda óleńdik kórkinen, nárinen aırylyp qalatyny da bar.

Qazirgi qazaq lırıkasynda sapalyq ózgeshelikter mol. Shýmaqtaǵy óleń tarmaqtarynyń birazyn bólshektep keltirý, uzyn tarmaqtarǵa qysqa tarmaqtardy aralastyrý tásilderin keńinen qoldansa da, mazmun oǵashtanyp kórinbeı, qaıta birtutas kelisim tabýyn – qazirgi qazaq poezıasynyń tabystary deýimiz kerek. Mundaı erekshelikterdi «Ádebıet teorıasynyń negizderi», «Óleń sózdiń teorıasy» atty zertteý kitaptarynda tolyǵyraq qamtylǵannan keıin biz ony qaıtalap aıtyp jatýdy jón kórmedik. Tek, 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasynda uıqas erekshelikteriniń damýyn qazaqtyń qara óleńiniń dástúri de sheberlikpen jalǵasyn tapqanyn aıtyp ótýdi paryz dep bildik. Ǵalym Z.Qabdolov: «Mynalar – ásheıin «bos maqaldaıtyn burynǵy eski aqyndar» emes, árqashan «jańalyqqa jany qushtar» dál búgingi kúnderimizdi qulpyrta jyrlaǵan nemese jyrlap júrgen jańa, jas júırikter!» dep, epıtet jaıly, jalpy beıneleý quraldary jaıly pikirimizdi dáleldeý úshin ózgeler emes, osylardy oqyp qalaıyq dep, bizdiń zertteý obektimizge negiz etip alǵan aqyn jyrlaryna toqtalady, mysaldar keltiredi. S.Jıenbaevtyń:

Kóktemniń balǵyn kezi edi,
Ánshi qus kókte aǵylǵan.
Jemniń de jasyl ózegi
Kógildir munar jamylǵan.

T.Moldaǵalıevtyń:
Myń sáýle bar: kel, kel dep shaqyratyn,
Bir sáýle bar qasymda otyratyn.
Myń kitap bar eshqashan oqylmaıtyn
Bir kitap bar kún saıyn oqylatyn.

Q.Myrzalıevtyń:
Beıbit ózi kúres myltyqsyz,
Onda da jurt jatady atyp múltiksiz.

J.Nájimedenovtyń:
Tentek ún ketip edi daýyldap bir, –
Ańqıyp ár jerde bir aýyz qapty.

T.Aıbergenovtyń:
Men búgin sonaý kógildir kólge saǵynyp ushyp baramyn
Birge qaq qanat qasymnan qalmaı, saǵynyp kórgen qaraǵym.
Jalǵasyn sen aıt bul asqaq ánniń, jabylyp ketsem eger men,
Ǵulama jyldar sýdyrlatqanda paraǵyn, –

degen shýmaqtardy aldymyzǵa tartyp, osynaý jańashyl aqyndardyń oı aıqyndaýda epıtetti ornymen qoldanýdaǵy sheberlikterin aıtýmen birge, «bular qoldanǵan epıtetter óleńge kóne emes, jańa, kómeski emes, aıqyn maǵyna bitirgenin» baǵalaıdy. Asty syzylǵan sózderdiń qarapaıym sózderge tereń maǵyna bitirgenin, aqyndardyń epıtet qoldanýdaǵy ereksheligin dáleldeıdi.

«Aqyndyq tildiń jetilýindegi jańalyqtar»69 atty zertteý eńbeginde 60-shy, 70-shi jyldary ádebıetke kelgen aqyndardyń ádebıetke ákelgen erekshelikteri azyn-aýlaq bolsa da tilge tıek bolǵan. S.Jıenbaev pen T.Aıbergenovtyń attas «Týǵan jer» óleńderin salystyra kelip, «múlde jańa mazmundaǵy, aqyndyq mol qabilettiliktiń aıǵaǵy» dep baǵalaıdy. Sonymen qosa M.Maqataev, Q.Jumaǵalıev, M.Satybaldıevtyń lırıkalyq jyrlaryna toqtalyp ótedi.

1973 jyldary «Oljas Súleımenov, Tumanbaı Moldaǵalıev, Jumeken Nájimedenov sıaqty jastar izdený, oılaný, jańaǵa umtylý ústinde: sol jańany kórse de, taba da biletindeı qalyptarymen súısindiretindigin» «Óleń sózdiń patshasy, sóz sarasy» zertteý kitabynda alǵash sóz bolyp, 60 jyldary ádebıetke kelgen aqyndardyń esimderi jańa-jańa atala bastaǵan edi.

Álbette, S.Qırabaev, M.Qarataev, Sh.Eleýkenov taǵy basqa kóptegen synshy-ǵalymdardyń, T.Álimqulov, Z.Serikqalıev t.b. synshylardyń jáne Á.Sársenbaev, Q.Bekhojın, Ǵ.Qaıyrbekov, Q.Myrzalıev t.b. aqyndardyń 60-shy, 70-shi jyldardaǵy poezıa ókilderi týraly jazǵan maqalalaryn, synı zertteýlerin taǵy bir eske ala otyryp, bul eńbegimizdi qorytyndylaýǵa bolar edi. Biraq, zertteý eńbegimizdiń sońynda biz shyǵarmalaryn taldaǵan aqyndardan basqa, qazaq poezıasynyń, onyń ishinde qazaq lırıkasynyń kókjıeginen, bulardan basqa qandaı aqyndar kórinip edi, olar qandaı ortadan erekshelenip shyǵyp edi degen oı túrtkisimen, biraz aqyndardy atap ótýdi paryz sanadyq.

