InfoHub Logo

Armanyn ańsaǵan jandar. I

Eplik týraly saga
EKİNSHİ KİTAP
Orys tilinen aýdarǵan Myńbaı İles

AÝYR KEZEŃDER
ÚSHİNSHİ BÓLİM
QYRQYNSHY TARAÝ
TABALDYRYQ ALDYNDA

Eger úıden ólik kóktemde shyqsa, onda búkil jaz onyń qalaı jerlengeni jónindegi kóńilsiz estelikterge toly bolady. Al kúzde, qystyń qarsańynda adamnyń jan dúnıesin jaılap alatyn oılar qandaı bolady?

— Eger bıylǵy qys uzaqqa sozylsa, ne bolady? — dedi balalardyń úlken aǵasy, ymyrt jabyla bere úıdiń syrtqy esigi tabaldyryǵynyń ústine otyryp alyp. — Eger qys sozyla berse, sozyla berse, quıryǵynan jibermeı ustaǵan ıt sıaqty aınala berse, aınala berse — qalaı toqtatpaq bolsań da, toqtaı almaı, odan saıyn aınala berse she? Sonda ne bolmaq?

Ol óz suraǵyna ózi jaýap qaıtardy:

— Endi eshteńe de bola almaıdy.

— Ondaı uzaq qys bolmaıdy, — dep jaýap berdi kishi inisi. — Al eger tym uzaqqa... mysaly júz jylǵa sozylatyn qys bolsa, onda men sol merzim ishinde ózimizdiń taý basyna órmelep shyǵar edim.

— Sonda ne bitirmeksiń?

— Ondaǵy bıikten alystaǵy bóten elderdi kórer edim.

— Ol qandaı elder?

— Mamamnyń tiri kezinde aıta beretin ǵajaıyp elder.

— Ondaı eshqandaı da bóten elder joq.

— Bar. Men aıtyp otyrmyn ǵoı — bar! Men qutyrynǵan jeldiń taýdaǵy qulama sýdyń aǵysyn tómenge, egiske qaraı emes, qaıta taýdyń bıik basyna qaraı aıdaıtynyn talaı ret kórdim.

Balalardyń úlken aǵasy Nonnıdiń aıtqan bul sózine, árıne, mán bergisi kelgen joq. Onyń sózine sene qoıǵany sonshama! Aıtyp turǵanynyń bári ótirik, oıdan shyǵarylǵan jalǵan áńgimeler. Sálden keıin Nonnıdiń úlken aǵasy óziniń álgi bastaǵan áńgimesine qaıta oralyp soqty:

— Al ólgsn adamnyń máıitin jerleý kerek bolsa she? Eger jerleý rásimi uzaqqa sozylyp ketse she? Pastor sóılegen sózin soza berse, soza berse, jurtty jalyqtyryp, kóp sóılese she? Aıtalyq, úıdiń tóbesinen aǵatyn jańbyr sýy sıaqty eshqashan aıaqtalmaı, sozyla berse she? Eger ol "Áýmın!" degenshe júz elý jyl ótip ketetin bolsa she? Onda ne bolmaq?

— Máıitti olaı jerleýge bolmaıdy. Bola qalsa, adamdar onyń aıaqtalýyn kútpeı, bet-betimen tarap ketedi.

— Al tabyt she, naqurys neme-aý? Senińshe, ol da ketip qala ma sonda?

— Tabytty adamdar ózderimen birge alyp ketedi.

— Seniń esiń durys pa ózi? Pastor sońǵy sózin aıtyp bolmaı turyp, tabytty alyp ketýge batyly bara qoıady dep qalaı ǵanaoılaısyń?!

— Bizdiń mamamyzdy jerlegende pastor sózin qansha sozbaq bolsa da kofe ishkisi kelgen kezde sózin ózi-aq toqtatqan. Men onyń osylaı etetinin, áıteýir bir toqtaıtynyn sezip turǵanmyn.

Úlken aǵasy kishi inisine taqala túsip, onyń ıyǵyna qolyn qamqorsı saldy da bylaı dedi:

— Nonnı, sen áli jassyń, keıbir nárselerdi túsine bermeısiń. Seniń onyńa tań qalýǵa da bolmaıdy.

— Men bárin de túsinemin, dep qarsy daý aıtty inisi, aǵasynyń qolyn óz ıyǵynan ysyryp tastap. — Sen túsingen nárseniń bárin men de túsinemin. Kerek deseń, tipti tereńirek túsinemin!

— Jaraıdy, — dedi aǵasy. Seni aqyldy-aq deıik. Onda aıta qoıshy: máıitti jerleý degenimiz ne ózi?

Kishi inisi bir túrli oılanyp qaldy. Óıtkeni qaıtkende de durys jaýap tabýǵa tyrysty. Ol qansha uzaqqa oılansa da bir toqtamǵa kele almady. Joq, ol álgindeı qarapaıym op-ońaı suraqqa qansha oılansa da baısaldy da túsinikti durys jaýap bere almaıtynyna kózin jetkizdi.

Suraqqa úlken aǵasynyń ózi jaýap qaıtardy:

— Máıitti jerleý degenimiz máıitti jerleý degen sóz ǵoı, aqymaq neme-aý!

Nonnı tań qalyp, oılanyp qaldy. Osyndaı op-ońaı jaýap qaıtarýǵa onyń aqylynyń shynymen-aq jetpegeni me?!

Al úlken aǵasy sózin jalǵastyra tústi:

— Iá, jerleý áreketi eshqashan aıaqtalmaq emes... Meıli, adamdar aqyryn kútpeı, bet-betimen tarap ketip qalsa da, pastor eń sońǵy "Áýmın!" degen sózin aıtyp bitse de, byltyrǵy kóktemde taýdaǵy qulama sý eńiske emes, órge qaraı atyla aǵypty-mys desek te — al olaı bolypty-mys deý ship-shıki ótirik, qulama sýdyń órge qaraı aǵýy múmkin emes, — bári bir máıitti jerleý eshqashan, tipti eshqashan aıaqtalmaq emes. Al sen aqymaq nege olaı ekenin bilesiń be?

— Óziń aqymaq! Men seniń bul suraǵyńa jaýap bermeımin.

— Olaı bolsa, sebebi marqum bolǵan adam eshqashan qaıta tirilmeıdi.

— Sen nege tek óz aıtqanynnyń bári de durys bola berýi kerek dep oılaısyń? Maǵan tynyshtyq bershi ózi! — dedi kishi inisi, burtıa ókpelep, shetke qaraı jyljydy.

— Sen qorqyp otyrǵannan saýmysyń?

— Joq...

İńir qarańǵylyǵy qoıýlandy, kesh salqyndaı tústi. Kókjıekte qoıý qara bulttar tizbegi paıda bola bastady. Soǵan qaraǵanda, shamasy, jańbyr jaýatyn bolýy kerek. Ájesi jańa aıdyń týýyn áli kútip otyr.

— Nonnı, saǵan bir qyzyq áńgime aıtyp bereıin, tyńdaısyń ba?

— Aıtpaı-aq qoı, — dedi nemeresi. — Tyńdaǵym kelip otyrǵan joq.

— Eger biz osy jerde uzaq otyrsaq, mysaly júz nemese júz elý jyl otyra bersek, sonyń bárinde de tap qazirgideı ińir qarańǵylyǵy qorshap tursa, ákeleriń bir ǵana saýlyqty álgi bir qushaq shópti bir-bir taldan ǵana berip azyqtandyryp otyrsa, sonda...

— Eger ákemiz úıde bolǵanda, senderdiń jumys isteý ornyna osynda emin-erkin jaılasyp alyp, qaıdaǵy joq bos áńgime soǵyp otyrǵandaryńdy kórse, onda shetterińnen sazaılaryńdy tartqyzar edi. — Muny aıtqan ortanshy ul Gvendýr bolatyn. Ol bularǵa beıne bir kánigi urylar sıaqty mysyq aıaqtanyp, jasyrynyp kelip, bárin de tyńdap turǵan bolatyn.

Bir qyzyǵy — baǵanadan bári áńgime soǵyp otyrǵandar emes, áli de "keıbir nárselerdi túsine bilmeıtin" jas bala Nonnı shap ete qaldy.

— Jumysyń bolmasyn — biz senimen sóılesip otyrǵan joqpyz! — dedi inisi.

Úlken aǵasy oǵan qosa bylaı dedi:

— Senimen sóılese qoıatyndaı biz sonshalyqty aqymaq emespiz.

Gvendýr adamnyń jan dúnıesi degenniń ne ekeni týraly eshqashan esh nárse de oılanyp kórmegen edi. Al myna ekeýi jan dúnıesi týraly áńgimeni ońashada uzaǵynan soǵyp otyr. Mine, qaraı gór bulardy! Jumystan basqany oıyna da almaıtyn ortanshy ulǵa qarsy bul ekeýiniń aýyz biriktire qalýyna da sol jaǵdaı sebep bolǵan sıaqty.

— Qalaı deseńder, olaı deńder. Ákem meni sen ekeýińnen áldeqaıda aqyldy dep sanaıdy, — dedi Gvendýr.

— Solaı dep sanasa, sanaı bersin. Onyń esesine, bizdi sheshemiz óte jaqsy kóretin.

— Sheshemiz deı qalýlaryńa jol bolsyn! Ony jerlegen kezde kózderińe bir tamshy jas ta alǵan joq edińder ǵoı sen ekeýiń! Sen de, sen de! Mırılik Gýdnı kempir sonda sender týraly ne aıtqanyn bilesińder me? Senderge qaraýdyń ózi uıat degen. Sheshelerin jerlep jatqanda bul ekeýi pastorǵa aqymaq qoılar sıaqty kózderin badyraıtyp, ony mazaq etti degen!

— Sen bizdi ákemizge jaǵyný úshin eńirep jylaıtyn shyǵar dep shynymen oıladyń ba? Joq. Tipti de olaı emes. Biz qyńqyldap jylap, daýys shyǵarmaımyz. Biz Iemeberg vıkıngteri sıaqtymyz. Sen eńirep jylaısyń, al biz odan da qarsylasyp, urysqa shyǵýǵa ázirmiz.

Aıtys-tatys osylaı qyza túsken kezde Aýsta bularǵa esikten basyn shyǵara til qatty. İńir qarańǵylyǵy tumshalap turǵan jol jol jaqqa qarap, jip-jińishke názik qoldaryn beldemshe kóıleginiń etegine bir súrtip bylaı dep surady:

— Balalar, sender ony kórgen joqsyńdar ma?

— Ony dep turǵanyń kim edi?

— Kim ózi degenderiń qalaı? Sender sonshalyqty aqymaq emes edińder ǵoı. Meniń kim týraly surap turǵanymdy bilesińder ǵoı!

— Sen, nemene, ony ólip qaldy dep oılaısyń ba sonsha?

— Ákeleriń týraly osylaı dep aıtýǵa aýyzdaryń qalaı barady?! Uıalmaısyndar ma?

— Iá, bularǵa ákeleriniń tezirek ólgeni kerek, — dedi Gvendýr. — Sonda bular jumys isteýden qutylar edi. Osy jerde tabaldyryq aldynda ıtshe shoqıyp otyryp alyp, birer kún boıy ıtshe sháýildeı berer edi.

Kishkentaı Nonnı bylaı dep qarsylyq bildirdi:

— Eger biz qalasaq, bul úıden birjola ketemiz de, dúnıeni sharlap, sapar shegetin bolamyz. Al sender osynda qala beresińder.

— Óte jaqsy. Jaraısyńdar! Osy bastan nege kete bermeısińder? Neǵurlym erte ketseńder, soǵurlym jaqsy emes pe? Munda ondaı sapardy qyzǵanatyn eshkim joq, — dedi Aýsta, teris aınala ketip bara jatyp. Óıtkeni ol sapar shegýdiń ne ekenin óz basynan ótken tájirıbesinen jaqsy biletin edi.

Balalar tabaldyryqqa otyrǵan boıy qala berdi.

— Bul da eńirep jylaǵan bolatyn, — dedi Helgı únsizdik ornaǵan kezde balalarǵa esittire.

— Ol ras, Aýsta áli de jylap júr. Keshe keshke de, aldyńǵy kúni de eńirep jylady.

— Nonnı, sen bilesiń be, onyń jylaıtyn reti joq tipti. Bul qyz bizdiń sheshemizden týmaǵan ǵoı, bizdiń eshqaısymyzben birge týmaǵan. Týysqan emes.

— Qaıdaǵy týystyqty aıtyp otyrsyń?!

— Bóten ekenin kózine qarap-aq bilýge bolady ǵoı. Bir kózi qıtar emes pe?!

— Iá, qıtar ekeni kórinip tur ǵoı.

— Ol ózin boıjetken qyz sanaıdy, osynda bılik júrgizgisi keledi. Eki emshegi áıelderdiń emshegi sıaqty ósip, ıttiń basyndaı bolǵanyn da mindetsıtin sıaqty... Al shyndyǵyna kelsek, tipti de boıjetken qyz emes ol. Bizge buıryq beretindeı aqysy joq. Men keshe tósekke jatarynda bárin de jaqsylap kórip aldym... Oıbaı-aý, ózi estip qoıyp júrmesin taǵy da! Kútpegen jerden basymyzǵa áńgirtaıaq oınatyp júrer.

— Oı, men odan tipti de qoryqpaımyn. Bilesińder me, bizdiń sheshemizdiń ólip qalýyna osy qyz kináli. Ákemiz paltony bizdiń sheshemizge emes, osy qyzǵa satyp áperdi ǵoı. Onyń ústine, bul qyz kúnine eki ret úıge ketip dem alatyn, al sheshemiz tynym kórmeı, eńbek etken ústine eńbek ete beretin. Aýrý ekenine de qaramaıtyn...

— Nonnı, marqum sheshemizdiń eki qolyn jaıyp otyrǵan ájemizdiń aldyna táltirektep baryp, qalaı qulaı ketkeni seniń de esińde bolar? Beısharanyń qalaı qaltyrap diril qaqqanyn umytqan joqsyń ba?

Balanyń ne dep jaýap qatýǵa batyly jetken joq.

— Ol sumdyq oqıǵa ákemiz Býkodlany baýyzdaǵan kúni bolyp edi ǵoı, — dep qaıta sózge aralasty Helgı.

Taǵy da únsizdik ornady.

— Nonnı, sen mynadaı jaǵdaıdy baıqadyń ba? Keıbir adamdar tiri keziniń ózinde-aq ólikke uqsaıdy emes pe? Sen olardyń kózderine úńile qarap kórdiń be? Men muny birden baıqaımyn. Olardyń kózderine qaraǵan boıda qaısysy tiri, qaısysy óli jan ekenin baıqaı qoıamyn. Bizdiń sheshemiz ájemizdiń aldyna jaıǵan qolyna qulap túsken kezinde ol birjola shyn óldi, sodan qaıtyp tirile alǵan joq. Esińe túsirip kórshi, ár kesh saıyn bizge óte aýyr aıanyshpen músirkeı qaraıtyn edi ǵoı.

— Jaǵyńdy qarystyrshy, Helgı! Sen meniń janymdy nege udaıy qınaı beresiń osy?

— Qazir Frıda kempirdiń aldyńǵy jyly kóregendikpen aıtqany aına qatesiz kelgenin kórdiń ǵoı. "Munyń bári de erkek adamnyń qatigez taǵylyǵy! Ol senderdiń bárińniń de túpterińe jetedi áli! Degen joq pa edi?

Balalardyń úlken aǵasy, mine, osylaı dedi. Keıbir adamdardyń adamdardyń boıynda tań qalarlyq daryn qabileti bolady. Olar seniń taǵdyryna jazylǵan nárseni oqyp biledi, estı de alady. Olardyń aqyl-oıy adam túsinip bolmaıtyn alys qıaldarǵa baǵyttalady, tipti bas aınaldyratyn keńistikterde sharyqtap ketedi. Al olar dúnıeniń arǵy betindegi, Qudaı óziniń ajaldan qashyp qutyla almaıtyn jumyr basty pendeleriniń kórýine bolmaıtyndaı etip jaratqan keńistik. Ondaı kóripkeldik daryny kishi inisiniń záresin ushyrdy. Ol óziniń degbiri qashyp, dármensizdene bastaǵanyn sezindi. Óıtkeni óziniń qıalyndaǵy armanynan basqa áli eshteńeni de kórgen joq bolatyn.

— Helgı, meniń neǵurlym tezirek er jetkim keletinin bilesiń ǵoı sen! — deıtin ol keı-keıde. Ol óziniń arman-maqsatynyń, marqum sheshesiniń darynynyń arqasynda ózin-ózi taǵdyrdyń qatal soqqysynan, onyń arǵy jaǵynda kútip turatyn qatygezdik ataýlydan qalaı saqtaný kerektigine qalaı qol jetkizýge bolatynyn oılap, basyn qatyratyn da júretin. Shirkin-aı, osyndaıda oǵan qanat bitip, áýede erkin usha alatyn qus sıaqty ıen dalanyń ústimnen, Ýtıresdemırıdegi bıik qorshaýdan asyp ótip, telegraf baǵanalarynyń jelisin artqa tastap, samǵap usha alatyn bolsa ǵoı!.. Alaıda ol qanshalyqty tátti qıalǵa berilse de ózin qanatsyz qalǵandaı, beıne bir tórt aıaqty janýar sıaqty sezindi. Úlken aǵasy buǵan qaıdaǵy bir tikenekti symnan toqylǵan qorshaý sıaqty boldy. Óıtkeni ol ińir qarańǵylyǵyn soza túsetindeı, «Áýmın!» degen sózben ǵana aıaqtalatyn máńgilik kedergi sıaqty kórindi. Tipti bul, Nonnı, odan aqyryn jyljyp, tabaldyryqtyń bir shetine alysyraq otyrsa da áldebir kúshtirek, kóńil jabyrqatarlyq "Áýmın!" degen sóz qulaǵyna ólimsirep estildi de turdy.

— Sen meni tyńdashy, Helgı, — dedi ol aqyrynda. Oǵan tamasha bip oı kelipti. — Osy biz úıimizden nege qashyp ketpeımiz? Esińde me, Gılde tárbıelenip júrgen asyrandy bala bar emes pe edi? Bıylǵy kóktemde ol qashyp ketipti. Iá, shynymen-aq qashyp ketipti! Qasha, qasha shyǵysqa jetipti, Vıktiń ózine deıin barypty.

— Onda áke-sheshesi turady ǵoı, — dep túsindirdi úlken aǵasy. — Olar balasyn taýdan asyp túskennen keıin ózderiniń qolyna alypty desedi. Al bizdi kim qolyna ala qoıady? Sonda biz qaıda baryp sıyspaqpyz? Eshkim qabyldamaıdy. Barar jerimiz de joq.

Olar tabaldyryqta áli de otyra berdi. Tún qarańǵylyǵy qoıýlana tústi. Ol qarańǵylyq qyrsyqqanda, ásirese jarqyn bolashaqty bárinen de kóbirek ańsap, armandaıtyn kishkentaı Nonnı úshin óte-móte qoıý sıaqty bolyp kórindi. Ol osylaı otyra-otyra tózimi taýsylǵan kezde taǵy da bir áńgimeni bastady:

— Mamam jas kezinde taý úńgirinde turatyn aýlvalarmen dos bolypty. Bul onyń týyp-ósken jeri Ýrdarselde bolǵan kórinedi. Ol maǵan bul áńgimeni byltyr, ekeýmiz taý baýraıynda Býkodlany jaıyp júrgen kezimizde aıtqan. Mamam sonda maǵan án de salyp bergen. Budan kóp ýaqyt buryn, meniń áli kishkentaı kezimde, álgi aýlvalar mamama: "Myna balań bolashaqta keremet ánshi bolady" depti...

Ol úlken aǵasyna aýlvtardyń áli búkil dúnıe júzine arnap án shyrqaıtyn ártis bolady degenin aıtpaı, jasyryp qaldy. Óıtkeni meniń bul oryndalýy alys ádemi de názik armanymdy kúlkige aınaldyrar dep, aıtýǵa batyly barmady. Shynynda da asyl arman ataýlynyń bári de qaıdaǵy bir qaıǵy men muńǵa toly keledi emes pe? Sóıtti de ol sypaıy ǵana bylaı dedi:

— Men Redsmırıdegi shirkeýde án aıtatyn bolatyn sıaqtymyn.

— Oı, sen óziń qandaı ańǵal ediń?! Jas balalarǵa ne aıtsa da bola beredi. Sony da bilmeısiń be? Bilmeısiń, árıne! Óıtkeni áli jassyń. Kezinde mamam maǵan da tap osyndaı áńgimeler aıtyp beretin. Alys bir jaqta periniń qaıyrymdy qyzdary ómir súretin, ol jaqtaǵy jaǵdaıdyń bári de — borany da ǵajaıyp, aýa raıy da, jarqyraǵan kúni de ózgeshe ekenin aıtyp otyratyn. Ár kúni bir birine uqsamaıtyn qyzyq kórinedi. Sóıtip ár túrli áńgimeler aıtyp júrgende bala tapty, onysy ólip qaldy. Sodan keıin-aq mamamyz aýrýdan kóz ashpady — uzaq-uzaq naýqastanatyn boldy. Ol aýyr kúrsinip, demin alǵan saıyn naýqasy janyna batatynyn sezetinmin. Keıbir túnderi ol qatty qınalyp jatqanda oǵan janymnyń ashıtyny sonsha, onyń yńyrsyp, yńqyldaǵanyn tyńdaýmen men uıyqtaı almaı, kórer tańdy kózimmen atyratynmyn. Keıde keshke qaraı, uıtqyǵan boran soǵyp turǵan kezdiń ózinde, eshkimge bildirmesten úıden ketip qalatynmyn. Ondaıda men kez kelgen jartasqa baryp, olarmen sybyrlasa syrlasatynmyn. Meniń sybyrymdy jaqsy estisin dep, jartastyń muz qabyrshaqtaryn sydyryp tastaıtynmyn. Sonda meniń ár jartastan jalbaryna ótinip suranatynym — olardyń mamama kómek kórsetýi. Óıtkeni ertegilerde jartastardyń adamdarǵa kómektesetini týraly kóp aıtylady ǵoı. Bir kúni men on, tipti otyz jartastan jalbaryna kómek suradym-aý deımin. Óıtkeni olardyń bireýinde bolmasa, basqa bireýinde periniń qaıyrymdy qyzdary kezdesip qalatyn shyǵar dep úmittenetinmin. Eger ol jartastardyń úńgirlerinde periniń qyzdary turatyny ras bolsa, olar mamama, bálkim, bizdiń bárimizge de sharapatyn tıgizetin bolar dep oılap, armandaıtynmyn. Biraq eshkimnen de kómek bolmady. Mamamyz qaıtys boldy. Iá, qaıtys boldy. Sen aıta qoıshy, periniń qyzdary mamamyzǵa nege kómestespedi? Sen bárin de bilemin, tipti menen de kóbirek bilemin dep oılaýshy ediń ǵoı! Olar kómektespedi. Kómektespegen sebebi — bul ómirde eshqandaı da perishteniń qyzdary atymen joq! Olar birde-bir jartastyń úńgirinde ómir súrmeıdi. Mamamyzdyń ondaı ertegiler aıtyp beretin sebebi — biz áli jas edik, al mamamyz óte qaıyrymdy da qasıetti jan bolatyn.

— Sen ótirik aıtyp otyrsyń, — dep, Nonnı jylap jibere jazdady. Óıtkeni aǵasynyń aıtqan sózderi janyna batyp, jábirlengen bolatyn.

— Keıin men ósken kezimde, — dep, sózin jalǵastyrdy úlken aǵasy, — mamam aýyryp jatqan bólmege jıi-jıi kiretin boldym. Álgi ózi aıtatyn áńgimeleriniń bári de ras pa dep suraǵym keldi. Biraq olaı dep suraýdyń reti kelmeı-aq qoıdy. "Eger sonyń bári ras bolsa, — dep oıladym men, — periniń qaıyrymdy qyzdary oǵan da, bizdiń bárimizge de kómekteser edi ǵoı. Al eger ótirik bolsa, meniń er jetip, ósip qalǵanymdy, qazir barlyq nárseni túsinetinimdi bilýiniń oǵan qanshalyqty qajeti bar?" Ondaı kezde ákem kelip qalyp, meni qýyp shyǵatyn.

— Bul aıtyp otyrǵanyńnyń bári ótirik, bári jalǵan! Meni aldaǵyń keledi! — dep, aıqaılap jiberedi kishkentaı Nonnı, aǵasyn qos judyryǵymen tómpeshteı túsip. Ol óziniń bul qylyǵyn ózge, budan basqa áldebir jaqsy dúnıeniń bar ekenin is júzinde aıqyn sezdire qoıatyn naqty dálel retinde jasaǵandaı bolyp.

— Nonnı, aýa raıynyń qolaısyzdyǵyna qarsy oqylatyn psalom-duǵa esińde me? — dep surady úlken aǵasy, Nonnı onyń ózin tómpeshtep boldy-aý degen kezde. — Nonnı, men saǵan bir qyzyq áńgime aıtyp bereıin, sen jaqsylap tyńdap al.

— Joq, tyńdamaımyn. Tyńdaǵym da kelmeıdi, — dedi kishi inisi. Sen maǵan tynyshtyq ber! Meniń mazamdy almaı, jaıyma qaldyrǵyń kelmeıtini nesi? Sóıleme maǵan!

— Sen myna qyzyqty baıqap pa ediń? Ájemiz bir nárse bola qalsa, "Men osylaı bolaryn bilgenmin!" nemese "Bul senderge áli az, budan da sumdyǵyn kóresińder! Men osynyń bolaryn mana tańerteńgisin-aq sezgenmin. Jaman yrym baıqaǵanmyn!" dep, únemi aıtyp otyrýshy edi ǵoı... Ne bolyp qalsa da osy sózderin qaıtalaýdan tanbaıtyn. Ol eshqashan, esh nársege qýanbaıtyn, eshqashan esh nársege kúıip-pisip ókinýdi bilmeıtin. Mamam jan tásilim etip, Aýsta onyń betin japqan kezde ájemizdiń ne degeni esińde me? Ol mamamdy mańdaıynan súıip otyryp: "Bul jaǵdaı meni tipti de tań qaldyra almaıdy" degen joq pa edi?

— Óıtkeni ájemizdiń jasy júzge jetip qalǵan bolatyn, — dep, ózinshe baıaý ún qatty kishi inisi.

Alaıda úlken aǵasy onyń bul aıtqanymen kelise almaıtynyn jalma-jan bildirdi.

— Joq, — dedi ol — Sen bilmeısiń. Olaı degen sebebi — ájemiz bárin de túsinetin, aspan asty, jer ústinde ne bolyp jatqanyn túgel biletin. Ańdardyń jan-tánine enip alatyn jelikpe naqurysty umytqan joqsyń ǵoı? Ol týraly qolaısyz aýa raıyna qarsy oqylatyn psalom-duǵada aıtylatyn. Bizdiń áńgimemizdi durys túsingen adam bul dúnıedeginiń bárin de jaqsy biledi.

— Mamamyz eshqashan eshqandaı psalom — duǵa oqymaıtyn, — dedi kishkentaı Nonnı. — Al ákemiz "Eshqandaı da Iısýs bolǵan emes!" deýden tanbaıdy.

— Shynynda olardyń eshqaısysy bolmaǵan da shyǵar. Álgi psalom — duǵada aıtylatyn jelikpe naqurys dep júrgenimiz Kolýmkıllı sıaqty bireý bolýy múmkin. Meniń buǵan eshqandaı kúmánim joq. "Muny qaıdan bilesiń?" deısiń ǵoı? Men ony óz kózimmen kórgenmin. "Qashan?" deısiń ǵoı. Árqashan. Árqashan jıi-jıi kóretinmin. Bir kúni ákemiz qoılardy hýtorǵa aıdap kele jatqanda bir qoıdyń qulaǵy qanjosa bolyp kesilgenin aıtqan joq pe edi? Ol kúni de jańbyr quıyp turǵan bolatyn. Al men sonda Kolýmkıllıdi óz kózimmen kórgenmin. Ol bir qoıdy ustap turyp, basyna bir nárse jasap jatqanyn baıqap qalǵanmyn. Biraq naqty ne jasaǵanyn bile alǵan joqpyn. Iá, ol Kolýmkıllıdiń tap ózi bolatyn.

— Sonyń tap ózi me? — dep surady shoshyna abyrjyǵan jas bala.

— Ótken qysta qoılardyń qyrylýyna da sonyń sıqyrly dýasy sebep boldy. Bárine kináli — Kolýmkıllı! Ony jeti ret óltirss de qaıta-qaıta tirilip kete beredi... Osy ańǵardaǵy hýtordy qaıyrshylyqqa dýshar etken de tap sonyń ózi. Bir emes, jeti ret qaıyrshylyqqa ushyratypty. Muny búkil prıhod jaqsy biledi. Men Kolýmkıllıdi kún saıyn derlik kóremin.

— Shylǵaı ótirik! Sen esh nárseni de kórgen joqsyń! — dep taǵy da qarsy shyqty Nonnı. Ol yzalana aǵasyn taǵy da qos judyryǵymen tómpeshtiń astyna aldy.

— Meniń ony nege kóre beretinimniń sebebin bilesiń be sen? — Aǵasy kishkentaı inisiniń eki qolyn ustap turyp, onyń qulaǵyna bylaı dep sybyrlady: — Onyń sebebi men de ólgen adammyn. Nonnı, sen meniń eki kózime muqıat qarashy. Meniń tiri emes ekenimdi óziń de kóresiń.

Aǵaly-inili ekeýi — bir-birine tabıǵatynan qarama-qarsy jandar. Sóıtse de birin-biri tolyqtyra túsetin sıaqty. Olar — adam beınesindegi máńgilik qarama-qarsylyqtyń aıqyn kórinisi. Bul ózi qara kúzde-qystyń túser qarsańynda, úıdiń syrtqy esiginiń tabaldyryǵynda ińir qarańǵylyǵy qoıýlanyp, tún bolyp, bolmystyń barlyǵy men joqtyǵy bir-birimen shektese ushtasyp, ózindik qyrlary bilinbeı ketken kezdegi bolǵan áńgime edi. Qara bulttardyń arǵy jaǵynan aı kórindi.

QYRYQ BİRİNSHİ TARAÝ

ATJALMANDAR

Rojdestvo orazasy kezi. Bártýr qoı qorany kórip qaıtýǵa shyqty. Tysta syqyrlaǵan kúshti aıaz bar eken. Qoılardy óriske shyǵarýǵa bolmaıdy. Balalardyń ájesi qashanǵy ádeti boıynsha peshtegi shala janyp, byqsyǵan otpen alysyp otyr. Jany ketip, uıyp qalǵan saýsaqtary epke kele bermeıdi, áreń qımyldaıdy. Tútinge tunshyqqan balalar mamyq kórpeniń astynda búk túsip jatyr — uıyqtap jatqany ne oıanyp alyp, peshtegi shópshektiń syrt-syrt etip, álsiz janǵanyn tyńdap jatqany belgisiz. Byltyr da, byltyrdyń aldyńǵy jyly da tap osylaı bolǵan. Ájesi Aýstany oıatpaqshy bolyp, alǵashqy ret bosqa áýrelenemin degenshe degenshe kishkentaı Nonnı óziniń búkil aqyl-oıyn qashan, qaı jerde, qalaı jáne kimniń basynan ne ótetinin boljap bilýge shoǵyrlandyryp, bosqa aramter bolyp, áýre-sarsańǵa túsetin. Ótken jyly bulardyń bári de ýaqyttyń asa aýyr tynysyna qulaq túrýmen azaptanǵan bolatyn. Óleń mátininde ánge qosa shertiletin ishektiń úzilip ketken úni sıaqty endi ol aýyr jaǵdaı da birte-birte basyla bastady. Qaıǵy-qasirettiń aýyly alystaı tústi. Munyń da óz qýanyshy bar. Óıtkeni bizdiń jan dúnıemizdegi ólip qalǵan nárselerdi túgel qaıta tiriltkendeı bolady. Ádemi gúldi tabaq ta áldeqashan synyp qalǵan edi.

Oshaqtaǵy ot qyza túsip, plıta ústine qoıylǵan sý qaınaımyn degenshe kenet Bártýr kele qaldy. Ol aıaǵyn tez-tez basyp, yzaly túrde joǵary kóterildi. Ádette qoı soıyp júretin pyshaǵyn aldy da ony qynynan shyǵardy.

— İm, mynaý taǵy bir sumdyqty bastaıyn dedi-aý, — dedi qart áje aqyryn ǵana.

Qolynda jarq-jurq etken bolat pyshaǵy bar Bártýr balalaryna jaqyn bardy da olardy tósekte jatqan jerinen turǵyzdy.

— Júrińder menimen! Qoı qorada ne bolǵanyn kórińder. Ájeleriń keıin bile jatar.

— Munda ne bolyp jatqanyn aıtyp, eshkimdi tań qaldyra almaısyń? — dedi kempir. — Ásirese meni...

Bıyl qoı qora tez bosap keledi. Oýlavúrdiń aıtqanyndaı, myqty qoılar qaıtadan qatarǵa qosylyp, álsizderi shetinen qyrylyp jatyr. Ol jergilikti jáne sheteldik gazetterdiń jarysa jazyp jatqan sózderinen mysaldar keltirip ózin de, ózgelerdi de osylaı jubatýdy ádet etip alǵan bolatyn. Shynynda da bıyl Bártýrdyń qoı qorasyndaǵy aqyrdyń basynda qoıdyń az bolsa da saz tamasha tuqymdary turǵan edi. Sóıtip ol óziniń otaryn burynǵy qaı kezdegisinen bolsa da meılinshe jaqsy kórip ketken Sondyqtan da ol otarynda shyǵyn kóp bolyp jatyr dep zorlana berýdi qoıǵan edi. Bártýrdyń pikiri boıynsha, qolda aman qalǵan maldyń ózin qanaǵat tutyp, qýanysh etý qajet. "İshek qurt — sharýanyń dýshar bolatyn kóp qyrsyǵynyń ishindegi eń qaýiptisi emes. Bárinen de jamany — sıqyrly zulym kúshter. Olarǵa qarsy qoldanatyn shara joq — esh nárse jasaı almaısyń! Jem-shóbiń qanshalyqty mol ári jaqsy bolsa da maldyń basy azaıa beredi, azaıa beredi. Myna kári kempirdiń: "Áli kóretin kóresileriń alda!" degen sózi, shamasy, durys bolýy kerek. Qazir sıqyrly zulym kúshter qaıtadan qutyryna bastady.

Búgin tańerteń malǵa shóp salý úshin qoraǵa barǵanda Bártýr ne kórdi? Tekpishekti satynyń baspaldaqtary arasynda qaraýyta teńkıip jatqan ne edi ózi? Baıqap qarasa, bel omyrtqasy úzilip, aıaq astynda sulap túsip, ólip jatqan qoı bolyp shyqty! Satynyń jaqtaýyna úlken ımek múıizi ilinip qalypty. Bártýr qyzyl tiline erik berip, ózi biletin qarǵys ataýlyny bylapyt sózdermen molynan aralastyra túgel aıtty. Múıizi ilinip ólip jatqan qoıdy bosatyp alyp kúrtik qardyń ústine tastady da balalaryn shaqyrýǵa ketti. Mine, balalary ólip jatqan qoıdy qaqaǵan sýyq bulyńǵyr tańnyń kógildir tartqan jaryǵymen qaz-qatar turyp tańdana qarasty. Bári de adam túsinip bolmaıtyn qısynsyz oqıǵalarǵa toly kúnder bolady. Bárin de op-ońaı túsinetin qarapaıym oqıǵalarǵa toly kúnder de kezdesedi.

Gvendýrdyń aıtýynsha, bul qoı, shamasy, úıýli maıanyń ústine shyǵamyn dep jantalasa sekirip júrgende múıizine ilinip qalyp, býynyp ólgen bolýy kerek.

— Aqymaq! — dedi oǵan Helgı. — Qaı oıyń aıtady solaı boldy dep?!

Kishkentaı Nonnı aǵasy Gvendýrdy uryp jiberer me eken dep, onyń eki qolyn birdeı ustap qaldy da, artynsha qoıa bere saldy. Al, Aýsta tisi tisine tımeı saqyldap, tońyp turdy.

— Sen shesheńe tartyp týmaǵansyń, Aýsta! — dedi Bártýr. — Ol marqum qaýsaǵan kári kempir sıaqty ne bolsa, sodan shoshyp, úreılene bermeıtin. Al sen...

Aýsta eshteńeden de qorqyp turmaǵanyn, tek aıaz qysyp, diril qaqtyryp bara jatqanyn aıtyp sendirýmen boldy.

Bul jumbaq oqıǵa hýtor turǵyndaryn eki kún boıy oılandyryp, tolǵandyrdy.

Poselkeden kóp adam keldi. Aralarynda eshkimge tanys emes bógde bireýler de júrdi. Bártýrdyń kóńil kúıi bolmady. Olardy kofe ishýge shaqyrýǵa múlde yqylassyz edi. Erikkenderinen qańǵyp júrgen jurttyń bárine dámdi kofe qaınatyp berip, dániktirýdiń ne qajeti bar osy dep oılady. Jaı jýyndymen shyǵaryp salsa da bolmaı ma? Kim biledi, osy júrgenniń bári birdeı nıeti túzý jandar deımisiń? Múmkin qoı urlaǵysy kelip júrgenderi de bar shyǵar. Buǵan deıin Jazǵy mekenge shubyryndy azǵyndar kele bermeýshi edi ǵoı...

— "Ne bolyp qaldy?" deısizder me? Eshteńe de bolǵan joq. Eger basqa bireýlerdiń munda ne bolyp qalǵanyn bilgisi kelip, emine surasa, olarǵa: "Biz eshteńe de surap bile almadyq!" deı salyńdar. Munda shynynda da eshteńe bolǵan joq!

Arnaıy kelgen meımandardyń kóńilderi kónshimeı tarasty. Arada úsh kún ótkende Bártýr qozylardy kórýge shyqqan edi.