Aqyndar Sabyrhan Asanov 1963 jylǵy «Tuńǵysh» kitabymen ádebıetke kelip, 1978 jyly «Qoshtasqym kelmeıdi» atty tańdamalysyn dúnıege ákelse, Ádilbek Abaıdildanov 1961 jyly «Aq qaıyń», 1971 jyly «Marjan» óleńder poemalaryn, Marfýǵa Aıthojına 1968 jyly «Shyńdaǵy jazý» 1974 jyly «Baıanjúrek», Sábıt Baımoldın 1966 jyly «Jer meken» tuńǵysh kitaby, 1977 jyly «Qyzyl ińir», Sáken Imanasov 1966 jyly «Týǵan aýyl», 1976 j. «Ǵashyq dúnıe», Ótegen Kúmisbaev 1964 j. «Tuńǵysh», 1974 j. «Aqsholpan», Dúısenbek Qanatbaev 1967 j. «Jazıra», 1973 j. «Jeti qaraqshy – jeti juldyz», Júsip Qydyrov 1964j. «Tuńǵysh kitap», 1978j. «Janartaý júrek», İztaı Mámbetov 1961 j. «Tabantal», 1973 j. «Tarlanboz», Shámil Muhamedjanov 1960 j. «Ana qushaǵy», 1972 j. «Kún tóbede turǵanda», Janǵalı Nabıbýlın 1968 j. «Aq jańbyr», 1972 j. «Orda – qaharmandar qalasy», Maqsut Netalıev 1966 j. «Jyrlaıdy gúlder», 1977j. «Meniń zamandastarym», Rafael Nıazbekov 1969 j. «Keler kúnder», 1975 j. «Jalyn keshken», Ótejan Nurǵalıev 1962 j. «Meniń mahabbatym», 1976 j. «Tańdamaly», Aıan Nysanalın 1968 j. «Kóktem keshikpeıdi», 1978 j. «Súmbile», Farıza Ońǵarsynova 1966 j. «Sandýǵash», 1978 j. «Shilde» tańdamaly, Maǵırash Sarıkova 1964 j. «Stýdent qalamy», 1978 j. «Qarakóz», Jaqsylyq Sátibekov 1963 j. «Tuńǵysh kitap», 1977 j. «Moıynqum kóktemi» taǵy basqalar. Mine, bul býynnyń, bir qaraǵanda, osaly joq. Qýatty tolqyn. Osy ortadan oq boıy ozyp shyǵyp, óz ereksheligimen, tabıǵat bolmysymen aıqyndaý kóringen lırık aqyndardyń shyǵarmashylyǵyn taldap, qoldan kelgenshe jiliktep, súbelep kórsetýge umtylǵan maqsatymyz bar. Sol birshama oryndalsa biz úshin dátke qýat.

1970 jyldary qazaq poezıasyna jańa tolqyn, jas tolqyn legi keldi. Olar: Keńshilik Myrzabekov, Jarasqan Ábdirashev, Temirhan Medetbekov, Kúlásh Ahmetova, Jumataı Jaqypbaev, Esenbaı Dúısenbaev, Iranbek Orazbaev, Ibragım Isaev, Serik Turǵynbekov, Tynyshbaı Rahımov, Nurlan Orazalın, Zeınolla Tileýjanov, Qajytaı İlıasov t.b. jas aqyndar aldyńǵy tolqyndy óksheleı basyp, olardyń árdaıym oıaý bolýyna, tuǵyrdan túspeý úshin ter tógýlerine sebepshi boldy. Aldy-artyn qaraılap, óz qabilet-darynyna syn kózimen qaraıtyn 60-shy jyldary poezıaǵa kelgen tolqyn ókilderinen Qadyr Myrzalıev, Muqaǵalı Maqataev, Tumanbaı Moldaǵalıev, Jumeken Nájimedenov, Saǵı Jıenbaev, Tólegen Aıbergenov, Muhtar Shahanov shyǵarmashylyǵy oqshaý kórindi. İzdenis, erekshelikterimen qazaq poezıasynyń irgeli aqyndaryna aınaldy. Buryn tumshalap kelgen totolıtarlyq qoǵamda derbes daralyǵymen kóringen aqyndardyń, táýelsiz qazaq eliniń, táýelsiz qazaq jurtynyń jańa gımniniń, jańa el-uranyn qaıta jańǵyrtyp jazatyn da osy urpaq ókilderi jáne dástúrli jalǵastyǵy bar qazaq poezıasynyń jas tolqyny, keler urpaǵy.

60-shy, 70-shi jyldar poezıasynyń ókilderi – «toqyraý» zamanynyń urpaqtary ataldy. Bul kezeńderi shyn mánisinde, saıası ómirde, qoǵamda toqyraý bolǵany ras. Biraq, ádebıet pen ónerde toqyraý boldy deýge negiz joq. Ádebıet pen óner óz aǵysymen damydy. Biraq, ımperıalyq kózqarasqa, totalıtarlyq qysymǵa, partokratıalyq búrokratıaǵa ádebıet pen óner qashanda qarsylyqta bolyp, narazylyqtar kórsetkenmen, qoǵamdyq qubylysty ózgertýge dármensiz boldy. Jeke basqa tabynýdan keıingi, qoǵamdyq ózgeriske bastaǵan 1985 jylǵy qaıta qurý kezeńi sebepshi boldy. Ýaqyt jáne ómir aǵysy da osy baǵytqa ıtermelep kele jatqanyn kózi qaraqty azamattarymyz, sol aqyndar jáne solardyń tustastary qazirgi poezıanyń dińgegine aınaldy. 70-shy jyldardyń orta sheninen asa bere, ádebı synshylar, kórkem ádebıettaný ǵylymdarynyń nazaryna bul urpaq tolqyny iligip, esimderi aýyzǵa alyna bastady.

Ǵalym Hasen Ádibaev «Kókjıek» atty ádebı syn, zertteý kitabyndaǵy «Mınýt saıyn basymnan ǵasyr ótip...» maqalasynda Qadyr Myrzalıev shyǵarmashylyǵyna arnaıy toqtap, aqyn ereksheligin aıqyndap, «Qadyr poezıasynyń jańalyǵy men qýaty osy ýaqytpen, osy ýaqyt jańalyǵymen, zamanymyzdyń tulǵasymen ólshenetindigin» dáleldedi. Ulttyq sóz ónerine qosqan úlesin tarazylady. Sol sıaqty synshy Saǵat Áshimbaevtyń «Syn muraty», «Talantqa taǵlym», «Parasatqa qushtarlyq» kitaptaryndaǵy ádebı syn maqalalar, ásirese, aqyn Ótejan Nurǵalıev týraly syn maqalalaryn, búgingi poezıa týraly tolǵanystaryn aıtyp ótý oryndy. «Talap deńgeıi» atty ádebı syn maqalalarynda Baqyt Káribaeva aqyndar T.Moldaǵalıev, J.Nájimedenov, Q.Myrzalıev, M.Shahanov shyǵarmashylyǵyna toqtap ótedi. Olardyń ereksheligin aıqyndaýǵa umtylys qadam jasaıdy. Beken Ybyraıymovtyń «Oı men sóz», A.Egeýbaevtyń «Sóz júıesi» degen ádebı syn kitaptarynda 60-shy jyly ádebıetke kelgen aqyndar lırıkasy birshama sóz boldy. Biraq, áli kúnge 60-shy, 70-shi jyldar poezıasyn arnaıy zerttegen qomaqty dúnıe bola qoıǵan joq.

Qazirgi qazaq lırıkasynyń /60-shy, 70-shi jyldar/ beıneleý jáne psıhologıalyq tebirenis-tolǵanys sezimderin zertteý eńbegimizge arqaý etýmen birge, osy arnaly aǵystan azamattyq, fılosofıalyq, tabıǵat jáne peızajdyq, mahabbat lırıkalary ózinen-ózi bólinip shyǵyp, sol tarmaqtar arqyly aqyndar shyǵarmashylyǵyn saraptap, tarazyladyq. Osy taqyryptardy taldaý eńbegimiz arqyly 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasynyń kórkemdik izdenisteriniń kókjıegi birshama kóz aldymyzǵa elestep, ádebıetke qatarlas kelgen bir urpaq ókilderiniń jaı-kúıinen tvorchestvolyq tynys-tirshilinen habar berse, eńbek óziniń dittegen maqsat-múmkindikterin oryndaǵany dep bilemiz. Bul aqyndar shyǵarmashylyǵyn taldaý arqyly, osy kezeńdegi áleýmettik ómirdi de, qoǵam tynysyn da, onyń jaqsy jaqtary men qaıshylyǵyn da ádebıet jáne ǵylym shańyraǵynyń ókilderi sezdi. Sovettik sosıalısik respýblıkalar odaǵynyń /SSRO/ ydyraýy – tarıhı qubylysqa, tarıhı shejirege aınaldy. Totolıtarlyq memleketten bas tartqan alǵashqy Respýblıkalar – Prıbaltıka elderi boldy. Lıtva, Latysh, Eston halyqtary progreske erterek qol jetken batys elderiniń yqpal-áserimen tarıhı qozǵalystyń baǵyt-baǵdaryn erte baıqady. Moldavan, grýzın, azerbaıjan, armán elderi de tarıhı qozǵalysqa enip, orys ımperıasynyń qushaǵynan tartylyp, óz irgesin aýlaq sala bastady. Biraq munyń bári de basty qozǵaýshy kúshke aınala alǵan joq. 1950 jylǵy Sibirge aıdaýlardy da kórmegen qazaqtyń jańa jas urpaǵy tárbıelenip, ósip jetilgen kezi edi. Kóbisi sol 1950-shi jyldardan beri dúnıege kelgen, 60-shy, 70-shi jyldardyń tárbıesin, mádenıeti men ádebıetin, ónerin ózinshe salmaqtap, sabaqtaı bilgen urpaq, mundaı halyqty, bir ultty qorlaý isine kóne almady. 1986 jyly 17-18 jeltoqsanda namys, yza-kek kernegen qazaq urpaǵynyń stıhıaly demokratıalyq qozǵalysy burq ete qaldy.

Mundaı qarsylyqty 70 jyl boıy kórmegen, buryn-sońdy bolmaǵan uly oqıǵa SSRO basshylaryn, KPSS Búro múshelerin sastyryp, esin jıdyrmaı tastady. Jyldar boıy qatqan muzdy qursaýdyń seńi buzyldy. Alataýdyń eńseli bıik shyńdarynyń qushaǵynan bastalǵan orasan qýatty sel tasqyny bútkil burynǵy Sovet Odaǵyn oıran etkendeı áser qaldyrdy. Respýblıka alańynda neshe myńdaǵan qazaq jastary aqyn Jumeken Nájimedenovtyń «Meniń Qazaqstanym», Qadyr Myrzalıevtyń «Atameken» taǵy basqa qazaq aqyndarynyń án-óleń jyrlaryn shyrqady.

Meniń elim, meniń elim,
Gúliń bolyp egilemin.
Jyryń bolyp tógilemin, elim,
Týǵan jerim meniń – Qazaqstanym! –

dep shyrqady jastar. 60-70-shi jyldardyń án-óleńderi ımperıaǵa qarsy qozǵalysta qýat, jiger berdi. Bul da ádebıet pen ónerdiń áleýmettik jáne saıası ómirge az da bolsa yqpaly dep bilemiz. Sol jeltoqsanda qýǵyn-súrgin kórgen, sottalǵan, jer aıdalǵan jastardyń seksen prosenti astanaǵa oqýǵa kelgen aýyl jastary. Aýyl jastary 60-70-shi jyldar poezıasynan nár alyp ósti. Qaıbir aýyl jastaryn alsań da, Qadyrdy, Tumanbaıdy, Muqaǵalıdy, Tólegendi, Muhtar Shahanovty bilmeıtinderi joqtyń qasy. Bul aqyndardyń lırıkasy ósip kele jatqan urpaqqa orasan zor yqpaly boldy. Ashyqtan ashyq kúreske shaqyrmasa da, el-halyq, azamattyq rýh, til, týǵan jer, dástúr-salt týraly lırıkalyq óleńderimen jas urpaqty baýrap ósti. Sondyqtan jas urpaq «Árbir ult, halyq ózin-ózi basqarýǵa tıis», «Árbir ulttyń óz kósemi bolýǵa tıis» degen uranmen ulttyq namysymyzdyń týyn bıik kóterdi. Alash partıasynyń úni bolǵan «Saryarqa» gazetinde70 jarıalanǵan:

Qazaǵym, qaqtyqpa, qamalma!
El bolar qamyńdy amalda.
Ketti tún, endi tań, shyqty kún,
Sal maldy, sal jandy, aıanba!
Mal baqqan jaı jatqan el ediń,
Beınetti kóp tartqan er ediń.
Qany jat, tili jat, dini jat
Jat elden taıaqty jep ediń...
Uranym, qorǵanym, sen Alash!
Jolyńa qurbandyq mal men bas!
Óner tap, órge shap. Qarý ap!
Alla-lap alǵa bas. Alla! Alash!!! –

dep jyrlaǵan «Uran» óleńdi, 1986 jylǵy demokratıalyq qozǵalysqa engen jastardyń biri bilip, biri bilmese de, 60-shy, 70-shi jyldardaǵy aqyndardyń elin, jerin súıip jyrlaǵan ólenderi qýat, kúsh bergeni anyq.

1986 jylǵy 17-18 jeltoqsanda Almatyda bolǵan oqıǵa dúnıe júziniń nazaryn aýdartty. Ózi irgesi sógileıin dep turǵan SSRO-nyń shańyraǵynyń shaıqalyp, ortasyna túsýine osy tarıhı oqıǵa demeýshi boldy. Demokratıa úshin, adam quqyǵy úshin kúresken jas qazaq azamaty Qaırat Rysqulbekovtyń atý jazasyna kesilýi dúnıejúzilik narazylyq týdyryp qana qoıǵan joq, totalıtarlyq sıstemanyń kúırep qulaýyna ákelip tiredi.