Ol taǵy bir tosyn oqıǵaǵa tap boldy. Úıdiń buǵatynan salbyrap turǵan bir nársege basyn soǵyp aldy. "Bul ne boldy eken?" dep qarasa, óziniń eń jaqyn kóretin qozysy eken. Bireý moınyna tuzaq salyp, ilip ketipti. Bártýr ózi biletin qarǵysyn taǵy da ústi-ústine tógip, bylapyt sózdermen aralastyra aqtardy. Bártýr tuzaqtyń jibin qıyp jiberdi. Muqıat qarap shyǵyp edi, bularda mundaı jiptiń ózderinde buryn-sońdy tipti de bolmaǵanyna kóz jetkizdi. "Joq, bul adamnyń qolynan kele qoıatyn qylyq emes! — Bártýr adam balasynyń mundaı ońbaǵandyqqa qalaı ǵana baratynyn kóz aldyna elestete almaı qoıdy. — Qoıdy tirideı asyp ketý degen ne sumdyq?!" Bártýr qozy qamaıtyn tólhananyń tóńiregindegi qar ústinen iz kesti. Qar qatyp qalǵan, ústińgi qabaty kókpeńbek muzǵa aınalypty, eshqandaı iz bilinbeıdi. Mundaı tań qalarlyq qupıa syrǵa toly oqıǵalardyń Jazǵy mekenniń ıesi Bártýrdyń hýtorynda ǵana bola beretini nesi? Bul eshqandaı da joqqa senýshilikten aýlaq emes pe edi? Eshqandaı saıtanǵa da, sıqyrly zulym kúshterdiń elesine de senbeýshi edi ǵoı! Biraq bul joly ol úı ishine óziniń kóńil kúıi buzylyp kelgenin bildirgen joq. Jabaǵy jún jutyp, qaqalyp jatqan bir qozyny baýyzdap kelgenin jaı ǵana aıtty da qoıdy. Mundaı myzǵymas berik senimi oǵan ózgelerde joq orasan zor moraldyq kúsh-jiger bergendeı boldy. Ol óziniń mazasyn alyp qobaljyta túsken tolǵanysyn eń aldymen óz balalaryna sezdirmeýge tyrysty. Alaıda sońǵy kúnderdiń oqıǵalary ony qatty úreılerdire bastady. Ózi jeke qalyp, qabaǵyn asha almaı, qınalyp otyratyn kezderinde qoılaryna qaıta-qaıta qadala qarap, áldebir nárselerdi mińgirleıtindi shyǵardy. "Bárin de saıtan alsyn, jyn-peri soǵyp ketsin túge!" degen sózdi kúnine júz ret derlik mińgirlep, qaıtalaı beretin boldy. Úıde de, qorada da qoly iske barǵandy qoıdy. Bárinen de túńilgendeı kúı keshti

— Maǵan eki jup taza shulyq bershi, qyzym, — dedi ol Aýstaǵa. — Poselke jaqqa baryp qaıtamyn.

— Poselke jaq?

— Iá, poselke jaqqa, — dep qaıtalady ol. — Qoı qorada atjalmandar kóbeıip bara jatqan sıaqty. — Onyń mundaı syltaýy qaterli isik aýrýynan zardap shegetin naýqas adamnyń keıde tek qana ishim túınep aýyrady dep sendirmek bolǵan áreketi sıaqty edi.

— Atjalmandar!? — dep tań qala surady prıhodtaǵylar. — Qaıdan paıda bolyp júr? Jaı tyshqandar bolsa, bir sári, atjalmandary nesi?!

Bártýr poselkedegi Oýlavúr, Eınar qarttarǵa kirip shyqty. Olar aldaǵy aýa raıynyń qandaı bolatynyn boljaǵan bolyp, biraz áńgime aıtty. Beıne bir Rojdestvo meıramynda otyrǵandaı. Nasybaı-temekilerin qaıta-qaıta alyp ıiskedi. Olarmen birge Bártýr da nasybaı-temeki ıiskep, aýa raıy týraly óz boljamyn aıta otyrdy. Qarttar atjalmandardyń bir jaqtan kele qoıatyn reti joq ekenin aıtty. Al, Bártýr olarǵa qarsy pikir bildirdi: "Men úshin atjalmandar men jaı tyshqandardyń bir-birinen aıyrmashylyǵy joq" dedi. Eınar óziniń qarapaıym pikiri ózge jurttyń nazaryn aýdara almaýy ábden múmkin ekeni ózinen-ózi túsinikti degendi aıtty. Onyń árqashanǵy pikirinshe, atjalman degenimiz atjalman, al tyshqan degenimiz tyshqan bolatyn. Ol osy eki arada umytyp ketpeı turǵanda byltyrǵy kúzde, pishen shabyǵy aıaqtalǵan kezde, óziniń jazda salǵan psalom-duǵa tárizdi bir óleńin Bártýrǵa berip qoıǵysy keletinin bildirdi.

— Men, — dedi Eınar Bártýrǵa, — kezinde seniń birinshi áıeliń týraly óleń shyǵaryp edim, keıinnen ekinshi áıeliń týraly da óleń shyǵardym. Ol marqumdardyń ekeýi de tamasha áıelder edi ǵoı. Tipti, baǵa jetpeıtin jaqsy jandar bolatyn. Biraq jazmyshtan ozmysh joq, bári de Qudaıdyń qalaýymen bolyp jatady...

— Al ekinshi jaǵynan alyp qaraǵanda, — dedi Oýlavúr, — tyshqandar kóbeıip bara jatsa, onysymen qoımaı, qoılardyń alqymyna jarmasyp, qanyn soratyn bolsa, onda, tájirıbesi mol kóne kóz qarttardyń aıtqanyndaı-ras bul jóninde gazetter áli jumǵan aýyzdaryn ashpaı otyr — ol tyshqandardy qoıdyń alqymyndaǵy jaralanǵan jerge japsyra qatty ezý kerek, ishek-qarny shyǵyp ketkenshe janshý kerek. Tyshqandardan qutylýdyń eń tıimdi de senimdi joly osy ǵana.

— Mynaýyń eske alý óleńderi ǵoı. Psalom-duǵa tárizdi eken. Al men sol saıtan alǵyr psalom-duǵalardy unatpaımyn. Meıli tiriler týraly bolsyn, meıli óliler týraly bolsyn, bári bir eshqaısysyn da jaqsy kórmeımin, — dep saldy Bártýr. — Meniń bul minezimdi sen burynnan bilesiń ǵoı. Iomsborgtyq vıkıngter týraly eshqandaı psalom jazylǵan emes. Olar keskilesken shaıqastarda naǵyz adal erlikpen qaza tapqan bolatyn. Eger men jańylyspasam, Mıklagardta Grıttırden* qatygezdikpen kek alǵanda da eshqandaı psalom-duǵa jazylǵan joq bolatyn. Al ol Islandıadaǵy eń birinshi qurmetti azamat edi. Eger eki áıel birdeı o dúnıege bir kúnde qatarynan attanǵanda da olarǵa arnap psalom jazyp áýre bolýdyń ne qajeti bar? Qudaıdyń sózi dep aıtylatyndardyń qaı-qaısysy bolsa da, sondaı-aq, jalpy alǵanda, barlyq rýhanı nárselerdiń bári de unamaıdy, ishimdi pystyryp jiberdi. Al sen ekeýińniń bireýiń maǵan mysyq satsańdar, onda men muny naǵyz dostyqtyń, izgi qyzmet kórsetýdiń úlgisi dep biler edim. Ol mysyqtyń minezi tym jaman bolǵanynda turǵan dáneńe joq. Oǵan ókinbeımin.

Keshke qaraı Bártýr úıine qaıtyp oraldy. Qapqa salyp ala kelgen mysyqty qoranyń ishine bosatyp qoıa berdi.

— Bul ne ózi? — dep surady balalary.

— Bul — mysyq, — dedi Bártýr.

Buǵan búkil úı — ishi bolyp kesh boıy qýanysty.

Prıhodtaǵy áńgimeniń bári de beıne bir aýa raıy ózgerip shyǵa kelgendeı osy hýtordyń tóńireginde boldy. "Jazǵy mekende atjalmandar qaptap ketipti" degen sóz aýyzdan-aýyzǵa tez tarap jatty. Mine, endi joǵary qabatqa kóteriletin tesiktiń janyndaǵy satynyń ústinde mysyq otyr. Jolaǵy bar sur mysyq. Ol árkimge úlken kúdikpen ári aıbat shege qaraıdy. Kóziniń qarashyǵy úlkeıip ketken. Mysyq aldyńǵy bir aıaǵyn kóterip, bir túrli shaǵynǵandaı bolyp muńaıady. Biraq qımyly shıraq. Islandıada mysyqtar qanshama shaǵynyp muńaısa da ózderin qorqaq sezinbeıdi. Olardy qorqaq dep eshkim de aıta qoımaıdy.

— Mysyqty muqıat baqylańdar. Itke tıisip, bir jerin jabysa tistep alyp júrmesin, — dedi Bártýr, úıden shyǵyp bara jatyp. Sóıtti de kenet ózinen — ózi oılanyp qaldy: "Osy men esimnen adasyp júrgen joqpyn ba? Mysyqqa sengenim qalaı bolar eken?".

Sonymen bul hýtorda mysyq paıda boldy. Ol tapa — tal túste úıdiń ústińgi qabatyna shyǵatyn tesiktiń jaqtaýyna otyryp alyp, qoradaǵy ıttiń shabalana úrgen daýsyna qulaǵyn tigýmen bolady. Mysyq ıtke jaqyndap barsa-aq onyń yzasyn keltiredi, júnin tikireıte túsip baj-baj etedi. Eger ıt turǵyn bólmege kirip ketse, ol da ere kiredi. Terezeniń aldyndaǵy tekke sekirip shyǵady. Munda mysyq úshin oryn jetkilikti-aq. Ol ıttiń sońynan birazǵa deıin muqıat qarap otyrady da, bir kezde kózderiniń qarashyǵyn kishireıtip, aqyrynda tereń pálsapalyq oıǵa shomǵandaı eki kózin jumady. Al ıt ketken boıda kempirdiń tósegine qarǵyp túsip, ústi-basyn ábden jalanyp, tazarǵan soń emin-erkin jaıǵasyp, búk túsip jatyp alady. Mysyq týraly kempirdiń aýzynan "Ońbaǵan múttáıim, aldamshy" degennen basqa sóz shyqpaıdy. Sóıte tursa da mysyq oǵan úıir bolyp aldy. Oǵan kempirdiń aıtatyn sózi emes, jyly qabaq tanytatyn isi unaıdy. Kempirdiń keýdesinde jany bar tirshilik ıesi ataýlyny renjitkenin eshkim eshqashan kórgen emes. Mysyqtyń, ásirese, qart adamdarǵa nege úıir ekenine tań qalýǵa bolady. Bálkim, munyń ózi olardyń tarapynan eshqandaı kútpegen teris minez tanylmaıtyndyǵynan da shyǵar, olardyń janynda ózderin árqashan qaýipsiz, tynysh sezinetininen de bolar. Munyń ózi — qarttyqqa jarasymdy jaqsy qasıetter ǵoı. Múmkin, olardy qart adamdarǵa jaqyn tarttyra túsetin nárse qolǵa ustap kórýge bolmaıtyn, túr-túsi kózge kórinbeıtin áldebir nárseniń, hrıstıan dinı iliminde máńgi jasaıtyn jan dep atalatyn nárseniń qasıeti bolar.

QYRYQ EKİNSHİ TARAÝ

SOL JAQ BET

Ańǵardaǵy alys hýtorda bolyp jatqan bassyzdyqtardy joıýǵa, "ońbaǵan, múttáıim, aldamshy" mysyqtyń kómegi qanshalyqty tıe qoıdy eken?

Keshke qaraı Bártýr ony qoltyǵyna qysyp ustaǵan boıy qoı qoraǵa alyp bardy. Biraq onyń mysyqqa degen erekshe senimi men yqylasy baıqala qoıǵan joq. Bártýr bul kúni kesh jatty jáne balalar men kempir uıqyǵa ketkenshe ártúrli nárselermen aınalysyp, kópke deıin júrip aldy. Eń sońynan Aýsta jatty. Ol da peshtiń janynda qybyr-qybyr etip júrip alǵan bolatyn — kir jýdy, jamaý jamady, sodan keıin jýynyp-shaıynyp, ózin-ózi tártipke keltire jınaldy. Bul kezde Aýsta boıjetken qyz retinde óziniń shashyn kútip-baptaýǵa, taranyp, sylap-sıpaýǵa kóp ýaqyt bóletin jasqa tolǵan bolatyn. Keıde ol sý jylytyp alyp, aıaǵyn eki tizesinen asyra, moınyn, eki ıyǵy men qoltyǵyn jáne keýdesin muqıat jýatyn. "Meıli, — dep oılaıtyn Bártýr, — barlyq qyzdar sıaqty bul da jýynyp-shaıynýǵa qumar ǵoı. Birneshe jylǵa deıin osylaı bolady áli. Jastyq shaq — qyzdyń gúldeı qulpyratyn kezi. Bular da ósý barysynda ylǵaldy óz boıyna kóbirek tartýǵa tyrysatyn jasyl jelek sıaqty emes pe? Bala týa bastaǵan kezde áıelder munshalyqty jýynyp-shaıynýyn ózderi-aq qoıady". Bártýr shamdy óshirip, tósegine jatty. Eki qolyn jelkesine aıqastyra qoıdy. Kópke deıin uıyqtaı alǵan joq. Al Aýsta ólimsireı janǵan shyraqtyń jaryǵymen áli de jýynyp-shaıynyp, shashyn tarap, sylanyp-sıpanýmen júrdi. Onyń ústine, ishki beldemshe kóılegi ǵana bar edi. Aınanyń synyq bólshegine qaıta-qaıta qarap qoıyp, beldemshe kóıleginiń ıyq baýlaryn sheshti de, eki ıyǵy men qoltyǵyn jýa bastady. Bir kezdegi kip-kishkentaı súıkimsiz jap-jas qyz boı jetipti. Ómirdiń zańy solaı, ony endi esh nárse de toqtata almaıdy. Aýsta bul kezde ózine ákesiniń kóz júgirte qarap jatqanyn jaqsy bildi. Eger ol bárin de kórip jatpaǵan bolsa, bálkim, áli de uzaq jýyna bergen bolar da edi. Biraq ol qarap jatqanda jýyna berý bir túrli yńǵaısyz. Bir tań qalarlyǵy — nege ekenin qaıdam, qyz óziniń oıynda eshqandaı bóten jol berýge bolmaıtyn sóket nıeti joq ekenin oǵan túsindirip aıtpaq boldy. Nege olaı etpekshi? Ol jaǵy belgisiz. Bálkim, sonaý bir kezde, jas shaǵynda, bóten qalada bolǵanda onyń qoınyna kirip, jabysa qushaqtaǵanynan ba eken? Bul sol bir saǵatty áli kúnge deıin umyta almaıdy. Sol túndi esine alsa boldy, eki beti dý ete qalyp, qyzaryp ketedi. Ásirese ógeı sheshesiniń tiri kezinde solaı bola beretin. Al keıinirek sol tún esine tússe, úreıi usha qorqyp ketedi. Ańǵal balalyq shaqtyń qatelikteri kópke deıin qalaı umytylmaıdy deseńshi! Kópke deıin janyńdy qınaı beretinin qaıtersiń! Biraq sonshalyqty yńǵaısyzdanyp, qınalatyndaı-aq onda eshteńe de bolǵan joq edi ǵoı! Ol túni ol úlken ómirdiń kórinisterinen ǵana qatty shoshynǵan. Al ákesi áli jasóspirim muny irgege qaraı ıterip tastap, tysqa shyǵyp ketken bolatyn.

Aýsta osy bir jaǵdaıǵa túsine almaı qoıǵan. Sol bir túsiniksiz jaǵdaıdyń qorqynyshynan ózinen-ózi úreılenetin, júregi qysylyp qınala beretin bolǵan. Sol qorqynyshtyń sodan beri qyr sońynan qalmaıtyny ıesi eken? Aýsta osy jaǵdaıdy oıyna ala bastasa-aq, boıyn qorqynysh bılep qoıa beredi. Ásirese ondaı oıdan birjola arylǵysy kelgen kezde erekshe qatty qınalady. Keıde ondaı qorqynysh túsine de kiredi: qaıdaǵy bir qubyjyq jyrtqysh ańdar, sıqyrly zulym kúsh ıeleri, jaýyz jandar boı kórsetedi. Nemese tereń shatqalǵa túsip ketip, jol taba almaı adasyp júredi — ne joǵary shyǵa almaıdy, ne tómen túse almaıdy. Onyń túsine ásirese taý-taý bolyp úıilip jatatyn qoqsyqtar jıi-jıi kiredi. Bul olardy qansha jınaýǵa tyryssa da qaıta-qaıta úıilip qala beredi. Sonda munyń is-áreketinde aqylǵa qonymsyz qandaı esýastyq oryn alyp júr? Bul eshqashan da bireýge jamandyq isteýdi oıyna da alǵan emes edi ǵoı. Sóıte-sóıte ol ózin dármensiz beıshara ári baqytsyz bireý retinde sezinetin. Bar bolǵany osy ǵana. Álgindeı aýyr oılar onyń eńsesin keıin de ezýmen júrdi. Joq, endi Aýsta er adam bar jerde, ásirese ákesi otyrǵan jerde ústindegi kóılegin eshqashan sheshpeıtin boldy.

Bártýr onyń shyraqtyń álsiz jaryǵy túsip turǵan betin ǵana kórip jatyr edi. Ol dál osy kezde Aýstany qandaı aýyr oılar qınaǵanyn, árıne, bilgen joq. Olaı bolady dep oılamaǵan da. Bártýrdyń kórip jatqany — qyzdyń sol jaq beti edi. Ol endi qyzdyń jan dúnıesin onyń sol jaǵynan aıqyn kórgendeı boldy. Ony ishki jaǵynan qaraǵanda bir túrli eskirip tozǵan, qaıǵy men muńǵa batqan, baqytsyz bolyp kórinetin sıaqty. Onyń jan dúnıesi — qyzdyń ózinen myń jyl buryn bar, tozyǵy jetken eski bir nárse. Tipti basqa bireýdiń jan dúnıesi emes pe eken dep te qalasyń. Ol áldebir senimsizdikke, turaqsyz qubylmaly úmitke, erekshe qushtarlyq ústinde bergen sertke, ýaıym-qaıǵy men ólerdeı óshpendilikke toly edi. Tompıǵan tolyq tómengi erni sonshalyqty sulý ıilip tur. Eger oń jaǵynan qarasań, ol ádemi búktetilip, kóz tarta kórinedi. Myna qalpynda ony áli on bes jastaǵy qyz eken dep senbeýge de bolady. Onyń júzinen áldebir qymbat nársesin joǵaltyp alǵandaı sezim baıqalady. Bálkim, sol bir soqyr sezimi onyń ajal ataýlyǵa degen óshpendilikke toly, ózge esh nársege qyzyqpaıtyn da umtylmaıtyn ishki jan dúnıesindegi adam shoshynarlyq arpalys sezimine saı keletin de bolar. Biraq osynyń ózi, qanshalyqty aýyr bolsa da, barlyq sátsizdikterge tóze bilýge járdemdesetin edi.

— Sen meniń sózimdi tyńdashy, janym balam, — dedi Bártýr, "Osy maǵan ne boldy ózi-aqylymnan adasyp, jyndanyp ketkennen saýmyn ba ózi?" degen oı ústinde.

Qyzy beldemshe kóıleginiń ıyq baýlaryn tez kótere qoıdy da, ákesine shoshyna jalt qarady. Tynysyn ala almaı, býlyǵyp qaldy. Kózderinen áldebir ushqyn atyp, abyrjyǵany baıqalady. Biraq Aýstanyń bul jerde ne jazyǵy bar?

Al Bártýrdyń oǵan aıtaıyn degeni "Maǵan oń jaǵyńmen burylyp qarashy" degen ótinish qana edi. Óıtkeni oǵan adamnyń oń jaǵynan qaraý qatty unaıtyn. Bártýr bul qyzdyń sheshesiniń jas kezinde, onyń qaıtsem kóńilin tabamyn dep álek bolyp júrgende de, tap osyndaı ótinishti talaı ret jasaǵan. Biraq odan beri qansha kóp ýaqyt ótti deseńshi!

— Sen sol jaǵyńnan qaraǵanda tipti basqasha kórinedi ekensiń. Beıne bir zulym periler seniń ornyńa basqa bir kóriksiz bireýdi qaldyryp ketken sıaqtysyń. Mine, endi bári de basqasha! Tamasha qulpyryp shyǵa keldiń. Abaıla, salqyn tıip qalmasyn. Sýdy shalpyldatyp kóp túse berýge bolmaıdy. Ol zıandy. Óte qajet kezde ǵana jýynyp-shaıyný kerek. Meniń óz basym sýdy shalpyldatyp eshqashan uzaq shomylǵan emespin. Tańerteń ájeńniń ot jaǵýyna járdemdes. Ol beısharanyń plıtany qyzdyryp ot jaǵýy barǵan saıyn qıyndap barady. Densaýlyǵy jaramaı, ábden qaljyrap bitti ǵoı.

Azdan soń Bártýr ornynan turdy da syrtqa shyǵyp ketti. Qoı qorada jaǵdaı tynysh pa eken — sony bilip qaıtpaq.

Qorada bári de oryn-ornynda eken. Mysyqtyń jasyl kók kózderi birese sonaý alys buryshtaǵy aqyrdyń janynan, birese saty baspaldaqtarynyń ústinen kórinedi. Degenmen bulardyń, mysyq pen ekeýiniń araqatynasy nashar edi. Bir-birin ólerdeı jek kóretin bolyp ketti. Óıtkeni Bártýr ıtin jaqsy kóretin. Ol úıge qaıta kirgende Aýsta jatyp qalǵan bolatyn. Baıǵus qyz myqtap qymtanyp jatyr ma eken? Mysyqtyń qaraýyl bolýyna qaramastan, Bártýr túni boıy alańdaýdan arylmaıdy: qoı qoraǵa keminde eki-úsh ret túsip shyǵady. Sóıtedi de jan-jaǵyna jaqtyrmaǵan keıippen túkiredi.

Aspanǵa juldyzdar tarydaı shashyldy. It sháýildep úrýmen boldy. Bári de ádettegideı typ-tynysh sıaqty. Adamdar alańsyz uıqyda. Ártúrli tús kórip jatyr. Bireýleriniń túsine ne eki krondyq, ne elý eırırlik kúmis teńgeler kirse, endi bireýleri birese ushy-qıyry joq teńiz jaǵasynda nemese oımaqtaı ǵana shaǵyn kóldiń boıynda serýendep júredi.

QYRYQ ÚSHİNSHİ TARAÝ

TABIǴATTAN TYS ZULYM KÚSHTERMEN ÁŃGİME

Rojdestvo orazasynyń ekinshi jartysynda aýa raıy ózgerip sala berdi — qalyń qar jaýdy. Ol kúni-túni birdeı birneshe táýlik boıy aqyryn ǵana jaıymen japalaqtap, biraq tolassyz jaýdy. Sol jaıymen japalaqtaı túsip jatqan ulpa qarǵa qarap tursań, ózge dúnıeden túgeldeı qol úzip qalǵandaısyń — tipti ózińniń áli tiri ekenińe sengiń de kelmeıdi.

— Eshqandaı ózgeristiń bolmaǵany qandaı jaqsy, — dedi Bártýr. — Al keıbireýler ómirimiz adam jalyqtyrarlyqtaı birkelki dep shaǵynady. Olarǵa mekteptegi oqýshy, jas balalarǵa úzilis beriletini sıaqty ózgerister jasap turǵan unaıdy. Aqyl-esi toqtaǵan eresek adamdarǵa ondaı ózgeristerdiń qajeti qansha!

Ekinshi jaǵynan alyp qaraǵanda, ózgeris ataýlynyń joqtyǵyna eń bolmasa mysyq sıaqty op-ońaı tóze almaıtyn adamdar da bolady. Terezeniń syrtynda kógildir — sur kórpe jamylǵandaı kúrtik qardyń úıindi shoqysy barǵan saıyn bıiktep barady. Al terezeniń ishki jaǵynda mysyq kózin bir ashyp, bir jumyp, áldebir mańǵazdanǵan qalpynda zulymdyq oılap otyrǵan sıaqty. Aqyrynda qar basyldy. Kúnniń kózi ashylyp, aıaz kúsheıe tústi. Adamnyń óńmeninen ótip keterlik sýyq jel qar úıindilerin bıiktete berdi. Bul qysta jem-shóp jetkilikti edi, tabıǵı apat qaýip tóndire almaıtyn. Al sıqyrly zulym kúshter qaıtadan qutyryna kelip, taǵy qıǵylyq salmas pa eken? Qazir bir túrli tynyshtalǵan sıaqty. Bártýrdy poselkege mysyq izdep barýǵa májbúr etken kezdegi qaýip-qater joq deýge bolady. Ol mysyqty arqasynan sıpap turyp bylaı dedi: "Seniń ıtpen tistese talasyp qalatynyń bolmasa, bári de jaman emes-aý!". Osylaı oılasa da ol bul aqymaq mysyqtyń sıqyrly zulym kúshterdiń betin qalaı qaıtarǵanyn ári oılap, beri oılap, bári bir túsine almaı qoıdy. Qalaı degende de ózi túni boıy mazasyzdanyp, qoı qoraǵa qaıta-qaıta shyǵyp, onda ne bolyp jatqanyn bilip qalýdan qutylǵanyna rıza.

Biraq sıqyrly zulym kúshter sol boıy zym — zıa joǵalyp ketken joq. Shamasy, olar aıazdyń kúsheıip, kúrtik qardyń ústinde iz qalmaıtyn kezdi kútken bolýy kerek. Bir kúni tańerteńgisin Bártýr ádettegisinshe erte turyp, qoı qoraǵa kirdi. Kirgen boıda qol shamyn jaǵyp jiberip, jan-jaǵyna kóz júgirtip edi taǵy bir sumdyqty kórdi: teńkıip-teńkıip on qoı ólip qalǵan nemese demi bitip, ólgeli jatqan halde eken. Olardyń árqaısysy ár jerde, keıbireýi aqyrdyń janynda jatqan bolatyn. Qoılardy sonshalyqty qatygez aıýandyqpen qınap óltiripti. Keıbireýlerin alqymynan baýyzdapty. Endi bireýleriniń bas súıegine tot basqan shege qaǵylypty. Birazy aýyr shoqparmen urǵan soqqydan bel omyrtqalary úzilip, kıreleńdep jatyr. Mundaı sumdyq jaǵdaı týraly aıtyp jatýdyń ózi óte aýyr. Bálkim, sondyqtan da shyǵar, áıteýir Gýdbártýr Ioýnson bul oqıǵa týraly sol kezde de, keıin de jurtqa jarıa ete berýden tartynǵan bolatyn. Ol ne isterin bilmeı, qatty sasty: qulaqshynyn julyp alyp, eki qolymen basyn qysyp ustady. Álgi qoılardyń birinen soń birin kórip shyǵyp, denesinde áli jany bar, biraq áreń tynys alyp jatqandaryn ózi baýyzdady. Ol ózin-ózi odan ári ustaı almady: kúrt keri buryldy da, tistene túsip, judyryqtaryn túıdi, bylapyt qarǵys sózderin qardaı boratty. Jerge túkirip jiberip, Kolýmkıllıdiń sıqyrly zulym kúshterin qandyqol Gýnverimen qosa jekpe-jek shaıqasqa shaqyrdy. Olarǵa putqa tabynýshylardan bastap, Taýrattyń talaptaryna bas ıetinderge deıingilerdiń ózi biletin búkil qarǵysyn ústi-ústine tasqyndata boratty. Olardy basqa esh jerde emes, tap osy qoı qoranyń janynda qandy shaıqasqa shyǵýǵa shaqyrýmen boldy. Bártýrdyń budan basqa qoldanar amaly da, aıtar sózi de qalmaǵan edi. Ol sıqyrly zulym kúshterdiń barlyǵyn da jekpe-jek shaıqasqa shaqyrdy, ózderiniń erligin sol ashyq shaıqasta kórsetýin talap etti. Eger olar ózderiniń ar-namysyn qymbat sanasa, daq túsirmeı qorǵaǵysy kelse, onda budan bylaı jasyryna bermeı, ashyq shaıqasqa shyǵatyn bolsyn dep jarıalady. "Jurt uıqyda jatqanda tonap ketý, óltirip ketý erlikke jatpaıdy. Ol — baryp turǵan pasyqtyq, qorqaqtyq!" — dep, sirese qatyp qalǵan qatygez tabıǵat pen aspanǵa judyryǵyn qaıta-qaıta túıip, ses kórsetti. Aqyrynda budan basqa aıtar qaharly qatal sóz tappaı, Bártýr bar daýsymen ókire jylap jiberdi. Oǵan qosymsha ıti ulydy. Munyń bári ne degen qorlyq, masqaralyq! Odan qutylar kún bar ma, joq pa? Shyǵystan sibirlep tań atyp kele jatty.

Bártýrǵa sıqyrly zulym kúshterdi qansha qarǵap-silegennen eshteńe de shyqpas, qýyp jibere almaspyn degen oı keldi. Osyndaı qarǵap-sileýlerdi neǵurlym kóp estigen saıtannyń solǵurlym kúsheıip, óshige túskeni týraly erterekte estigen eski áńgime oıyna tústi. Endi munyń qolynan keler qandaı amal bar? Múmkin, osy jerge Halbera kempirdi kıreleńdete ertip kelip, psalom-duǵa oqytqan jón bolar? Álde pastordyń ózin alyp kelgen durys pa? Onyń Iısýs esimin kóne evreı tilinde aıtyp shyqqany jón bolar? Biraq munyń ózi onyń, Jazǵy meken ıesiniń, áli de bolsa qasıetti rýhtarǵa tabynyp, bas ıýi bolyp tabylmaıdy. Óz erkindigi ózindegi adamdarǵa dinniń qajeti joq. Ol kez kelgen sıqyrly zulym kúshterdiń eshqaısysynan da qoryqpaıdy — olardyń aldynda eshqashan aıylyn jıyp kórgen emes. Al basqa da kúshter týraly sóz etýdiń ózi artyq.

Ejelgi áńgimelerde kóne tilderdiń birinde atalǵan Iısýs esimi kúshiniń aldynda qandaı sıqyrly zulym kúsh bolsa da baǵynyp, bas ıedi dep aıtylýshy edi. Alaıda osy bir basy taz, bilimi az jap-jas pastor Teodoýrdyń sıqyrly zulym kúshterdi jeńip shyǵýǵa shamasy kele qoıady degen úmit tym mardymsyz bolatyn. Ol kúshterdi tozaqqa jóneltý bul túgili neshe túrli dýalar jasaı biletin burynǵy pastorlardyń da qoldarynan kelmeı, bosqa áýrelengeni belgili edi. Sıqyrly zulym kúshterge óziniń tolyq bıligin júrgizip, olardy bir shybyqpen aıdaıtyn birden-bir ǵulama adam bul dúnıeden áldeqashan ótip ketken.

Balalar qardyń ústinde turyp, ákesiniń árbir qımylyn jiti qadaǵalady. Al ol qoılardyń kesip alynǵan bastaryn qabyrǵanyń bir buryshyna alyp baryp úıip qoıdy. Únsizdikti aqyry kishkentaı Nonnı buzdy.

— Áke, — dedi ol, — bizdiń Helgıge hýtor mańynda áldebir elester jıi-jıi kórinetin bolyp júr.

Bártýr eńsesin kóterip, tikesinen tik turdy, qolyndaǵy qanǵa malynǵan pyshaǵyn qysyp ustap:

— Naqty aıtqanda qandaı elester? — dep surady.

— Eshqandaı da eles kórgen joqpyn. Bul ótirik aıtyp tur, — dedi Helgı.

— Ótirik aıtyp turǵanyń qalaı? Ótken kúzde, ákemiz qalaǵa ketken kezde, biz esik aldyndaǵy tastyń ústinde otyrǵanda maǵan taýdaǵy qulama sýdyń órge qaraı aqqanyn kórgeniń týraly aıtqanyńdy shynymen-aq umytyp qaldyń ba?

Bártýr pyshaǵyn qolyna qysyp ustaǵan boıy úlken ulyna taıandy. Sóıtip Helgıden kórgen-bilgeniniń bárin de jasyrmaı, egjeı-tegjeıli aıtyp berýdi qatań talap etti. Biraq bala eshteńe kórgen joqpyn deýden tanbady. Bártýr ulynyń ıyǵynan julqa tartyp ustady da: "Eger kórgen-bilgenińniń bárin tap qazir aıtpaıtyn bolsań, onda menen jaqsylyq kútpe!" dep qorqyta eskertti. Balanyń záresi ushyp ketti. Ol áldebir balany, joq, bala emes, eresek jigitti, durysyraq aıtqanda aq shashty kári kempirdi, onyń órilgen qos burymyn kórgenin asyp-sasyp, byldyrlap zorǵa baıandady.

— Sen ony qaı jerden kórdiń?

— Keıde ol qoı qoradan úıge qaraı júgiretin. Men onyń sońynan talaı ret qýdym da...

— Sol kezde maǵan nege eshteńe aıtpadyń?

— Bári bir meniń aıtqanyma eshkim senbeıdi ǵoı dep oıladym.

— Sonda ol qalaı qaraı ketip edi?

— Bilmeımin. Astynda aty bolatyn. qaıyrylyp qaramastan, shaba jónelgen.

Bártýr álgi belgisiz qashqynnyń túri-túsin, belgilerin esine túsirip, egjeı-tegjeıli aıtyp berýdi taǵy da qatań talap etti. Biraq balanyń jaýaby sózinen jańylysyp, ártúrli bola berdi. Birde ol adamnyń saqaly bar edi dese, endi birde órilgen qos burymy bar edi deıdi. Aqyrynda onyń kıgeni áıeldiń beldemshe kóılegi bolyp shyqty.

— Áıeldiń beldemshe kóılegi?! — dep tań qaldy Bártýr. — Sonda ol qandaı beldemshe kóılek edi?

— Qyzyl bolatyn. Ol adamnyń moınyna orap alǵan bir nársesi bar edi.

— Moınyna orap alǵan bir nársesi? Orap alǵany ne boldy eken?

— Bilmeımin. Shamasy, ol orap alǵany bókebaı bolar. Iá, bókebaıǵa uqsaıtyn.

— Bókebaıǵa uqsaıtyn! Saıtan alsyn seni, ońbaǵan neme! — Má saǵan qyzyl bókebaı! — dep, shańq ete qaldy da, balany shapalaqpen aıamaı tartyp jiberdi. Baıǵus bala táltirektep qulap qala jazdady. — Ne bolsa, sony ottama!

Tabıǵattan tys qubylystardyń bir unamsyz jeri sol, ol adamzattyń burynnan qalyptasqan túsinigin ózgertip, olardy bir tóbeshikke úıip-tógip, aralastyryp jiberedi. Adamnyń taban tirer topyraǵy terbetile bastaıdy. Aqyl-oıy ózge bir salalarda sharq uryp, ushyp júrgendeı bolady. Ol durys qorytyndylar jasaýdan qalady. Tipti kórer kózge aıqyn nárselerdiń ózin de túsine almaıdy.

Qubylystardyń, tipti bir-birine tikeleı qarama-qarsy qubylystardyń da, arasyndaǵy ózara jigi joıylyp sala beredi. Ýnderhlıdtik Eınardyń "Ólim degenimiz ólim emes, ómir degenimiz ómir emes" degen paıymdaýlary sıaqty túsiniksiz bir nársege aınalady. Adamdar qubylystardy ret-retine qaraı ártúrli toptarǵa bóledi. Beıne bir oıyn kartasyn tús-túsine qaraı bólgen sıaqty. Al tabıǵattyń syry belgisiz tylsym kúshteri adamdardyń ómirine kútpegen jerden kıligedi de, ondaǵy bar nárseniń bárin de jınap alynbaı qalǵan pishendi kúzgi nóser jańbyr sýynyń tasqyny ózimen birge ala jóneletini sıaqty tas-talqan etip ózgerte bastaıdy. Kóp adamnyń pikirine qaraǵanda, tabıǵattan tys qubylystardy Qudaı óziniń qudireti qanshalyqty kúshti ári óziniń qanshalyqty kemeńger ekenin dáleldeý úshin jiberetin kórinedi. Sonda Jazǵy meken ıesi Bártýrdy tabıǵattyń ádettegiden tys tylsym kúshterine shynymen-aq aldandyrtyp, mazaq etip kete beretin bolǵany ma? Álde bylaıǵy jurttan aqyl suraýǵa májbúr etpek pe? Álde bul sıqyrly zulym kúshter munyń qoılaryn túgel qyryp bitip, osy hýtordy 1750 jylǵy sıaqty typ-tıpyl etip qıratyp ketkenshe túrli psalom-duǵalar oqytyp, dýa jasatyp, dármensiz júre bermek pe?

Tymyq keshtiń biri edi. Bártýr qoılardy qoraǵa qamaýǵa asyqpady. Ol oıy onǵa bólinip, jaıylymda jaıbaraqat júrip aldy. Ózimen-ózi sóılesip, tabıǵattyń ádettegiden tys tylsym kúshterin balaǵattap tildeýden jalyqqan joq. Tipti qaı baǵytta júrip bara jatqanyn da baıqamady. Bir kezde ol kenet taýdyń batys jaq etegine deıin jetip qalǵanyn kórdi. Bálkim, ol bul jaqtan óziniń dosy ýnderhlıdtik Eınardy, álde basqa bireýdi kezdestirmek oıda bolǵan shyǵar?

Jańa aıdyń jińishke oraǵy jarq ete qaldy. İńir qarańǵylyǵy qoıýlana tústi. Kóp adam ádette ymyrt jabylar kezdegi ińirdi sol kúngi ýaqyttyń eń bir jaqsy kezi dep biledi. Taýdyń bıik tóbesindegi jaıbaraqat qysqy kórinistiń orta sheninen laqtyrylǵan usaq tastar qorshap jatqan jerde qabyr tóbe asqaq kórinedi. Onda sıqyrly zulym kúshtiń ıesi ataqty Kolýmkıllı jerlengen. Qabir tóbeniń tómengi jaǵy tereń qulama quz. Tóbeniń bir búıirin aı sáýlesi jaryqtandyryp tur, ekinshi búıiri qara kóleńke tumshalap alypty. Bul ýaqytty kúndiz deýge de, tún deýge de kelmeıdi. Aıdyń tógilip túsken jumsaq jaryǵy búkil kórinisti kóriktendirip, tamasha tynyshtyq qushaǵyna bólegendeı deýge bolady. Biraq Bártýr bul tańǵajaıyp kórinistiń raqatyn sezine alǵan joq. Ol beıne bir ózine olja etip, qorektenýi úshin basqa bir janýardy qyr sońynan qalmaı, qutyryna qýyp kele jatqan ańǵa, jantalasa umtylǵan qatygez jyrtqyshqa qatty uqsaıtyn edi. Bártýr shabýylǵa birden shyqqan joq. Tońazyp qatyp qalǵan jerden bir kishirek tasty aldy da qoınyna tyqty.