Balasyn qazan attyń baqpaı qoıma,
Jem túsip aıaǵynan qaldy eken dep, –

bastalatyn osy halyq óleńiniń ózegindegi ólmes, óshpes qaǵıda qaıta jańǵyryp, Qaırat Rysqulbekovty qorǵaý barysynda, «Azat» radıosynyń Múnhendegi ókili Hasen Oraltaı «Qazaq balasy» atty jasyryn atpen álemge jar saldy. Bolgarıa, Vengr, Polshanyń aldyńǵy qatarly ozyq oıly azamattary Birikken ulttar uıymynyń KPSS Ortalyq Komıtetiniń bas sekretary M.S.Gorbachevqa narazylyq bildirgen hattar joldady. Biraq, Qaırat ǵumyry túrmede opat boldy. Semeı túrmesinde jatyp jazǵan óleńderiniń birinde, Qaırat Rysqulbekov bylaı dep jazady:

...Kim bar-aý túsinetin janymyzdy,
Ne úshin tógip edik qanymyzdy.
Kógenge baılap qoıǵan qozy-laqtaı,
Nege erkin jibermeıdi bárimizdi.
Dalada kún kúlimdep kúlgen shyǵar,
Qulyn-taı shurqyrasyp júrgen shyǵar,
Alysta, myń buralǵan shý boıynda,
Gúl terip qurbylarym júrgen shyǵar.
Osynyń bárin qalaı aıyrbastap,
Kettim dep men otyrǵan shyǵarmyn-aý.
Kettiń dep sen otyrǵan shyǵarsyń-aý,
Oılanshy... Sonda ǵana uǵarsyń-aý,
Oılanshy sonda ǵana uǵarsyń-aý! –

degen óleńderiniń mánerinen birde Muqaǵalı áseri, birde Tumanbaı áserleri baıqalmaı qalmaıdy. Qaırattyń endi bir óleńindegi:

Aýyldyń barlyq balasy,
Ózińe qarap ósetin.
Aǵajan, synaı qarashy,
Shákirtiń edim keshegi.
Ózgeris bar ma boıymda,
Tóńkeris bar ma oıymda.
Kózime biraq maqtama
Kemisim bolsa moıynda...
...Tómendep, keıde bıiktep,
Ózińnen suraq suraımyn.
Qansyrap bala kıikteı,
Qushaǵyna kelip qulaımyn, –

dese, Qadyr aqynnyń oılylyǵy, Saǵı aqynnyń áýen-sezimi, Tólegenniń júrek tebirenisi azdap ta bolsa, belgi beredi. Óıtkeni, Qaırat elikteý dárejesinen jańa ǵana óte bastaǵan jas aqyn dárejesinde edi. Qaırat ta 60-shy, 70-shi jyldar poezıasynan nár alǵan urpaq ókili dep bilemiz. Keıde Tólegen óleńiniń maqamyna salyp, Qaırat:

Sóıleseń daýsyń jetpeıtin,
Kez boldyq mynaý zamanǵa, –

dep irgesi irip-shirigen, shańyraǵy shaıqalǵan ımperıanyń bar bolmysyn tap basyp, jalǵandyqtyń jamylǵysyn sypyryp tastaı alǵan.

Bul óleń «Kez bolǵan soń ker zaman bizdiń baqqa, jaý jaraǵyn asynyp, mindik atqa, zaman-aı» degen Alash marshyn jadyńa oraltady. Q.Rysqulbekovtyń «Quıynǵa túsken ǵumyr...» atty kitaby 60-shy, 70-shi jyldar poezıasynyń áseri bolǵandyǵyn dáleldeı túsedi.

«Aqtaban shubyryndy, alqakól sulamadan» keıin qazaq halqynyń birligin aspandatqan Abylaı hannan bastap, qazaq handarynyń týǵan halqyna qaıta oralýy, Alpamys, Edigeden bastalatyn qazaq batyrlarynyń árýaǵyn qaıta tiriltýi – qazaq poezıasynyń aldyna úlken uly mindetter júktep otyr. «Halyqtyń ystyq yqylasy sýymasa» degen halyq jazýshysy Ábdilda Tájibaev pen ádebıetshi-ǵalym Músilim Bazarbaevtyń suhbatynda, qazirgi óleń men ómir baılanysy týraly syrlasady. Qaıtsek jaqsy el bolamyz degendi búgin qatty oılanyp, úlken sanalylyqpen, mádenıettilikpen, úlken rýhanı nur bere otyryp, sol eldiń qamyn jeý paryz jáne ol ultshyldyq emes, ultyn súıý, ultynyń bolashaǵyna bolysý degen sóz. Osyny aıtýǵa kelgende, biz áli kúnge deıin jasqanshaqpyz. Men osy jasqanshaqtyqtan tyıylý kerek dep sanaımyn. Bul pikirdiń de negizi bar. 60-shy, 70-shi jyldardyń poezıa ókilderi de osy «jasqanshaqtyqty» basynan keshti. «Qol bastaǵan kósem, sóz bastaǵan sheshen» ekendigin túsine otyryp, bul momyn minezden aqyndarymyz áli de aryla alǵan joq. Endi, mine, táýelsiz eldiń – táýelsiz jyryn jyrlaý, aryn arlaý mindeti – kún tártibinde mańyzdy másele bolyp tur.

Qazaq halqyn – halyq retinde, táýelsiz el retinde saqtaıtyn úsh-aq nárse bar. Ol – ádebıet, óner jáne ǵylym. Ár halyqtyń tamyryna balta shaýyp, qurtyp jiberý úshin atom bombasyn tastap, polıgondar ashýdyń qajeti shamaly, osy úsh tizginniń belomyrtqasyn úzse bolǵany, halyq – halyqtyǵynan, ult – ulttyǵynan aırylady. Ádebıet – ana tilimizge súıenedi. Al, ana tilimizdiń asyl da injý-marjandary – poezıada. Qazaq poezıasynyń 60-shy, 70-shi jyldardaǵy kórkemdik izdenisterin zertteý eńbegimizge arqaý etip, ózimizdiń hal-qadyrymyzsha taldap, taratyp aıtýǵa umtylǵanymyzdy aıta otyryp, biz zerttegen aqyndar – shyn mánisinde qandaı aqyndar degen zańdy saýal týady. Buǵan bizden góri, aqyndardyń ózi týraly, óleń týraly, jalpy óner týraly lırıkalyq tolǵanystary jaýap bere alady degen senimdemiz. Sol senimmen, ár aqynnyń ereksheligin aıqyndaıtyn, stıl-minez bolsa, sol minezderinen habar beretin, aqpar beretin óleńderinen mysal keltirsek dep oılaımyz. Muqaǵalı Maqataev:

Qalqam,
Men Lermontov, Pýshkın de emen,
Esenınmin demedim eshkimge men.
Qazaqtyń qara óleńi – qudiretim,
Onda bir sumdyq syr bar estilmegen.
Jat jerdi jastanǵanda jazataıym,
Qanymen jazdy, múmkin aǵataıym.
....Qasıetińnen qara óleń, aınalaıyn,
Qazaqtyń dál ózińdeı qarapaıym –

deı kelip,

Aqynmyn dep qalaı men aıta alamyn,
Halqymnyń óz aıtqanyn qaıtaladym.
...Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin,
Shekpen jaýyp ózine qaıtaramyn, –

dese, endi birde:

Qatybas ómirden men paıda almadym,
Janymmen jazǵan jyrym – jaıǵan malym.
Qylyshyń emes pe edim qynaptaǵy,
Joǵalttyń nege meni paıǵambarym.
At basy altyn berse tabylmaǵan,
Sybaǵam qaıda meniń alynbaǵan?
...Bir túıir kári kózdiń jasy emes pe em,
Ushynda saqalyńnyń damyldaǵan?! –

degen jyr shýmaqtarynan, beıneli sýretterinen aqyn Muqańdy tanysaq, óleń minezinen – aqyn ereksheligin de ańǵaramyz. «Qylyshyń emes pe edim qynaptaǵy» nemese «Bir túıir kári kózdiń jasy emes pe em, ushyńda saqalyńnyń damyldaǵan?! tárizdi sýretter Muqaǵalı kótergen óleń otaýyna ózindik ár berip tur. Qadyr Myrzalıev:

Jyr sostavyn júıtkitip júrgize almaı,
Shabyttyń da qoltyǵy tur qyza almaı.
Sen týǵyzdyń, uly Abaı júz aqyndy,
Júz aqyn júr ózińdi týǵyza almaı, –

dese, endi birde:

Qyzyl-jasyl quıryǵyndaı totynyń,
Shuǵylaly sózden shilter toqydym.
Týra kelse – adam syryn kózinen,
Jalt burylsa – jaýrynynan oqydym.
Sezim oty óshpeıtuǵyn tamasha ot,
Aq alańǵa aınalmaıdy shala shoq.
Men – Abaıdyń inisimin jyrdaǵy,
Ekeýmizdiń aramyzda bala joq! –

dese, aqyn tabıǵatyn – óleń tabıǵaty tanytyp, aqyn minezin – óleń minezi aıqyndap turǵany kúmánsyz. Tólegen Aıbergenov:

Talaılardyń ómirge kúle kirgen,
Taǵdyryn da bilemin tiri egilgen.
Toımaı qarap kelem men dıdarlarǵa,
Kóp shaılyqqan osynaý júregimmen, –

dese, endi birde aqyn:

O, meniń baıtaq mekenim,
Janymnyń qarshyǵasy sen.
Shyrqaǵym kelip ketedi,
Jazbaǵan án shyǵarsyń sen.
Qyzyǵyń terbeýde meni,
Tarqamas toı shyǵarsyń sen.
Týlaǵan tar keýdedegi,
Týmaǵan oı shyǵarsyń sen...
Dalańnyń terbep óskeni,
Qyzǵyshtaı shyr aınaldym kep.
Tolqyn bir kól de keshpedim,
Tunyǵyn laılarmyn dep, –

jyrlasa, óleń yrǵaǵynan týyndap jatqan oı tunyǵynan aqyn júregine ǵana tán tyń yrǵaqtardy, erekshe sezimderdi janymyzdyń jaılaýynan tabamyz. Tumanbaı Moldaǵalıev:

Shirkin-aı, barlyq adam dosym bolsa,
Asyqsaq jolyqqansha, qosylǵansha.
Bári de anam qusap meıirlenip,
Bári de anam qusap ashýlansa, –

deıtin júrektiń jyrsyz ǵúmyr keshýi múmkin emes, sondyqtan da aqyn:

Óleń meniń tirshiligim jer kógim,
Erteli-kesh taýsylmaıtyn eńbegim.
Meni óleńnen bólgen kúni bitem men,
Óleńsiz kún – ólgen kúnim ol meniń –

dep tujyrym jasaıdy. Bul da aqynnyń ómirlik kredosy, ózine tán aqynnyń tabıǵatyn aldyńa jaıyp salady, aqynnyń ǵumyry men maqsatyn baıandaıdy. Jumeken Nájimedenov:

Nege kerek bir shyndyqty eki uǵyp,
Eki aıta alman – bir júrekpen otyryp.
Ómir – bireý, ólim – bireý, men – bireý
Ekeý bolsa – bireýi onyń ótirik, –
dese endi birde aqyn óziniń syrlasyna:
Sóz ettiń-aý Pýshkındi taǵy maǵan,
Ózge jurttyń deısiń ǵoı bári nadan.
Talant kúshi – tabyný bolsa shyn-aq,
Bir kisideı men de osy tabyna alam...
...Qýqyldana soǵasyń qushyrlana, –
Sábısiń-aý, jarǵan ba tisiń jańa.
Uly aqyndar, senińshe, ólgen syndy,
Tiri aqyndy muqatý úshin ǵana.
Mezgilim az qaıtpaǵan, jasymaǵan,
Al túńilgen kezderim basym odan.
Mazalama Pýshkındi, meniń úshin
Jetip jatyr ózimniń Qasym aǵam, –

dese, munda da aqynnyń óz minezi, óz ereksheligi shalynady. Tipte, «...uly aqyndar jazsa da óleń-ıtiń, jaman bolyp týýǵa uıalmaıdy» dep te syr ańdatady. Saǵı Jıenbaev alǵashqy óleńderindegi:

Dúnıe qaldyrmady kóshten meni,
Talpynyp bala qıal tóske órledi.
Ómirge kelgenim joq kúıeý bolyp,
Ol maǵan tegeshimen tós bermedi, –

degen shýmaǵymen baýrap alyp, óz únin, aqyndyq minezin tanytqan edi. Sol minez, sol sezim jalǵasyp, «kóńilim tolqyp, kóreıinshi dedim de, sozdym qoldy kókbestiniń jalyna» deıdi. Atqa qonǵan aqyn, óner tulparyna taqymyn tıgizgendeı:

Kete bardym azynata jaryp jel,
Kóz aldymda buldyraıdy sary bel,
Jany qalmaı qolyn sozyp tus-tustan,
«Baıqashy» dep daýystaıdy qalyń el.
Qyz-kelinshek jaralǵandaı aq gúlden,
Sol bir sózdi qaıtalaıdy tátti únmen.
Bir kógildir dúnıeni betke alyp,
Aq juldyzdaı aǵyp bara jattym men.
Shyr aınalyp, meni súıip-qushardaı,
Bir qarlyǵash keledi alǵa túse almaı.
Aıdalada qulasam men kenetten,
Qanatyna mingizip ap ushardaı.
Kóz aldymda móldiretip bir turdy shyq,
Keń jazyqta aǵyp baram nur qushyp.
Men jyǵylyp qala ma dep abaısyz
Týǵan dalam kele jatty birge ushyp... –

deıdi Saǵı, dúnıege aqyndyq meıirimmen qarap, ómirdi ımandylyq muratymen baǵalap. Tutasqan taqsiretten turatyn tirshiliktiń shýaǵyn kórý, sulýlyǵyn taný, árbir júrektiń adamgershiligin uǵyný Saǵı lırıkasyna tán qubylys, jarasymdy minez. Shopenniń «sóz bitken jerden, mýzyka bastalady» degenindeı, Saǵı óleńinen soń mýzyka, yrǵaq, áýen, saz kóńilge oralady.