— Iá, senderdiń ekeýińniń de máńgilik jatqan jerleriń osy boldy ǵoı! — dedi Bártýr. Ol ólerdeı óshpendiligin jasyra almaı, molaǵa qarady.

Tóbeniń etek jaǵynda turyp, jer tepkiledi. Biraq munysyna olar eshqandaı ún qatpady. Bártýr sonda da bolsa, sóıleı berdi, sóıleı berdi. Beıne bir olardyń aram oılaryn, qylmysty qylyqtaryn túgel moıyndatqysy kelgendeı. Eki áıeli men balalaryn óltirgeni úshin aıyptaıtynyn ashyq aıtty. Endi qoılaryna aýyz sala bastaǵanyn betke basqysy kelgendeı.

— Nesi bar, qoldaryńnan kelse, aıamańdar! Senderge baǵynyp, bas ıetin men joqpyn! Olaı dep oılasańdar, el-jurtqa kúlki bolasyńdar túge! Meniń hýtorymnyń ústine taýdy tóńkerip tastasańdar da báribir! Men bul jerden aqyrǵy demim taýsylǵansha ketpeımin! Ketire almaısyńdar! Meniń baǵyndyramyn dep esýas bolmańdar! Dámelenbeńder!

Taǵy da jaýap joq. Tek ashyq aspandaǵy shashyraǵan juldyzdardyń názik sáýleleri jylt-jylt etip, jerdegi adamdy jáne onyń qas dushpandaryn mazaq ete jymyńdap kúlip turǵan sıaqty.

Sonda baryp Bártýr bylaı dedi:

— Sender baıqańdar, meniń qoınymda tasym bar! — Sóıtti de olarǵa tasty alyp kórsetip, qulashtap siltegisi keletinin baıqatty. — Biraq sender bul tasty men senderdiń bastaryńa tastaý úshin alyp keldi eken dep oılamańdar! Bálkim, sender: "Bul bizden qorqady, sondyqtan da basymyzǵa tas tastaý úshin kelip túr" dersińder?! Sender: "Bul bizdiń basymyzǵa aqyry tas tastaýǵa májbúr bolady. Óıtkeni ol shynynda da óziniń eki áıelinen birdeı kóz jazyp qalǵany sıaqty Aýsta Soýllıládan da aıyrylyp qalamyn ba dep qorqady" dersińder! Biraq meniń senderge aıtarym: "Jazǵy mekenniń ıesi Bártýr — óz erki ózinde, basynda bostandyǵy bar adam. Ol — Islandıa jerin adamdar alǵash qonystanǵan kezden bastap, kúni búginge deıingi eń erikti, eń azat adam! Sonda meniń basyma taýdy tóńkere qulatsańdar da basymyzǵa qurmetpen tas tastaıdy degen úmitterińdi birjola úzińder!"

Bártýr qubyjyq zulym kúshterge degen óz óshpendiliginiń belgisi retinde qolyndaǵy tasty tómendegi qulama quzǵa qulashtap turyp laqtyryp jiberdi. Tas shatqaldyń jalańash tas qabyrǵasyna tıip, tómendegi tereń túbine jetkenshe tars-turs etken dybys shyǵara domalap bara jatty. Munyń ózi ejelgi eski arýaqtardyń máńgi tynyshtyǵy buzylyp, mazasyzdanǵan úni estilip, oǵan beıne bir qubyjyq alyp kúsh ıesi men onyń serikteri tań-tamasha qalyp jatqandaı áser etti. It quzdyń jıegine jetip kelip, bar daýsymen shabalana qatty úrdi. Bártýr qubyjyq zulym kúshterdiń elesterimen esep aıyrysyp, kek alǵandaı bolǵan tap osy sátte adamdardyń eshqaısysynan járdem surap, kómek kútýdiń qajeti joq ekenin burynǵy qaı kezdegiden de aıqyn sezindi. Qazir ol tap osy jerden qubyjyq zulym kúsh ıelerinen jekpe-jekke shyǵyp, olardy eshkimniń kómeginsiz-aq jeńip shyǵýǵa burynǵy qaı kezdegiden bolsa da batyl bel býǵan edi. Bul jolda ol óziniń basyn ólimge tigýden tipti de taıynbaıtynyn kórsetti. Sóıtti de azdan soń keri burylyp, óziniń keń ańǵaryna qaraı júrip ketti.

QYRYQ TÓRTİNSHİ TARAÝ

DİNI JORALǴY

Poselkeniń qaladan qaıtyp kele jatqan turǵyndary jolshybaı Jazǵy mekenge buryla ketýdi ádet qylyp aldy. Balalardan sıqyrly zulym kúshterdiń eles kórsetýleri týraly surap-bilip, sol jańalyqtardy poselkege jetkizgenshe asyqty. Ondaı elester týraly óńi ózgertilip, óse túsken alyp qashpa áńgimeler aýyzdan-aýyzǵa tez tarap jatty. Adamdardyń aqyl-oıy men jan dúnıesiniń bir nársemen aınalysatyn is-áreketi joq, ish pystyrarlyq typ-tynysh kezeńde ondaı áńgimeni kári demeı, jas demeı, jalpy jurt sonshalyqty zor yntamen tyńdaıdy. Olar sıqyrly zulym kúshterdiń boı kórsetken áreketterine barynsha ońaı senedi. Al qyrsyqtyń basy atjalmandarda ekenine shetterinen kúmán keltirýmen boldy. Óıtkeni bizdiń bárimiz de adam senbeıtin nársege tez ılanýǵa, al shyndyq ataýlyǵa kúmándana qaraýǵa beıim turamyz ǵoı.

Sonymen poselke turǵyndary Bártýrǵa barǵan saıyn jıi-jıi soǵatyn boldy. Adamdar qyzyq ózi. Olar qaı-qaıdaǵy ósek-aıańnyń, alyp qashpa áńgimelerdiń qanshalyqty shyndyq ekenin surastyryp bilýden, sıqyrly zulym kúshterdiń qyrsyǵy qandaı bolǵanyn óz kózderimen kórip qaıtýdan kúsh-qýatyn da, ýaqytyn da aıamaıdy. Estigen áńgimelerin tez qaǵyp ala qoıady da kópke deıin esterinen shyǵarmaıdy. Bártýr bárin de egjeı-tegjeıli surastyryp bilýge jandary qumarlarǵa qysqa ǵana jaýap qaıtarýmen boldy: "Eger shynymen-aq bilgileriń kelip bara jatsa, sol sıqyrly zulym kúshterdiń sońynan qalmaı, esirik adamdaı júgire berińder, júgire berińder. Tabandaryń tozǵansha júgirińder. Bul — senderdiń óz jumystaryń! Al men óz basym ondaı ottaǵan sandyraq sózderge qulaq qoımaımyn!" — dedi. Máseleniń búkil máni osynda edi. Bir kúni álgi saıtan alǵyr mysyq qoradaǵy qoılardy qasqyr tıgendeı úrkitken bolatyn. Sonda esterinen tana shoshyp ketken qoılar biriniń ústine biri shyǵa eskirip qashyp, qabyrǵalarǵa soǵylypty, aqyrdyń jıegine qulap túsipti, sóıtip júrip bastaryn jarypty, múıizderin syndyrypty, tot basqan shegelerge urylypty.

Balalar qonaqtardyń suraqtaryna jaýap berip, olardyń kóńilderin tapqanyna máz bolysty... Olar úıdiń mańynda ózderin qorshap tura qalyp, bulardyń sıqyrly zulym kúshterdiń elesterin kórgeni týraly áńgimege qunyǵa qulaq qoıady. Al balalar bolsa, ózderin óz ómirlerinde birinshi ret mardymsyǵan mańǵaz adamdarsha sezindi. Óıtkeni olardyń áńgimelerin jurt yntyǵa tyńdady ǵoı! Redsmırıdegi bas báıbishe Aýstaǵa Bártýrdan jasyryp azyn-aýlaq kofe, qant jáne sheteldik talantty kóp jazýshylardyń bireýiniń "Qarapaıym ómir salty" dep atalatyn kitabyn berip jibergen edi. Balalardyń aıtýyna qaraǵanda, olar sıqyrly zulym kúshterdiń ıelerin óz kózderimen kórgen bolyp shyqty. Tipti olarmen tildesýdiń de reti kelipti. Ásirese úlken aǵasy men kishi inisiniń kórgeni kóp eken. Olardyń qoı qoraǵa kirýi-aq muń eken, sıqyrly zulym kúsh ıeleri kóp kúttirmeı-aq kele bastaıtyn kórinedi. Balalar qarańǵy túnde jarq-jurq etken kózderin kóripti, biraq olardyń sózderin jaqsy túsine almapty — óıtkeni muryndarynan myńqyldańqyrap sóıleıdi eken. Sonda da bolsa, bular aıtqandaryn edáýir túsinipti. Sıqyrly zulym kúshter ózderin bylaıǵy jurttyń elep-eskermeı, umyt qaldyryp ketkenine rıza emes sıaqty. Ózderiniń bar ekendigin oqtyn-oqtyn bildirip qoıǵysy keletini de sondyqtan kórinedi. Sıqyrly zulym kúshtiń ıesi ózine tıisti qurmettiń túr — túri túgel jasalmaıynsha ony dáripteıtin ýaǵyzdar aıtylmaıynsha, psalom-duǵalar, dinı duǵalar oqylmaıynsha, ásirese ólgenderdiń arýaqtaryn eske alyp turmaıynsha, tynyshtyq bermeıtinin aıtypty. Keıbir qonaqtar qoı qoranyń janyna jaqyndaı túsip, ózderi biletin áldebir psalom-duǵany mińgirlete uzaǵynan sozyp oqydy nemese "Bizdiń ákemiz" duǵasynan úzindiler keltirýge de kiristi. Aýstanyń qonaqtarǵa kofe ázirlep berýge úlgere almaı, esi shyǵyp júrdi. "Iá, — depti balalarǵa álgi sıqyrly zulym kúshtiń ıesi, — erteń qonaqtar budan da kóp keletin bolsyn!". Ol putqa tabynýshylardyń ádettegi kóp qudaılarynyń bireýi emes, naǵyz Qudaıdyń ózi kórinedi. Sondyqtan da adamdardan ózine qulshylyq etip, tabyna duǵa oqýdy talap etipti. Shamasy, munyń ózi olarǵa paıdaly bolsa kerek.

Búkil prıhodta sıqyrly zulym kúshter týraly aıtylmaǵan áńgime qalmady. Olar ańǵardaǵy birneshe úıdi tas-talqanyn shyǵara qıratyp ketipti-mis, tapa-tal túste úıdiń shatyrynyń ústinde sekire saıran salyp júripti-mis, ózine kimde-kimniń qurmetpen duǵa arnaǵysy kelmese, aldymen sonyń sazaıyn tarttyramyn, kek alamyn depti — mis. Sóıtip buryn eshkimniń nazaryn ózine aýdarta qoımaıtyn osy bir shaǵyn hýtor qazir búkil okrýgtyń jáne búkil ólkeniń derlik muqıat ári jiti nazarynda bolyp tur. Buryn bul jerde bolyp kórmegen adamdar ǵana emes, ıtter de qaptap júr. Olar keı-keıde sýmań qaǵyp, tipti úıge de kirip ketetin boldy. Eger sıqyrly zulym kúshter men olardyń qatygezdik qylyqtary týraly ańyzdardy, túrli aıtys-tartysqa, daý-damaıǵa toly áńgimelerdi túgel jınaıtyn bolsa, onda Taýrat sıaqty kólemdi bir tomdyq kitap bolar edi. Poselkede ártúrli partıalar, tipti dinı sektalar derlik toptar quryla bastady. Keıbireýler munyń bári de joǵary qudirettiń jibergen aıany dep bildi. Ekinshi bireýler ol ashyq aıannyń máni nede boldy eken dep tańdana surastyrýmen boldy. Úshinshi bireýlerdiń aıtýynsha, olardyń báriniń sózine qarama-qarsy, qoılar ózderin-ózderi aıaq asty etip, taptap óltirgen bolyp shyqty. Keıbireýler sıqyrly zulym kúsh ıesin qaıdaǵy bir epeteısiz uzyn boıly alyp qubyjyq etip kórsetpek bolsa, endi bireýleri orta boıly, tipti odan da alasa shaǵyn deneli, myrjıǵan tirshilik ıesi dep dáleldeýge tyrysty. Endi bireý, áldebir tarıhı derekke súıene otyryp, sıqyrly zulym kúshtiń ıesi erkek jynysty dep dáleldep baqty. "Joq, olaı emes, áıel jynysty" dep qarsy daý aıtýshylardyń dáleli olarǵa qaraǵanda áldeqaıda senimsizdeý shyqty. Al úshinshi bireýler "Onda eshqandaı jynystyq belgi joq, ol — qyzteke" dep soqty. Osy tóńirekte ártúrli ózindik erekshe teorıalar óris aldy.

Sıqyrly zulym kúsh ıesi Rojdestvo meıramy kúni Jazǵy mekendi qıratady — mys degen alyp qashpa sóz el arasyna tez tarap ketti. Bul derek onymen az ǵana ýaqyt birge boldyq degen balalardan shyqqan-dy. Hýtor turǵyndaryna nıeti túzý adamdardyń keıbireýleri pastordyń ıen dalaǵa shyǵyp, duǵa oqýyn surady. Jaratýshy ıemizdiń atynan sıqyrly zulym kúsh ıelerine yqpal etip, olardan óz rýhtaryn tynyshtandyrýdy talap etse, bálkim, olar da raıynan qaıtatyn bolar dep oılady. Buǵan pastor qatty qýandy. Óıtkeni bul prıhodta Qudaıǵa qulshylyq etýdi moıyndaı bermeıtin adamdardyń ózderi de qazirgi qalyptasqan jaǵdaıdyń saldarynan Ony esterine ala bastaǵan edi! Pastor retinde osy prıhodty qabyldap alǵaly beri Qudaı týraly sózdi onyń ózi de tek shirkeý kafedrasynda turǵanda ǵana amalynyń joǵynan aýzyna alatyn. Rýhanı ómir týraly áńgimeler bul aımaqtyń adamdary arasynda ish pystyratyn nemese kúlki shaqyratyn.

Bir kúni keshke qaraı hýtorǵa adamdar kóp jınaldy. Munda áldebir mereke ótkizilip jatqandaı. Aýa raıy jumsaq, juldyzdy aspan ashyq. On tórtinen týyp, ábden tolysqan Aı sáýlesi tógilip turdy. Jastardyń úlken bir toby da kelipti. Olar sirese qatqan qar úıindileriniń ústinde ne isterin bilmeıtin aqymaq jandar sıaqty toptanyp turdy. Ózderine múlde belgisiz áldebir nárseni taǵatsyzdana kútetin sıaqty. Sonymen qatar qorqynyshty kóńil kúılerin de jasyra almaıdy. Myna kógildir sýyq qarańǵylyq arasynan beıne bir qupıa qubyjyq shyǵa keletindeı kórinedi. Qystygúni Fordtan kelip, taýdaǵy hýtorlardyń birinde jumys istegen jas jigit eń sońǵy shyqqan áýeıi ánderdi birinen keıin birin salyp, jurttyń kóńilin kóterip júrdi. Bul ánderdiń sazyna jastar bıyl qys boıy bılep shyqqan bolatyn. Áldebir qorqynysh sezimin basa túsýge tyrysqan jastar ol ánderdi qazir de qosyla shyrqady. Bul jerde kezdeısoq shytyrman oqıǵany tamashalaǵysy kelgen áýesqoı jastar ǵana emes, kópti kórgen kóp jasaǵan eresek adamdar da, qarttar da, bir-birimen erteden jubyn jazbaı birge júrgen eski dostar da bar bolatyn. Tipti Taý koroliniń ózi de kelipti. Ol byltyr jergilikti prıhod keńesine múshe bolyp saılanǵan Mine, endi búkil jaýapkershiliktiń salmaǵy sonyń ǵana moınyna túsip turǵandaı. Ásirese tap qazirgideı qıyn-qystaý kezeńdegi aýyrtpalyqty aıtsańyzshy! Munda kelýge pastordy da kóndiripti. Onyń jap-jas bala bola tura basy taz, eki qolyn qotyr qaptap ketken eken. Ol eń aldymen osynda qoılardyń kórmesin ótkizý kerek, ol úshin ońtústikten qoı ósirýshi maman shaqyrý qajet degen oıda bolatyn. Pastor bul rette óziniń "Aýylsharýashylyq habarshysy" degen basylymnan oqyǵan maqalalaryna silteme jasap turyp aldy. Ol maqalalardy ǵylymnyń eń sońǵy joǵary jetistigi dep biletinin aıtty. Endi bireýler balalardy ońasha shaqyryp alyp, sıqyrly zulym kúsh ıeleriniń elesteri týraly surastyrýmen boldy. Olardyń túr-túsi qandaı ekenin, ne aıtyp, ne qoıǵanyn bilgisi keldi. Bártýrdyń qabaǵynan qar jaýyp, tym kóńilsiz júrdi, qonaqtardyń bergen sálemin de jóndi yqylaspen almady. Óıtkeni ol munda eshkimdi de arnaıy qonaq etip shaqyrǵan joq bolatyn. Sondyqtan da saqalyn aqyryn ǵana sıpap qoıyp, áldebir óleń joldaryn ózinshe mińgirlep oqýdan jalyqpady.

Adamdar turǵan oryndarynan qozǵalmaı, qar ústinde, túngi qarańǵylyqta erekshe bir qyzyq ta qorqynyshty qubyjyq qashan keletinin kútti. Kóptegen adam bizdi munda kútip alyp jatqan eshkim joq, beker-aq kelgen ekenbiz dep ókindi. Aqyrynda Keldten kelgen Hrodlagýr sóz bastady. Ol bosqa qarap turýǵa tóze almaıtyn ári isker, ári tik minezdi qart edi.

— Qane, qaıyrymdy jandar, iske kirisetin ýaqyt bolǵan joq pa túge? — dedi ol.

Bul onyń qoı qorany aınala júrip, duǵa oqıtyn kez keldi ǵoı degendi eske salǵany edi. Sońǵy kezde munyń ózi ádet-ǵurypqa ábden sińgen, dinı joralǵy retinde qalyptasyp ketken bolatyn. "Qoı qorany aınalyp júrip duǵa oqý" degen tirkes sózdik quramǵa birjola enip te úlgergen.

Ózgeler bul usynysty saltanatty jaǵdaıda qýana qarsy aldy.

— Qane, bastasaq, bastaıyq! — desti.

Bireýlerdi balalardy taýyp kelýge jumsady. Taý betkeıine órmelep, tarap ketken jastardy jınaý kerek boldy. Óıtkeni buldyraǵan kógildir kóleńkesi mol tún sıqyrly zulym kúshterdiń boı tasalap jasyryn kelýi úshin ǵana emes, mahabbatqa boı aldyrǵan jastar úshin de taptyrmaıtyn qolaıly sát edi.

Balalar júgire jetip keldi. "Endi ne bolar eken?" degen áýesqoı qumarlyqtan eki kózderi badyraıyp ketipti. Sıqyrly zulym kúsh ıeleri týraly sóz etýi kerek ekendigi tars esinen shyǵyp ketken pastor "Aýylsharýashylyq habarshysynan" oqyǵan áldebir jańa teorıalar týraly qyzý áńgime soǵyp tur eken. Ol aýyr bir kúrsinip aldy da Hrodlogýrdyń usynysyna bylaı dep jaýap qaıtardy.

— Jaqsy. Qudaı atymen bastasaq, bastaıyq!

Taý koroli, Eınar, Oýlavúr eki qoldaryn arttaryna ustap, búksheń júrispen shubyra alǵa shyqty. Olardyń júzinen adam tań qalarlyq áldebir úreıdiń belgisi baıqalady. Saqaldaryna pishenniń qıqymy jabysyp qalypty. Adamdardyń aldyńǵy jaǵynda da, artqy jaǵynda da ıtter mańǵazdana shubyryp júrdi. Myna sáttegi saltanatty sherýdiń mańyzdylyǵyn olar da túsingendeı. Bireýler qyzdardyń qoltyǵynan ustap, yrjyń qaǵyp barady. Al sıqyrly zulym kúsh ıeleriniń kelýin oılap, qorqyp kele jatqan qyzdardyń eki betteri qyzara túsken. Al, Bártýrdyń oıynsha, ol qyzdardy qyzyqtyra alyp kelgen nárse tipti de búgingi sıqyrly kúshterdiń boı kórsetýi emes bolatyn.

Jigitter, qoı qoranyń ishindegilerden surańdarshy, bizdiń qaı baǵytpen júrýimiz kerek? — dep ótindi Hrodlogýr. — Aldyn ala bilgenimiz jaqsy ǵoı. Arýaqtardyń keıde kúnniń qozǵalysy baǵytymen, keıde oǵan qarama-qarsy baǵytpen júrýge májbúr etetini bolady.

Helgı inisin qolynan ustap jetektegen boıy aıaqtarynyń ushymen basyp, qoı qoranyń esigine deıin jasyrynyp jetti. Sıqyrly kúsh ıelerimen buǵan deıin olardan basqa eshkim de sóılesip kórmegen bolatyn. Olar esiktiń ysyrma tetigin jyljytyp, aqyryn ashty da qoı qoranyń ishine qorqa-qorqa kóz júgirtti.

— Tss! — dedi aǵasy, tym áýesqoı sabyrsyz qonaqtardy saqtandyra belgi berip. — Jaqyn kelmeı, tura turyńdar!

Osy kezde qoılar ádettegiden tys áldebir qorqynyshtan dúr ete úrkip, jartylaı bos qoranyń eń alys túpkirine baryp, úıme-júıme bolyp tyǵyldy. Balalar qoı qoraǵa kirip, jasyrynyp qaldy. Esiktiń ysyrma tetigin myqtap ilip, jaýyp qoıdy. Poselkeden kelgen bir jasamys áıel "Qudaı, seni maqtan etemiz!" degen duǵasyn áýenine basty. Ózgeler oǵan qosyla ándetti. Tek Hrodlogýr ǵana qosylmady. Ol "Dinı joralǵy" duǵany ánge qosyp aıtýdyń qajeti joq. Ár nárseniń óziniń burynnan belgilengen tártibi bar. Sony saqtaý kerek" dedi. Kenetten jurttyń bári de álgi qoılar sıaqty dúrlige sapyrylysyp, qatty ábigerge tústi. Eki bala qoı qoradan beıne bir áldebireýler jelkelep ıterip shyǵarǵandaı ytqyp shyqty. Sóıtti de kúrtik qardyń ústimen syrǵanaı jóneldi. Olardyń sózine qaraǵanda, sıqyrly zulym kúsh ıeleri syrttaǵylardyń qoı qorany toǵyz ret aınalyp shyǵyp, toǵyz shýmaq duǵa oqýyn talap etip jatqan kórinedi.

— Toǵyz shýmaq pa, toǵyz jol ma? — dep, saltanatty únmen daýystap, anyqtaı tústi Eınar.

Qalaı degende de dinı jolmen joralǵy duǵa oqý bastalyp ketti. Tym qart shaldar psalom-duǵany ıtterdiń ulýy men úrýiniń áýenine qosyla oqydy. Al psalom-duǵa oqýdan habary joq jastardyń oıynda áli de basqa bir nárseler bar edi. Olar sony oılaýmen body. Jurttyń bári de úreıleri usha qoryqty. Qar ústindegi kógildir kóleńkeler bir-birimen qosylyp, tutasa birikti.

Bártýr jeke ózi bir shette turdy. Ol óziniń Tıtlasyn shaqyryp aldy. Ony bóten ıttermen talasa tistesip qalar dep saqtandyrdy.

Kóp uzamaı-aq jastar qoı qorany aınalyp júre berýden ábden jalyqty. Olardyń bir toby ózgelerden bólinip, tóbeniń qıa betkeıimen tómengi saıǵa túsip ketti. Onda baryp, ózderi Fordta kúndelikti tyńdap júrgen áýeıi jańa ánderdiń áýenine qumarlary qanǵansha bılep qaıtpaqshy.

Ózderin erjúrek batyrmyz dep sanaıtyn eki jigit qoı qoraǵa basa-kóktep kirip bardy. Sıqyrly zulym kúshterdiń qandaı ekenin óz kózderimen kórmekshi. Biraq olardyń kirgeninen shyqqany tez boldy. Tabaldyryqtan attap túskenderi sol edi, qoı qoranyń arǵy túkpirindegi pishenhanadan ottaı janyp, jarq-jurq etken eki kózdi baıqap qaldy. Kádimgi Grettır* týraly saga sýretteletin alyp qubyjyqtyń qorqynysh týdyratyn kózderinen aınymaıdy eken. Áıteýir bir kezde, qartaıǵan shaqtarynda, bul erjúrek eki jigittiń óz nemerelerine Islandıa sagalarynda aıtyla beretin qubyjyq alyp kúshterdiń ıelerin, olardyń salǵan oıranyn biz de óz kózimizben kórgenbiz dep aıtýlaryna endi tolyq negiz bar. Biraq is munymen ǵana bitpedi. Endi álgi kóriniske ile-shala baj ete qalǵan qatty daýys shyqty — ondaı daýysty Islandıadaǵy bar birde-bir jabaıy janýardyń shyǵarýy tipti de múmkin emes. Ony tot basyp, tozyǵy jetken temir esiktiń eshqandaı mán-maǵynasyz, qulaqty jaryp jibererlik qatty jańǵyryǵymen ǵana salystyrýǵa bolatyn edi. Qoı qoraǵa tap sol sátte jalt qaraǵan pastordyń paıymdaýynsha, bul sumdyq ashshy daýys alty qabat aspannyń arǵy jaǵyndaǵy patshalyq peıishiniń qaqpasy aldynda máńgilik azap shegý úshin qatań jazaǵa kesilgen áldebir qubyjyq tirshilik ıesiniń jan daýsy bolýy tıis. Jańaǵydaı sarǵysh-jasyl kózderdiń aspan patshalyǵynyń jarqyraǵan kúshti jaryǵyn buǵan deıin de, budan keıin de kórý eshqashan múmkin emes. Osy qolaıly sátti paıdalana qoıǵan pastor aspan patshalyǵyndaǵy peıishtiń qaqpasynyń osynda júrgen adamdarǵa aıqara ashylýyn, aspan álemindegi patshalyqtyń nur sáýlesin kórýin tilep, duǵa oqydy. Osy mınótte kóńili qapa muńly Aı qalyń bulttyń tasasyna tyǵyldy. Sóıtip appaq qarǵa shaǵylysyp turǵan kógildir surǵylt sáýleniń jaryǵyn burynǵydan da tylsym qoıý qarańǵy túnek tez almastyrdy. Taý qoınaýynyń kórkem kórinisi múlde buldyrap, qatty qaraýytty. Osy bir mán-maǵynasyz túngi vahtaǵa kelgen adamdar bir-birine myna qoıý qarańǵylyq qushaǵynda bir-birine sıqyrly zulym kúshterdiń qorqynyshty qubyjyq ıeleriniń elesteri sıaqty bolyp kórinedi. Adamdar qarańǵy qapasta jeke qalyp qoıamyn ba degen úlken úreıdiń saldarynan bir-biriniń qoltyǵynan eriksiz qabysa ustady. Odan basqa qoldarynan keletin sharalary qalmady! Olar bir-birinen aıyrylmaı, dir-dir etken qorqynyshta osylaı bir orynda turyp qalysty. Qarańǵylyq barǵan saıyn qoıýlana tústi. Kún sýytyp, aıaz qysa bastady. Osyndaıda raqattana ystyq kofe iship otyrsa ǵoı, shirkin!

QYRYQ BESİNSHİ TARAÝ

JAN TÝRALY

Bireý kofe ishýdi usyndy. Jurttyń bári birden kelisti. Dinı rásim joralǵysy jasalyp bitti. Qonaqtar eshqandaı shaqyrý kútpeı-aq, top-tobymen joǵarydaǵy shaǵyn bólmege kóterile bastady. Adamdar búkil orkýgtan jınalǵan bolatyn. Úıge syımaı ketti. Tipti eden syqyrlap qoıa berdi. Endi bolmasa ortaǵa opyrylyp túsetindeı. Sondyqtan jastardy syrtqa shyǵa turýǵa shaqyrdy. Saıtan alǵyr solarǵa osy jaqqa kelý ne úshin qajet bola qaldy eken?! Bul qyzdardyń ý-shý bolyp shyryldaıtyn, saz aspaptarymen jattyǵý jasap, bı bıleıtin jeri de, kezi de emes qoı. Al kofe ishkisi kelip bara jatsa, tómende tosa tursyn! Jasy úlken kisiler kereýetterdiń ústine zorǵa degende syıysty. Áıelder peshke laýlata ot jaǵýǵa tyrysty.

— Iá, osylaı da osylaı deńiz! — dedi qonaqtardyń bireýi.

— İstiń jaǵdaıy osylaı boldy ǵoı! — dedi ekinshisi.

— Degenmen de biraz is tyndyrdyq! — dedi úshinshisi.

Keldten kelgen Hrodlogýrdan ózgeleriniń bári de qupıasy mol áldebir mıstıkalyq qorqynyshtan áli de aryla almaǵan edi. Ádettegi emin-erkin úırenshikti áńgimege kóshe almady.

Hrodlogýr sıqyrly zulym kúshterdiń bar ekenine onshalyqty sene qoımaıtyn. Osy bir alyp deneli adam ómirdi óz kózimen qalaı kórse, solaı ǵana qabyldaıtyn. Onyń tabıǵatqa tán jáne tabıǵattan tys qubylystarynan qoryqpaıtyn, árbir naqty jaǵdaıda qandaı shara qoldaný kerek bolatynyn ǵana oılaıtyn.

— Qurmetti de qymbatty pastor, — dedi ol — Ózińiz biletindeı, meniń eki keremet jaqsy toqtym bar. Ótken kúzde olardy soıyp alǵym kelgen joq. Bálkim, bul meniń qateligim de bolǵan shyǵar. Óıtkeni qazir olardy tekten-tek azyqtandyryp, asyrap otyrmyn. Eger biz "Aýylsharýashylyq habarshysynan" ebin taýyp, bireýdi shaqyryp alǵanymyzda, sóıtip ol olqylyqtarym týraly joǵarydaǵy basshylarǵa jazyp jibergenimizde men onyń ekeýin de satyp jiberip, aqshanyń astynda qalar edim ǵoı. Solaı emes pe?

— Oıyńyz jaqsy-aq eken, — dedi pastor, óziniń qoı sharýashylyǵy salasyndaǵy aıtyp júrgen bilimine senetin, qoı jáne onyń tuqymyn asyldandyrý týraly armanyn qoldaıtyn tym quryǵanda bir adamnyń tabyla ketkenine qatty qýanyp. Sodan soń ol qoı kórmesin ótkizip turýdyń halyqqa tıgizgen qyrýar paıdasy týraly uzaq-sonar áńgimeni bastap jiberdi. Ondaı kórmeler týraly, ásirese et malynyń kórmesi týraly gazetter kóp jazǵan kórinedi.

Osy kezde sózge Taý koroli kılikti. (Ol prıhod keńesiniń músheligine ótýin ótip alǵanymen qansha áreket jasap basqa da odan joǵary dárejege kóterile almaǵan edi. Sóıtip ortashalar qatarynda qala bergen. Byltyr saýdager dúkenshi men tutyný qoǵamynyń qaı jaǵyna shyǵaryn bilmeı, basyn qatyrýmen júrdi. Óıtkeni eki kúshti arpalysyp shaıqasqan kezde tózim saqtap, áliptiń aıaǵyn kútkendi durys dep bilgen). Qazirgideı qıyn-qystaý kezeńde qoıdyń tuqymyn asyldandyrýdyń óte paıdaly bolatynyn jurttyń báriniń de túsingeni barynsha mańyzdy bolar edi dep sanaıtyn.

— Biraq, — dedi ol, — bir nársege nazar aýdaryńyzdar: men et malynyń sanyn kóbeıtýge qarsymyn. Meniń oıymsha, qazirgideı qıyn-qystaý kezeńde, mysaly byltyrǵy jyldy alaıyq, et maly, kóptegen mamandardyń qorytyndy jasaǵanyndaı, aýa raıynyń qolaısyzdyǵyna tóze almaıtynyn kórsetip berdi. Qoıdyń eń jaqsy, eń tózimdi tuqymy — Redsmırı qoılarynyń tuqymy. Olar onsha qońdy bola qoımasa da etin tipti qas dushpandarymyzdyń ózderi de bir aýyz narazylyq sóz aıtpaı-aq jeı beredi. Ondaı qoılar barda qandaı kezde de ólmeısiń — ómir súre beresiń. Tym quryǵanda qoılardyń basqa bir táýir tuqymy tabylǵansha solaı bolady.

Istadaldyq Oýlavúr Taý koroliniń sózin tyńdap otyrǵanda osydan birneshe kún buryn salyq salý tártibiniń jarıalanǵany esine túsip ketti de, kedeı sharýalarǵa salynatyn salyqtyń túr-túri men mólsheri qandaı bolatynyn surap bilgisi keldi. Kezinde ol da Taý koroli úshin daýys bergen edi. Odan edáýir úmit kútetin. Oýlavúrge ol óz jaýapkershiligin jaqsy sezinetin jan sıaqty kórinetin. Bergen ýádesin oryndaı alatyn, kedeılerdiń múddesin qorǵaýǵa janyn sala kirisetin adam bolar dep oılaıtyn. Onyń ústine, Oýlavúr sáti tússe, ıt dárigeriniń kómekshisi retinde azdaǵan qosymsha tabys kózine ıe bolatyn shyǵarmyn dep dámelenetin. Taý koroline osy másele jóninde de senim artatyn

— Iá, salyq degen qıyn bolap tur, — dep, asa bir baısaldylyqpen aýyr kúrsindi Taý koroli. — Tap qazirgideı aýyr kezeńde prıhodqa basshylyq jasaý óte qıyn, qymbatty Oýlavúr. Starostanyń da, sýdıanyń da, sondaı-aq úkimettiń óziniń de qazirgi aıtatyny bir-aq sóz: "Qazirgideı aýmaly-tókpeli aýyr kezeńde salyq salýdyń ózi de ońaı emes, qıametteı qıyn nárse". Qazir báseke degen barlyq jerde kúsheıip barady. Kimniń jeńip shyǵatynyn eshkim bilip bolmaıdy. Sonda hýtor turǵyndaryna kim qol ushyn bermek? Qaıyrshylanǵan sharýalarǵa jany ashyǵan bolyp, kúndiz-túni kúıip-pisip júrgen Brýnı me, álde olardy jarylqap tastamaqshy bolyp júrgen tutyný odaǵy ma? Bálkim, barlyq úmitti starosta Ioýnǵa artqan jón be? Álde bizdiń jarylqaýshymyz prıhodtyń ózi bolar deıin desek, onyń kasasynda túk joq, quralaqan otyr.

— Iá, men de árqashan osylaı dep oılap júrmin, — dedi Oýlavúr saılaýda ózi daýys bergen prıhod keńesiniń múshesi kóńilin qaldyryp, túńildirgendeı bolǵanyn sezdirgisi kelmeı. — Adamnyń ǵumyry tym qysqa. Meniń: "Shirkin-aı, bári de ádiletti, ári ǵylymı jolmen júzege asyrylsa ǵoı!.. Shirkin-aı, biz óz eńbegimizdiń tolyq ótelip, qaladan eń qajet nárselerimizdi qalaǵanymyzsha satyp ala alatyn bolsaq qoı... Shirkin-aı, bizdiń jóni túzý baspanalarymyz bolsa, onda balalarymyz, mysaly meniń balalarym sıaqty, jap-jas kezinde ókpe aýrýynan óle bermes edi-aý!.." dep árqashan sarnaı jóneletinim sodan emes pe?.. Apyr-aý, men ne dep kettim? Ne aıtqym kelip edi ózi?.. Iá, men áli úsh myń jyl boıy sińirimdi sozyp, dińkem quryǵansha qaljyrap tıtyqtasam da qaryzymnan qutylyp bola almaıtyn shyǵarmyn, shamasy!?.

Osy kezde áńgimege ýndırhlıdtik Eınar aralasty. Ol osy aıtyp otyrǵan sózderimizdiń qaı-qaısysy da hýtor turǵyndarynyń ómirine sıqyrly zulym kúsh ıeleriniń tıgizip júrgen qyrsyǵy sıaqty oqıǵalarǵa qaraǵanda túk te emes dep sanaıtynyn aıtty. Ózimizdiń tartyp júrgen azabymyzdy, kórip júrgen qorlyǵymyzdy, qınalyp júrgen ashtyǵymyzdy, aýrý-syrqaýymyzdy umyta turyńdar dep Qudaıymyzdyń ózi talap etip otyrǵanyn qalaı ǵana esten shyǵarasyńdar túge?

— Bul áńgimeni bastaǵan men emespin, — dep qarsylyq bildirdi Oýlavúr. — Meniń únemi qaıtalap aıtatynym — bir-aq nárse. Ony jurttyń bári de biledi. Tilimizdi bosqa bezep, qur qaqsaı bergenshe, áldebir mańyzdy nárseni baısaldy túrde talqylaýymyz kerek qoı! Biraq másele ǵylymǵa kelip tirelgende biz beısharalar odan ne túsinip jarytamyz?! Sen óziń búkil dúnıeden qol úzip, bir qıanda jeke jatqan, tumsyǵy muzǵa tirelgen balyqtaı bolyp alasurǵan, balalary aýrýdan kóz ashpaıtyn, áıeli azap tartýdan arylmaıtyn myna zamanda ondaı ǵylymdy túsiný qaıda?! Meniń "Halyq dostary" odaǵynan shyǵyp qalǵanyma, mine on jyl boldy. Naǵyz jaqsy jandardy men sonda jolyqtyryp edim. Biraq "Oqý úıirmesi" dep atalatyn uıymymyz tez tarap ketti. Qazir ushtyǵy men pushtyǵy da qalǵan joq. Keıbireýlerdiń pikirinshe, buǵan atjalmandar kináli bolǵan kórinedi. Al meniń biletin bir-aq nársem bar: onda sońǵy bes jylda birde-bir adam kitap shkaftarynyń esigin ashyp ta kórgen emes. Mine, osyndaı nadandyqtyń shyrmaýynan shyǵa almaı otyrǵan áıelderimizdiń ǵylymı máselelerde ne jumysy bolmaq? Túk túsine almaıdy ǵoı!