Muhtar Shahanov:

Kózimdi almaı mazdap janǵan ottardan,
Saǵan senem,
Saǵan senim artamyn.
Qoryqpaımyn túsinigi joqtardan
Júregi joq adamdardan qorqamyn, –
deýinde de, nemese:
Er qadyryn nazardan tasalaýdan,
Qaı el opa taýypty?
Iá, erlikti jasamaýdan
Baǵalamaý áldeqaıda qaýipti, –

syndy oılarmen aqyn óziniń ereksheligin, júrek túkpirindegi sezimi men daralyq tabıǵatyn tanytyp, oqyrmandy oıǵa jeteleıdi. Ózindik yrǵaq, sony oı, tyń teńeý – M.Shahanov poezıasynyń kilti.

Bul jyr shýmaqtaryn keltirý arqyly zertteý eńbegimizde taldanǵan aqyndar poezıasynyń:

birinshiden, ár aqynnyń óleń jasaý ereksheligin;

ekinshiden, oı men sezimdi qabystyryp aıtýdaǵy ózindik maqamyn;

úshinshiden, yrǵaq, uıqas jasaýdaǵy sonylyǵyn;

tórtinshiden, eń bastysy beıneleý quraldaryn tabýdaǵy, óleńde qoldanýdaǵy ár aqynnyń ózine tán ádis-tásilderin;

besinshiden, oı tutastyǵyna jumsaýdaǵy tildik sheberlikterin dáleldeýge umtyldyq. Osy atalǵan komponentter jıylyp kelip, bir aqynnyń boıynan tabylǵanda ǵana, ár avtordyń jeke-daralyǵy /lıchnost kórinedi. Bul aqyndar 60-shy jyldary ádebıetke erkin enip, 70-shi jyldar aralyǵynda el-halyqty, talǵam dárejesi joǵary zıaly qaýymdy moıyndata bilgen dara-dara tulǵalar. Til, oı, sezim, sóz sıqyrynan beınelilik týady. Poezıa qudireti de beınelilikte dep bilsek, sol ádis-tásildi tabıǵı darynymen meńgergen aqyndar dep aıtýymyzǵa negiz bar. Óıtkeni, bul zerttelgen aqyndar «lırıka – mylqaý túısikke til bitirip, obraz beredi» degen V.G.Belınskıı sıpattamasynyń bıiginen tabylǵan qalamgerler. Qazaq lırıkasynda úlken kórkemdik jańalyq ashyp, sony ásemdik arnalardy negizdep, ásirese, Evropa, orys ádebıetindegi izdenisterdi, baǵyttardy ulttyq taqyrypqa batyl da erkin engizgen Maǵjan ekenin baǵalap, moıyndasaq, sol arnada, sol dástúrdi tereńdetip jalǵastyrýshy ári damytýshy urpaq – 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq poezıasynyń ókilderi deýimizge, solaı joǵary baǵalaýymyzǵa tolyq negiz bar. Sonymen qosa, dástúrli qazaq poezıasynyń qunarly topyraǵyna óz báıteregin ornatyp, tamyryn ǵasyrlar shejiresinen tartqan aqyndar dep aıtýǵa da senim mol. Sh.Aıtmatov shaǵyn janr áńgime týraly aıta kelip, «áńgime – degen tamshy ǵoı... al onsyz muhıttyń túzilýi múmkin emes» degen bolatyn. Sol sıaqty, lırıkalyq óleń de tamshy bolyp kórinýi múmkin, biraq ol ádebıetimizdiń muhıtynyń, shalqar teńiziniń negizi ekendiginde sóz joq. Shyn mánisinde tamshysyz muhıt quralmas. Muhıt quraıtyndaı – qazaq lırıkasy bar ekeni shúbásiz. «Ǵylymnyń ólimi – este saqtalmaıtyndyǵy jáne qyzyqpaıtyn adamdarǵa úıretip, zaıa ketirý» degen Muhamed paıǵambardyń hadısterinde /«Júldyz», 1992. №1, 153-bet/, mundaı maqsat bıiginen tabylý ońaı sharýa emes. Biraq, biz oı-pikirimiz, zertteý eńbegimiz bir qajetke jarap qalar degen senimmen jazǵanymyzdy ashyq aıtqanymyz oryndy.

Azamaty Alashtyń
Attanatyn kún týdy.
Tulpar minip, tý ustap,
Baptanatyn kún týdy, –

dep 1916 jyly Alash uranyna aınalǵan bul sóz mánin áli de joıǵan joq. Qazir árbir qazaq óz táýelsizdigin baıandy etý maqsatynda ádebıet pen ónerdiń, ǵylymnyń qaı salasynda bolmasyn jańa dáýirge ún qosyp, óz oı-pikirin ortaǵa salyp, ulttyq qazynaǵa aınaldyrýǵa kúsh salýǵa kerek. Biz bul zertteý eńbegimizdi sol bir úlken maqsatty baǵyt-baǵdar etip, júrgizdik. Táýelsizdikke árbir qazaq óz múmkindigine laıyq úles qosýy qajet. Biz bul zertteý eńbegimiz arqyly «Ǵasyrǵa tatıtyn bir jyl» dep baǵalaǵan ulttyq táýelsizdigimizge, ulttyq ádebıetimizdiń ádebıettaný ǵylymyna azǵantaı bolsa da úles qosa alsaq – tókken terimiz ben eńbegimizdiń aqtalǵany dep bilemiz. Týǵan ádebıetimizdiń bir butaǵy – Qazaq lırıkasy osy eki on jyldyqta aıtarlyqtaı tabystarǵa jetti. Baı ulttyq dástúrimizdi jańashyldyqpen jańǵyrtyp, kúretamyrly dástúr jańa kezeńde úzilmeı, óz jalǵasyn tapty.

* * *

Ertedegi grekterdiń anaıy materıalızmi men dıalektıkasynyń negizin salýshy fılosoftar: Fales – dúnıeniń negizin sý dep bilse, Anaksımen dúnıeniń negizin – aýa dep bilse, Geraklıt – ot dep sanasa, sol úsheýiniń negizinde de – poezıa bar. Sýdyń /bulaq, ózen/ aǵysy da – poezıa, aýa aspan-kóktiń móldir tazalyǵy, ári sheksizdigi de – poezıa, ottyń alaýlap janýy men sónýi de – poezıa. Demokrıt aıtqan máńgilik qozǵalysta da poezıa bar. Platonnyń fılosofıasy ıdeıalyqty – materıalyqtan, sanany – bolmystan bólip alyp, qudaı bar, adam bar jáne oǵan táýelsiz jan bar dese, onyń negizi de – kádimgi poezıa. Poezıanyń jany men derti, oty men órti lırıkadan órbıdi. Bul tujyrymǵa qazaq lırıkasynyń ejelgi dástúri men búgingi jańashyldyqpen damýy aıǵaq bola alady.

Biz bul zertteý eńbegimizde 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasynyń kórkemdik izdenisterin taldaı otyryp, poezıanyń ejelgi dástúrleri jańǵyryp, jańashyldyqpen zańdy jalǵasyn tapqanyn dáleldeýge umtyldyq. Buryn jekelegen ádebı syn maqalalar aıasynda, jekelegen avtorlar týraly shyǵarmashylyq portretter bolǵanymen, mundaı zertteý alǵash bolýymen de, zertteý isiniń praktıkalyq jáne teorıalyq jaǵynan da birshama mańyzy bar degen senimdemiz. Dástúr men jańashyldyq ádebıet damýynyń ár kezeńine tán, tyǵyz organıkalyq baılanysta kórinetin qubylys dep bilemiz.

«Poezıadaǵy azamattyq áýen» atty maqalasynda synshy, ǵalym S.Qırabaev: «60-70 jyldar ishindegi qazaq lırıkasynyń jańashyl belgilerin sóz etkende, ol jyrlaıtyn zaman men adam boıyndaǵy osy ózgerister eske túsedi. Bul dáýirdi lırıkalyq poezıanyń jańarý, silkiný kezeńi dese de bolǵandaı. Jańa adam boıyndaǵy tyń sapalardy asha otyryp, lırıka da rýhanı ósti, pafosyn jetildirdi, óleń mádenıetin keterdi» degen salmaqty pikiri de – bizdiń zertteý eńbegimizdiń basty qazyǵynyń birine aınaldy. Sýretteý, beıneleý, kórkemdik tásilderi, lırıkanyń formalyq, mazmundyq jaǵy, ult sıpatyn bildiretin órnek, naqysh boıaýlarynyń molaıýy, taqyryptyń baıýy lırıkanyń kompozısıalyq jaǵynan kúrdelenýi, lırıkalyq qaharmannyń eseıýi bári-bári 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasynyń kórkemdik izdenisiniń jemisi. Shyǵarmashylyqtyń psıhologıasyn, aqynnyń sheberligin ashýda «kórkem sóz qupıalary qazyla qoparylǵan saıyn tereńdeı túsetindigine» /Z.Qabdolov/ kóz jetkizýmen birge, kórkem lırıkanyń bolmysy men bitimin, syry men sıpatyn, maǵynasy men mánin paryqtap, ǵylymı sıpatta zertteýdi basshylyqqa aldyq. Sóz tabıǵatynyń emosıonaldyq, ekspresıvtik qyrlaryn, konteks aıasyndaǵy sıqyrly syrlaryn ashýǵa qadam jasap, obrazdyq-metaforalyq, leksıkalyq-frazelogıalyq obrazdar júıesine nazar aýdardyq.

Ǵylymı eńbegimizdiń kirispesinde, taqyryp aýqymyndaǵy máselelerdiń aktýaldylyǵy, zertteý maqsaty men baǵyt-baǵdardy aıqyndaý problemalary qamtylǵan. Zertteý eńbeginiń maqsattarynyń biri – 60-70 jyldardaǵy qazaq lırıkasynyń materıaldarynyń negizinde basty-basty, eń negizgi ıdeıalyq-kórkemdik tendensıalardy erekshelep, aıqyndaý.

Dısertasıalyq eńbek eki bólimnen turady. Birinshi bólim: «Qazaq poezıasy jańa kezeńde», ekinshi bólim: «Qazirgi qazaq lırıkasynyń kórkemdik izdenisteri» /60-shy, 70-shi jyldar/.

Zertteý eńbegimizdiń maqsaty men murat-mánine keletin bolsaq, qazaq lırıkasynyń salmaǵy aýyr, qundy dúnıeler bere alǵan kezi – 60-shy, 70-shi jyldardyń rýhanı tabysyna jan-jaqty ǵylymı taldaý jasaýdy basty maqsat etip alǵa qoıdyq. Bizdiń ádebıetimizdiń bul kezeńi – ulttyq poezıamyzdyń baı qazynasyn odan ári baıyta tústi. Bul pikirdi ádebıet tanytqysh, zertteýshi ǵalymdar da, synshylar da, jazýshy qalamgerler de moıyndap, qostaýmen keledi.

Ǵylymı jańalyǵy retinde túıip aıtar bolsaq, 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasynyń damýy týraly bir dáýirdi teorıalyq jáne analıtıkalyq taldaý planyndaǵy tujyrymdap qorytqan birinshi ǵylymı jumys bolyp tabylady.

Qazaq lırıkasynyń tegine, janryna oraı taldanyp, teorıalyq materıaldar negizinde qorytylyp, shyǵarmalar tutas ta júıeli túrde baǵalanyp, óleńderdiń ishki jáne syrtqy motıvısıalyq dáleldeý prınsıpterine saı zerttelgen.

Dısertasıanyń ǵylymı jańalyǵynyń biri retinde, dástúrli poezıa men lırıkalyq jańashyldyq izdenisiniń araqatynasyndaǵy dıalektıkalyq zańdy jalǵastyq jan-jaqty da aıqyn dáleldengen deýge bolady.

Lırıkanyń janrlyq teginiń ár salasyn jeke-jeke, arnaıy taqyrypqa arqaý retinde ala otyryp, ár aqynnyń jeke-daralyq qasıetin, erekshelikterin aıqyndap, túsin tústeýge, ishki psıhologıalyq, ár avtordyń ózine tán jeke-dara stılin tanytýda, ár kezeńdegi qazaq lırıkterimen salystyra otyryp, zertteý maqsaty kózdeldi jáne ony júzege asyrýǵa umtylys jasadyq.

Zertteý obektisine aınalǵan perıodtaǵy ulttyq lırıkamyzdyń tabıǵaty qandaı, onyń sol ýaqyttaǵy topyraǵynan qandaı qundy dúnıeler ósip shyǵyp, japyraq jaıdy jáne de onyń ósý joly nege jeteleıdi, qaı baǵdarda, qandaı deńgeıde degen saýaldarǵa jaýap berý de, zertteý eńbegimizdiń aktýaldyǵyn alǵa tartsa kerek. 60-shy, 70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasynyń tendensıalaryn zertteı otyryp, baı murany jan-jaqty da, tereń qamtý maqsatymen, biz belgili bir aqyndar tobynyń tvorchestvosymen, ıaǵnı shyǵarmashylyǵymen shektelýdi jón kórdik.