Eınar bylaı dedi:

— Bizdiń aramyzda bilimdi, mysaly, ózimizdiń pastorymyz sıaqty azamattardyń bar ekenin paıdalanyp qalýdyń múmkindigin qoldan shyǵaryp alý óte ókinishti bolar edi. Meniń paıymdaýymsha, pastor qatardaǵy qarapaıym adamdardy mensinbeı, olarǵa jerkenishpen qaraý degendi bilmeıdi. Marqum bolyp ketken pastor Gýdmýndýr bizdiń saýatsyz topastarymyzǵa tóze almaı, dúnıeden ozdy. Al endi meniń suraıyn degenim mynaý: keıbir adamdardyń jandary alty qat aspannyń arǵy jaǵynda da, osy jer betinde de, tipti jer astynda da tynysh taba almaıtyny nesi eken osy?

— Munyń sebebi olardyń tula boıyn jyn-saıtandardyń jaılap alǵanynan emes pe eken ózi? — dep birden ún qatty Gılden kelgen Krýsı.

Pastor qandaı yńǵaıly jaýap taýyp aıtsam eken dep uzaq oılanyp otyrdy. Bul másele tóńireginde kóptegen adam óz pikirlerin aıtqanymen esh nárse de anyqtala qoımady. Oýlavúr bir kitaptyń paraqtary óziniń tanys kórshisine bir dosy berip jibergen keselerdi oraýǵa jumsalǵanyn aıtyp berdi. Ol kitaptyń álgi paraqtarynan oqyp bilgeni — sheteldik ǵalymdar sıqyrly zulym kúsh ıeleri ataýlynyń joq ekenin batyl málimdepti.

— Joq, qymbattym, Oýlavúr, tipti de solaı emes! — dedi Taý koroli. — Olaı dep bilý meniń oıyma da kirip shyqpaıdy. Ásirese tap qazirgideı qaterli kezeńde. Men ózim árqashan zulymdyq pen qaıyrymdylyq qatar júredi dep oılaýmen kelemin. Parsylardyń dini de osylaı dep úıretetin kórinedi. Muny maǵan osy okrýgtegi eń saýatty ári bilimdi áıel Redsmırıdegi bas báıbisheden estidim. Ózderiń de jaqsy bilesińder, ol qaıyrymdylyq pen zulymdyq týraly kóp aıtady. Tipti Áıelder odaǵynda, bizdiń okrýgte, basqa da jerlerde sóılegen sózderinde qaıta-qaıta aıta beredi. Al eger kózge kórinbeıtin sıqyrly kúshter týraly aıtar bolsaq, maǵan mynadaı oı keledi: olar, kóptegen adamdardyń oılap júrgenindeı, onshalyqty qaıyrymdy emes, onshalyqty zulym da bolmaýy tıis. Mundaıda, shamasy, shyndyqty osy ekeýiniń ortasynan izdegen jón bolar.

Aqyrynda pastor sóıledi. Onyń manadan beri qandaı jaýap aıtýdy jan-jaqty oılastyryp alýyna ýaqyty jetkilikti bolyp edi.

— Qazirgi aqyl — oıdyń deńgeıinde bolýy úshin, — dedi ol, — neǵurlym basqasha kózqaras qajet. Men ózimniń bul oıymdy mana qoı qoranyń janynda turǵanymyzda aıtyp bergenmin. Dál osyndaı jaǵdaıǵa, shamasy, ártúrli dúnıelerden ózderine jaı taba almaı, sharq ura shyryldap júrgen sorly jandardyń tikeleı qatysy bolýy tıis.

Muny estigende Eınardyń tózimi taýsyldy.

— Qymbatty pastor! — dep daýys kótere aıqaı saldy ol. — Siz tym asyra siltep jiberdińiz. Bulaı dep aıtýdan qoryqpaımyn. Óıtkeni óz sózime ózim jaýap bere alamyn. Ras, marqum bolyp ketken pastor Gýdmýndýr meni onsha jaqsy kórmeıtin, meniń jazǵan jaqsyly-jamandy óleńderime nazar aýdara qoımaıtyn. Nesi bar, solaı-aq bolsyn. Men óleńdi ataq-dańqymdy shyǵarý úshin nemese qur maqtan úshin emes, ózime-ózim ermek qylý úshin jazamyn. Pastor Gýdmýndýr qatal adam bolatyn. Saýatsyz topas adamdarǵa tipti kóńil bólmeıtin. Biraq dinı máselelerge kelgende óte kúshti edi, kóp biletin. Ol áıteýir osy zamanǵy ǵylymnyń sońǵy jańalyǵy eken dep kez kelgen adamnyń bos myljyń sózine qulaq aspaıtyn. Onyń ústine, saıtan men onyń túske kiretin elesterinen jandary jaı taba almaı, sorlary qaınap júrgen qaıdaǵy bireýler degendi aýzyna almaıtyn. Onyń asyl tuqymdy tamasha qoshqarlary men saýlyqtary bola tursa da Qudaıǵa senýge kelgende aldyna jan salmaıtyn. Al maǵan qazirgi keıbireýler, ásirese jas pastorlar, osy jaǵyna kelgende osaldaý, jańadan shyqqan áıteýir bir áýleki áýenderge áýes sıaqty kórinedi de turady.

Pastor Teodoýr: "Jas pastorlar da kóp biledi. Kimge tabynyp, kimge qulshylyq etýdi eshkimnen suramaıdy. Biraq, bálkim, ózderiniń senimin burynǵy qarttarǵa qaraǵanda bir azyraq ózgeshe baıandaýy ábden múmkin" degendi qaıtsem túsindire alamyn dep, ábden jantalasyp baqty.

— Pastor, sizge bir suraq qoıýǵa ruqsat etińiz, — dedi batyldana sóılegen Eınar. — Siz Kóne ósıet pen Jańa ósıetke senesiz be? Ondaǵy sózbe-sóz jazylǵandardyń bári ras pa osy?

— Siz men úshin alań bolyp, ýaıym jemeńiz. Men Kóne ósıetke de, Jańa ósıetke de senemin, — dep jaýap qatty pastor.

— Meniń taǵy bir nárseni suraýyma bola ma? Mysaly, myna siz Iısýsty Qudaıdyń uly edi, ol kórde jatqan, máıiti shirı bastaǵan Lazardy* tiriltip aldy degenge senesiz be, álde senbeısiz be? — dep sózin jalǵastyryp, óńmendeı tústi Eınar.

Pastor mańdaıynan burq ete qalǵan terin bet oramalymen asyǵys-úsigis súrtti. Ol bul suraqqa da onyń kózin jetkize dáleldi jaýap berýge tyrysty:

— Iá, men Iısýsty Qudaıdyń uly degenge kámil senemin. Ol tabytta úsh kún boıy jatqan Lazardy tiriltip aldy degenge de kúmánim joq. Óıtkeni máıit úsh kúnde onsha buzyla qoımaıdy.

— Sol bir sorly shaldyń máıiti kórde jatyp buzyla bastady ma, joq pa, saıtan ala bersin, onda meniń jumysym joq, — dep, pastordyń sózin bóldi Oýlavúr. — Men úshin eń bastysy, — dedi ol shińkildep tez sóıleıtin ádetimen, — ony Iısýstyń tiriltip alǵany. Al osy jerde pastordyń qatysyp otyrǵanyn, bárimizdiń de kofe ishýdi kútip otyrǵanymyzdy paıdalanyp, shamasy, búgin tań sibirlep atqansha basymyz jastyqqa tıe qoımaıtyn shyǵar dep oılap, pastorǵa meniń de Eınar sıaqty bir suraq qoıǵym kelip otyr. Atap aıtqanda, pastor Teodoýr, siz adamnyń jany degen ne jáne oǵan qalaı qaraısyz? Pikirińizdi aıtyp otyrsańyz.

Pastor basyn bir ıyǵyna sylq etkize tómen túsirip jiberip, bir túrli kóńilsiz myrs ete qaldy da bul másele jóninde óziniń qalyptasqan pikiri joq ekenin aıtty. Sondyqtan da burynnan bar eski ári durys kózqarastardy ustanatynyn bildirdi. Iá, adamnyń táni ólgenimen, árıne, jany máńgi jasaıdy. Ol osylaı máńgi jasamaıtyn bolsa, onyń nesin jan deımiz biz?!

— Oı, muny ózim de bilemin, — dedi pastordyń qaıtarǵan jaýabyna qanaǵattanbaǵan Oýlavúr. — Ioýn Arasonnyń* basyn kesip alǵaly jatqan mınótte ol da osylaı degen bolatyn. Al endi men sizge bir nárse aıtaıyn. Meniń muny ońtústik jaqta shyǵatyn, baısaldy oı aıta biletin bedeldi bir gazetten oqyp kórgenim bar. Ol gazetti byltyr bir tanysym: "Oqyp bolǵan soń ózime qaıtararsyń" dep, ýaqytsha bere turǵan edi. Sol gazettiń jazýyna qaraǵanda, astanadaǵy ataqty adamdar ólgennen keıin olardyń jandary jarqyraǵan ádemi jıhazdarǵa jaıǵasatyn kórinedi. Sol ras pa ózi?

Oýlavúr qart óziniń pikirinde qaldy. Óıtkeni ol baspa júzin kórgen kez kelgen bos áńgimeniń ózine qulaı senetin. Otyrǵan jurttyń kóbi bastaryn shaıqasyp, raqattana kúlip aldy.

— Iá, sender kúlesińder, — dedi Oýlavúr. — Kúlseńder, kúle berińder. Ol senderdiń óz erikterińde. Biraq meniń senderdi bosqa ılandyrǵan birde-bir jaǵdaıym bolǵanyn aıtyp bere alasyńdar ma? Árıne, aıtyp bere almaısyńdar. Iá, astanada joǵary mártebeli adamdardyń jandary tamasha jıhazǵa salyp qoıylatyn kórinedi. Báriń de qyzyqsyńdar túge. Sender ǵana emes, osy jaqta turatyn báriń de qyzyqsyńdar — ózderińniń qoı qoralaryńnan júz ıard jerden sál-aq astam alysta bolyp jatatyn oqıǵalarǵa senbeısińder. Oǵan ǵana emes, jalpy esh nársege — rýhanı ómirge de, tán túısigine de senbeısińder. Ózderińniń mal qoralaryńda bolǵan, óz kózderińmen kórgen, tipti áli kórip te úlgermegen oqıǵalarǵa ǵana ılanasyńdar.

Osy kezde Oýlavúrge pastor kómekke keldi. Ol jıhazǵa qatysty álgindeı nárselerdiń, ókinishke oraı, bolyp turatynyn rastady ári oǵan ózi kináli adamdaı sezimmen sóıledi. Astanadaǵy keıbir joǵary mártebeli adamdardyń sońǵy kezde ondaı ádettegiden tys áreketterge baryp júrgenin aıtty. Biraq olardy adam tań qalarlyq álgindeı jaǵdaıǵa ne nárseniń ıtermelegeni belgisiz. Aqyl-oıy kúshti adamdardyń aıtýyna qaraǵanda, ondaı jandardyń aspan álemindegi jaryq dúnıeden jaı taba almaı adasyp júrýi ábden múmkin. Sondyqtan da olardy ǵajaıyp jıhazǵa salyp saqtamaǵanda qaıtedi?

Oýlavúr sózin odan saıyn qyzý jalǵastyra jóneldi:

— Meniń pastorǵa qoıatyn taǵy bir suraǵym bar. Jalpy alǵanda, jan degenimiz ne ózi? Maldy baýyzdap, basyn kesip alǵannan keıin onyń jany qaıda ketedi? Shamasy, moıyn omyrtqalary arqyly syrtqa shyǵyp, aspan álemine ushyp ketetin bolar? Kádimgi shybyn sıaqty kózden ǵaıyp bola ma? Nemese jan degenimiz, sýaıt Bárnıdiń* aıta beretinindeı, búktep-búktep aýyzǵa salyp, qylǵyta jutyp jiberýge bolatyn jup-juqa maıly quımaq sıaqty basqa bir nárse me? Jalpy, adamnyń qansha jany bolady? Ólip tirilgen Lazar taǵy da ólgen be ózi? Sonda qalaı bolǵany? Meniń túsinbeıtinim mynaý: álgi jan dep atalatyn nárse sheneýnik shekpenin kıgenderge jaıly jaqsy ádeppen qaraıtyny, al keń-baıtaq ańǵarlarda qańǵyra qonystanyp júrgen myna biz sıaqty kedeı sharýa beısharalardy shyǵynǵa ushyratyp, shyryldata beretini nesi?

Jan týraly áńgime qyza túsken tap osy kezde joǵary bólmege kóterilip kiretin tesikten úı ıesiniń basy shyǵyp kele jatty. Ol tar bólmede úıme-júıme bolyp, tyǵylyp otyrǵandarǵa jaqtyrmaı qarady. Sóıtti de óziniń eski dosy Oýlavúr bylyqtyra shıelenistirip otyrǵan áńgimeni qas qaǵym sátte kilt toqtatty.

— Meniń de, otbasymdaǵy bala-shaǵanyń da jatyp uıyqtaıtyn kezimiz áldeqashan boldy, — dep kesip aıtty ol. — Rojdestvo keshinde senderdiń jan týraly myljyńdaryńdy tyńdap otyrýǵa ýaqyt joq, tózimimiz de jetpeıdi. Eger shynymen-aq daýystap psalom-duǵa oqyǵylaryń kelip bara jatsa, onda basqa jaqqa baryńdar. Tek meniń úıimnen aýlaq ketińder! Al endi meniń ádil sotqa aıtarym — ol osy sumdyq oqıǵaǵa kim kináli ekenin tezirek izdep taýyp, tıisti jazasyn beretin bolsyn! Al tap qazir tún ishinde osy jerden taıyp turyńdar da, munda aıaq basyp keldik degen sózdi endi qaıtyp aýyzdaryńa alýshy bolmańdar! Aýsta plıtanyń ústindegi qaınap turǵan sýdy ary alyp qoı. Meniń bul adamdardy tanyǵym kelmeıdi. Bular da bul jerge meniń kórkimdi kórgeli kelgen joq!

Sóıtip Bártýr bul túni óziniń eń jaqsy dostarynan da bezinip, olardy úıinen qýyp shyqty. Óz kezeginde olar da ózderiniń eki dosyn tanı almady, durystap aıtqanda, onyń bulqan-talqan yzaly ashýmen, júzinen nege qaharyn tógip júrgenine túsinbeı, ań-tań qalysty. Bártýr olardyń tabıǵattan tys tylsym kúshter týraly shym-shytyryq áńgimeniń qyzyǵyna túsip, onyń ıt tumsyǵy batpaıtyn ný ormanynan jol taýyp shyǵa almaı, tyǵyryqqa tirelip otyrǵan kezinde kirip kelgen edi. Kenetten bárin de túsingen jáne bir ǵana nárseni — ádil sottyń jazalaýyn talap etken adamnyń tap ózi ekenin aıqyn sezingendeı boldy. Qonaqtar bári de — eski dostary da, jańa dostary da — úıden qazdaı shubyryp shyǵyp bara jatty. Olar ózderin qatty uıalyp, qysylǵan, qylmys ústinde kolǵa túsken qaraqshy urylar sıaqty ketip bara jatty. Tipti qosh aıtysýǵa da murshalary bolmady. Kúrtik qardyń ústimen árqaısysy ár jaqqa óz joldarymen ilbip basyp, barǵan saıyn uzaı tústi.

Aı qalyń qara bultqa jasyryndy. Sıqyrly duǵa da oqylmady, kofe de ishilmedi. Eshteńe de bola qoıǵan joq.

Bir tań qalarlyǵy — keıin okrýgta bul túndi eske alǵan eshkim de kezdespedi. Ol prıhodtyń tarıhynan bir kezde Bártýr ıen dalada jaıdaq minip, sońynan Ierkýl ózenin júzip ótken buǵy oqıǵasy sıaqty birjola óshirilip tastaldy. Keıingi kezde sondaǵy saqaldary sapsıǵan salıqaly adamdar úıde bolsyn, túzde bolsyn, bir-birimen kezdesken kezde birtúrli qysylǵan qabaq tanytyp júrdi. Beıne bir keshegi keshte kezdesip, edáýir uıat is jasap qoıǵan, endi qaıtyp ondaı tirlik jasamaýǵa bel býǵan kúnáli qyz ben jigit sıaqty bir-birine qysyla uıalyp, asyǵys kóz júgirtetin boldy. Odan da beri kóbirek jyl ótken soń poselke turǵyndary bul túndi áldebir uıat is bolǵandaı esterine alyp, beıne bir júrek aýyrtatyn eles retinde jan dúnıeleriniń qupıa qýysynda saqtap júrdi. Kógildir tústi jarymjan kóleńke, ańyz-ertegilerde aıtyla beretin áldebir maqulyqtyń lapyldap janǵan ottaı ótkir kózderi, psalom-duǵalardyń basyn jaryp, kózin shyǵarǵandaı etip buzyp oqylǵany, sol boıy usynylmaı, ishilmeı qalǵan kofe, jan týraly shym-shytyryq uzaq áńgime, Jazǵy meken ıesine onyń qas jaýy Kolýmkıllıden kek alyp berý úshin jınalǵan burynǵy-sońǵy dostary ataýlydan Bártýrdyń birjola bas tartyp, qol úzip ketkeni týraly áńgimeler shynynda da aıtylmaıtyn boldy.

QYRYQ ALTYNSHY TARAÝ

ÁDİLETTİK

Gýdbártýr Ioýssonnyń osy jeńisinen keıin sıqyrly zulym kúshter ıesiniń elesteri biraz ýaqyt kórinbeı ketti. Kóktemniń kókózek shaǵy kóterem bolǵan áljýaz aryq ári aýrý qoılardy qyryp salatynyndaı, sol túni ol dinge senýdiń tamyryna balta shapty, kelip otyrǵan alys-jaqyn kórshilerin, dos-jarandaryn qýyp shyǵyp, úıdegilerge alańsyz jatyp uıyqtańdar dep ámir berdi. Keıbireýlerdiń paıymdaýynsha, ol mysyqty sol túni asyp óltirip, kózin joıypty. Eger sıqyrly zulym kúsh ıeleri Bártýrdy rýhy qashyp, jigeri qum bolady, mal-múlkin túgel satyp, basqa bir jaqqa qonys aýdarady degen esek dámemen úmittenetin bolsa, onda olar qatty qatelesedi. Jyn-periler bosqa aramter bolady. Bártýr beıne bir taýdaǵy tutas jartastaı turǵan ornynan myzǵymas beriktik tanytty. Shyǵynǵa qanshalyqty kóp ushyrasa da moıymady, burynǵy alǵan betinen qaıtpady. Keıinnen kezdesken birli-jarym oqıǵa osynda buryn bolǵan oqıǵalardyń baıaý estilgen jańǵyryǵy ǵana sıaqty boldy.

Kúnniń endi-endi ǵana uzara bastaǵan kezi edi. Aspandy tańerteńgilikten bastap alasa qoıý bult qaptap, jer baýyrlap jatyp aldy. Aınala tóńirek qarańǵylyq qushaǵynan aryla almady. Bártýrdyń jan dúnıesine de jaryq sáýle túsken joq. Tek túske qaraı azdaǵan jaryq boldy da artynsha qaıtadan qara túnek ornady. Tús kezindegi az ǵana jaryq qarańǵylyq irgesin sógip, seıiltip jibere alǵan joq. Bul kúni ýezik sýdıa kelmek edi. Bártýr balalaryna búgin eshqandaı jumys tapsyrǵan joq. Áýeli eń basty máseleni sheship alýdy kútetin sıaqty: qalaı degende de osy hýtordyń ıesi kim — Bártýr ma álde sıqyrly zulym kúshterdiń ıesi jyn-periler me? Ákesi qalǵan qoılarǵa shóp salýǵa shyqqan kezde Gvendýr ıtti ertip birge ketti. Úlken uly terezeniń aldynda eki tizesin bir-birine taqap, ústeldiń betindegi eski syzyqtardy muqıat qarap, tamashalap otyrdy. Bireý birdeńe dese de ún shyǵaryp, jaýap qatatyn túri joq. Urshyqqa da qolynyń ushyn tıgizbedi. Qart ájesiniń qasyna qatar jaıǵasyp alyp, is toqyp otyrǵan kishkentaı Nonnı oǵan anda-sanda kóziniń astymen bir qarap qoıady. Ol aǵasynyń qazirgi kóńil kúıin eshqandaı sózben aıtyp jetkizýge bolmaıtyn beıne bir názik sezimtaldyqpen tolyq túsinip otyr edi. Bir kezde oǵan jaqyn bardy da:

— Helgı, osynyń bárine pysqyryp ta qarama! Sıqyrly zulym kúshterdiń ıesine qarsy sýdıa ne isteı alady? Onyń qolynan túk te kelmeıdi, — dedi.

Buǵan aǵasy eshteńe dep jaýap qatpady. Sálden soń Nonnı ájesiniń qasyna qaıta otyrdy. Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq ornady. Qart ájeniń barynsha baıaý mińgirlep, qaıta-qaıta oqyp otyrǵan psalom-duǵasynyń áýeni de estile bermeıdi.

Sýdıany kútip alý úshin starostanyń taý jaqtan, ıaǵnı joǵarydan tómen túsýi, al sýdıanyń qala jaqtan, ıaǵnı tómennen joǵary kóterilýi tıis bolatyn. Sóıtip sýdıa bárin de óz tergep, ózi anyqtamaq edi. Biraq sýdıa kópke deıin kele qoımady. Osy kezde qar jaýa bastady. Starostanyń kóńil kúıi birden buzyldy. Ol balaǵat sózderin aralastyra otyryp, óziniń aqylyna qonbaıtyn qaıdaǵy bir sandyraq sózderge bola áýre bolyp, bosqa jumsaıtyn ýaqyty joq ekenin aıtty. Ol ózderin ǵulama bilgir sanaıtyn mańǵaz da menmen adamdar qarly borannyń belgisi bilingennen-aq mamyq kórpeniń astyna kirip, kósilip jatyp alady. Apyr-aı, myna saıtan alǵyr sýdıa da solar sıaqty qara basynyń qamyn oılap, táýekelge barmaı, jatyp alar ma eken?! Starosta úı ıesiniń kereýetine jaıǵasty. Aıaǵynda qardan qorǵaıtyn qalyń shulyq bolatyn. Ol Aýsta Soýllılány shaqyryp alyp, aıaǵyndaǵy shulyǵyn sheshýge járdemdesýin ótindi. Bul kúni ekeýi de — qonaq ta, úı ıesi de — birin-biri jaqtyrǵan joq.

— Sen-aq qashan bolsa da bir pálege ushyraısyń da júresiń, — dedi qonaq úı ıesine, óziniń temeki shaqshasyn izdestirip jatyp. — Birinen keıin biri áıeliń óledi, qoıyń qyrylady, odan qala bere qaıdaǵy bir jyn-periler men sıqyrly zulym kúsh ıeleri aınaldyrady! Saǵan ne boldy sonshama?!

Bul sózge sharýa bylaı dep jaýap qaıtardy:

— Ólim-jitim men jyn-periler týraly máselege keletin bolsaq, men bul jerge eshkimdi de shaqyryp, daýystary qarlyqqansha psalom-duǵa oqýdy suraǵan joqpyn. Jan týraly sandyraq áńgimeni saǵyzdaı sozyp, shıelenistirińder degen de emespin... Munyń bári Qudaıdyń da, adamnyń da kúlkisin keltiretin, búkil prıhodty masqara etetin nárseler. Solaı bola tursa da, men, ekinshi jaǵynan ádil sottyń bolýyn, ádilettilik ornaýyn batyl talap etemin. Muny bostandyq ornaǵan eldegi óz erki ózinde bar, eshkimge táýelsiz azat adamnyń qaı-qaısysy da talap ete alady. Men bir nárseni óte jaqsy bilemin: ókimet oryndary menen alym-salyqty der kezinde tolyq tólep turýymdy jyl saıyn talap etedi. Al men ókimet oryndarynan eshqashan esh nárse talap etip kórgen emespin. Qazir meniń olarǵa tóleıtin qaryzym joq. Meniń de olarǵa tuńǵysh ret talap qoıǵym kelip otyr.

— Sen óziń beri qarap, tyńdashy meni, — dedi starosta shaınap, sólin soratyn temeki japyraǵyn tiliniń astyna salyp jatyp. — Basyńdy qatyryp qaıtesiń, odan da myna meken-jaıyń men jerińdi maǵan qaıta satyp, meni aldap túsirip, ózińe qaryzdar etip qoıǵanyń jaqsy emes pe? Osyny nege oılanbaısyń?!

Sońǵy kúni basynan keshken alýan túrli tolǵanystardan keıin Bártýr ne nárse bolsa da barynsha salqynqandylyqpen qaraýǵa birjola batyl bel býǵan bolatyn. Joq, starosta muny ol jolynan taıdyra almaıdy. Bul bárine de tótep beredi!

— Iá, qymbatty Ioýn, — dedi ol, starostanyń jany ashyǵandaı bolǵan sózine elikkendeı. — Osy seniń qaljyńyń-aq qalmaıdy.

— Qaljyń emes, bar shynym! Men seniń bir qutsyz jaman hýtorǵa jarmasyp, nege aıyrylmaı, ózińdi — óziń azapqa salyp júrgenińdi múlde túsinbeımin?! Munda seniń eki áıeliń qaıtys boldy, qoıyń qyrylyp qaldy, balalaryń da ólip tynýǵa taıaý. Endi qandaı raqat tabamyn dep oılaısyń?.. Áne, baıqus qyzdyń, Soýlbert pe edi, aty qandaı edi, turysy anaý. Boıjetip qalsa da áli saýatsyz, putqa tabynýshy sıaqty. Shirkeýge alyp baryp, Qudaıǵa tabynyp, jalynyp jalbarynýy kerek ekenin eskertip, jany ashıtyn da eshkimi joq, — dedi starosta.

— Mássaǵan endeshe! — dep qarsy jaýap qatty Bártýr. — Sen qashannan beri hrıstıan dininiń janashyr jaqtaýshysy bola qaldyń?! Shamasy, ajalyńnyń jaqyndap qalǵanyn sezip, janyńnyń qamyn oılastyryp, ýaıymdaı bastaǵansyń-aý ózi?!

— Meniń qamymdy jep, basyńdy qatyrmaı-aq qoı. Hrıstıan dini — meniń qashannan arqa súıer senimdi tiregim. Ol dindi basqalardyń da ózderine qamqor kórýin qalaımyn. Tipti talap etemin. Olaı etpesem, zańnyń bıligine eshkim de qulaq aspaı ketedi. Iısýs Hrıstostyń beınesi meniń bólmemniń tórinde únemi ilýli turady. Ony men marqum sheshemniń kózindeı kórip, alyp qalǵan bolatynmyn...

— Iá, ıá! Orys patshasynyń portreti de ilýli tur ǵoı, — dep qystyra qoıdy Bártýr.

— Ol ras. Orys patshasynyń portreti de ilýli tur. Men ol patshany óte qurmetti bıleýshi boldy dep batyl aıta alamyn. Ol óz qol astyndaǵylarǵa árqashan jaqsy basshylyq etti, jaqsy bılik júrgizdi. Al onyń qol astyndaǵylar, bir jaqsysy, sen sıaqty qaraǵaıǵa qarsy bitken butaq tárizdi qıqar jandar emes edi. Olar sen sıaqty qaıdaǵy joq páleni, qaıdaǵy bir sıqyr qubyjyq kúshter men qorqynyshty elesterdi óz basyna qaptatpaıtyn.

— İm... — dep ishin tarta ún qatty Bártýr. — Asmýndtyń uly Grettır tipti de Qudaıǵa qulshylyq etip, bas ıip kórgen emes edi. Solaı bola tursa da Mıklagardqa deıin sozylyp jatqan ońtústiktiń halqy sonyń joǵyn joqtap, kegin alǵan emes pe edi?! Grettır Islandıadaǵy eń uly adam atalyp edi ǵoı!

Starosta ózi qısynsyz bos sandyraq dep sanaǵan bul sózderge jaýap qaıtarýdy qajet dep tappady. Ol aýzyndaǵy temeki japyraǵyn sýyryp alyp tastady da uıqyǵa bas qoımaq boldy: "Uıyqtap alaıyn, sodan soń sóılesermiz" degendeı ısharat kórsetti de eki aıaqty kereýettiń ústine kósilte sozdy. Sóıtti de teris burylyp, jatyp qaldy.

— Soýla, qymbattym, peshtegi otqa taǵy da birneshe shymtezek qalaı sal, — dedi de, Bártýr syrtqa, aýlaǵa shyǵyp ketti.

Dalany qar basyp qaldy. Ýaqyt barǵan saıyn uzaryp, baıaý sozyldy. Tipti ótpeı qoıdy deýge de bolatyn edi. Qar tolassyz jaýap turdy, al starosta sýdıany kútip, uıqy soǵyp jatty.

Ádette sholtań ete óte shyǵatyn qysqy kúnniń eń jaǵymsyz jaman jeri jaı qarańǵylyq emes, qaıta, bálkim, ol qarańǵylyqtyń kózge túrtse, kórgisiz qoıý bolmaıtyndyǵy da shyǵar. Sımvoly qysqy kún bolyp tabylatyn mundaı qarańǵylyq sheksizdigin, kádimgi dúnıeni jaılap alǵan ári qatygezdigimen erekshelenetin ádil sot bıligine ǵana uqsaıtyn ózara týys sıaqty sheksizdikti, tipti de umytyp, esińnen shyǵara almaısyń. Qys pen sot ádildigi — apaly-sińlili týys sıaqty. Kóktemde, kún shuǵylasyn shashyp turǵanda, onyń ekeýi de zulymdyq jasaıtynyn jaqsy túsinesiń. Búgin — eń qysqa kún. Múmkin, osy kúnnen aman shyqqandar ondaı zulymdyqqa dýshar bola da qoımas. Qalaı degende de osylaı dep úmit etý kerek. Óıtkeni, búgin — ádilettilik kúni, ádil sot bıligi júzege asatyn kún. Kishkentaı hýtordaǵy kishkentaı adamdardyń ózderi ańsaǵan ádil sot bıligin kútetin kún.

Búkil dúnıeni jaılap alǵan ádil sot bıligin bular da kórýi qajet qoı. Biraq sol ádil bılikti túsinýdiń ózi qıyn, jatqan bir mashaqat! Ádil sot bıligin, ádilettilikti osy otbasynyń ıesi, balalardyń ákesi talap etip otyr. Árıne, ádilettilik ákesiniń jaǵynda bolýy tıis. Óıtkeni ol óz qoılary úshin shóp shabady, pishen daıyndaıdy. Qoı degenimiz ádilettiliktiń ózi ǵoı. Meıli, balalardyń sheshesi de, ózderi de jer qoınynda jatsa da Bártýr úshin búkil ómirdiń máni qoılarda, tek qana qoılarda. Óıtkeni bul jatsa-tursa jannyń qamyn jep, sony ǵana oılaıtyn, búlik shyǵarýǵa ǵana úmit artatyn, sot ádilettigi degenimiz baryp turǵan qas jaýymyz dep biletin adam emes. Onyń ústine, búkil dúnıeni jaýlap alýǵa aqyly jetpeıtin jan ǵoı. Al sot ádilettigi óziniń tabıǵaty boıynsha aqymaqtyq úlgisi bolyp tabylady. Onyń ústine, baryp turǵan zulym da. Odan asqan zulym joq dese de bolady. Munyń bárin tolyq túsiný úshin starostanyń qalaı uıqtap, júreginiń ne dep soǵyp jatqanyn tyńdaý ábden jetkilikti. Oǵan qosa, ádilettilik abyzdary úshin arnaıy pisirilip jatqan quımaqtyń ıisin aýzynyń sýy qurı otyryp seziný de jetkilikti sıaqty.

Bártýrdyń uly syrtqa shyǵyp, esikti jaýyp ketti.

Starosta qatty qorylǵa basyp, áli uıqyda jatty. Bet-álpetiniń keskini óte aıqyn kórinetin osy bir mosqal adam, myna jatysyna qaraǵanda, buǵan deıin ómir boıy birde-bir ret uıqy kórmegen janǵa uqsaıdy.

— Soýla, aınalaıyn qyzym, starosta uıqysynan turǵannan keıin jeıtindeı bir asym tós eti tabyla ma? Bul qysta Jazǵy mekende et únemdeýdiń qajeti joq — barlyq bóshkeler men aǵash kespekter borshalanǵan etke aýzy-muryndarynan shyǵa tolyp tur ǵoı! Ony báribir ólekse jemtik dep, eshkim de satyp almaıdy. Qaıdaǵy ólekse jemtik, saıtan alǵyr! Ólekse jemtikpen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy. Aqymaqtar men naqurystardyń aıta salǵan sózi ǵana. Al barlyq isti sot ádildigi sheship beretin bolady. Aıtpaqshy Helgı qaıda ketken?

Iá, Helgı kórinbeıdi ǵoı. Ol qaıda júr? Álginde ǵana osy bólmede emes pe edi? Keletin shyǵar — atty baǵý kezegi búgin sonyki. Starostanyń áli de oıanatyn túri joq. Meıli, bulardyń ne jumysy bar? Qansha uıyqtasa, sonsha uıyqtaı bersin kári qaqpas! Aýa raıy mynadaı buzylyp turǵan kezde sýdıanyń ózi de ıen dalaǵa qaraı aıaq basa qoımas. Aınala tóńirek qaraýytyp, qar áli jaýyp tur. Taıaq tastam jer anyq kórinbeıdi. Eger úıdiń esigi aldyndaǵy qatyp qalǵan kúrtik qarǵa qarasań, bul dúnıe túgeldeı derlik kózden ǵaıyp bolyp joǵalǵandaı. Esh nárseniń túrin, túsin, ara-jigin aıyryp bolmaıdy. Kóziń kór, kóńiliń soqyr sıaqtysyń. Álde sen de túk sezbeıtin shyrt uıqyda jatqandaısyń ba qalaı?

— Álgi bala qaıda joǵalyp ketti ózi? Gvendýr, tómenge túsip, qarap kelshi. Úıden uzap kete qoıatyndaı bolǵan joq qoı.

Bári de toıa tamaqtanyp aldy. Balany izdeýge aqyrynda Bártýrdyń ózi shyqty. Osy kezde starosta da oıanǵan edi. Shashy úrpe-túrpe uıpalaqtanyp ketken ol kereýettiń ústinde qaıta-qaıta uzaq esinep, biraz otyrdy.

— A? Ne boldy deısińder?

— Bizdiń Helgı... — dedi Aýsta Soýllılá. — Qaıda júrgenin qaıdam, jer jutyp ketkendeı joq.

— Helgı? — dep surady starosta.

— Iá, Helgı, — dedi qyz. — Meniń inim.

— Á, solaı de, Aýsta, — dep samarqaý ún qatty starosta, áli de uıqyly kózin asha almaı. Ol endi temeki shaqshasyn izdeı bastady. — Seniń iniń Helgı eken ǵoı... Baıǵus balam-aý, saǵan obal boldy ǵoı. Bártýrǵa aıtsańshy, myna hýtordy satyp jibersin. Sen bizdiń úıimizde-aq júre beresiń. Qashan kelseń de esik ashyq. Ruqsat suraýdyń da qajeti joq. Kele ber. Apyr-aı, seniń erinderiń meniń marqum sheshemniń erinderinen aınymaı qalypty-aý ózi...

— A? Ne deısiz? — dep jalt qarady qyz.

— Sen osy on alty jasqa qaraı aıaq bastyń-aý deımin?

Iá, ol osydan bir aı buryn ǵana on beske tolǵan edi.

— Árıne, bul ózi biz úshin masqara nárse boldy. Biraq amal qansha?! Biz seni óz qolymyzǵa birden-aq alýǵa tıis edik. Iá, meniń senen suraıyn degenim: anaý pisirip qoıǵanyń balyq pa?

— Joq, et qoı.

— Iá, aıtpaqshy, bul Rojdestvoda Jazǵy mekendegi qoı qora qan sasyp edi-aý! Et mol bolar, sirá?

— Men sizge arnap quımaq pisirip qoıdym.

— Oı, qoıshy sol quımaq degenińdi! Ondaı nárseni kópten beri aýzyma almaımyn. Odan da bir túıir et jegenim áldeqaıda jaqsy. Álgi saıtan alǵyr sýdıany aıtamyn-aý, mynadaı alasapyran qar tútegen boranda meni munda shaqyrtyp alyp, óziniń jyly tósekte qorylǵa basyp, tátti uıqyda jatqanyn qarashy! Baıqaımyn, bul úıden, shamasy, búgin keshke de kete almaıtyn shyǵarmyn.

Biraq Aýsta Soýllılá onyń aıtqan sózderin barynsha samarqaý, yqylassyz tyńdady. Óıtkeni onyń bar esil — derti Helgıge ne bolǵanyn oılaýǵa aýǵan edi. Júregi áldebir jamandyqty aldyn ala sezetin sıaqty. Oıyna úreıli qorqynysh sezimi uıalaı berdi. Ol endi bul jerde starostanyń bary-joǵyn da umytyp ketti. Sóıtti de tómenge túsetin tesiktegi satymen syrtqa shyqqan boıy úıdiń janyndaǵy úıindi kúrtik qardyń ústine júgire kóterilip, jan+jaǵyna kóz saldy. Starosta qart ájemen jáne kishkentaı Nonnımen birge úıde qala berdi. Ol temeki shaqshasyn taǵy da qolyna alyp, oǵan súısine qarady. Kerilip-sozyldy, tyr-tyr qasyndy, qaıta-qaıta esinedi. Ýaqyt óte berdi. Endi oǵan aqyr aıaǵynda kempirmen de áńgimelesýim kerek eken-aý degen oı keldi.

— Qane, qymbatty Bera, — dedi starosta. — Sen aıtshy, osy bir taýsylmastaı qarǵys atqan túkke turmaıtyn myljyń áńgimeler týraly pikiriń qandaı?

— A? — dep, daýsyn sozyp otyryp aldy ol.

— Osy aspan men jer bir-birimen toǵysyp, astań-kesteń bolyp ketti ǵoı. Sen de solaı dep oılaısyń ba?

Starosta kempirge jyly shyraı bildire qoımady deýge bolmaıtyn edi. Biraq onyń qaıtarar jaýabynyń qandaı bolatynyna tipti mán bergen joq, barynsha selqos qarady. Óziniń sózin aıaqtamaı jatyp, keńirdegin kerildete tústi, uzaq esinedi.

— O, qazir men kóp oılaýdan da, kóp sóıleýden de qaldym ǵoı. Biraq osyndaı bir sumdyqtyń erteli-kesh áıteýir bir bolmaı qoımaıtynyn biletinmin. Budan da masqaranyń bolýy ǵajap emes edi. Hýtordy qyrsyqqa shaldyryp júrgen bireý bar. Árıne, ol Qudaıdyń jibergen perishtesi emes. Ondaılar eshqashan da perishte bola almaıdy, bolyp ta kórgen joq.

— Iá, eshqashan ondaı bolǵan emes, eshqashan bola almaıdy da, — dedi starosta. — Al eger seni basqa bir jaqsy hýtorǵa, ne poselkege ornalastyrsa, oǵan qarsy bola qoımaıtyn shyǵarsyń?.. Eger sýdıa óziniń qolynan bir nárse kele alatynyn tym bolmasa bir ret kórsetip, Bártýrdy zańnyń atynan shyǵaratyn úkimimen osy hýtordan qýyp tastaı alatyn bolsa, árıne...

— O, eger ókimet bıligi ondaı uıǵarym jasasa, meniń qarsy bolar shamam qaıda?! Bir aýyz da qarsy sóz aıta almaımyn. Meıli, endi maǵan ne kórsem de báribir! Starosta retinde óziń de jaqsy bilesiń, biz Ýrdarselde marqum Toýrarın ekeýimiz qyryq jyldaı birge ómir súrdik. Sonda mundaı sumdyqtyń eshqandaı túrin kezdestirmegen edik. Onda, taý ishinde, bizdiń kórshilerimiz jaqsy adamdar bolatyn. Al munda qashan bolsa da bir emes, eki emes, ústi-ústine qaı-qaıdaǵy bálege ushyraımyz da jatamyz áıteýir. Árıne, men munyń bári de Qudaıdyń qudiretimen bolyp jatqan joq deýden aýlaqpyn... Mysaly, óz basymdy alaıyn. Tiri qalyp, ómir súrip júrmin ǵoı. Árıne, eger muny ómir súrý dep sanaýǵa bolsa... Men ne kórmedim. Alǵashqy qurǵaqshylyq kezindegi pishen shabý kezinde Qudaı meniń beıshara jalǵyz qyzymdy da aldy. Artynda qańyrap úı-jaıy, zar jylap shýyldaǵan balalary qaldy... Bul jerde men ótken kóktemde qoılardyń topalań tıgendeı qyrylǵany týraly aıtyp ta otyrǵan joqpyn. Al endi jyn-perilerdiń qyrsyǵyna dýshar bolyp otyrǵanymyz mynaý.

— Iá, jyn-perilerdiń qyrsyǵy bul, — dedi starosta.

Kempir murnynyń astynan áldebir nárselerdi mińgirledi.

— A? — dep anyqtap surap bilmek boldy starosta.

— A? — dep qaıtalady kempir.

— Iá, meniń suraıyn degenim — álgi jyn-perilerdiń elesteri delinetinder týraly óziń ne oılaısyń?

— Eger starostanyń ózi surap bilgisi kelip otyrsa, — dedi kempir, — onda men jasyrmaı-aq aıtaıyn, tyńdaı ber, qymbatty Ioýn. Bizdiń zamanymyzda bir ádet-ǵuryp bolatyn — rasynda da jaqsy ádet-ǵuryp edi. jyn-perilerdiń soıqan salǵan jerine turyp qalǵan eski nesebimizdi shashatynbyz. Al zulym kúshter onyń ıisinen bastaryn ala qashatyn. Sodan qaıtyp ol jerge ekinshi ret aıaq baspaıtyn. Biraq bul hýtordyń — Jazǵy mekenniń ıesi ondaı ádet-ǵuryp týraly estigisi de kelmeıdi. Hrıstıan dinine qatysy bar ondaı bir nárse deseń, shorshyp túsip, qasarysa qarsy shyǵa keledi. Ol — Bártýrdy aıtamyn — qashan da ózimen-ózi bolady da júredi. Qarap tursań, ózge jurttan múlde erekshe. Burynnan osyndaı eken. Qazir ejelgi ádet-ǵuryptarymyz ben dástúrimiz aıaq asty bolyp, múlde umyt qalyp barady. Olardy aıta bastasań, jurttyń bári jerkenishpen jerge túkiredi.

— Iá, — dedi starosta, — Bártýrmen til tabysý óte qıyn. Ol ejelden-aq ákki bolǵan ógizdeı qıqar minezimen málim. Barlyq ýaqytta da sondaı. Qolyndaǵy balalardy tartyp alyp, durys tárbıe beretin orynǵa tapsyrý kerek. Sottyń úkimimen solaı etken jón. Al, seniń ózińniń jeke basyńnyń jaǵdaıyna keletin bolsaq, meniń qymbatty beıshara Bertam, seni Gıldegi Markýs Ionssonnyń óz qolyna alatynyna kúmándanbaımyn, kámil senemin. Ol kári-qurtań qarttarǵa jıyrma jyl boıy qamqorlyq kórsetip, asyrap baǵyp keledi. Ol eshkimge qıanat jasap, renjitpeıdi. Men onyń qart adamdardy uryp-soǵyp jatqanyn eshqashan kórgen emespin.

Men bireýdiń ústinen shaǵym jasaý degendi bilmeımin. Bireýdi jamandaǵanymdy eshkim de estı qoımaıdy, — dep kúbir-kúbir etti kempir. — Bári de Qudaıdyń qudiretimen, tek Sonyń erkimen bolatyn nárse ǵoı. Men asarymdy asap, jasarymdy jasap, bir aıaǵym jerde, bir aıaǵym kórde otyrǵan janmyn. Ómir súrgim kelmeıdi-aq. Biraq óle almaımyn. Sen saǵan senesiń be, keı-keıde men ózimniń kim ekenimdi de esime túsire almaımyn. Bir nársege ǵana súısinip, shúkirshilik etemin — nemerem, kishkentaı Nonnı, aınalsoqtap qasymnan shyqpaıdy áıteýir. Óıtkeni ol balanyń aqyly bar, basy da, qoly da jaqsy isteıdi. Ol kim kóringenniń esiginde júrip, kún kórýi úshin tentiretip jiberýge qımaıtyn bala. Ol jórgeginen shyqpaı turyp-aq, mine myna buryshta meniń qoınymda jatyp keledi.

— Jaraıdy. Eger sýdıa myna úıdi satý týraly úkim shyǵaryp beretin bolsa, onymen qalǵan máseleler jóninde de sóılesip kórermin.

— Iá, árıne, starostanyń ózine qajetti máseleler jóninde sóılesip kórýine ábden bolady. Bul ózi baıaǵydan solaı. Eger meniń óz qalaýyma salsańdar, meniń árıne Ýdarselge ketkim keler edi. Biraq men eshqashan, tipti jas kezimde de, bul ómirden áldebir erekshe jaqsylyq kútip kórgen emespin. Sonymen qatar esh nárseden de, eshkimnen de, tipti jyn-shaıtandardan da qoryqqan emespin. Eger Qudaıdyń ózi bul hýtordy birjola qańyratyp bos qaldyrýdy qalaıtyn bolsa, — al muny jurttyń bári baıaǵydan beri kútip júr, óıtkeni bul jerdiń qandaı qaýipti qyrsyq shalǵan jer ekenin jaqsy biledi — qandaı qarsylyqtyń bolýy múmkin?! Al, meniń kúnimniń ne bolary ózge jurt úshin báribir emes pe, qymbatty starosta? Meniń kózim kórýden, qulaǵym estýden qaldy. Saýsaqtarym da qımyldaı almaıdy, jany ketip, úıı beredi. Emshekterim de shandyrǵa aınalyp, áldeqashan keýip bitken. Endi meniń bul dúnıede bolǵanymnyń da, ol dúnıede bolǵanymnyń da báribir. Biraq, shirkin-aı, Ýrdarseldegi kúnniń batýy qandaı ádemi edi?!

Starosta kempirge tańdana qarady. Adam sanatynan áldeqashan shyǵyp qalǵan adamǵa ne deı qoıarsyń? Onyń óz sózine qaraǵanda, ne óliniń, ne tiriniń qatarynda joq. Shynyn aıtqanda starosta onymen bul áńgimeni odan ári qalaı jalǵastyrýdyń retin taba almady. Ol ıegin bir sıpap qoıdy da taǵy da esinedi. Aýzyna temekiniń taǵy bir úlken japyraǵyn tyǵyp jiberdi.

— Temeki japyraǵynan saǵan da bereıin be, baıǵusym-aý? — dep, meıirlene surady starosta.

Kempir onyń ne degenin anyq estı almady. Aqyrynda ózine temeki japyraǵyn usynǵaly otyrǵanyn áreń túsindi.

— Azdap boıyńdy da, oıyńdy da sergitedi, — dep túsindirdi starosta.

Biraq kempir temekiden sypaıy ǵana bas tartty.

— Joq, joq, joq, rahmet! — dep, mińgir — mińgir etti ol. — Men temekini eshqashan qajet etken jan emespin. Maǵan onyń ne keregi bar? Men bári de Qudaıdyń qudiretimen ári qoldaýymen bolyp jatqanyna jáne tek qana jaqsylyq bolatynyna kámil senetin janmyn ǵoı.

QYRYQ JETİNSHİ TARAÝ

OŃ JAQ BET

Balanyń basqan izin úzdiksiz jaýyp turǵan qardyń basyp qalýy úshin az ǵana ýaqyt jetip jatyr. Bul ásirese kúnniń barynsha qysqaryp, túnniń barynsha uzarǵan kezinde osylaı bolady. İz á degennen-aq kómilip qalady. Ien dala tep-tegis appaq mamyq kórpesin jańartyp jamylady. İzin áli qar jasyra qoımaǵan japan dalada jetimsiregen jalǵyz balanyń kózine eshqandaı da sıqyrly zulym kúsh ıeleriniń elesi kórinbeıdi. Tek kóńilinde ǵana qorqynyshty qubyjyq bar. Osyndaı eń uzaq túnniń erteńine adam ózin-ózi qalaı sezine alady?

Adamnyń kóńiline, tipti keń-baıtaq ıen dalanyń ózine de úreıli qorqynyshtyń úımeleı túsip, bolashaqtan áldebir baqyt kútýdiń, ol oryndalady eken dep úmit etýdiń múmkin emes ekendigin sezinýi birinshi ret emes. Onyń esesine hýtorda et jetip artylady — dóńgelengen aǵash bóshkelerde, kúbishekter men tórt buryshty tereń jáshikterde tolyp tur. Al poselkedegiler ony "ólekse jemtik" deıdi. Qaıdaǵy ólekse, qaıdaǵy jemtik?! Jap-jaqsy et! Solaı bola tursa da ony eshkim satyp ala qoıǵan joq. Úı ishinde ózderiniń jeýine týra keldi. Rasynda ol ádette Rojdestvo merekesine arnap soıatyn qoıdyń semiz etinen tipti de kem emes. Bul hýtorda buryn-sońdy bıylǵydaı molshylyq bolyp kórgen emes — jurttyń bári de mereke kúnderi kári qoıdyń kón ultaraq sıaqty qatyp qalǵan etine qaryq bolyp júrdi. Balalardyń betine qan júgirip, qyzara túsip, bastary zil batpan aýyrlap, asqazany buzylǵandyqtan deneleri bosańsyp, qaljyraı berdi. Tańerteń ishiletin kofeden keıin de, tańerteńgi jelinetin ekinshi astan keıin de et beriledi, shyjǵyrylǵan shujyq botqa ornyna, kúıdirilgen maı kádimgi sý ornyna júrdi. Etke toıǵan qomaǵaı ıtter oryndarynan zorǵa qozǵala alatyndaı semirip ketti. Adamǵa budan artyq ne kerek?!

Mine, Rojdestvo merekesi de keldi.

Kópten kútken Rojdestvo keshi. Kempir uıqyǵa jatarynan edáýir buryn is toqıtyn asaı-úseılerin jınap qoıyp, Aýsta Soýllıláǵa bylaı dedi: "Al endi, qyzym, emin-erkin jýynyp — shaıyna berýińe bolady". Óıtkeni ol Rojdestvonyń meıramy sodan keıin ǵana bastalady dep oılaıtyn. Halberanyń oıynsha, Aýsta Soýllılá tek osy keshte ǵana jáne oǵan jýynyp-shaıynyp al dep buıyrǵannan keıin ǵana jýynatyn sıaqty bolyp kórindi. Al Halbera ózi jýynyp-shaıynbaıdy, oǵan murshasy joq, ábden qartaıyp, qaljyrap bitken. Bul keshtegi búkil mereke jýynyp-shaıynýmen ǵana bite me? Joq, olaı emes. Kempir jyrtylyp tozyp bitken sháli oramalyn sheship alyp, bylaı qoıdy da basyn qara oramalmen shart túıdi. Bul qara jibek oramal bolatyn. Onyń orta sheti áli bútin. Qoldan-qolǵa, bir ájeden ekinshi ájege asyl mura retinde talaı ret ótken bul oramal kempirlerdiń taramys qoldarynyń kús basqan eski alaqandarynyń maı juqtyra otyryp, súısine sıpalaýymen jyp-jyltyr bolyp ketipti. Óıtkeni olardyń bári de bul oramaldy sırek kezdesetin dúnıejúzilik baılyqtyń bir bóligi nemese ol baılyqtyń áli kúnge deıin saqtalyp kele jatqandyǵynyń dáleli retinde maqtanysh etetin. Biraq bar bolǵany osy ǵana emes. Rojdestvo — búkil qymbat baǵaly asyl zattardy kórsetetin mereke. Qara oramalyn basyna tartyp alǵan kempir endi syrǵasyn alyp kórsetti. Syrǵa degenimiz myna keń-baıtaq ıen daladaǵy damyp jetilgen órkenıettiń belgisi. Ol da urpaqtan-urpaqqa mura retinde saqtalady. Syrǵa kezinde qymbat baǵaly taza, biraq ýaqyt tabymen qaraıyp ketken taza kúmispen qaptalypty. Kempir ony qulaǵyna taǵyp otyryp, osyndaı operasıa kezinde bet-aýzyn qubylta qısańdatatyn eski ádetin de umytypty. Endi, mine osydan keıin Rojdestvo merekesi tolyq kelip jetti deı berýge bolady.

Bul joly Bártýr bir qoıdyń jarty etin túgel asýdy tapsyrǵan edi. Astaýǵa súzip alynǵan pisken etti aýdarystyra qarap shyqqan otaǵasy onyń semizdigi men burqyraǵan tátti ıisine súısindi! Bártýr, sońǵy kúnderdegi keleńsiz oqıǵalarǵa qaramaı, óziniń qýanyshyn bildirmeı tura almady. Ol bylaı dedi:

— Iá, bul endi naǵyz merekege aınalatyn boldy. Rojdestvo dep osyny aıtý kerek!

Balalar buǵan deıin Bártýrdyń Rojdestvo merekesine tap bulaı erekshe mán bergenin estip-bilgen emes edi. Endi mine, ol Rojdestvo merekesinde maqtanýǵa turatyn mundaı tamasha etke qaryq qylǵan qoıdyń ekiniń birinde joq ekenin aıtty. Balalar etti únsiz otyryp jeı berdi. Biraq qabaqtary jabyńqy ári barynsha selqos kóńil kúıde bolatyn. Endi olardyń úsheýi ǵana qaldy. Olar qarly boranda iz-túzsiz habarsyz ketken aǵalaryn esterine alyp, kóz aldaryna jıi — jıi elestete berdi. Ony búkil poselke bolyp sońǵy eki kún boıy qatarynan izdese de taba almaı qoıǵan edi. Jazǵy mekenniń turǵyny Bártýr óziniń shekken shyǵyndary týraly kóp oılanyp, ýaıym jegen joq. Bolǵan iske bolattaı berik bolýdy uıǵardy. Báribir ornyna keltire almaısyń dep oılady. Ol balalarynyń búgingi Rojdestvo merekesinde de ádettegi jaı kúnderdeı qabaqtary jabylyp, kóńilsiz bir túrli jabyrqańqy otyrǵanyna azdap renish bildirdi. Mine, endi jatyp uıyqtaıtyn kez de keldi. Biraq Rojdestvo túninde Bártýrdyń asqazany aýyryp, mazasyn aldy, shala uıyqtatty, tipti ara-arasynda uıqy bermeı, oıaý jatýǵa májbúr etti.

Jurttyń bári uıqyǵa ketti-aý degen kesh mezgilde Aýsta Soýllılá shashyn tarap, sý jylytyp, maı shamnyń ólimsiregen álsiz jaryǵynda áldebir nárselermen aınalysyp júrdi. Al kereýette jatqan Bártýr odan kóz almady. Rojdestvo túniniń múlgigen tynysh túninde azdap qaınaı bastaǵan sýdyń burqyly ǵana estiledi. Aýsta ákesi jaqqa qaramaýǵa tyrysady. Biraq ol muny ózin jaman qyz ekenmin dep oılaǵandyǵynan jasaǵan joq pa ózi?.. Apyr-aı, bul sol bir jaǵdaıdy taǵy da eriksiz eske alýyna ne sebep boldy eken? Sheshesi beıshara eshqandaı jamandyq jasaǵan joq edi ǵoı. Biraq bıylǵy qys boıy sheshesi týraly sol bir estelik kóz aldyna qaıta-qaıta kele beredi. Sonyń bárine de sheshesiniń ólimine baılanysty eske alatyn sıaqty bolady da turady. Bul, Aýsta, ózin sheshesine qarsy jasalǵan qylmysqa beıne bir óziniń de qatysy bardaı sezinedi. Munyń kinásinen ákesi sheshesine qajetti dári-dármekti jetkilikti ákelip bermepti, onyń ústine, palto da satyp ápermepti... Degenmen de, bul áli jastaý kezinde, basqa qalada qonyp shyqqan sol bir túni bul aqylǵa qonymsyz áldebir ersi nárse jasaǵan da joq edi ǵoı! Ondaı esh nárseni oıyna da alǵan joq bolatyn. Munyń basqasha erkeleýine tipti de esh múmkin emes-tin.

Jaıbaraqat jaı kúnderdiń ózinde de, tipti myna Rojdestvo keshinde de, qystyń bel ortasynda Aýstaǵa qorqynysh tónedi de turady: ony qorqynysh týatyn áldebir belgisiz qorqynysh dep ataýǵa da bolady. Biraq shyndyǵynda ómirde ondaı qorqynysh bola qoımaıdy. Degenmen sol "áldebir belgisiz" qorqynysh Aýstaǵa bir nárseniń keshirilmeýi saldarynan tónedi de turady. Sol qorqynysh, bul ekeýiniń arasyndaǵy, jandy qanshalyqty qınaı tússe de, aıtylmaı júrgen áldebir belgisiz úreı ketpeı-aq qoıdy.

Ol — Aýsta men áldebir belgisiz nárseniń arasyndaǵy úreı. Bálkim, bul ákesi men ekeýi — bir-birimen qoıan-qoltyq qol ustasa júrip, basqa bir qorqynyshqa qarsy birlese kúresip júrgen de bolar? Ony ózderiniń sezbeýi de múmkin! Óıtkeni bul ekeýi árqashan ózderin bólek sezinedi. Biri — kúshti, biri — álsiz. Iá, ol ekeýiniń arasynda shetsiz-sheksiz shalqar teńiz jatqan sıaqty. Bártýrdyń ómiri tym erte qalyptasyp, birte-birte ótip bara jatyr, al Aýstanyń ún-túnsiz buıyǵy ómiri áli qalyptasyp ta úlgergen joq. Bul eki ómirdiń ózara úndesýi tipti de múmkin emes. Bártýr — batyl da berik, al Aýsta — názik te jas. Tipti osy úıde budan birneshe kún ǵana buryn oınap-kúlip júrgen bala aıaq astynan joǵalyp ketkende de ákesi eshkimniń ún shyǵarmaýyn talap etti. Al Aýsta bolsa, ákesi uıyqtap jatqanda kóz jasyn tyıa almaı jylaýmen boldy. Aýsta úlken inisiniń ólimine munshalyqty qatty qaıǵyryp jylamas ta edi. Biraq Helgı zym-zyıa joq bolyp ketken túngi qoıý qarańǵylyq múlde sańylaýsyz ári óte-móte qorqynyshty edi. Ony aıaǵandyqtan Aýsta úlken inisiniń tiri kezinde ózin renjitken qıanat qylyqtaryn da keshirgen bolatyn. Al ákesi she? Bular, ákesi men qyzy, bir kezde birin-biri qalaı túsine alǵan deseńizshi? Bul eńirep otyrǵan kezde onyń uıyqtap jatýǵa qalaı dáti shydaı aldy eken? Odan da jamany — birin-biri túsine almasa da biriniń kinásin biri qalaı keshire alǵan? Meıli bul qyz qazir ústindegi barlyq kıimin tyrdaı jalańash sypyryp tastap, qanshalyqty muqıat jýynyp-shaıynsa da onyń aldyndaǵy áldebir bulyńǵyr, túsiniksiz de kómeski kinásin, óziniń janyn da, tánin de qınap, qyr sońynan qalmaı júrgen kóleńke tárizdi belgisiz kinásin eshqashan jýyp tazarta almaq emes kórinedi de turady. Al ol, ákesi, qazir de jelkesin kereýettiń arqalyǵyna súıep qoıyp, bý men kóleńkeniń qyzdyń jap-jas tánimen qalaı arpalysa oınaǵanyna qyzyǵa da tańdana qarap jatyr.

Aýstanyń oń jaq beti kún uzaqqa eshqashan da bir qalypty bolyp kórinbeıtin. Birese qorqynyshtan úreılengen, birese áldebir nárseni shydamsyzdana kútken tárizdi qubylyp turatyn. Beıne bir alýan túrli boıaýdyń túsine enip, birese shuǵylaly kúnniń jaryǵyna bólense, birese baıaý jyljyǵan kóleńkege kómkeriletin Onyń oń jaq beti beıne bir jandy tirshilik sıaqty: óziniń ishki jáne syrtqy jan dúnıesinde bolyp jatqan shıelenisti sezimtal ózgeristerdiń qaı-qaısysyna da jaýap berýge dármensiz kórinetin. Ondaıda qyzdyń búkil jany men táni birtutas jalańash júıke júıesine uqsap ketedi: ol eshqandaı zulymdyqqa tóze almaıdy. Biraq, kim biledi, bálkim, onyń óz ómirinde zulymdyqtan ózge kútetin eshqandaı jaqsylyǵy da joq shyǵar. Al ondaı jandy jubatyp, qutqara alatyn bir-aq nárse bar. Ol — baqyttyń ózin bolmasa da onyń elesin kóremin be dep, qur qıalǵa berilgen úmit qana. Eger bul qyzdyń zulymdyqqa qarsy turyp, onymen kúreske túse alatyn kúshiniń bar ekenin árdaıym baıqatyp turatyn ashý-yzaǵa toly sol jaq beti bolmasa, onda munyń taǵdyry ne bolar edi?

Bártýr Aýstany qasyna shaqyryp aldy da óziniń aıtatyn sózin zeıin qoıa tyńdaýdy ótindi. Iá, ol ártúrli oıǵa shomǵanda qatelespegen eken. Qazir ol bárin de aıtyp salatyn shyǵar. Bártýr oǵan otyr dep keńes berdi. Aýsta eriksiz otyrdy. Iá, onyń munymen shynymen-aq ashyq sóılespek oıy bar eken Óıtkeni bul boıjetip, aqyl-esi tolyq kirgen qyz ǵoı. Biraq Aýsta lám-mım dep til qatpady. Al Bártýr, eshqandaı da kirispe sóz aıtpaı-aq, áńgimesin birden bastap ketti:

— Men Rojdestvo meıramynan keıin bul jerden ketemin. Senderdi osynda qaldyramyn Pasqa merekesinen buryn kelemin dep aıta almaımyn.

Aýsta oǵan úlken kózderin badyraıtyp, tań qalǵan suraq syńaıyn tanytty. Júzinde áldebir úmit otynyń ushqyny óshkendeı boldy.

— Men munda kóp qoıymnan aıyryldym, — dep sózin jalǵastyrdy Bártýr. — Odınniń* aıtqanyndaı: qoılarym qyrylyp qaldy.

— Iá, ras qoı, — dedi Aýsta.

Aýstanyń oǵan aıtqysy kelgeni kóp edi. Ol óziniń eki inisimen birge qoıdy áli de kóbirek ósirýge kómektesetin oılary bar ekenin bildirmek bolǵan... Biraq, amal qansha, ol ketip bara jatsa, ne deı alady?

— Men buǵan muńaıyp, shaǵynbaımyn, — dep, sózin jalǵastyra tústi Bártýr. — Bizdiń elimizde qoıynan aıyrylǵan jalǵyz men emespin. Halyqta maqal bar: "Kóktemniń kógi shyǵyp, jetilgenshe kóterem kók bıe de ólip tynar" deıdi. Qudaıǵa shúkir, ózim ólgen joqpyn ǵoı. Sen bul sózime qarap, meni óz ámirin qymbat kóredi eken, ólimge qımaıdy eken dep oılap qalma. Men eń aqyrǵy demim bitkenshe kúresýge bekem bel býǵan janmyn.

Aýsta ákesine burylyp qarady. Qyzdyń júregi attaı týlap qoıa berdi. Ol munyń óte mańyzdy máseleler týraly sóz etip otyrǵanyn seze qoıdy. Biraq, dálirek aıtqanda, ne týraly ekenin túsine almady. Ádette eki adamnyń birin-biri tez túsine qoıýy qıyn ǵoı tegi. Al birin-biri túsinise qoıamyz dep bosqa áýre bolǵan odan da jaman.

— Qyzym, qulaq sal. Byltyr ma edi, álde aldyńǵy jyly ma eken, qaıdam men saǵan keleshekte keremet úı salyp beremin dep ýáde etip edim ǵoı. Sol sózim — sóz. Aıtqanymdy oryndaımyn.

— Úı salyp beremin dediń be? — dep surady Aýsta. Bul onyń ondaı sózin umytyp ta ketken eken.

— Iá, — dedi Bártýr. — Úı salyp beremin. Men olarǵa kórsetemin áli kóresini! Men... — dep judyryǵy túıýli qolyn qyzdyń ıyǵyna jaıymen ǵana qoıdy. — Adamnyń sen sıaqty jaınap ósip kele jatqan gúli barda oǵan úı salyp bergisi keledi.

Aýstanyń qoıý qońyr shashy buıralanyp tur. Qastary qarlyǵashtyń qanatyndaı. Uzyn kirpikteri kózine úıirile bastaǵan yp-ystyq qýanysh jasyn kórsetpeıdi. Bártýr qyzynyń názik te mánerli oıly júzine taǵy da qarady. Aýsta júregi aýzyna tyǵyla demin alyp, basyn tómen saldy da:

— Erteń shynymen ketesiń be?

— Men osy úıdeginiń, osy úıdiń ishi-syrtyndaǵynyń bárin de ózińe qaldyryp ketsem be dep otyrmyn. Erteń saǵan jáne Gvendýrǵa qoıdy qalaı azyqtandyryp, qalaı kútýdi túsindiremin.

Aýsta jylap qoıa berdi. Onyń tula boıyn qorqynysh sezimi bılep, zil batpan derlik salmaqpen eńsesin eze tústi. Ol bárinen de toryqqandaı boldy. Toryqqan saıyn onyń jany men tánin tolyq úmitsizdik sátindegi adam tań qalarlyqtaı áldebir yntyqtyra túsetin tátti sezim bılep aldy. Al, bir nárse aıtaıyn dese, aýzyna sóz túspedi. Nemese óziniń marqum sheshesi sıaqty qystyń qaq ortasynda, ıen dalany siresken qar basyp jatqanda aýrýǵa shaldyqqysy, tipti ólip qalǵysy kelgenin aıtpaqshy edi.

— Men Qudaıdan ólim ǵana tileımin. Maǵan ómirdiń de, baqyttyń da qajeti joq, tipti qas qaǵym sáttik baqyt ta suramaımyn... Óıtkeni ógeı sheshemniń ólimine men ǵana kinálimin... Men oǵan jetkilikti qamqorlyq jasap, kútip-baǵa almadym... Al beıshara balasy Helgı ony jan-tánimen jaqsy kórýshi edi, sheshesiniń jaǵdaıyn kúni-túni birdeı oılaýshy edi. Men onyń ótken kúzdiń bas kezinde syrtqy esiktiń tabaldyryǵynda otyryp, ózin "Men ólgen balamyn ǵoı" degenin de estigenmin... Onyń ornyna sol bir qarańǵy túnde men adasyp ketip, ıen dalada men úsip ólsemshi!.. Ólim degenniń sondaı jaqsy ekenine kámil senemin... Eger sen ketip qalar bolsań, qymbatty ákem, onda maǵan eshkim de kómek qolyn soza almaıdy ǵoı... — Aýsta osylaı dep jylaǵanyn qoıǵan joq. Bir kezde ol bárinen de úmitin úzgendeı bolyp, ákesiniń keýdesine jabysa tústi de, basyn kótermeı, selk-selk etip jylaı berdi, jylaı berdi.

Alǵashqyda Bártýr ne derin bilmeı qaldy. Óıtkeni ol adamdardyń nege jylaıtynyn eshqashan túsinip kórgen emes edi. Ol bireýdiń kóz jasyn kórýge shydaı almaıtyn, keıde tipti ashý shaqyratyn... Biraq qazir óz ómiriniń jaınap ósip kele jatqan gúli, kúnádan pák jas balaǵa ashý shaqyrýdyń esebin taba almady. Sý men jastyq — bir-birinen ajyramas senimdi serikter ǵoı... Onyń ústine, munyń ózi Rojdestvo meıramy túninde bolyp otyr emes pe? Sóıtip Bártýr oǵan úı salyp berýge ýáde etkenin taǵy da eskertti. "Sen qalaısha umytyp qalyp júrsiń?" dedi. Ótken kúzde, osy jerden qart Frıda birjola ketken kezde berilgen ýáde edi ǵoı. Ol kempirdiń bularǵa kelgeninen kelmeı-aq qoıǵany jaqsy edi.

Biraq Aýstanyń jer úıde emes, aǵash úıde turǵysy kelgen qalaýy tipti de joq bolyp shyqty. Bálkim, bir kezde, budan kóp buryn, ondaı qalaýy bolsa, bolǵan da shyǵar. Biraq tap qazir emes. Eger ákesi óziniń Soýlasymen birge qalatyn bolsa, eger ol óziniń áli kishkentaı kóretin Aýsta Soýllılásyn qaldyryp, ketip qalmaıtyn bolsa, bul qyz osy hýtordyń ózinde tura berýge dán rıza!

— Áke, osynda bolyp ótken oqıǵalardyń bárinen keıin men osynda qala beretin bolsam, onda onyń aqyry nege aparyp soqpaq?

Ákesi ony "Esh nárse de bolmaıdy, oǵan ózim kepildik beremin" dep sendirýge tyrysty. Ol qyzynyń ne týraly aıtyp otyrǵanyn biletin edi — ol sıqyrly zulym kúshterdiń ıeleri týraly aıtyp otyr. Alaıda Bártýr ádette ıtine aıta beretin sózin qaıtalady: "Kim ne izdese, sony tabady. Kimde-kim sıqyrly zulym kúshterge sense, sıqyrly zulym kúshterge kezdesedi". Ákesi báribir ketýge bel býdy. Qalaǵa baryp, jumysqa jaldanbaq, aqsha taýyp, kúzge qaraı qoı satyp almaq. Sóıtip ol óz ómirinde birinshi ret aqsha tabý úshin jumys istemek. Eger Brýnı áli tiri júrse, soǵan baryp, jumys tabýdy oılaýy kerek. Munda balalardyń tipti de jeke ózderiniń ǵana qalmaýy múmkin. Fordta senimdi bir adam bar... Biraq Bártýr onyń kim ekeni týraly esh nárse de aıtqan joq. Úıip-tógip ýáde bere berýge de bolmaıdy.

— Ýaıymdap, qaıǵyra beretin dáneńe de joq, qyzym. Seniń shesheń osynda, tap osy bólmede budan kóp jyl buryn jalǵyzdyqty óz basynan júz ret artyq keship jatyp qaıtys bolǵan. Meniń oıymsha, seniń Qudaıdyń jaryq dúnıesin kórgenińe ókinetin eshteńe de joq. Kóp bolsa, pesheneńe jazylǵan qıyndyqtardy kórersiń, ony óz kúsh-qaıratyńmen jeńip shyǵý synaǵyn basyńnan keshirersiń. Ol úshin senen eshkim esh nárse talap etpeıtin bolady. Al muńaıyp, qaıǵyrý, zarlap shaǵym aıtý bul dúnıede emes, o dúnıege barǵanda jarasady. Kóz jasyńdy súrt te, ornyńa baryp, uıyqta endi.

Áńgime osymen bitti. Bártýr ornynda otyra berdi. Aýsta basyn tómen salǵan boıy plıta peshtiń janyna bardy. Jylap-syqtaǵanyn qoısa da áli óksigin basa almady. Kómeıinde bir nárse turyp qalǵandaı sezindi. Biraq onda turǵan eshteńe joq. Eger bul tilinen bal tamyp turǵan kúmis kómeı ataqty sheshen bolsa da, Bártýrdy úgittep aıtqanǵa kóndirý báribir múmkin emes. Ol bir alǵan betinen qaıtpaıdy.

Ákesi mamyq kórpege búrkenip jatyp qaldy. Terezeniń arǵy jaǵynda kógildir tartqan qar kórinedi. Biraq áınekte qyraý basqan áshekeı órnek joq. Plıta peshten jyly lep keledi. Kástrólde sý qaınap jatyr. Onyń ústinde bý burqyraıdy. Maı sham ólimsirep janyp tur. Uzynnan-uzaq kóleńkeler baıqalady. Bul — Rojdestvo meıramy aldyndaǵy tún. Ákesiniń sheshimin ózgerte alarlyq qatal kúsh te, názik kúsh te joq. Mundaı ákemen kelisimge kelip, másele sheshý qıyn. Solaı bola tursa da Aýstaǵa ózge ákeniń tipti de qajeti joq. Qazir qyz ómirden túńile jylap-syqtaǵannan keıingi paıda bolatyn sonshalyqty solǵyn tartqan kóńilsiz kúı keshti. Beıne bir jan dúnıesindeginiń bári de qaınap bitip, aspanǵa kóterilgen býy joǵarydan eńseńdi basyp, tumannyń qalyń qabaty sıaqty tumshalaı túsedi. Aýsta demin áli de aýyr alýmen boldy. Biraq kirpigine úıirilgen kóz jastary birte-birte qurǵap, keýip ketti. Tipti kóńiliniń tolqýy da basyldy. Ol áýeli shulyqtaryn, sodan soń beldemshe ish kóılegin sheshti. Olardy oryndyqtyń ústine lezde ret-retimen qoıyp úlgerdi. Oń jaǵyna da, sol jaǵyna da kóz salǵan joq. Endi ol qalaı áreket jasasa da bári durys bolady. Qyz býy shyǵyp jatqan sýdyń ústinde beıne bir ıilgen tal shybyq sıaqty uzaq turdy. Onyń tolysa túsken keýdesiniń beınesi shamnyń álsiz jaryǵynda jup-jumsaq beınesimen keskindeldi. Býdyń kóleńkesi kólbeń qaqty. Jylap-syqtaǵan qyzdyń eki erni isinip ketipti. Kirpigine úıirilip, sortań tartqan tuzdy jas ta qurǵap bitipti.

QYRYQ SEGİZİNSHİ TARAÝ

OI, TAP-TAZA JALYN-aı!

Ómir irip-shirı bastaǵan jerdiń bárinde de adamnyń qaıǵy-qasireti onyń qýanysh-qyzyǵy sıaqty alýan túrli bolady. Ien dalada ajaldan áldeqaıda kezdeısoq aman qalǵan balalar baqytsyzdyq ataýlynyń bárin de, úlkenin de, kishisin de bastarynan keshirdi: mereke kúnderi de, jaı kúnderi de baqytsyzdyqqa ushyraýdan kóz ashpady. Eger sizdiń shesheńiz jazdyń alǵashqy ashyq kúnderiniń birinde qınalyp jatyp ólgen bolsa, eger sizdiń ákeńiz úlken uly joǵalyp ketip, sýyqqa úsip mert bolǵannan soń kóp uzamaı-aq, tap Rojdestvo meıramy kúni eshkimge qaraýsyz qaldyryp, áldebir uzaq saparǵa ketip bara jatsa, onda siz qaıǵy-qasirettiń qandaı jańa túrlerin bolsa da ústi-ústine kóre berer edińiz, bile túser edińiz. Shaǵyn qaıǵynyń úlken qaıǵynyń qasynda qaıda ketkeni belgisiz bolyp qala beredi. Balalar ákesi ketkennen keıin jetimdiktiń ne ekenin erekshe aýyr sezindi. Ákeniń ornyna áke bolar adam az. Al shesheniń orny bir bólek — ondaı adam máńgi-baqı tabylmaıdy. Qystyń dál orta shamasynda balalar jazdyń sol bir tal túsin kózderine elestetti: ol kúni bulardyń sheshesi qoı qoranyń dál ortasynda, dymqyldan paıda bolyp, kógerip ketken sasyq zeńniń arasynda turǵan tabytta jatqan edi. Kúnniń kózi burynǵy qaı kezdegiden bolsa da nuryn mol tógip turǵan. Kúnniń ystyq shuǵylasyna bólengen úlken qara shybyn terezeniń jaryq jaqtaýyna soǵylyp, bir ǵana notanyń sazymen yzyldady da júrdi. Ol baıǵustyń búgin osy hýtorda bir adamnyń názik te sulý mahabbat pen qıyn-qystaý qatygez azapqa toly ómiriniń qıylǵanymen esh jumysy bolǵan joq. Úıdiń shatyry astynda júrektiń ańsaǵan tynyshtyǵymen úsh qaınasa, sorpasy qosylmaıtyn áldebir aýyr ajalǵa qatysty meńireý tynyshtyq ornaǵan edi.