Eńbektiń basty maqsat-mindetteriniń biri, 60-70-shi jyldardaǵy qazaq lırıkasynyń, óziniń aldyndaǵy 50-shi jyldarmen salystyrǵanda basty belgilerimen aıyrmashylyǵyn, ereksheligin jan-jaqty taldap, anyqtaý. Aıtarlyqtaı tendensıalardyń árqaısysyn jeke-jeke taldap, ǵylymı turǵyda anyqtama berý, osy kezeńdegi poezıanyń jetistikteri men kemshilikterine baǵa berý. Naqty kórkem materıaldardy analız, taldaý jasaý barysynda, jetistikter men kemshilikterdiń harakterin, syr-sıpatyn ashý, ári sebebin anyqtaý. Zertteý jumysy barysynda, qazaq ádebıetiniń tabysy men osy kezeńdegi qazaq lırıkasynyń birge, qatar damý zańdylyqtaryn zerttep, Abaı, Maǵjan lırıkalarynyń búgingi kún lırıkasymen ara qatynastary týraly da sóz etildi.

Ádebı proses dástúr men jańalyqtardyń ózara baılanysynan órbıdi, qanat jaıady, damıdy. Bul úlken de tereń zertteýdi talap etetin sala, sonymen qosa munyń negizinde san qyrly materıaldar, ártúrli stılder, kórkemdik izdenister jatatyny maǵulym. Eń aldymen lırıka janryndaǵy san túrli izdenisterdi, ásirese, ártúrli halyqtar poezıasyn zertteý arqyly buǵan qol jetkizý múmkindigi bar. Poezıanyń mán-mazmuny, qadyr-qasıeti qazaq ádebıetine jáne álemdik poezıa dástúrine úles qosa alatyndyǵymen de ólshenedi. Qorytyp aıtqanda, qazaq lırıkasynyń 60-shy, 70-shi jyldardaǵy dástúri men jańashyldyǵy dısertasıalyq eńbektiń negizine aınaldy. Qazaq lırıkasynyń eń negizgi degen baǵyt-baǵdary, ádebı aǵymy men kúrdeli qubylysy taldap zertteldi.

1960-1970 jyldardaǵy áleýmettik, qoǵamdyq ortanyń jaı-kúıi, sıtýasıasy, qoǵamnyń poezıaǵa, poezıanyń qoǵamǵa yqpal-áseri nazarǵa alynýmen birge, osy kezeńdegi syn maqalalar, zertteý eńbekteri, qoǵamdyq kózqarastar basshylyqqa alyndy. Qoǵamǵa oraı, poezıa mazmunynyń ózgerýi, taqyryp aıasynyń keńýi, adamdardyń konsepsıasynyń qoǵammen birge damýy, dástúr fonynda, jańashyldyq pen dástúrdiń ózara qatynasy, baılanysy tárizdi máselelerdiń fonynda, qazaq lırıkasynyń problemalaryn qozǵap, jan-jaqty zertteýge den qoıdyq.

Poetıkalyq ózgerister, qazaq lırıkasynyń dástúrlik óleń jazý stıliniń damýy, poetıkalyq leksıkasynyń baıýy, metaformasıalaý nemese sózdiń aýyspaly maǵynasynda qoldaný, beınelilik, astarly oı aıtý, obrazdylyq kompozısıasy týraly da zertteý eńbegimizde biraz pikirler qozǵaldy. Qazaq lırıkasy negizgi aǵymdar kózqarasy turǵysynda zerttelip, jańarǵan, tolyqqan, jańǵyrǵan obrazdar men lırıka janrlarynyń túrli aspektileri qamtyldy.

60-shy, 70-shi jyldar lırıkasyna tán qasıet, dástúrge degen jańa kózqaras pen ózgeshe de batyl araqatynas. Beıneleý quraldarynyń dástúr jalǵasymen qatar, ony kórkemdik turǵyda damytý, zaman, ýaqytqa laıyq ózgerister engizý jáne ony baıytý problemalary zertteý eńbegine ózek boldy.

Ulttyq poetıkalyq dástúr – barsha shyǵarmashylyqtyń asyl dińgegi. Solaı bola tursa da dástúr damymaı, dáýir men ýaqyttyń ózgesheligine oraı óz ereksheligimen kórinbeı qalsa, dástúrdiń jasampazdyǵy bolmaǵandyǵy. Dástúrdiń dástúr bolýy jańashyldyqpen damyp, baıyp otyrýynda desek, 60-shy jyldary ádebıetimizge engen aqyndar shoǵyry dástúrden óz jalǵasyn taýyp, poezıamyzǵa jańalyq sıpatyn ala keldi. Mine, soǵan ǵylymı turǵyda baǵa berildi.

Qazaq lırıkasy 60-shy, 70-shi jyldary kórkem de, tarıhı damýynyń jańa kezeńine kóshkenin kóremiz. Poetıkalyq materıaldardyń orasan baı ári kóptigi sonshalyq, onyń bárin bir zertteý eńbeginde qamtý múmkin emes, soǵan oraı bul kezdegi ereksheligi aıqyn kóringen aqyndardyń eleýli tobyn ǵana iriktep alýǵa týra keldi. Sol aqyndar shyǵarmashylyǵy arqyly osy kezeńdegi jańalyqty taldap, kórsetip, árbir qalamgerdi ózine laıyq daralaýǵa kúsh saldyq. Qoryta aıtqanda, zertteý jumysynyń júrgizilgen nátıjesine kóz jiberip, oı-qortytyndylarymyzdy tújyrymdasaq, 60-shy, 70-shi jyldar Qazaq lırıkasynyń tarıhyndaǵy eleýli de, shoqtyǵy bıik, arnaıy zertteýge turarlyq, súbeli de, qunarly kezeńi ekenine kóz jetkizemiz. Jáne de solaı joǵary baǵalaýǵa tolyq negiz bar.

Kórkemdeý, mánerleý quraldarynyń júıesi, ıaǵnı obrazdar júıesiniń tanymdyq jáne estetıkalyq qyzmetine basa nazar aýdaryp, sol arqyly aqyndardy daralaý, daryn qasıetterin baǵalaý isi zertteý jumysynda birshama aıtarlyqtaı júzege asty degen pikirdemiz. Ár aqynnyń qabilet-darynyna saı, kórkemdik sheberligi men ıdeıalyq-esetetıkalyq kózqarastary da aıqyndala tústi. Ekspresıvtik-emosıonaldyq boıaýlardy qoldanýdaǵy ár aqynnyń ózine tán tabıǵaty erekshelenedi. Óleńniń ishki qurylymy men syrtqy symbatyna mán berip, mazmuny men formasyn tutas bir organızmge aınaldyryp, birlik turǵysynda alyp jyrlaýda 60-shy, 70-shi jyldar lırıkasynyń óleńniń melodıalyq-ıntonasıalyq kestesine, uıqas tabıǵatyna, áýezdiligine, yrǵaqtyq qurylysyna basty nazar aýdarǵan bul kezeńdegi aqyndar – ózinen burynǵy aǵa tolqyndardyń eń ozyq úlgilerin meńgere otyryp damytty. Keıingi urpaq ókilderine óz erekshelikterimen úlgi bolarlyqtaı iz saldy.

---