Al búgin terezeniń kózin qyrbyq qar jaýyp turǵan kezde balalardyń kóz aldynan sol bir múlde basqa dúnıe ótip jatyr. Yzyńdaǵan dybys ózgerissiz, bir ǵana nota áýeni. Janǵa jaıly, qulaqqa jaǵymdy áserden jurdaı jat áýen ǵana estiledi. Olar biriniń júzine biri qaramastan, ol kúndi árqaısysy ózinshe bólek elestetedi. Kókjıekpen ushtasqan keń aspan muz basyp jatqan taý jotalaryna kún shuǵylasy molynan tógiledi. Betti qaryp túsetin qatty aıazdy ashyq kúnde Blaýfedldiń bıik shyńdary aq jalyn atyp turǵandaı. Balalarǵa olardyń ómiri bir kúnniń ishinde-aq kúırep túskendeı — áýeli bulardy jan-jaǵynan qorshap, qorǵap turǵan qabyrǵalar qulap, qırap qalǵandaı, odan soń úıdiń tóbesi ortaǵa opyrylyp túskendeı boldy. Ózendegi oıyq sýattyń basynda japadan-jalǵyz turǵan momaqan saýlyq kúrtik qar basyp jatqan ıen dalaǵa qarap, anda-sanda bir mańyrap qoıady. Óziniń osy bir tózimdi de momaqan minezin adamdarǵa aýystyryp bere qoıýǵa eshqandaı murshasy joq. Qoılarǵa shóp salyp, azyqtandyryp bolǵannan keıin eki bala kúrtik qar úıindisiniń ústine shyǵyp otyrdy. Olar sanaý alysqa sonshalyqty samarqaýlyqpen erine kóz jiberdi, árqaısysy ózinshe oıǵa shomdy... Moıyn burmaı, tynymsyz jumys istep júrip ómir súrý qandaı qıyn! Osyndaıda endi ne istep, ne qoıýyń kerek ekendigi týraly jón siltep, aqyl aıtatyn adamnyń tabylmaýy bárinen aýyr! Kishi inisi ájesin eske aldy. Ol bárin de aıtyp bere alar edi. Biraq onyń sóılegen sózin túsiný qıyn. Nonnı aǵasyna mynany aıtty: ájesi alda ne bolatynyn kúni buryn boljap, kórip — bilip otyratyn, sóıtip otyryp esh nárse de bolmaıtyndaı-aq qolynan is toqıtyn bizderin tastamaıtyn — áıteýir bir nárseni toqıtyn da otyratyn.

— Iá, — dedi Gvendýr. — Ony qoıshy. Júz jasqa tolatyn shaǵynda ol kempirge bul túk te qıyn emes. İs toqymaǵanda qolynan basqa me keledi? Odan da myna ózimizdi aıtsańshy. Endi biz ne isteımiz?!

Kishkentaı Nonnı edáýir uzaq oılanyp baryp, aqyrynda bylaı dep jaýap qatty:

— Bizge endi temeki japyraǵyn shaınaý ǵana qaldy.

— Temeki japyraǵyn? — dep tań qaldy Gvendýr, inisiniń aıtar túpki oıyn túsinbeı.

— Iá, temekiniń japyraǵy. Kimde-kim jaratýshy Qudaıyn umytsa nemese ony túsinbese, temeki japyraǵyn shaınaý kerek. Ájemniń starostaǵa osylaı dep aıtyp otyrǵanyn óz qulaǵymmen estigenmin.

— Jaratýshy Qudaı? — dep surady Gvendýr. — Ol kim taǵy da. Shamasy, sen óziń ne aıtyp otyrǵanyńdy bilmeısiń-aý deımin.

— Meniń aıtyp otyrǵanym mynaý, — dedi kishkentaı Nonnı. — Temeki japyraǵyn shaınap, sólin jutqan adam esh nárseni de oılap qamyqpaıdy, qaıǵy-qasirettiń ne ekenin bilmeıdi. Bári de seniń oılaǵanyńdaı emes, jaratýshy Qudaıdyń qalaýymen bolyp jatsa da, dál solaı sezinetin kórinesiń ózińdi.

— Sen de ózimizdiń marqum bolǵan aǵamyz Helgı sıaqty qaıdaǵy joqty aıta beretin bolypsyń ǵoı tegi. Odan da biz de ósip-jetilemiz, ákemizge qolǵabys etip, qoıdyń sanyn úsh ese kóbeıtemiz, Redsmırıdegi sıaqty úlken sharýashylyqtyń ıesi bolamyz degendi oılasań netti? Sıyrlarymyz da bolady. Jańa úı salyp alamyz. Kim biledi, budan basqa da jaqsylyqtar kútip turǵan shyǵar. Sen bolsań, osylaı deýdiń ornyna qaıdaǵy joqty sandyraqtaısyń.

— Iá, men de solaı dep jıi-jıi oılaýshy edim, — dep jaýap qatty kishkentaı Nonnı. — Biraq sonyń ózi qashan bola qoıar eken? Tipti belgisiz. Keıde men bylaı dep te oılaımyn. Mysaly, eger munda áli júz jylǵa deıin eshqandaı ózgeris bola qoımasa qaıtemiz? Ondaı bolsa, basqa bir jaqqa ketip qalǵanymyz jón-aý. Bizdiń marqum bolǵan aǵamyz Helgı mundaı áreketten eshteńe de shyqpaıdy dep talaı ret aıtqan bolsa da, báribir ketý kerek. Men qalaı ketip qalýdyń talaı tásilin oılastyryp ta qoıdym. Al eger eshqandaı ózgeris bola qoımasa ári budan bes jyl keıin de, on jyl keıin de, tipti kóp jyldar keıin de bul jerden ketip qalýdyń sáti túspese, onda saǵan báribir bolatyndaı jaǵdaıda júre berý kerek. Óıtkeni sen eseıip er jetseń de, qoıdyń sany kóbeıse de, sıyryń bolsa da, báribir, qazirgideı ıt ómir ózgermeı qala beredi. Al sen odan qashyp qutyla almaısyń. Sonda temeki japyraǵyn shaınamaǵanda ne istemeksiń?

Gvendýr Gýdbártýrsson Nonnıdiń sandyraq áńgimesin tyńdaǵysy kelmeı, ornynan turdy da óz jónine ketip qaldy.

Erteńinde qaıta shyqqan kún qalyń qardy da adamdardyń shaılyǵyp qalǵan judyryqtaı ǵana kishkentaı júrekterin de jylyta bastaǵandaı boldy. Aǵaıyndy eki bala taǵy da kúrtik qardyń ústinde otyrdy. Búgin de tap keshegi sıaqty aınala tóńirekti tup-tutas appaq qar basyp jatyr — qaraıǵan birde-bir núkte kózge shalynbaıdy. Gvendýr Gýdbártýrsson eshqandaı tuspaldamastan, týrasyn bir-aq aıtty:

— Beri qara, Nonnı. Osy sen byltyr keleshek qozylarǵa dep qaldyrǵan temeki japyraǵyn urlap júr ekensiń ǵoı! Solaı ma? Ol esiktiń bosaǵasynda turǵan jáshikte ártúrli usaq-túıek qıqymmen aralas saqtaýly bolatyn.

— Sen keshe maǵan temeki kerek emes adam sıaqty kórinip ediń ǵoı, — dedi Nonnı. — Búgin nege qajet bola qaldy?

— Eger sen urlaǵan temeki japyraqtaryn tap qazir qaıtaryp bermeseń, men seni tómpeshtiń astyna alýdan taıynbaımyn! — dep, eskerte málimdedi Gvendýr.

Sóıtip kúrtik qar ústinde aǵaıyndy eki balanyń tóbelesi bastaldy. Aqyrynda aǵasy kishkentaı Nonnıdiń qaltasynan kógerip, shirı bastaǵan, aýyzǵa salyp shaınaıtyn temeki japyraǵyn kúshtep tartyp aldy.

— Sen, nemene, osynyń bárin bir óziń shaınap, sólin bir óziń •sólin bir óziń jutpaq boldyń ba, qomaǵaı neme?

— Aqyrynda ekeýi beıbit kelisimge keldi. Temeki japyraǵyn birese ıiskep, birese aýyzdaryna salyp, shaınap kórdi, tamsana dámin alysty. Olar temekini aǵaıyndy ekeýi teń bólip alýǵa, qashan taýsylǵanǵa deıin kúnine bir taqtasyn ǵana shaınap, dámin alýǵa ózara kelisti. Biraq keshke qaraı olar ózderin óte nashar sezindi, ishteri túıilip aýyryp, ekinshi qabatqa áreń degende kóterildi. Bastary aınalyp, qaıta-qaıta qusa berdi. Aýsta Soýllılányń olardy zorǵa degende sheshindirip, tósegine jatqyzýyna týra keldi. Biraq qyz qansha jalynyp surasa da ol ekeýi "bári de ózderiniń qalaýymen emes, Qudaıdyń qudiretimen jandaryn jaı taptyratyn dári" týraly bir aýyz da jón sóz aıtqan joq.

Ótip jatqan kúnderdi taýsylmastaı uzarta túsetin ondaı keshterdi qazir jún tútip otyrǵan Aýsta Soýllılá qalaı esine almasyn? Ol keshe tańerteń ákesi qalaǵa keterde shatyrdan aqyrǵy ret tómen túskende satynyń qalaı shıqyldaǵanyna deıin, ákesiniń kári Báleıdi júgendep júrgende aýyzdyqtyń qalaı syńǵyrlaǵanyna deıin, onyń atqa qalaı minip, ony — muny salynǵan shaǵyn shaǵyn eki jáshikti erdiń artqy arqasyna kóldeneń salyp alyp júrip bara jatqanda at tuıaǵynyń astyndaǵy qatyp qalǵan kúrtik qardyń qalaı syqyrlaǵanyna deıin esine túsirýge tyrysty. Bártýrdyń bul sapary saganyń birinshi bólimi sıaqty edi. Aýsta osyndaı usaq-túıek kórinisteriniń bárin kóz aldynan tiziltip ótkizýmen qatar ákesiniń kelesi pasqa merekesinde úıge qaıtyp oralatynyn da oısha elestetip, raqatqa bata qýanady. Bálkim, aldaǵy pasqa "qyzyl"*bolatyn shyǵar. Óıtkeni bıyl Rojdestvo "aq"* boldy ǵoı. Sodan keıin, sansyz kóp keshter ótken soń Aýstaǵa aýlada júgen aýyzdyǵynyń syńǵyry estiledi, atynyń júgenin sypyrǵannan keıin joǵaryǵa kóteriletin saty onyń ár qadam basqan saıynǵy salmaǵymen taǵy da satyr-sutyr etedi de qas qaǵym sátte onyń kún qaqqan júzi men eńgezerdeı eki ıyǵy kórinedi... Bul — onyń ákesi. Árıne, ákesi qaıtyp keldi ǵoı. Mine Aýsta áli alda qanshama qısapsyz kúshterden keıin ǵana bolýy múmkin bolashaq kóriniske oısha qustaı ushyp, umtyla túsedi. Eń sońǵy mınótte ol osyndaı umtylystyń áıteýir bir bolatynyn sezinedi. Biraq oǵan deıin áli sansyz kóp keshter ótýi kerek. Ol keshter adamnyń jan dúnıesin aralap ótetin óli jandardyń tobyry sıaqty baıaý kelip, baıaý ketetin bolady. Tiri jandy jubatý úshin onsha kóp nárse kerek emes. Sonda ol kúnin kórip, ómir súre beredi. Al Aýsta she? Dál qazir onyń ózin-ózi jubatarlyq esh nársesi joq.

— Al, bul mereke bitkennen keıin ne bolady? Aıtyńyzshy, áje!

— A? Ne deısiń? — dedi ájesi. — Taǵy da bir nárse bolýy tıis pe edi? Menińshe, bárimizdiń baqytymyzǵa oraı, endi esh nárse bola qoımaýy tıis.

— Jańa jyldan keıin áıteýir bir nárse bolýy tıis emes pe, áje-aý? — dedi Aýsta. "Pasqaǵa taıaý áldebir mereke bolýy tıis qoı" demekshi edi, biraq batyly baryp aıta almady.

— O, meniń oıymsha, endi qaıtyp úlken merekeler bola qoımaıdy. Endi bir aptadan keıin shoqyndyrý rásimi bolady. Biraq ol úlken mereke emes qoı. Joq, endi taıaý arada úlken mereke bolmaıdy.

— Iá, shoqyndyrý rásimi. — Aýstanyń surap bilmegi de osy edi. Mereke ataýlynyń bári de bolashaqqa bastaıtyn baspaldaqtar tárizdi. Olardy sanaı berseń, qısapsyz kóp kóńilsiz ótken keshterdi tez umytýǵa bolady. — Sonymen shoqyndyrý rásimi bolsyn-aq. Odan keıin she?

— Odan keıin kóp uzamaı Torrı aıy týady.

"Torrı aıy" dep jabyrqaı eske aldy qyz. Óıtkeni bul aı onyń kóz aldyna birin-biri jıi almastyratyn aıazy kúshti qarly borannyń sýyǵy men ashyq kúnderdiń jylymyq shaqtaryn elestetedi. Olardan keletin paıda az. Ǵasyrdan keıin ǵasyr ótip jatatyny sıaqty aıazdy kúnder jylymyq kúndermen, al jylymyq kúnder aıazdy kúndermen qaıta — kaıta almasa beredi.

— Joq áje, Torrı aıy týraly emes, merekeler týraly surap otyrmyn. Merekeler...

— Bizdiń kezimizde qasıetti Pavel áýlıe kúni men Qarsy alý kúninde aýa raıynyń qandaı bolatynyn ǵana baıqaýshy edik. Biraq ol kezde jurttyń bári de ejelgi ádet-ǵuryptardy ustanatyn.

Aýsta Soýllılá úlken orazanyń alǵashqy aptasyndaǵy sársenbini asyǵa kútip júrdi. Bul kúnniń esinde qalǵan sebebi bar edi — pasqaǵa jaqyn bolatyn. Biraq pasqaǵa deıin áli qaıda, kóp ýaqyt bar. Torrı aıy, Goýa aıy ótýi kerek. Sodan keıin baryp jeti apta boıy oraza ustalady. Jeti apta! Oǵan kim, qalaı shydaıdy eken? Aýsta sonda da bolsa, ózin kóńili kóterilip qalǵandaı sezindi. Sol jeti aptalyq oraza da biter, sodan soń pasqa da tez kelip jeter degen úmitin úzbeı, óz ishinen senimin kúsheıte tústi.

— Aıpaqshy, oǵan deıin qysty shyǵaryp salý úshin maıǵa qumaq pisiretin mereke aıy da bar eken ǵoı.

— Sodan keıin úlken oraza keledi. Onyń arǵy jaǵynda pasqa da alys emes!

Solaı bolsa, solaı shyǵar, — dep jaýap qatty qart ájesi. Sóıtti de basyn ıip, toqyma bizderine bir qyrynan qarady. — Bizdiń kezimizde oraza maıǵa quımaq pisiretin aıdyń sársenbisinde bastalatyn áıteýir.

— Qaı orazany aıtasyz?

— Úlken orazany aıtamyn da, balam. Iá, sen on alty jasqa qadam basqan kezde, menińshe, pasqa úlken orazanyń birinshi aptasynan keıin bastalýy tıis sıaqty kórinedi... Bizdiń kezimizde sen úlken oraza degenimizdiń ne ekenin, odan keıin keletin merekelerdi mysaly, Qýanyshty habar merekesin bilmeıtin bolsań, naǵyz alańǵasar aqymaq qyz atanar ediń.

— Al, Qushtarlyq jumasy she? — dedi qyz. — Biz kezde ol da keledi emes pe?

— O, meniń oıymsha, bulardyń bárinen buryn Magnýstyń* maı jaǵý merekesi keledi, — dedi ájesi. Uly beısenbi de bar eken ǵoı.

Osymen jas qyzdyń búgingi áńgimeniń basty taqyrybyn pasqa ety týraly jasaǵan áreketi aıaqtaldy. Ol shynynda da jeńildi. Kúntizbeniń shytyrman merekeleriniń arasynda adasyp qalǵandaı boldy, baǵyt-baǵdaryn joǵaltyp aldy. Onyń qolyndaǵy shúıke ylǵaldana tústi, ár jip shıelenisip qala berdi, al olardyń túıinin tarqatyp sheshý qıynǵa tústi.

"Bári de tek jaratýshy Qudaıdyń qudiretimen jáne ol ózi qalaǵan kezde ǵana bolady" degen tujyrym jastarǵa nege unamaıdy osy?

— Úlken merekeler barlyq ýaqytta birdeı jaqsy bola bermeıdi, — dedi ájesi, kóńilin jadyrata túsip. — Áli esimde. Marqum ákem bir kúni, ol Úsh qudaı merekesi kúni bolatyn, sıyryn dalaǵa shyǵaryp qoıa berdi. Qatparlanǵan muzdyń astynan qyltıyp kóringen, biraq úsik shalǵan shópti úzip jep, talǵajaý etsin degen bolýy kerek. Ondaı kezde biz sıyrdyń ústine jabý jaýyp, jelinine jelinqap kıgizip qoıatynbyz. Bizdiń jastaý kezimizde Ivandar kúninde de qarly boran uıtqyp soǵa beretin.

QYRYQ TOǴYZYNSHY TARAÝ

EŃ JAQSY KÚNDER

Bul ne? Aýyzdyqtyń syńǵyry ma? Álde kele jatqan at tuıaǵynyń muz basqandaǵy dúbiri me? Qar ústinde pysqyrynǵan Blesı emes pe? Iá, árıne Blesı! Balalar joǵary qabattan talasyp-tarmasa tez tómen túsken boıda kúrtik qar úıindisiniń ústine júgirise shyqty.

— Munda bireý-mireý bar ma? — degen daýys estildi. Sodan soń bulardyń dál qasynan qarańǵylyq qushaǵyndaǵy áldebireýdiń: — Qudaıǵa myń da bir shúkir! Iaǵnı myna janýar at qarańǵy túnekte úıdi ózi taýyp kelgen boldy ǵoı. Men mundamyn. Beri jaqyndańdar.

Balalar jaqyndap baryp edi, qar ústinde turǵan adamdy kórdi. Ol bularǵa óziniń muzdaı bolyp siresip qalǵan qolyn usyndy. Ol da, balalar da birin-biri kórgenderine qýanysty.

— Úıge kiretin esik osy ma? — dep surady beıtanys adam.

— Joq, — dep jaýap berdi balalar. — Bul — kúrtik qardyń astyndaǵy úńgir ǵoı.

— Qane, tezirek úıge bastańdarshy, — dedi beıtanys adam. — Men aýyryp qaldym-aý deımin. Ien dalada qalaı úsip ketpegenime tań qalamyn. Mynadaı sumdyq qarly boranǵa tap bolarmyn ba!

Gvendýr Blesıdi at qoraǵa jaıǵastyryp baılaǵansha balalar beıtanys adamdy kúrtik qardyń álgi úńgiri arqyly úıge ertip baryp, ishke kirýine kómektesti.

— Tym jyldam júrmeńder, — dedi ol — Meniń taıaqqa súıenip júrýim kerek.

Beıtanys adam satymen joǵary órmelep shyqty da onda otyrǵan kempirmen jyly amandasty. Mine, ol qaltyrap-dirildep búkshıgen boıy ózi qazir ǵana joǵary kóterilgen tesiktiń janynda turyp qaldy. Taýǵa sapar shegýge nashar ázirlenipti. Shamasy, qalada turatyn bireý ekeni kórinip tur. Ol ózine sýyq ótip ketkenin, bálkim, ókpesin qabyndyryp alǵan bolýy da múmkin ekenin aıtty. Keıinirek balalar bir nárseni jıi-jıi eske alyp júrdi: bul joǵary kóteriletin tesikten alǵash ret kóringende áldebir qart adam sıaqty tańdandyra áser etken bolatyn. Sóıtip sońynan baıqap qarasa, jap-jas jigit eken. Onyń birde-bir qımyly, tipti ústine kıgen kıimderiniń túımelerine deıin balalardyń barynsha qumarlyqpen qaraǵan nazarynan tys qala almady. Óıtkeni bular bylaıǵy syrtqy dúnıe ataýlydan birjola qol úzip, ondaǵy bolyp jatatyn oqıǵalardan múlde habarsyz qalǵan edi. shetsiz-sheksiz qarly daladaǵy úıden basqa esh nárseni kórmegen bolatyn. Iá, onyń aıaǵyna kıgeni kádimgi qalada kıetin juqa bátińke eken. Shamasy, oqyǵan jigit bolýy kerek. Eń aldymen es jıǵan qart áje onyń qaıdan júrgen jan ekenin surady.

— Tómengi jaqtan, teńizdiń jaǵalaýynan, — dedi ol

— Solaı ekenin ózim de baıqap otyrmyn, — dedi kempir. — Soýla, kógershinim meniń, myna jigittiń syrtqy kıimderin, shulyqtaryn sheshýine kómektss. Ystyq tamaq qamdastyrý jaǵyn da oılastyr. Sen, jigitim, osynda qonyp shyǵatyn shyǵarsyń?

— Iá, baqytyma qaraı, solaı bolatyn shyǵar. Meniń basqa barar jer, basar taýym joq, — dep sybyrlaǵandaı boldy beıtanys adam. — Iá, ıá, tap solaı, — Dep sybyrlaǵandaı boldy ol, beıne bir osynyń ózin áldebir tereń qupıa syr sıaqtandyryp. — Onyń turǵan ornynan qozǵalýǵa da shamasy kelmedi.

Aýsta Soýllılá onyń ókpesi qabynýy múmkin emes dep úmittendi. Ol ózi oǵan laıyqty qyzmet ete almaımyn-aý dep qaýiptendi. Óıtkeni oǵan ákesi osy úıdeginiń ishindegi jáne syrtyndaǵy barlyq máselege jaýapty sensiń dep senip tapsyrǵan bolatyn. Mine búgin bul úıge birinshi qonaq kelip otyr. Onyń jaǵdaıyn qalaı jasaý kerek? Shirkin-aı, bul oǵan ne isteý kerektigin, ne usyný qajettigin, qandaı sózder aıtýy tıisti ekendigin bilse ǵoı! Aqyrynda únsizdikti qonaq jigittiń ózi buzdy. Ol bylaı dep sybyrlady:

— Joq, men bul jerden basqa eshqaıda ketpeımin. Meni Gýdbártýr Ioýnssonnyń ózi jiberdi. Ol bularǵa ystyq sálem joldady. Biraq, ókinishke oraı, onyń joldaǵan sálemin jetkizýdi umytyp ketippin. Al men — oqytýshymyn. Men munda búkil qys boıy jumys isteýge tıistimin. Osylaı bolatynyna ózim de sene almaıtyn sıaqtymyn. Biraq, amal qansha, kónýge týra keledi.

Ol óziniń qalalyq kónetoz kıimin jáne juqa bátińkesin sheshti, biraq ekinshi bátińkesin sheshken joq. Sheshilmegen bátińkesindegi aıaǵy tipti qımyldamaıdy, jany joq sıaqty. Bálkim, úsip ketken shyǵar. Aýsta oǵan ekinshi bátińkesin nege sheshpeı otyrǵanyn suraýǵa sál-aq qaldy. Onyń bul aıaǵyna ne bolǵanyn bilýi kerek qoı. Biraq ol ondaı suraq qoıǵan joq. Bálkim, jas qyzdyń ózi sıaqty jas jigittiń aıaǵyn qalaı úsitip alǵanyn suraýǵa, oǵan qamqorlyq jasaýǵa bolmaıtyn da shyǵar? Qonaq jigit kereýetke jaıǵasyp jatty da ústin áldebir nársemen jylyraq jabýdy Aýstadan erekshe ótindi. Aýsta buǵan deıin er adamdy eshqashan da qymtap jatqyzyp kórmegen edi. Bul joly onyń júregi qatty soǵyp, yńǵaısyzdansa da myna jigitti ıegine deıin muqıat qymtap japty. Baıaǵyda balalardy, kishkentaı inilerin qymtap japqandaı qyzmet etti. Biraq qonaq jigittiń oń aıaǵyn jabýdyń reti kelmeı-aq qoıdy. Qonaq jigit bul aıaǵyn mamyq kórpeniń astyna tarta almady. Oń aıaǵynan sheshilmegen bátińkesi kereýettiń tómengi jaǵynda soraıyp turdy da aldy. Qyz munyń syry nede ekenin qansha oılasa da bile almady.

Qonaq jigittiń mańdaıy keń, kózine deıin túsken shashy qalyń eken. Bet álpeti qanshama kelisti bolsa da tereń ájimderi aıqyn baıqalady. Aıazdyń qysymy kemigen saıyn beti-júzi ádemilene tústi. Onyń beti-júzin qymtap jaba júrip Aýsta jigittiń kıgen kóıleginiń qońyr ekenin baıqap qaldy. Mine, bularǵa taǵy da qonaq keldi. Birtúrli senimdi adam sıaqty. Bulardyń úıine jaıǵasyp ta aldy. Bul týraly endi eshkim de bilmeýi kerek. Aýsta búkil qys boıy bul hýtorǵa eshkimdi de jolatpaýy tıis. Óıtkeni ártúrli ósek-aıańnyń óris alyp, órship ketýi múmkin. Sonda munyń jastaý kezindegi kelgen bir qonaq jigitti birjola alyp ketkeni sıaqty muny da kózden ǵaıyp etip, birjola ertip kete almaıtyn bolady.

— Qane, qandaı jańalyq bar? — dep surady qart áje.

Qonaq jigit qazirgi qaqaǵan sýyq qystyń qaq ortasynda onsyz da densaýlyǵy nashar adamdy mundaı qaterli qıyn saparǵa shyǵýǵa májbúr etken taǵdyrdyń túsinip bolmaıtyn tálkegi týraly aıta bastady. Ol adamnyń uzaq jyldar boıy ý-shýy mol qaladaǵy barlyq bólmesi bir ortalyqtan jaǵylatyn peshtiń ǵajaıyp qyzýynan jylynatyn úıde turyp kelgen basqa bireý emes, tap ózi ekenin baıandap berdi.

— Iá, ıá, — dedi kempir, — ondaı peshterdiń bolatyny týraly talaı áńgime estigenmin. Biraq ony óz ómirimde birde-bir ret kórgen emespin. Sonda da eshqashan aýrý-syrqaý degendi bilgen joqpyn. Tek bir ret qana deneme esekjem shyqqany bar. Men ol kezde on bes jasqa endi aıaq basqan edim. Tańerteń uıqymnan oıana sala jumysqa kirisip ketetinmin. Bári de jańadan aýlanǵan balyqtyń etinen boldy. Balalar hýtorǵa jaqyn jerdegi qoldan ustap ákelgen balyq edi... Ol oqıǵa sonaý erte kezde, ıaǵnı ózim týyp-ósken ońtústik jaqta bolǵan.

Sońǵy alpys bes jyldyń ishinde birde-bir ret aýyrmaǵan, qaladaǵy ǵajaıyp peshtiń qandaı bolatynynan múlde habary joq osy bir kempirdiń uzaq ómiri týraly áńgimesin qonaq jigit ún-túnsiz otyryp, qyzyǵa tyńdady. Aqyrynda ol da sózge aralasty. Eger jaqsylap turyp, tereńirek oılap kórse, ondaı peshtiń ishindegi laýlap janatyn jalyndy, bálkim, dúnıejúzilik órkenıettiń jetistigi qataryna jatqyzýǵa da bolar degendi aıtty. Al ol jalyn júrektiń azapqa toly óshpes dertin kúsheıtip, asqyndyra túsedi deýge de bolady eken. Jáne bir másele bar: adamnyń táni úshin órkenıettiń jetistigi sanalatyn ǵajaıyp peshtiń jylýynan góri, tipti, sýyqtyń ózi paıdaly desedi. Ras, myna keń dúnıege qarap otyrsań, kóptegen ǵajaıyp kórinisterdiń kýási bolasyń. Mysaly, Kolıfornıanyń shýyly basylmaıtyn jasyl ormandaryn nemese Jerorta teńiziniń jaǵasynda kúnniń altyn sáýlesine malynyp turǵan pálma aǵashtarynyń aleıalaryn kórýge bolady. Biraq tabıǵat qanshalyqty meıirin tóge jarqyrap tursa, adamnyń júregi sonshalyqty qatygez, sonshalyqty raqymsyz bola túsetini nesi eken?

— Biraq, qurmetti áje, — dedi ol, — men bári bir tabıǵatty keremet jaqsy kóremin, odan alýǵa múmkin bolatyn nárseniń bárin de jasaımyn.

— Iá, — dep ún qatty kempir. Ol myna muǵalim jigittiń aıtqan ǵıbratty sózderiniń jartysyn estı alǵan joq edi. Shala-sharpy estigenderin ońdy-soldy talqylap, ózinshe túsindi. — Sondyqtan da men Bártýrdyń ne oılap júrgenin túsinbeımin. Ózi úıinde joq, bir jaqta júrip osyndaı boranda jap-jaqsy jigitti jaýratyp-jasynatyp, munda ne maqsatpen jumsady eken?

— Meniń jaǵdaıymdy oılap, mazasyzdanbańyz, áje. Men úshin órkenıettiń mı batpaǵyndaǵy ot-jalynnan aýlaq azyraq dem alýyma týra keldi, — dep qysqasha túsindirdi óz jaǵdaıyn muǵalim jigit. — Men úlken ómirdiń ortasynda kóp júrdim, adamzat ómiriniń muhıtynda mol júzdim. Ondaı ómirde qaıǵy-qasiretti kóp shekken adamnyń, mysaly meni alyńyz, basqa bir kip-kishkentaı dúnıege — myna sizderdiń úıińizdegi sıaqty ońasha, qarapaıym da baqytty ómirge ketkisi keledi de turady eken. Alaıda mundaı jaqsy orynǵa kelip jaıǵasý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi. Qatygez dúnıe óz qolyndaǵy oljasynan ońaılyqpen aıyrylmaıdy. Keshe men taýdan asyp kele jatqanymda óldi degen osy eken ǵoı dep oılaǵan bolatynmyn. Kádimgi kitaptarda jazyla beretinindeı jaǵdaı ǵoı. "Bir jaýymnan qashamyn dep odan jaman jaý qolyna tap boldym" degendeı. Ottan qutylamyn ba desem, laýlaǵan órttiń ortasynan bir-aq shyqqandaı boldym. "Osymen bári de bitken bolar: búgin aýyryp, erteń óletin shyǵarmyn" dep oıladym. Endi, mine, ózińiz qarańyzshy, ómirdiń jaınaǵan gúli derlik qandaı súıkimdi qyz maǵan óz qolymen ystyq kofe alyp kele jatyr! Qarap tursam, meniń áli bir azyraq kórer kúnim bar sıaqty. Joq, qurmetti áje, adamnyń birjola kózi jumylǵansha joly bolmaı, barlyq nárseden úmit úzerlik toryǵýmen ǵana ótetindeı baqytsyz kún keshýi múmkin emes. — Qonaq jigit kereýetke otyrǵan ornynan zor rızashylyqpen kóterildi de ózine kofe alyp kele jatqan, beıne bir jaınaǵan ómir gúli sıaqty qyzǵa qaraı umtyla berdi de Aýstanyń qolyndaǵy kofeni aldy.

Onyń bátińkesi sheshilmegen aıaǵy kereýettiń ústinen beıne bir taıaq sıaqtanyp soraıyp turdy. Balalar "Bul ózi qandaı aıaq?" degendeı ádettegiden ózgeshe aıaqqa tańdana qaraýmen boldy. Bul aıaq myna adamnyń keńinen tanymal ataqty bireý ekendiginiń belgisi sıaqty kórindi. Aýsta qonaq jigitke treska balyqtyń maıy jaǵylǵan bir japyraq qara bıdaı nanyn usyna berip, onyń betine qumsheker de septi. Ol mundaı qurmetti, anda — sanda ózine ǵana jasyryn jasaǵany bolmasa, ózge eshkimge eshqashan kórsetken emes. Ol mundaı dámdi tamaqty baılyqtyń bıik shyńy dep sanaıtyn. Muǵalim jigit buryn-sońdy dál mundaı dámdi taǵam jep kórmegenin zor rızashylyǵymen qosa aıtty.

— Qudaıǵa shúkir, bizde beti qyzaratyn qyzdar áli de bar eken ǵoı, — dedi ol, ózi rızashylyq bildirip alǵys aıtqan saıyn Aýstanyń yńǵaısyzdana uıalyp, beti qyzara túskenin baıqap. Ózi ap-aryq, ústindegi kóne kóıleginiń shyntaǵy jyrtyq qyzdyń kórsetken kyzmetine ol shynymen-aq rıza bolyp otyr ma eken? Adamzat ómiri muhıtynyń aıdynynda emin-erkin júzip kórgen adam da osyndaı bola ma eken?! Uly adamdar qandaı qaıyrymdy da meıirimdi keledi! Aýsta qaı máselede bolsyn onyń kóńilin tabýǵa berik bel býdy. Óıtkeni ol sonaý alystaǵy Kalıfornıanyń shýyly basylmaıtyn jasyl ormandaryn, Jerorta teńiziniń jaǵasynda kúnniń altyn sáýlesine malynyp turǵan pálma aǵashtarynyń aleıalaryn tastap, mynadaı qaqaǵan qystyń ortasyndaǵy qarly boranda qaterli ıen dalany basyp ótip, bul úıdiń balalaryn oqytý úshin keldi ǵoı! Buryn Aýsta tańerteńgilikte uıqysynan qınala-qınala zorǵa oıanýshy edi. Endi tań saz bere bastaǵan alakóleńkede ornynan qýanyshty kóńil-kúımen turyp, oǵan tańerteńgi kofege qosyp beretin quımaq pisirýge qulshyna kirisetin boldy. Onyń júzinde árqashan kúlki oınap turady deýge bolmaıdy, árıne. Eki ezýinen kúlkiniń izi bilinbeıdi. Bul qonaqtyń qazirgideı qatal qys kezinde, al jarqyldap kúlip júretin jaıdary júzdi jigittiń jaz kezinde kelgenine tań qalýdyń keregi joq. Munyń oıly da baısaldy kózderinen kóterińki jaıdary kóńil-kúıdiń lebi esip turady jáne qyzdyń jan dúnıesine neǵurlym tereń boılaıdy. Mundaı kezde jan dúnıeń men tula boıyńdaǵy jumbaq ataýlyny aıtqyzbaı-aq kórip-bilip turǵandaı áser alasyń. Áldebir muńaıǵan shaqtaryńda sol bir kezderdi eriksiz oısha elestetesiń, ózińniń kóńilińdi aýlap jubatatyndaı sezinseń. Joq, Aýstanyń bul jigitke boıy úırene bastady, endi ol azdap qyzarǵanymen onsha qysylyp yńǵaısyzdanbaıdy. Odan óziniń ákesi týraly pikiri qandaı ekenin surap bilýge bel býdy.

— Iá, qymbatty qalqam, — dedi ol, — seniń ákeń naǵyz vıkıng qoı. Sonymen qatar ol vıkıngtiń sen sıaqty kip-kishkentaı, sarǵylt shashty aqquba sulý qyzy da bar eken. Men bulaı shyǵar dep tipti de oılaǵan joq edim.

— Men ol úshin Brýnıde qolaıly jumys tabylǵan shyǵar dep úmittenemin, — dep surady kempir.

— 0, joq. Ókinishke oraı, olaı bola qoımady-aý deımin, — dep ún qatty muǵalim jigit. — Qazir kópester monopolıser emes qoı. Burynǵydaı bárin ózderiniń aıtqanyna kóndiretin kúnderi áldeqashan ótip ketken. Qazir biz demokratıanyń ıgiligin paıdalana alatyn dárejege deıin ósip jetildik-aý aqyry.

— Sandyraq sóz, — dedi kempir.

— Qazir bárin de aıtqanyna kóndirip, aıdaýyna júrgizetin naǵyz shynjyr balaq, shubar tós shonjar — Ingolv Arnarson Ioýnsson ǵoı, qurmetti áje, — dedi muǵalim jigit. — Buryn jetim-jesirlerdiń aqysyn jep, baıyp ketkender qazir sazaılaryn tartyp jatyr. Qazir zaman ózgerdi, ózge ǵasyr keldi. Ol ótken zamanmen jantalasa aıtysyp-tartysyp, ony batyl shaıqasqa shaqyrýda. Jańa zaman kedeı-kepshikter men ezilgen beısharalardyń ádildikke qol jetkize alatyndaı bolýyn talap etýde. Ol ózin "Jańa ǵasyrǵa odada" aıtylatyndaı, erkin, uly ári kúshti sezinedi. Qazirgi bılik saýda-sattyqty damytýǵa berik negiz qalap jatqandardyń qolyna kóshti. Sondyqtan da Týlınıýs Iensen Rojdestvo merekesi qarsańynda úlken kemege mindi de basqa bir jaqqa taıyp turdy. Biz saýda-sattyqtyń Ingolv Arnarson júrgizgen qaǵıdattardy qyzý qoldadyq ári jeńip shyqtyq. Ol basqa elderde júrgen jerinen Islandıaǵa qaıtyp oraldy. Jaı ǵana oralǵan joq ozyq oıly ekonomıserdiń adamgershilikke negizdelgen izgi murattaryn ala keldi. Ol buǵan deıin kópesterdiń ezgisinde bolyp, qanalyp kelgenderdiń jaǵdaıyn jaqsartty, olardyń nesıe alýyn qamtamasyz etti. Jyldar boıy qara bıdaıdyń qos ýys unyn surap ala alamaı júrgender de qaryq bolyp shyǵa keldi Biz olardyń jaǵdaıdy óz qoldaryna alýyna járdemdestik. Men sheteldik ádebıetti, sheteldik ǵalymdardyń jazǵan kitaptaryn bas almaı oqýǵa qumar, biraq joqshylyq pen ashtyqtyń azabynan aryla almaı júrgen úlken bir otbasynyń ıesin biletinmin. Ingolv Arnarson ótken kúzde oǵan teginnen-tegin bir bóshke tuzdalǵan qoı eti men tolyp jatqan ártúrli bakaleıa taýarlary salynǵan jáshik berip jiberdi. Al, siz buǵan ne deısiz? Ol ol ma, sodan keıin onyń qasaphanada eki apta boıy jumysqa ornalasýyna kómektesti. Al bizdiń elimizde jumys taba almaı, sandalyp júrgender men kóshe-kósheniń qıylysynda syrnaıyn sarnatyp, qaıyr surap turǵandar kóp. Muny bári de kópesterdiń bárin de ózderi bılep, ózderi tósteýine tózip kelgendiktiń saldary. Bizdi qıyn-qystaý jaǵdaıdan qutqaratyndar buǵan deıin qandaryn súlikteı soryp kelgen qatygez qanaýshylardyń tap ózderi bolady dep oılap, qatty qatelesýiniń zardaby. Iá, qurmetti áje, Ingolv Arnarson — uly adam ári óte epti, tásilqoı adam. Oǵan kimdi bolsa da, aldap túsirip, jerge otyrǵyzyp ketý túkke turmaıdy. Buryn ol úkimettiń kóz aldynda asa mańyzdy qyzmet atqaryp júrdi. Al keıin, reti kelgen kezde, ol qyzmetinen kórer kózge bas tartty, óziniń ómiri men ataq-abyroıyn ezilgenderdiń jolynda qurban etpek bolyp, táýekelge bardy. Ádette qolynda bıligi bar adamdar qalaı áreket jasaýdyń tıimdi tásilderin bile bermeıdi. Kedeılerdiń jaǵyna shyqqandar týraly gazetter birimen biri jarysa shýlap, jazyp jatady, aýyzdaryna kelgenderin aıtýdan tartynbaıdy. Al biz sonyń ózinde de onyń Brýnıdiń úıine kirip alýynyń retin taptyq. Jazǵy mekenniń ıesi Gýdbártýr Ioýnsson men ony sońǵy ret kórgenimde Ingolv Arnarsonnyń jıhazdaryn munaraly ádemi úıge tasyp júrgen bolatyn. Meniń bilýimshe, Gýdbártýr tutynýshylar qoǵamynyń qoımasyna jumysqa turǵan bolýy kerek.

— Iá, ózim de solaı dep bilgenmin, — dedi kempir. — Ómirdiń ózi solaı qurylǵan ǵoı — bireý ólmeı, bireý kún kórmeıdi. Bireýler kelip jatady, bireýler ketip jatady. Kópesterdi kóp adam jerden alyp, jerge salyp jamandaıdy. Árıne, jurttyń bári, kim bolsa sol suqtana kóz tigetin aqshany aman saqtap qalý ońaı emes. Jurt jańa sypyrǵyny jańasha sypyrady, jaqsy sypyrady dep maqtaıdy, al eski sypyrǵyny jamandaýǵa daıyn turady. Men de óz ómirimde talaı kópesti kórip-bilgenmin, qaraǵym...

Qaýsaǵan kári kempirmen sóıleskende ár nársege egjeı-tegjeıli shuqshıa toqtalýdyń qajeti joq ekenin muǵalim jigit kesh baıqap qaldy da tezirek aıaqtaý úshin áńgimeni basqa arnaǵa buryp jiberdi: qalaı degende de áıteýir bir erteli-kesh ádilet kúni shuǵylasyn shasha týatyn bolady. Endi bizdi aldymyzda eń jaqsy kúnder, tamasha zaman kútip túr.

— Iá, endi bizdiń bárimiz úshin jaqsy kúnder jaqyndap qaldy! — Bul sózder qaqaǵan qatty qystyń qaraýytqan qatygez sazyndaǵy qaıyrmanyń áldebir ádemi jańa da jarqyn áýenindeı estildi, sýyq aıazdyń úskirigimen qatyp-semip qalǵan, qystyń qatal kúntizbesiniń zańdary ezgilep tastaǵan jaraly júrekterdi jylytyp ótkendeı boldy.

Mine, endi kez kelgen merekeni jurttyń bári de kerek qyla qoımaıtyn, Jaratýshy ıemizdiń túsiniksiz sheshimderi men qaıǵy-qasiretinen qutylýdyń birden-bir tásili retinde temeki japyraǵyn shaınap, onyń silekeıli sólin qylǵyta jutý dep tanýdy toqtatatyn kez kele jatyr.

Sodan keıin muǵalim jigit áýeli óziniń jeke basyna qajetti zattar salynǵan qapshyqtyń aýzyn ashty. Onda adamdy ómirge qushtar etip, berik baılanystyratyn nemese eń kem degende onyń qyspaǵyna tóze alatyndaı etetin biraz dúnıe bar bolyp shyqty. Sonda ol qandaı zattar edi? Olar jamaý japsyrylǵan birli-jarym kóne kóılek pen tesilip qalǵan ókshesi jórgemdelip qaıta toqylǵan eski uıyq bolatyn. Olardy áldebir tereń sıqyrly syry bar zat sıaqty erekshe baısaldylyqpen qolyna abaılap alyp kórdi de, bir sóz de aıtpastan, jastyǵynyń astyna tyǵa saldy. Uly adamdar ózderin árbir usaq-túıek nárseniń kezinde de osylaı erekshe kórsete bilse kerek. Balalar álgi eki zattyń jastyqtyń astyna qalaı jym-jylas jasyrylǵanyn kórip otyrdy. Eń sońynda manadan beri kózderin súzip otyrǵan myna balalarǵa tikeleı arnalǵan zattardy — oqý quraldaryn shyǵara bastady. Ol muny óziniń qyzmetine qatysty boryshyn óteý úshin ala kelgen edi. Tórt buryshty orama paketti súısine sıpaı túsip, ol bylaı dedi:

— Iá, meniń jaqsy jas dostarym, qazir sender myna pakettiń ishinde búkil dúnıeniń aqyl-oıy jatqanyn kóresińder!

Shynynda da solaı bolyp shyqty. Pakette áli boıaýynyń ıisi de ketpegen jap-jańa kitapshalar bar eken. Olardyń árqaısysy jyltyr qaǵazǵa oralyp, belinen aq jippen býylypty. Kitapshalar kempirqosaqtyń barlyq túsin túgel qamtıtyn boıaýlarmen áshekeılenipti, ishi-syrty birdeı ásem bezendirilgen. Ári nebir tamasha áńgimeler bolyp shyqty. Olardyń bireýi bularǵa belgisiz áldebir ańdar tuqymy týraly, ekinshisi múlde basqa halyqtar men olardyń áldeqashan súıekteri qýrap qalǵan korólderi týraly, úshinshisi ártúrli ǵajaıyp elder týraly, tórtinshisi kádimgi sandarǵa qatysty túsinýi qıyn pán týraly, besinshisi uzaq jyldar boıy kútken hrıstıan dininiń Islandıaǵa qalaı engizilgeni týraly edi. Bári de janǵa qajet qasıetti ǵajap dúnıeler. Dúkennen qazir ǵana satyp alynǵandaı sý jańa kitaptar. Oqysań, bárin de biletin bolasyń. Tek oqı ber, oqı ber!

— Bul kitaptardyń beretin bilimi adamdy neǵurlym joǵary rýhanı satyǵa kóteredi, onyń jan dúnıesin jabyrqatar qarańǵylyq pen qaıǵy-qasiretten qutqarady. Iá, bizdiń bárimiz úshin jaqsy kúnder osylaı jaqyndap keledi!

Balalardyń ár kitapty ustap kórýine ruqsat etildi. Tek saýsaqtarynyń ushymen ǵana túrtýge bolady. Kitapty kir qolmen ustamaıdy — tez bylǵanyp, tozyp qalady.

— Eń áýeli bul kitaptardyń bárin de qaǵazben qaptap, muqıat orap qoıý qajet. Muqabasyn bylǵap, túbirshegin tozdyrýǵa bolmaıdy. Kitap degenimiz de ár halyqtyń eń qymbat qazynasy. Ol halyqtyń ómirin monopolıa kezindegi* túrli-túrli zorlyq-zombylyǵynan, juqpaly aýrýlardyń zardabynan, janar taýlardyń atqylaǵan qaýip-qaterinen talaı ret saqtap qaldy. Men bul jerde búkil elimizde tarydaı shashyrap jatqan hýtorlardyń, jeke úılerdiń jyldyń basym kópshiliginde kisi boıy keletin úrindi qardyń astynda qalyp, qıyn-qystaý kún keshetinin aıtyp ta otyrǵan joqpyn. Biz, qarap tursaq, qanshama ǵasyrlar boıy jyl saıyn ómir súrip kele jatyr ekenbiz. Senderdiń ákeleriń muny jaqsy biledi. Biraq onyń ózinshe qyńyr minezi de bar eken. Eshkimniń aıtqanymen júre qoımaıdy. Alaıda, ol senderge, mine, mynadaı kitaptardy arnaıy adam jumsap, berip jiberdi. Sender bul kitaptardy barynsha muqıat kútip ustańdar.

Balalar ákesin alǵys sezimimen eske aldy. Tebirengenderi sonsha, tipti kózderine jas aldy. Ol bulardy ózi qanshalyqty alysta júrse de umytpapty. Bulardyń ákesi, mine, qandaı tamasha adam deseńizshi! Al Aýsta Soýllılá balalarǵa: "Kórdińder me, mundaı áke kimde bar? Eshkimde joq! Balalarymdy oqytyp, saýatyn ashsyn dep arnaıy adam jibergenin kórdińder me?" degendeı salıqaly sózder aıtty.

— Bul kitaptarda alystaǵy ár túrli elder týraly aıtyla ma? — dep surady kishkentaı Nonnı.

— Iá, qalqam, ár túrli jańa elder týraly da, ejelgi elder týraly da aıtylady. Teńiz astynan kóterilip, ózderiniń qymbat baǵaly injý-marjandaryn jazǵy kúnniń tańerteńgi alǵashqy shýaǵyna jýatyn beıne bir sý perileri sıaqty jańadan paıda bolǵan elder týraly da, hosh ıisti gúlzarlary, japyraqtary baıaý jelmen udaıy sybdyr qaǵyp turatyn jasyl ormandary bar, Italıanyń kógildir taýlaryndaǵy sıaqty aıdyń jaryǵyna malynyp turatyn myń jyldyq tarıhy bar bekinis-qamaldary, typ-tynysh kókshil teńizdiń qushaǵyna ene sozylyp, kún shýaǵyna bólenip jatatyn, aqshańqan úıleri kóz tartatyn kórikti qalalary bar ejelgi elder týraly da baıandalady.

Iá, myna ózderińniń ápkeleriń aıtyp otyrǵanyndaı, basqa balalardyń mańdaıyna mundaı baqyt jazyla bermeıdi. Álgi aıtylǵan uly elderdiń bárinde de bolyp, óz kózimen kórip qaıtqan adamnyń aýzynan shyqqan tartymdy áńgimeni olardyń barlyǵy birdeı estı almaıdy.

Balalar kitaptan kópke deıin bas kóterip, moıyn bura almady. Biraq muǵalim olardyń bir keshte barlyq sýretterdi qarap shyǵýyna ruqsat etpedi. Ár kitaptan bir-bir sýretti jaqsylap kórip shyǵýdy usyndy. Mysaly, osy hýtordyń joǵarǵy jaǵyndaǵy bıik taý sıaqty orasan zor alyp Rımniń kórinisterin tamashalaýǵa nemese moıny quryqtaı uzyn, eger osy úıdiń esiginiń aldyna tura qalsa, moıny tóbedegi tútin shyǵatyn murjadan da asyp túsetin jıraftyń sýretin kórýge bolatynyn aıtty.

Myna qyzyqqa qarańyz: búgingi kesh kózdi ashyp-jumǵansha derlik tez ótip ketti. Keshtiń bulaı tez ótip ketetinin buryn eshkim de baıqaǵan emes. Balalar kitaptaryn qaǵazben muqıat qaptap aldy. Olardyń muǵalimge áli de júzdegen suraq qoıýǵa qulqy bar edi. Biraq ol "Búginge osy da jetedi" degendeı syńaı tanytty. Shynynda da ol sharshaǵan edi, endi uıqysy kelgen bolatyn. Al balalar bilimge qumarta qomaǵaılanǵanymen myna aqyl-oıdyń qaınar kózinen bárin de birden bilip alýǵa batyldyǵy jetken joq.

Muǵalim jatýǵa yńǵaılandy, al balalardyń oǵan rıza bolǵany sonsha, onyń qalaı sheshinetinine deıin qyzyǵa qarady. Tek Aýsta Soýllılá ǵana ájesi jaqqa jaqyndap, alysyraqtan qarap otyrdy. Muǵalim taıaǵyn kereýettiń ústine tastap, ústinen mamyq kórpemen jaýyp qoıdy. Múmkin taıaǵy da jaýraıtyn shyǵar. Aqyrynda ol oń aıaǵyndaǵy bátińkesiniń baýyn aǵyta bastady. Onyń ár qımyly ózine qıynǵa túsip jatqandaı kórinedi. Keıbir qylyǵy starostaǵa uqsap ketse, endi bir qylyǵy qaladaǵy kitap satýshy shaldy eske túsiredi. Qaı-qaıdaǵy nárseler qaıdan eske túsedi osy?.. Bul qol oramalyn aýzyna tosyp, nege qatty jótele beredi? Iá, bul qylyqtarynyń bári de erekshe. Onyń erekshe adam ekenin kórsetedi. Al ekinshi jaǵyndaǵy bátińkesiniń ishinen basqa bir nárse shyqty. Aıaqqa uqsaıdy. Iá, aıaq. Naǵyz aıaqtyń ózi dersiń. Biraq kádimgideı jany bar aıaq emes. Jany bar aıaqta qalaı degende de onyń aq nemese qońyrlaý tústi terisi, baltyrynda ósken júni bolsa kerek edi. Olaı emes, erekshe aıaq. Jalt-jult etkizip boıap qoıǵan sıaqty, túsi qyzǵylt-qońyr, eti de, qan tamyrlary da joq. Fabrıkadan jasap shyǵarylǵan buıym sıaqty. Ony kórgende kishkentaı Nonnı óziniń sezimin toqtata almaı, aıqaılap jiberdi.

— Soýla, sen myna qyzyqty qara! Mynaý ózi qandaı aıaq? Kórshi óziń!

Biraq Aýsta Soýllılá, árıne, er adamnyń jasandy aıaǵyna qaraı qoıǵan joq. Olaı etý qyzdyń tarapynan ádepsizdik bolar edi.

— Ózińdi-óziń osylaı ustaýǵa uıalsańshy sen! — dep jaýap qatty oǵan qyz, moınyn buryp ta qaramastan. Alaıda bular ertesine qoı qorada bolǵanda Aýsta ol aıaqtyń qandaı aıaq ekenin, qandaı erekshelikteri bar ekenin suramaı tura almady. Qoılardy azyqtandyryp bolǵannan keıin "Muǵalim qandaı ǵajaıyp adam! Odan dáris alyp, sabaq oqıtynymyz qandaı jaqsy boldy! Oqý aıaqtalatyn aldaǵy kóktemge deıin kóp nárseni bilip shyǵatyn shyǵarmyz!" dep qýanysty. Balalar ol týraly óte kóp áńgimeledi. Oǵan qatysty nárselerdiń bári de, tipti aqyryn sybyrlap sóılegen úninen bastap jasandy aıaǵyna deıin nemese tósekte ózimen birge jatqan, beıne bir jany bar sıaqty taıaǵyna deıin qyzyq kórinedi de turady. Iá, Jazǵy mekendegi balalarǵa Qudaı aıaq astynan berdi de qaldy. Olardyń úıine qandaı adam kelip toqtady deseńshi! Nege ekenin qaıdam, balalarda Brýnıdiń munaraly bıik úıin Ingolv Arnarson Ionssonǵa tartyp ápergen de, sóıtip kedeı-kepshikterdiń tutyný qoǵamynda qara bıdaıdyń qos ýys unyn nesıege alyp turatyn etken de tap osy adam bolýy kerek degen túsinik paıda boldy. Osyndaı ataqty da ádemi adamdardyń úlken qalalardan qońyr kóılek kıip keletini ne ádeti eken osy?

Mine, ol bulardyń bólmesinde jatyr. Ol — jańa elderdi de, ejelgi kóne elderdi de kórgen, kúnniń tańǵy shapaǵyna, aıdyń jaryq sáýlesine bólengen jerlerde talaı bolǵan, kórgen — bilgeni óte-móte kóp adam. Shirkin-aı, onyń aıtqan áńgimelerin este saqtap, basqa bireýlerge jyrdaı etip aıtyp berer me edi?! Biraq dál sonyń ózindeı etip aıtyp berý qaıda?! Basqa eshkimniń de qolynan kelmeıdi! Ol endi osynda jatyr, oıly da salıqaly kózderimen balalarǵa qarap qoıady, ústindegi mamyq kórpeni ózine tarta túsip jamylady. Ol bulardyń shańyraǵynda búgin taý ishindegi qıyn da qaterli sapardan aman qalǵanyna qýanyp jatyr. Japyraǵy jaıqalyp, sybdyr qaqqan orman arasynda ósken ol osynshama qıyn-qystaý sátterdi osy balalardyń ıgiligi úshin basynan keshirdi ǵoı. Apyraı-aı, biz de er jetip, munyń jasaǵan jaqsylyǵyn ózine qaıtara alar ma ekenbiz?!. Osy keshte balalar uıqyǵa keter aldynda olarǵa mynadaı bir oı keldi: biz de temeki japyraǵyn shaınamaı-aq ájemiz sıaqty júz jasaı alsaq-aý shirkin! Meıli sonda da ár kesh saıyn sheshinip, ár tań saıyn kıinýge qazirgideı qınala erinbes edik. Olarǵa osynyń ózi de zor baqyt sıaqty edi: óıtkeni erteńgi bolashaǵyńdy úlken úmitpen ári qýana kútkenge ne jetsin!

— Iá, dep sybyr etti muǵalim, — bul bir jandary jaısań, qarapaıym adamdar jaılaǵan orta eken. Úlken qalalarda dańǵoı menmendik jármeńkesin aralap júrgen jerimnen men munda qalaı kelip qaldym osy?! — Ol bir kúrsinip aldy da sózin jalǵastyra tústi. Iá, ıá, ıá, ár qıyrdaǵy alys ólkelerde men sharlamaǵan jol qalmaǵan sıaqty. Tipti qulama tik betkeılermen de joǵary qaraı tyrmysa órmeledim. Men halyq óte jıi qonystanǵan ólkelerde — ózimshildik órship turǵan jerlerde de boldym. Onda adamnyń rýhy typyrshı qanat qaǵyp, ushyp-qonady sabyr tappaı, sergeldeńge túsedi. Onda da kúndelikti ómirdiń shalshyqty balshyqtaǵy sıaqty jalǵyzdyqtyń tastaı sýyq qushaǵy qadam basqan saıyn kútedi te turady. Ol ómirde kúnáden pák tazalyq ta, janǵa jaıly demalý da, shynaıy móldir mahabbat ta joq — bári satýly. Al myna jerde men ózimdi raqatqa bólenetindeı sezinetin sıaqtymyn.

— Aýsta Soýllılá, qalqam, meniń janyma bir shyny aıaq kofe qoıa salshy. Túnde júregim aýyryp júrse degenim ǵoı. Biraq búgin júregim aýyra qoımas, sirá.

Sodan keıin balalar sheshindi de shamdy óshirip jatyp qaldy. Qart ájeniń tusyndaǵy sórede ǵana kishkentaı maı sham ólimsireı jypylyqtap turdy. Qyzdyń esine ákesi ketkeli beri sýǵa shomylmaǵany tústi. Sóıtti de jatar aldynda jýynyp-shaıynyp aldy. Shashyn tarap bolyp, tósegine jatty. Sońǵy kezde ol Gvendýrmen ekeýi bir kereýette qatar jatatyn. Kóne kóılegin basynan asyra sheshingende onyń sybdyry anyq estildi. Óıtkeni kóılek qyzǵa óte tar bolyp qalǵan edi. Aýsta ishki beldemshe kóılegin sheshýge muǵalimnen uıaldy. Sóıtti de mamyq kórpeniń astyna kirip ketti. Qatarynda inisi jatyr. Osy kezde ájesi de maı shamdy óshire qoıdy.

— Qaıyrly tún bolsyn! Jaıly jatyp, jaqsy turýǵa jazsyn! — dep sybyrlady ol qarańǵy tún qushaǵynda jatyp.

Onyń sonshalyqty sypaıylyqpen bildirgen mundaı lebizine Lýsta Soýllılá ne dep jaýap berýdi bilmedi. Júregi alqyna soǵyp, az ǵana únsizdikten keıin:

— Iá solaı... — dep shala-sharpy jaýap qatty.

Qonaq qoryldaı bastady, al balalar "Endi aldaǵy jańa ómirimiz jaqsy bolady" degen úmitpen tátti uıqyǵa áldeqashan kirisken. Olardyń muryndaryn manaǵy kitaptardyń jaǵymdy ıisi áli de jybyr-jybyr qytyqtaýmen bolatyn.

Aýsta birte-birte qaıdaǵy bir shym-shytyryq oılardyń shyrmaýynda qaldy, áldebir túsiniksiz qubylmaly dúnıeniń qushaǵyna enip ketkendeı boldy. Bálkim, dúnıe ataýlynyń eń tańdaýly tamashasy da osy bolar. Biraq keıbir nárseler aqylǵa qona bermeıtin, ersi kórinetin sıaqty. Mysaly, úıdiń tóbesindegi murjadan tútin ornyna áldebir ańnyń soraıǵan uzyn moıny kórinedi, al alystaǵy taý ǵajaıyp kórkem shirkeýge aınalyp ketken sıaqty. Oǵan kóterilip shyǵatyn qońyr saty aıaq basqan saıyn syqyr-syqyr etedi. Biraq ol shirkeýdiń qońyraý qaǵylatyn bıik munarasyna tup-týra alyp baratyndaı kórinedi. Aýsta Soýllılányń sol munaraǵa kóterilgisi keledi. Alǵashqyda ol úreıi ushyp, ózin óte-móte saq ustaǵan edi. Biraq osyndaı qıyn jolǵa túsýge táýekel etkennen keıin batyldana odan ári júre berýge, barǵan saıyn joǵary kóterile berýge týra keledi. Biraq satysy qurǵyr tym qaýipti, synyp keterdeı syqyr-syqyr ketedi... Ol óziniń ákem de sońymnan erip kele jatyr eken-aý deı oılaıdy. Ony oılasa, qoryqqanynan júregi ushyp kete jazdaıtyndaı sezinedi. Óıtkeni bul keıin sheginer bolsa, odan jaqsylyq kútýdiń qajeti joq — qolyna tússeń, sabaýdan taıynbaıdy. Aýsta neǵurlym jyldamdata adymdap, ilgeri ketýge tyrysady — qońyraý qaǵylatyn munaraǵa birinshi bolyp jetpekshi! Aqyrynda ol óziniń tynysy tarylyp, qınala qaljyrady, boıyn qorqynysh bıledi. Solaı bola tursa da onyń álgi qońyr satymen bir óziniń áli de bolsa jeke júgirip bıik munaraǵa kóterile alatynyn oısha elestetse, balasha qýanady. Sondyqtan da basqyshtan basqyshqa adymdaı túsip, búkil joldy aqyryna deıin qalaı da túgel júrip ótýi tıis. Muny basqa eshkim de bilmeýi kerek. Biraq saty kenetten tarylyp sala berdi. Aýsta qabyrǵaǵa súıenýge májbúr boldy, al satynyń synyp túserdeı syqyry barǵan saıyn kúsheıip barady. Qorqynysh álgi qýanyshtan birneshe ese asyp tústi. Oı, bul ózi qalaı bolyp ketti? Alystan typ-tynysh qyzyqtap, aqyryn ǵana qarap tura bermeı, shirkeýge kirip, úreıi usha qorqyp nesi bar edi sonsha?! Eger ákesi endi azdan soń qýyp jetip, "Shirkeýdiń qońyraý soǵylatyn bıik munarasyna nege tezirek shyǵyp úlgermediń?" dep, shapalaqpen tartyp-tartyp jiberse ne istemek? Mine, osy kezde oǵan joǵary jaqtan áldebir tesik kórindi. Ol tolyq jabylmaı qalǵan esiktiń sańylaýy eken. Odan áldebireýdiń budan kóz almaı, qarap turǵany baıqalady. Onyń júzi buǵan qaıdan tanys? Ol muny shynymen-aq qýantpaq pa? Joq, Joq! Beti aýlaq! Bul baıaǵy túri qorqynyshty zulym oıly shal ǵoı. Ol kitap satýshy bolatyn. Ol nekesiz týylǵan ózim sıaqty qubyjyq kórinetin birneshe balam bar dep edi-aý! Áne taıaǵyna súıenip, súıretilip kele jatyr. Onyń da kıgeni qońyr kóılek... Osy bir usqyny jaman shal qońyr kóılekti qaıdan taýyp aldy eken?.. Qolynda kitaby bar. Muny kútip túr. "Qazir men saǵan birneshe kitap kórsetemin. Eń jańa, jurt izdep júrip oqıtyn óte sırek kezdesetin kitap. Óziń qarap shyqshy, qurmetti freken. Soǵan unamaýy múmkin emes! Solaı ma?"

Qaıdaǵy bir jaman túster kórip, adam aıtyp bolmaıtyn qorqynyshty qubyjyqtan úreıi ushqan Aýsta oıana ketse, qara terge malshynyp jatyr eken. Eki qoly birdeı sý bolyp ketipti. Bul qorqynyshtan túni boıy aryla almady. Al erteńine sonyń bári kóz aldyna qaıta elestedi. Qaljyrap qatty sharshaǵanyn bir-aq bildi.

Aýsta kózin ashqan boıda óz daýsynan ózi shoshyp ketti. Ornynan atyp turyp, zorǵa degende esin jıdy. Júregi attaı týlap, aýzyna tyǵyldy. Sýly alaqanymen mańdaıynyń terin súrtti. Joq, joq, joq! Ózine tónip turǵan eshqandaı qaýip joq eken. Tek jaman tús qana kóripti. Ózinen eki — úsh qadam jerde qurmetti qonaq uıyqtap jatyr. Ol — bulardyń eń jaqsy kúnderin jaqyndatý úshin, ómirleriniń mándi de sándi bolýy úshin kelgen jan, Aýsta oǵan quımaq pisirip berýge, sóıtip densaýlyǵyn túzep alýyna járdemdeskisi keldi... Qyzdyń qorqynyshy birte-birte tolyq basyldy. Ol muǵalimniń qalaı tynys alyp jatqanyna qulaq qoıdy. Oǵan degen barlyq izgi tilegin ishteı aıtyp bildirgen boldy. Iá, endi bulardyń bárine de eń jaqsy kúnder týady. Aýsta osyndaı oımen tósegine qaıta jatty.

ELÝİNSHİ TARAÝ

POEZIA

Sonymen bilim shuǵylasy jarqyrap sala berdi.

Sóıtse dúnıejúzilik mádenıettiń habarshylary degenimiz balalardyń, bálkim, alǵashqy keshtegi qabyldaǵany sıaqty, orasan úlken Rım qalasy men moıyndary quryqtaı jıraftar ǵana emes, sonymen qatar alyp deneli pil de, shaǵyn el Danıa da eken. Basqa da kóptegen dúnıe bolyp shyqty. Kún ótken saıyn janýarlardyń jańa túrleri, jańa elder, jańa korólder men jańa qudaılar tanys bola bastady. Ol ol ma, kip-kishkentaı usaq-túıek bolyp kóringenimen asa qýatty sıfrlar óz aldyna bir bólek. Bir qaraǵanda jany joq sıaqty ol sıfrlardyń is júzinde óz ómiri, óz tirshiligi, olardyń árqaısysynyń óz maǵynasy men atqaratyn mindetteri bar bolyp shyqty. Olardy bir-birimen ózara qosý ne alý arqyly óziń qalaǵan qajetti basqa bir sıfrdy tabýǵa da bolady eken. Aqyrynda balalar poezıa álemine de endi. Ol uly degen eldiń ózinen de uly kórinedi, ol aspanmen tildesetin záýlim de aqshańqan alyp saraılar sıaqty áser etedi. Ony súısine tyńdaǵan saıyn adamǵa qos qanat paıda bolyp, onyń jan dúnıesi beıne bir qyran búrkit sıaqty sharyqtap, bıikke kóterilgende, qaıta zymyrap, tómen samǵaǵanda aspannan nur nóseri quıylyp, ekpindi jel ysqyryǵy estilgendeı bolady.

Balalardyń kún saıyn tańerteń qoıǵa shóp salyp júrgendegi áńgimeleri, mine, osy tóńirekte órbıdi. Olar ózderiniń kóńilsiz kúıki tirshilikpen ótip jatqan ómirine kenetten osy bir adamnyń, jaı ǵana adam emes, kitapta jazylǵandardyń bárin biletin, bilip qana qoımaı, ondaǵy sýretteletin ǵajaıyp dúnıeni túgel sharlap, óz kózimen kórip-bilgen adamnyń kele qalǵanyn tań qala ári qýana sóz etedi. Ol alýan túrli qalalarda bolyp, olardaǵy aıýanhanalardy kórip qana qoıǵan joq, sonymen qatar adam janyn qýanyshqa keneltetin, eń az degende raqat tynyshtyqqa bóleıtin jasyl ormandardy da aralaǵan. Ol seniń jan júregińdi tebirenterlik sóz taýyp aıta biledi. Eger Gvendýr qoıdan da góri basqa janýarlar túrin ósirýdi nemese qozylardyń esebinen saýlyqtardyń sanyn kóbeıte túsýdi, sóıtip edendegi taqtaılardyń sanymen salystyra otyryp, úıdiń tóbesi jabylǵan arqalyq mátkelerdiń qansha ekenin eseptep shyǵarýdy armandaýmen ǵana shektelse, kishkentaı Nonnı alystaǵy ǵajaıyp elder týraly oılaýmen boldy. Ol ondaı elderdiń shynynda da bar ekenin rastaıtyn naqty dáleldi endi tapqandaı. Ondaı elder jas balalardy jubatý úshin oıdan shyǵarylǵan jalǵan nárse emestigine kóz jetkizdi.

Al Aýsta Soýllılá she? Ol poezıa qanatyna minip, áldebir alys ólkege zymyrap ushyp barady. Bir kúni kóktemniń tamyljyǵan tunyq túrinde oǵan sol ólkeden munyń qulaǵyna jańǵyryq sıaqty bir nárse estilgen bolatyn. Bul jańalyqty jeti taýdan asyp, alysqa ketken bir kishkentaı qyz týraly áńgimeni oqyp otyrǵanda estigen edi. Qazir buǵan sol jańǵyryq áldebir ádemi án bolyp taǵy da jetti. Aýsta álgi qyzdy ózim ekenmin dep sezindi. Qazir oǵan baqyt, taǵdyr, qaıǵy-qasiret degenniń bári de túsinikti. Júzdegen myń tastyń arasyndaǵy shóldiń ortasynda boı kótere ósip turǵan názik te dármensiz aıanyshty gúldi kórgende ózińe-óziń mynadaı suraq qoıasyń: ómirdiń alýan túrli kedergilerdi buzyp-jaryp, tabandylyqpen alǵa basatyny nesi eken osy? Osy gúldi sabaǵymen julyp alyp, onymen óz tútigińdi tazartsań, qalaı bolar edi? Joq, ol gúldi julyp ala kórmeńiz! Óıtkeni bul ósimdik te siz ben biz sıaqty myna ómirdiń ári shekteýli, ári sheksiz ekenin oılaıtyn bolýy, izgilikke degen mahabbatpen jigerlene túsip, júzdegen myń tastardyń arasyndaǵy shóldiń ortasynda tirshilik etetin bolýy kerek. Qatygez sumdyqqa barýdan saqtana kórińiz. Názik gúldi jula kórmeńiz: bálkim, ol da bireýdiń Aýsta Soýllılásy bolar.

Aýsta skaldtardyń mánerli sózderin, olardyń áserli ánderin erte túsinip úlgergen edi. Sol aldyn ala jasaǵan ázirligi óte paıdaly boldy. Biraq bir aıyrmashylyǵy sol, eski ánder topyraǵy qunarsyz, ósimdikter dúnıesi kedeı, onyń esesine qatpar-qatpar tasqa baı elderdi kózge elestetetin, al jańa poezıa, kerisinshe, gúlderdiń ǵajaıyp keń tynysyna, muńǵa, ańqyǵan jupar ıisine toly bolatyn. Muǵalim óleńdi Aýstanyń ákesinen múlde basqasha, áserli oqıdy eken Ekpindi yrǵaqty uıqasqa, ásirese ishki yrǵaqty uıqasqa sala daýystap oqýdyń ornyna muǵalim óleńdi sybyrlaǵandaı etip, baıaý daýyspen óte mánerlep oqyǵanda skaldtardyń qupıa syrlarynyń tuńǵıyq tereńine súńgip ketkendeı bolady. Ondaıda bólmedegi nárselerdiń bári de ózderine jan bitkendeı áser etedi. Olardyń árqaısysynyń óz syry, óz qupıasy bar sıaqty. Eger Aýsta kereýettiń sýyq jaqtaýyn alaqanymen sıpap qarasa, oǵan endi kádimgi aǵashtyń ózi jup-jumsaq ári jyly sıaqty seziletin boldy: ishki jaǵynan beıne bir jandy júrek soǵyp, jylytyp turǵandaı. Muǵalim bul qyzdyń alǵash ret ǵashyqtyq sezimine boı aldyryp, kóshpeli bulttarmen tildeskisi kelgen kezinde izdep taba almaı, qatty qınalǵan sózderin biletin bolyp shyqty. Al, bul ol kezde áli tym jas edi: álgi bulttardyń ne dep bara jatqanyn túsinbeıtin. Sondyqtan da qyz ol bulttardyń boıynan múlde joq nárseni izdegen edi. Sol bir kúnderi bulardyń jerine ań aýlaý úshin kelgen adamnyń poezıadan habary joq bolatyn. Shamasy, ol bul qyzdyń janyn tipti de túsinbegen bolýy kerek. Al, durys túsiniktiń bolýy — adamnyń boıyndaǵy eń qymbat qasıet. Aýstaǵa mynadaı oı keldi: eger Ioýnnyń qyzy Odýr shynymen-aq sol ańshyǵa kúıeýge shyǵatyn bolsa, meıli shyǵa bersin, biraq onyń aýzynan eshqashan da eshqandaı dastan estı almaıdy. Osynyń ózinen-aq Aýstanyń keýdesin maqtanysh sezimi kernedi.

Ras, ol ańshynyń erinderinen kúlkiniń belgisi bilinbese de júzinen kúlki oınap turatyn, kózderi nur shashpaıtyn, jaınap turmaıtyn. Al úninde myna muǵalimdegi sıaqty adamdy ózine birden baýrap áketetin áldebir súıkimdi qasıet baıqalmaıtyn.

Bul muǵalim tutas dastandardy jatqa biledi jáne aqyryn ǵana sybyrlap otyryp, mánerlep oqyǵanda búkil tula boıyńdy tebirente dirildetedi, kózińnen jan dúnıeńdi jadyrata jas aǵyzady, qatyp-semip, ólip qalǵan júıkelerińe jan bitiredi.

Bir qıyrda jatqan alys hýtordaǵy jap-jas qyzdy bárinen de buryn izgi adamgershilik qasıetter týraly óleńder, ásirese áldebir tańǵajaıyp ádemi qundylyq jolynda, mysaly, otan ıgiligi jolynda, ózin-ózi qurban etýge, teńdesi joq erlik úlgisin kórsete alǵan jankeshti uly adamdar týraly óleńder baýrap alatyn sıaqty kórinetin. Byltyrǵy sol bir kóktemgi túnde ondaı erlikti bul qyzdyń ózi de jasaı alatyndaı bolyp sezingeni bar. Ol kezde bul syrtqy esik aldyndaǵy tabaldyryqta turyp, qyzyq qıalǵa berilý ústinde bolatyn. Jo-joq, ol qıal bulaı emes, tipti de bulaı emes edi. Bul qyzdy qazir bárinen de buryn tebirentetin nárse — kókiregine asqaqtata tátti muń uıalatatyn, búkil dúnıeni qushaǵyna tutasymen ala alatyndaı asyl armany oryndalmaǵan sherli júrek jáne sol sherli júrektiń sulýlyǵy týraly, kúzgi qara sýyqta teńiz tósindegi alapat daýyl qıratqan jaǵalaýda eskeksiz ári jelkensiz jatqan, endi eshkimge kereksiz bolyp, qaraýsyz qalǵan keme týraly, kenetten soqqan kúzgi qatty daýyldan qanatynan qaıyrylyp, qasiret shekken, endi bárinen de úmit úzgen qus týraly, endi ózin tarta alatyn oryndaýshysy joq saz aspaby — múlde únsiz turǵan arfa týraly óleńder. Óıtkeni munyń bári de janyna jaqyn ári túsinikti. Ien daladaǵy Kelmanyń* jyrynda ishki yrǵaqtar joq bola tursa da Aýsta ony tez jattap aldy. Buǵan deıin osy bir ıen daladaǵy qyz ben jigittiń mahabbaty týraly jyr Aýstanyń eń súıikti jyryna aınalady dep kim oılaǵan? Keshke, tósekte basy jastyqqa tıe salysymen-aq onyń jan dúnıesinde mahabbat týraly sulý jyr syńǵyrlaı jóneldi de eki betin kózinen aqqan jyly jas jýyp ketti. Ol Kelmanyń basyndaǵy ǵana emes, tipti jeke óziniń basyndaǵy ǵana emes, búkil dúnıege qatysty mahabbattyń lapyldaǵan qyzýynan jylap jatty.

Qara bulttyń arasynan
Shyqshy, aıym!
Jarqyrashy,
Juldyzdarda jalyndy!
Nurlandyrshy jolyqtyrar
Ǵashyǵyma jolymdy!
Basyl, daýyl,
Shýlaı bermeı,
Toqta, tasqyn,
Týlaı bermeı,
Estisin de ǵashyq jarym
Súıgeniniń muń men zaryn!

Aýsta kóziniń jasyn kórsetpeý úshin qus jastyqty qushaqtap jatyp qaldy. Munyń Ossıandy oılap jylaǵanyn eshkimniń de bilmegeni maqul Óıtkeni ony oılap jylaý Aýsta Soýllıládan basqa eshkimniń de oıyna kelmeıdi ǵoı. Biraq munyń jylaı qoıatyndaı ne jóni bar? Ondaı jóni bolatyn sebebi — bul mahabbattyń jáne ıen dalanyń ne ekenin tap Ossıan sıaqty túsinedi. Óıtkeni ıen dalany túsingen adam mahabbatty da túsinedi, al mahabbatty túsingen adam ıen dalany túsinedi.

Al Mıssısıpı jaǵalaýynan keldim degen myna ańshy... Ol búkil dúnıeni aralaǵan. Bir óleńinde óziniń "tańǵajaıyp tamasha Fransıada" týylǵany týraly aıtylatyn. "Onda meniń óte meıirimdi, asyl tekti ata-anam turǵan..." deıtin. Iá, ol dúnıe júzin túgel sharlaǵan: ómirdegi bar jaqsylyq, bar izgilik sonyń jolyna arnalǵandaı. Bala kezinde ol Sena jaǵasynda jurt gúl teredi eken Parıjde ósip, er jetipti. Onyń eliktire qyzyqtyryp áketetin shýyna ábden qanyǵypty. Munyń birneshe súıikti aǵa-inileri, Aýsta Soýllılámen salystyrǵanda myń ese sulý dos qyzdary kóp bolypty. Áıtpese:

"Umyta alman men eshqashan seniń kúlim kózińdi,
Umyta alman bal tatyǵan ernińdi ári ózińdi!" —

dep jazar ma edi?!

Solaı bola tursa da bul armandaǵan óz baqytyn taba almaı, dúnıe kezip ketipti. Aýsta munyń jaǵdaıyn tolyq túsingen, sol úshin de jaqsy kórip qalǵan. Aýstanyń júrek túkpirinde munyń sol jaqtan baqyt tappaı, qashyp kelgeni úshin de súıispenshilik sezimi paıda bolǵan. Al qazir ol óziniń tolqyndary jarasa aǵyp jatqan Mıssısıpı ózeniniń jaǵasyndaǵy bıik tóbeniń basynda:

"Qasqyr ulyp, qus saıraǵan ormanda,
Buǵy aýlaǵan sur mergen bar ol mańda
Taý arystany ol da qorek izdeıdi
Basqan izin bildirmeýge tyrysady ámanda",
— dep otyrǵandaı elesteıdi.

Aýsta Soýllılá poezıany árqashan ózinshe túsinetin Mysaly, ol bir kúni keshte sheshinip tastap, tósegine jatyp qaldy. Sóıtti de ádette uıqysy kelmeıtin kezdegi sıaqty kózin ótirik jumyp jata berdi. Ol ájesiniń shamdy qashan óshiretin kezin kútýmen boldy. Ýaqyt óte berdi. Osy kezde Aýsta kóziniń qıyǵymen muǵalimge qarady. Ol kereýettiń ústinde bir qolymen shekesin súıep otyr eken. Bir ýys shashy mańdaıyna túsip ketipti. Qyz endi onyń júzine bir qyrynan qadala qarady. Qalyń qasy, bir nársege qadala qarap otyrǵan kózderi aıqyn kórindi. Ol kózder buǵan naǵyz poezıanyń ózi sıaqty: jaryqqa shaǵylysyp, jarq-jurq etip, qulpyra qubylady. Qyzdyń kózi muǵalimniń jaǵasynan shyǵa kórinip turǵan jalańash moınyna tústi... Al ol, kóz janaryn bir núkteden aýdarmaı, áli qımylsyz qalpynda qadala qarap otyrdy. Myna óleńde aıtylatynyndaı áldebir tereń oıǵa shomypty.

"Jas balanyń qıalynan
Keń dúnıege jol tarttym.
birte-birte qaldy artta
Talaı teńiz, talaı ólke,
Talaı el, talaı jerler tamasha.
Ómir boıy izdep edim jalyqpaı,
Taptym aqyry bir ormannan
Janǵa jaıly bir oryndy ońasha!"

Úıdiń shirigen shatyrynyń arqalyq mátkeleri shýyldaǵan qara ormanǵa aınalyp ketkendeı. Onda buǵylar men barystar birin-biri ańdı túsip júrgendeı. Al, aqpannyń uıtqyp soqqan qarly borany kúrtik qardyń tóbeshikterin bıiktetip barady. Onyń daýsy Mıssısıpı ózeni tolqyndarynyń sarylyna uqsaıdy. Dúnıe júziniń kóptegen keremet sulý qalalarynan qashyp ketken ol, áne, bıik tóbe basynda ońasha otyryp, ótken ómirine kóz tigip, tereń oıǵa shomǵan jandaı elesteıdi.

Jalyn atqan jastyq shaqtyń
Erkindikte jaınap ósken gúli edi,
Sol raýshan solyp qapty, amal ne?
jap-jasyl bop órken jaıǵan japyraq
Jatyr áne qar astynda shashyrap,
Ómiri ótti, armandar da alystady eles bop.
Sol jyldardyń eske tússe qasireti qat-qabat:
Bári ótkinshi — aldamshy úmit, bos maqtan,
Opasy joq jalǵan dostyq, baıany joq mahabbat.

Joq, Aýstany qyzyqtyra baýrap áketetin nárse keıipkerlerdiń beınesi de, olardyń izgilikti isteri de emes, ańsaǵan arman-tileginiń oryndalǵany nemese múlde oryndalmaı qalǵany týraly óleńder bolatyn. Ondaı óleńder myna muǵalim sıaqty: óte kesh kelgen nemese múlde kelmeı qalǵan baıansyz baqyt... Aýsta bul adamdy ózinshe túsindi, poezıanyń jarqyraǵan shuǵylasyna bólengen adam retinde tanyp bildi: áne ol múlgigen orman tynyshtyǵynda, dúnıe júzindegi eń tereń ári mol sýly ózenniń jaǵasyndaǵy bıik tóbeniń basynda tereń oıǵa shomyp otyrǵandaı elesteıdi.

ELÝ BİRİNSHİ TARAÝ

QUDAI

Endi Qudaı týraly áńgime etý kerek shyǵar.

Aýsta men balalarda sońǵy eki jyldan beri Qudaıdy tanyp bilsek degen ynta-yqylas kúsheıgen bolatyn. "Ol kim ózi? Ne týraly oılaıdy? Qaıda turady? Dúnıede bolyp jatqan oqıǵalardyń bárin de tek óziniń qalaýymen qalaı basqarady?"

Mine, olar qoldaryna Qudaı týraly jazylǵan eki kitap aldy. Bireýi Taýrat, ekinshisi katehızıs (Qudaı týraly suraq-jaýaptar jıyntyǵy). Balalarmen birge muǵalim de boldy. Ol, árıne, barlyq tirshilik ıelerinen joǵary turatyn erekshe kúshti tirshilik ıesi Qudaı týraly, shamasy, eń mańyzdy máselelerdiń bárin de biletin bolýy kerek. Balalardy eń áýeli óte-móte qyzyqtyrǵan nárse Qudaıdyń búkil álem keńistigin qalaı jaratqany týraly áńgime boldy. Biraq munyń bárin Qudaıdyń ne úshin jaratqany týraly suraqqa eshqandaı jaýap ala almady. Olardyń túsine almaı qınalǵan taǵy bir nársesi boldy. Ol "Kúná degen ne jáne ol jer betinde qalaı paıda boldy?" degen suraq edi. Balalar jumaqta júrgen áıeldiń almaǵa sonsha nege qyzyqqanyn túsine almady. Ol ol ma, alma degenniń ne ekenin kóz aldaryna elestete alǵan joq. Almany kartoptyń bir túri dep topshylady. Nóser jańbyrdan keıin Jer betin túgel qaptaǵan topan sýdyń syryn túsiný tipti qıyn boldy. Jańbyr nege qyryq kún, qyryq tún boıy tolassyz jaýdy eken? Al osyndaǵy ıen dalada eki júz kún, eki júz tún úzdiksiz derlik jaýǵan jyldardaǵy jańbyrdan soń nege birde-bir ret topan sý qaptamaǵan? Balalar muǵalimge osyndaı suraqtar qoıa bastaǵanda ol júıkesi edáýir juqarǵan adamsha onsha jaqtyrmaı jaýap qaıtardy: "Men olaı bolǵany úshin jaýapty emespin ǵoı!" degen syńaı tanytty. Taýratta bylaı dep atalady: "Qudaı bir kúni eki perishtesin ertip, sheteldegi bir ataqty adamǵa kelipti. Biraq bul áńgimeden Qudaıdyń túri-túsi, kelbeti qandaı ekenin bilip bolmaıdy. "Menińshe, Onyń saqaly joq bolýy tıis" dedi muǵalim áldebir kúmándi senimmen. Muǵalim kereýettiń ústinde eki qolyn jelkesine qoıyp, shalqasynan jatyr edi. Úıdiń tóbesine sonshalyqty selqostyqpen qadala qarap qalypty. Kishkentaı Nonnı "Qudaıdyń ústinde qandaı kıimi bolǵan álde ol tyr jalańash júrgen be?" dep, birtúrli qyzyǵa yntyǵyp bilmek boldy.

— Osyndaı suraq qoıýǵa qalaı uıalmaısyń? — dedi Aýsta Soýllılá.

Qudaı adamdarǵa óziniń jalǵyz ulyn jiberipti. Ol óte qaıyrymdy jan eken: adamdarǵa neshe túrli támsilder aıtyp bergen, kisi tań qalarlyq sanalýan ǵajaıyp oqıǵalar jasap kórsetken bolyp shyqty. Balalar ony, nege ekenin qaıdam, qashan bolsa da ózine túsiniksiz, qupıa syry kóp nárseler týraly tynbaı surastyryp júretin, biraq bul ádeti bylaıǵy jurtqa unaı qoımaıtyn ıstadaldyq Oýlavúrge uqsatty. Al támsilder men ǵajaıyp oqıǵalar týraly áńgimelerdi olar beıne bir ózderinen onsha alys emes, prıhodtardyń birinde, biraq qashan jáne qaı jerde bolǵany belgisiz oqıǵalar sıaqty qalt jibermeı tyńdady. Alys elderge sapar shegý týraly armandaýdy jaqsy kóretin kishkentaı Nonnıdiń ózi de mundaı áńgimelerdi estigennen keıin eshqaıda barǵysy kelmeıtin boldy. Muǵalim áńgimeni azaıtyp, jınaqtaı bastasa-aq, balalar bul áńgimede, shamasy, aıtýǵa uıat bir nárseler týraly sóz bolady eken ǵoı dep eriksiz tujyrym jasaıtyn. Aıqysh aǵashqa tórttaǵandap óltirýdi balalar shekten shyqqan qataldyq dep bildi. Biraq olardyń aıqysh aǵash týraly eshqandaı da túsinigi joq bolatyn. Balalar bul áńgimeni osy bıylǵy qysta Rojdestvo orazasy kezinde bolǵan qorqynyshty oqıǵalarmen eriksiz baılanystyrdy. Olardyń atyn ataýǵa da bolmaıdy. Eń jaman, qorqynyshty tústerde kóretin qubyjyqtardyń ózi dersiń. Uıqyńnan shoshyp oıanasyń! Ondaı tústerdi ádette jaısyz jatqanda nemese jambasyńa jaısyz bir nárse batqanda kóresiń. Al oıanǵan kezińde erterek jaryq bolsa eken degen úmitpen terezege qaraısyń.

Aýsta Soýllılá kitaptyń betin shoshyna qaltyrap, tez jaba qoıdy. Buǵan ondaǵy sýrette beınelengen áıeldiń meılinshe masqara keıpi naǵyz ońbaǵandyq kórinisti kóz aldyna aıqyn elestetti. Aýsta óziniń inisi kishkentaı Nonnıdiń bul kitapty qashan er jetip úlkeıgenshe oqymaq túgili, qolyna ustaǵanyn da qalamady. Óıtkeni ol sonshalyqty ásershil bala. Qyz kitapty sóreniń qol jetpesteı bıik jaǵyna tyǵyp qoıdy.

Sóıtip balalar Hrısttiń qalaı qaıta tirilgeni jóninde de, qalaı kókke kóterilip, alty qabat aspannyń arǵy jaǵyna barǵanyn da bile alǵan joq. Qudaı shirkin olarǵa sonshalyqty alys jumbaq kúıinde qala bergendeı boldy. Aýsta Soýllılá ózin Qudaıdan qatty kóńili qalǵandaı sezindi. Sonda da oǵan degen áldebir kómeski kúńgirt senimin áli de bolsa joǵalta qoıǵan joq. Áli Qudaı týraly katehızısti, ondaǵy suraqtar men jaýaptardy oqyp, ár túrli oıǵa ketti. Ólgen Hrısttiń qaıta tirilgeni jóninde qansha ret qaıtalap oqysa da, bul jóninde muǵalimge qansha ret jaısyz suraqtar qoısa da kókeıge qona keterlik jaýap taba almady. Suraqtar da, jaýaptar da Qudaıdyń paıdasyna sheshilmegen kúıinde qala berdi.

— Sen óziń Qudaıǵa buryndy — sońdy tabynyp, duǵa oqyp kórip pe ediń? — dep surady Aýsta muǵalimnen.

Muǵalim, alǵashqyda jaýap qaıtarǵysy kelmegendeı, edáýir oılanyp qaldy. Aqyrynda onyń da bir kezde Qudaıǵa sıynyp, duǵa oqyǵany málim boldy.

— Ne dep sıyndyń, qandaı tilek tilediń?

Muǵalim qyzdyń betine tik qaraı almaı, óziniń syryn bir túrli qınala otyryp ashty. Sóıtse de bul ol kezde Qudaıǵa aıaǵymdy aman saqtaı gór dep jalbarynǵan eken. Aýrýhanada jatqan kezi kórinedi. Biraq Qudaı munyń ol tilegin qabyl almapty.

Aýsta Soýllılá bylaı dedi:

— Al maǵan seniń aıaǵyń óte ádemi sıaqty kórinedi.

Mine Aýsta sol kúnnen bastap Qudaıdyń bar ekenine ılanǵandy qoıdy.

Taǵy birde ol bylaı dedi:

— Myna bir jerde "Qudaı jurttyń bárine birdeı qaıyrymdy. Baqytsyz beısharalardyń bárin de aıaıdy, músirkeıdi" dep jazylypty.

— Solaı shyǵar dep oılaımyn, — dep jaýap qatty oqytýshy.

— Ondaı bolsa, Qudaıdyń ózi de baqytty bola almaıdy ǵoı.

— Men muny burynnan bilemin, — dedi muǵalim. Sóıtti de kenetten tózimi taýsylyp, shydaı almaı, shynyn aıtty. — Bul kitapta bir aýyz da shyndyq joq! Bastan-aıaq bos sóz. Rýhy álsiz adamdarǵa ǵana arnalǵan.

Aýsta Soýllılá bylaı dep sóz qystyra qoıdy:

— Meniń ákemniń rýhy kúshti.

— Ol ras, — dep kelise ketti muǵalim. — Ol — myzǵymas jartastaı myqty adam.

Bular sol kúnnen bastap Qudaı týraly áńgime qozǵaǵandaryn qoıdy.

Úshinshi kúni Aýsta bylaı dedi:

— Búgin tańerteń uıqydan kózimdi ashar-ashpasta maǵan kenetten mynadaı bir oı keldi: "Qudaı qalaı degende de bar bolýy tıis. Eger Qudaı joq bolsa, onda tirshilik ataýly basqa nárseler qalaı ómir súre almaq?"

Muǵalim uzaq oılanyp baryp, bylaı dep sybyrlaı ún qatty:

— Iá, ondaı tirshilik ataýlynyń ómir súretini ras. Biraq naqty qandaı tirshilik ekenin biz bile bermeımiz ǵoı.

Osymen sóz támam boldy.

Tórtinshi kúni Aýsta taǵy da suraq qoıdy:

— Qudaı adamdardyń kúná jasaýyna nege jol bergen?

Muǵalim bul suraqty estimegen syńaı tanytty. Ol oıyn bir jerge jınaqtaı almaı, aldyńǵy jaǵyna qadala qaraǵan boıy edáýir otyryp qaldy. Ol mundaı jaǵdaıǵa jıi-jıi ushyraıtyn bolyp júr. Aqyrynda ol ornynan atyp turdy da úlken kózderin badyraıta ashyp, qyzǵa qarady. Sóıtti de onyń suraǵyn ózi qaıtalady:

— Kúná? Osylaı dediń be?

Tap osy kezde ádette uzaqqa sozylatyn, shıq-shıq etkizip janyn qınaıtyn ári daýsyn qarlyqtyratyn ustamaly jóteli bastalyp ketti. Beti-júzi qaraýytyp, moıyn tamyrlary adyraıyp ketti, kózinen jas shyqty. Jóteli basylǵan kezde kóziniń jasyn súrtti de alqyna otyryp, sybyrlaı sóıledi:

— Kúná degenimiz Qudaıdyń bizge jasaǵan eń tamasha syıy.

Aýsta Soýllılá ustazyna taǵy da edáýir ýaqyt kóz almaı qarady. Biraq basqa esh nárseni suraýǵa batyly barmady: Qudaı týraly oı-tolǵanysymnan kútpegen jerden jáne bir tosyn qorytyndy jasar dep qaýiptendi. Onyń ústine, qazir muǵalimniń tynysy tarylyp, ózin óte-móte erekshe jaısyz sezinip otyrdy. Aýsta ornynan aqyryn ǵana turyp, qolyndaǵy katehızısti sóredegi Taýrattyń janyna bildirtpesten qoıa qoıdy.

— Iá, — dedi muǵalim, sybyr ete túsip. — Munyń ózi meılinshe bolmaı qoımaıtyn nárse.

Qyz bul jerde de "Bolmaı qoımaıtyn ol ne nárse?" dep suraq qoıýǵa batyly barmady. Aqyry bolmaı qoımaıtyn nárse bolsa, ony aldyn ala bilmegenniń ózi de jaqsy. Kezinde kóre jatyr. Aýsta ún-túnsiz tereń oıǵa shomýmen boldy: Ol bolmaı qoımaıtyn nárse, bálkim, adamnyń jan dúnıesindegi qarama-qarsy eki kózqarastyń birin-biri jeńbeı tynbaıtyn ymyrasyz kúresine uqsas, orman ishinde birin-biri ańdyǵan, biraq ózderine qaýipti ańshyny kórip qalyp, jany úshin boı tasalaýǵa májbúr bolǵan buǵy men barystyń taıtalasy sıaqty bir nárse shyǵar. Keshke qaraı muǵalim sulý áriptermen tiziltip hat jazdy da ony tórt búktedi, aýzyn jelimdep syrtyna "Doktor Fınsenge" dep kórsetti.

— Gvendýr qalqam, — dedi ol balalar kelip, úıge kirgen kezde. — Eger tómenge qaraı qalaǵa ketip bara jatqan bireý-mireýdi kóre qalsań, myna hatty Fordqa ala ketýin ótinip surashy. Bul Fınsen qartqa joldanǵan hat qoı. Jóteldiń dárisi qajet.

Keshke Aýsta muǵalimniń qaıta-qaıta muńaıa aýyr kúrsinip, esineı túsip jatqanyn baıqady. Únin soza túsip, áldebir shaǵynǵandaı bolady. "Iá, ıá" nemese "Ah-ýh", "Oh!.." dep qoıady. ara-arasynda úmitin úze toryqqandaı: birese "Qoıshy sony! Ne qajeti bar?!" deıdi, birese "Onda turǵan ne bar? Bári bir emes pe?" deıdi.

Aýsta shoshıyn dedi. Shamasy, muǵalimniń tóbesi alasa aıadaı úıden yǵyry shyqqan bolýy kerek: ol munda eshqandaı da baqyt taba almaıtynyn, kúnádan pák móp-móldir tazalyqty, tipti basqa jaqtan bolmasa da, osy jerden tabarmyn degen úmitiniń birjola úzilgenin sezip jatqan shyǵar. Muǵalimniń bir-birimen baılanysyn túsiný qıyn úzik-úzik sózderi onyń janyn qınaǵan jótelinen áldeqaıda qorqynyshty estildi. Aýsta jótelge burynnan úırenip ketken: munyń ógeı sheshesi de jóteletin, al ájesi tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin jótelýden jalyqpaıdy. Qyzdyń júregin shanshytyp, syzdata aýyrtqan nárse "Shamasy, munyń jaǵdaıy nasharlaı bastady-aý. Munda jaǵdaıy joq qoı — bulardan ketkisi, birjola tastap ketkisi kelip jatqan bolar" degen oı edi.

Aýsta óziniń ógeı sheshesi aýyryp jatqanda odan jıi-jıi suraıtynyndaı, muǵalimnen de:

— Seniń sý ishkiń kelip jatqan joq pa? — dep surady. Bireý jaǵdaıyn jaısyz sezinse, munyń sý usynatyn ádeti burynnan bar bolatyn: salqyn sý adamnyń boıyn edáýir sergitedi.

— Joq, — dedi muǵalim. Onyń bul sózi kádimgi yńqyl sıaqty estildi.

Aýsta oǵan urlana qaraýmen boldy. Biraq muǵalimge dál qazir eshqandaı járdem jasaı almady, qolynan keler esh dármeni joq! Osyǵan ókindi. Eger ol ketip qalsa, ne bolmaq? Aýsta ol úshin qolynan kelgeniniń bárin de jasady: kástrólden oǵan árqashan ettiń eń tańdaýly degen semiz jerin berýge tyrysty, kúnine alty ret ne segiz ret kofe qaınatyp berip júrdi, sondyqtan da endi kóp uzamaı kofeniń taýsylyp qalýy da múmkin. Biraq munyń bári de oǵan kómektese almady. Endi munyń oǵan ne isteýi kerek? Onyń qabaǵy kúnnen-kúnge jabyrqap, kóńilsizdene tústi. Óleń oqýyn da sıretti. Dúnıejúzilik ádebıet týraly áńgimeni de tym yqylassyz aıtatyn boldy — shamasy, eńse basar aýyr oıdyń shyrmaýynan shyǵa almaıtyn bolýy kerek. Qyzdyń áldebir jyly sóz aıtqysy keldi. Óıtkeni Aýsta áli óte jas bola tursa da óziniń basynan ótken jeke tájirıbesinen biletini: adamnyń jalǵyzsyraýy oǵan óte aýyr tıedi, al bir aýyz jyly sóz janyn jadyratady. Biraq munyń aýzyna ondaı jyly sóz túse qoımady. Ol muǵalimnen lajsyz teris aınaldy — kózine jas tolǵanyn baıqatpaýǵa tyrysty.

Aýstanyń ájesi aıaǵyn zorǵa degende súırete basyp, muǵalimniń kereýetine taıap keldi de, "Shamasy, bul jigittiń densaýlyǵy nashar boldy ǵoı" dedi. Óıtkeni, onyń bilýinshe, densaýlyǵy jaqsy er azamat kúni boıy jatyp almasa kerek edi. Al bul eki qolyn jelkesiniń astyna qoıyp, úıdiń tóbesinen kóz almaı, shalqasynan ún-túnsiz jatady da qoıady. Keıde ol myna kempirdiń adam shoshyrlyq túrine qarap, tań qalady: beısharanyń ájim basqan eski júzinde eshqandaı úmittiń izi bilinbeıdi, qıynshylyq ataýlyǵa sheksiz tóze berýge jaralǵandaı bolyp kórinedi.

— Temeki shaınap, sólin sorýdan qandaısyń? — dep surady qart áje.

Biraq ol temekini qalamaıtynyn bildirdi: basyn shaıqap, qolyn silteı saldy.

— Otyryńyzshy, áje, — dep sybyrlaı ún qatty ol.

Qalaǵa hat jóneltilgen kúnniń erteńine-aq ol balalarǵa:

— Tómengi jaqtan kele jatqan eshkim kórinbeı me? Eger bireý-mireýdiń kele jatqanyn kóre qalsańdar, tura júgirip, qarsy aldynan shyǵyńdar, Fınsen maǵan jóteldiń dárisin berip jibergen joq pa eken — sony surańdarshy, — deýmen boldy.

Ol kún ótken saıyn osy suraqty jıi-jıi, keıbir kúnder tipti birneshe ret qoıatyn boldy. Kádimgi kishkentaı bala sıaqty bolyp ketedi. Aýsta Soýllılányń oǵan jany qatty ashıdy, kúnine bıik kúrtik qardyń ústine birneshe ret shyǵyp, kúnniń kózin alaqanymen qalqalap, "Kele jatqan eshkim joq pa eken?" degen úmitpen tómengi jaqqa, keń dalaǵa qaraýmen bolady. Ótip bara jatqan áldebireýlerdi kóre qalsa, inilerin dereý júgirte qoıatyn boldy. Biraq, ókinishke oraı, muǵalimge dep berip jibergen dári olardyń eshqaısysynda da bolǵan joq.

Muǵalimniń abyrjı úreılengenin baıqaǵannan beri Aýstanyń kún saıyn qaýiptenip júrgen jaǵdaıy da belgili boldy. Birde muǵalimge kofe alyp kelip, sypaıy usynǵan kezde ol kofe iship bolǵansha munyń kereýetke ózimen qatar otyrýyn ótindi. Azdan soń bosaǵan shyny aıaqty qaıta usyndy. Aýsta bos shyny aıaqty tizesiniń ústine qoıdy, biraq turyp keterin de, otyra bererin de bile almady. Óıtkeni ol ózimen qatar otyrýdy budan birinshi ret ótindi ǵoı. Aýsta turyp ketýdiń esebin taba almady. Ózi aıtatyn shyǵar dep oılady. Óıtkeni ol munyń ustazy ǵoı. Ustazdy syılaý kerek. Aqyrynda ol bylaı dedi:

— Eger Fınsennen erteń de habar bolmasa, onda ózimniń barýyma týra keledi.

Eger bul áldebir basqa adam bolǵanda Aýsta onyń betine úlken kózderin badyraıta tań qalǵan suraýly júzben qarar edi. Onyń kóziniń janary solǵyn tartyp, reńi qasha bastaǵan sıaqty. Onyń júzine tike qaraýǵa qaımyǵa yńǵaısyzdanǵan qyz eki kózin tizesine qoıyp otyrǵan bos shyny aıaqtan ala almady. Aýyr únsizdik ornady Muǵalim qyzǵa, onyń kelisti balǵyn tulǵasyna qarap otyr. Biraq ol tulǵanyń óńi qashyp, kónere túsken kóılegi kórsetpeıdi, Kóılektiń eskirip qalǵanyn kórgen saıyn onyń kóz aldyna mynadaı eles beredi: Qudaı osy bir qulpyra ósip kele jatqan názik gúldi siresken muńdy ólkeniń arǵy jaǵynda múlde umyt qaldyrǵan sıaqty. shetsiz-sheksiz sozylyp jatqan qunarsyz dalada, qalyń tastyń ortasynda ósip turǵan bul názik gúl erekshe súıkimdi, adamdy ózine sheksiz tartyp, baýrap alady. Aqyrynda ol siresken muzdy ólkeniń arǵy jaǵynda, qalyń tastyń ortasynda jeke dara ósip turǵan názik gúl sıaqty oǵan jaqyndaı janasty: alaqanymen ıyǵynan jáne arqasynan jaılap syıpaı bastady, bir qas qaǵym sátte qyzdyń jup-jumsaq ash beline qolynyń qalaı baryp, az-kem kidirip, ózine qaraı qysa túskenin baıqap ta úlgermedi. Ol qolyn tez julyp ala qoıǵan kezde qyz aqyryn ǵana onyń betine tik qarady. Jigittiń júzinen áýeli taıaq jegen sodan bir túıir qantqa aldanyp jubanǵan jas balanyń muńǵa batqan ári dármensiz keıpin kórdi. Biraq Aýsta eshteńe demedi, tek ózin-ózi lajsyz qorǵaý túısigimen basyn tez-tez shaıqady, kózin jumdy da qaıtadan ashty. Muǵalim óziniń tershigen ylǵal alaqanyn Aýstanyń alaqanyna saldy da onyń kózine tik qaraýǵa tyrysty. Qyzdyń kózine qaraǵan saıyn ol óziniń kim ekenin túsinýden qalyp bara jatty.

Qyzdyń kómeıine áldebir túıir nárse turyp qalǵandaı boldy. Ol endi jigittiń qolynan óz alaqanyn neǵurlym tez bosatyp alý úshin ornynan turyp ketti.

Bul jerdiń oǵan qol emes ekendigi shynymen-aq áýel bastan túsinikti bolǵan joq pa edi? Myna tóbesin qar basyp, japyraıyp jatqan alasa úı kóńiline qonǵan joq qoı... Ony osy jaqqa qaı Qudaı aıdap ákeldi deseıshi!.. Bul jaqqa kelip nesi bar edi?.. Onyń ústine, Aýsta beıne bir óz nárestesin aıalap baqqan ana sıaqty oǵan kún saıyn erteli-kesh ne úshin qamqorlyq jasady eken? Jatsa da, tursa da ony esinen shyǵara almaıtyny nesi?.. Sonyń bári de muǵalimniń tez ketip qalýy úshin jasalǵany ma? Ol ketip qalǵannan keıin bul endi kimge qamqor bolmaq?

ELÝ EKİNSHİ TARAÝ

QUSHTARLYQ SÁTİ

Kishkentaı Nonnı máz-meıram bolyp, muǵalimge arnalǵan dári quıylǵan bótelkeni alyp, joǵaryǵa júgire kóterilip jetkende Aýstanyń qýanyshy koınyna syımaı, júzi shattanyp sala berdi. Ol muǵalimge shattanǵan qýanyshty júzimen qarady da eriksiz qol shapalaqtap jiberdi. Biraq tez tartyna qoıdy. Óıtkeni onyń júzine qaraǵan kezde kózinen qýanysh belgisin kóre almady. Muǵalim jigit tóseginen ushyp turyp, balanyń qolyndaǵy dári quıylǵan shyny saýytty aldy da oǵan japsyrylǵan qaǵazdaǵy jazýdy tezirek oqyp shyǵýǵa asyqty. Sodan soń shyny saýytty jastyǵynyń astyna tyǵyp jatyp, "Taǵam tezirek ázir bola qoıar ma eken?" dep surady. Aýsta plıta peshke qurǵaq otyn qalaı bastady.

Aqyrynda Aýsta: "Dáriger seniń suraǵan dárińdi taýyp jibere alyp pa?" dep abaılap qana surady. Óıtkeni ol endi bulardyń búkil bolashaǵy osy dárige baılanysty sıaqty bolyp kóringen edi. Qyzdyń bul suraǵyna muǵalim búgin oqý sabaǵy ótkizilmeıtinin, báriniń de erte jatyp, uıyqtaýlaryna bolatynyn aıtyp jaýap qaıtardy.

— Qane búgin bárimiz de erte jataıyq, — dedi Aýsta. — Muǵalim dáriniń shıpasyn jaqsy qabyldasyn.

Sóıtip búgin olar kúndegisinen áldeqaıda erte jatty. Tek kári kempir ǵana kishkentaı maı shamnyń ólimsiregen kúńgirt jaryǵymen qashan uıqysy kelgenshe kúbir-kúbir etip, áldebir nárselerdi aıtyp, kádimgideı is toqýmen aınalysa berdi. Biraq onyń ońaılyqpen uıqysy kele qoımady. Aqyrynda ol da shamdy óshirip, ornyna baryp jatty-aý áıteýir. Bul kezde Aýsta tátti uıqyǵa ketip, ádemi tús kórip jatyr edi. Ondaı tústi qıyp, uıqyńnan oıanyp ketkiń kelmeıdi. Onyń túsine esh nársemen de salystyrýǵa bolmaıtyn sol baıaǵy ǵajaıyp kórkem kórinis kirip jatqan: osydan biraz jyl buryn qoılardyń aıaǵy astynda taptalyp qalǵan eski kúntizbe qaǵazyndaǵy ǵajaıyp sulý ormannyń ortasy eken-aý deıdi. Tap sol bir ádettegiden tys jaıqalǵan jasyl jelek. Tap sol ormannyń ózi. Kádimgi ózi qıaldap, armandaı beretin kórinis. Qyz taýdaǵy tasta ósetin jabaıy taspa shóptiń hosh ıisin qumarta jutyp júrgen sıaqty. Kádimgi keı-keıde, ásirese jeksenbi kúni, tańerteń kún shuǵylasy túngi shyqty tez keptirip jibergen kezderde taýdan esetin hosh ıistiń dál ózi! Aýsta hosh ıisti aýanyń qalyń ortasyna birte-birte baıaý súńgip ketkendeı. Taýdyń bıik shyńdary ústinde beıne bir eshqandaı qımylsyz, qanatyn birde-bir ret qaqpaı-aq, qalyqtap ushyp júrgen erkin qus sıaqty sezinedi. Bul túste turǵan eshqandaı qorqynyshty nárse joq, eshqandaı qıynshylyq ta, qaıǵy-qasiret te joq. Aýsta baqyt qushaǵynda. Onyń sońynan qýyp kele jatqan, qýyp jetýge taıap qalǵan zulym kúshter de kórinbeıdi. Jastyq shaqta kóretin tústerdiń keıde tap osylaı baqytty bolyp keletini bar. Oǵan aıaǵynyń astyndaǵy nemese durysynda qanatynyń astyndaǵy jer — ananyń ózi áldebir nárselerdi sybyrlap aıtyp jatqandaı seziledi. Al bıik-bıik jartasty shyńdary qursap jatqan taýdyń ózi de áldebir dastannyń tamasha jyr joldaryn oqyp jatqandaı. Osyndaı ǵajap tús kórgen ol uıqysynan oıanyp ketti. Óziniń qanshalyqty uzaq uıyqtaǵanyn bilgen joq. Biraq ǵajaıyp jaqsy tús kóripti. Úı ishi qap-qarańǵy bolsa da ol óziniń júregine eshqandaı qorqynysh sezimi uıalamaǵanyn birinshi ret sezindi. Alaıda tap osy kezde Aýstanyń qulaǵyna áldebir sybyr estildi. Joq, bul tipti de tús emes... Iá, tyńdap qarasa, áıteýir bir dastannyń jyr joldary. Osynda... myna qarańǵy bólme ishinde estilip jatyr. Ony oqyp jatqan... tap sonyń ózi. Onyń myna tún jarymynda uıyqtamaı, jyr joldaryn oqyp jatqanyna jol bolsyn. Nege bulaı? Aýsta ornynan kóterildi de az ǵana jótelip belgi berdi. Ol jáne bir jyr jolyn oqydy.

— Bul men ǵoı, — dedi ol

— Nemene, seniń uıqyń kelmeı jatyr ma? — dep surady qyz.

Muǵalim jyr joldarymen jaýap berdi:

O, mahabbat!
Qaıran arý
Qaptalǵan aq kúmispen,
Masań júrek soǵady
Ózińdi ańsap,
Sharabyna shólirkep Mahabbattyń.
Boıymda qan týlaıdy,
Qyzynady,
Baıaǵy Adam Ata sıaqtanyp,
Tapsyrdym taǵdyrymdy
Tek ózińe,
Al oıym bir nárse dep buzylady...

— Sen óziń qandaı óleń oqyp jatyrsyń? — dep surady Aýsta.

— Ejelgi eski dastannan úzindi ǵoı.

— Endi balalardy turǵyza bersem de bolatyn shyǵar? — dedi qyz, munyń olarǵa sabaq berýine jaǵdaıy keletin shyǵar degen úmitpen.

— Iá, ýaqyt bolyp qaldy, — dedi de ol álgi dastandy jartylaı sybyrmen oqı tústi.

Al onysy buǵan bir nárse dep sybyrlaǵandaı bolyp estildi. Iá, basqa bireýge emes, Aýstanyń tap ózine arnap aıtylǵandaı. Rasynda da eski dastannan úzindi eken. Bul buryn estip kórmegen úzindi. Biraq onyń myna oqýyna qaraǵanda, munyń ózine, ıá, Aýsta Soýllılányń jeke ózine tikeleı qatysy bardaı. Qyz qatty qysylǵanynan ne dep jaýap bererin bilmedi, aýzyna sóz túspedi. Mundaıda, ásirese qazir, áli tún ishinde ne isteýi kerek? Ony da bilmedi. Óıtkeni jyr joldary ádette kúndiz, tapa tal túste daýystap oqylýshy edi. Degenmen onyń máni men mazmunyn múlgigen tún tynyshtyǵynda ǵana tolyq túsýine de bolady eken. Biraq myna jas qyzdyń tún ortasynda tek ózine ǵana arnalǵandaı jyr joldaryn qalaı túsingeni jón? Ony tapa tal túste jurttyń bárine birdeı arnalǵan óleń sıaqty qabyldaýǵa bola ma?

Armanym eń
Shyn baqytym bolatyn.
Baýrap aldyń
Bir kórgennen ózińe.
Endi mine
Túsimde emes, óńimde
Kórindiń-aý kózime.
Qudaı ózi músindegen,
Júregimdi jaýlap alǵan
Symbattym,
Aarondardyń
Altyn torpaq baılyǵy
Myna maǵan nege kerek
Sen turǵanda, qymbattym!?

Jo-joq, ol munyń bárin tek ózi úshin ǵana oqyp jatqan bolýy kerek. Meni mundaı jumbaq, ádettegiden tys astarly da kórkem jyr joldaryn túsine qoımaıdy, áli jas dep oılaıtyn bolýy tıis. Ras, meniń oǵan kofe quıyp, quımaq usynyp júrgenimde jap-jas kórinýim ábden múmkin. Sondyqtan maǵan, tek qana maǵan — mundaı jyr joldaryn arnap oqýdyń eshqandaı mán-maǵynasy joq dep oılaıtyn da shyǵar. Biraq qyz ózin áldeqashan boı jetken eresek dep sanaıtyn. Aýsta bul syryn áli eshkimge aıtyp kórgen emes. Onyń ústine, áldebireýlerdiń buǵan arnap oqyǵan jyr joldarynda qaıdaǵy bir buzaý-torpaqty, meıli olar altyn bola-aq qoısyn, aıtady degen oı munyń óńi túgili, úsh uıyqtasa túsine de kirip kórmegen edi. Shynynda da bul jerde torpaqtyń ne qatysy bar? Joq, bul eń baısaldy jazylǵan dastan bolmaýy tıis. Muǵalim de meni meńzemegen bolar. Endi oǵan ne deýim kerek?

Qudaı saǵan syılapty
Eshkimde joq
Tunyp turǵan tap-taza
Minez-qulyq,
Janaryńa jarasqan
Tákapparlyq.
Músinińe
Etpen-et bop jabysqan
Tar kóılekten tyrsıyp
Kóz tartady
Tósińdegi qos alma,
Qulpyrasyń baq gúlindeı
Kóktemgi, Degendeısiń,
"Endi menen kóz alma!"...

Jo-joq, Qudaıǵa shúkir, mundaı túsinýi qıyn oǵash oıly dastannyń buǵan eshqandaı da qatysty bola almaıdy. Onyń ústine, "janaryna jarasqan tákapparlyq" degeni qısynǵa kelmeıdi. Sondaı-aq ǵajaıyp sulý qyz dep sýretteýi odan beter aqylǵa qonbaıdy. Shamasy, bul dastandy osydan júz jyldan da astam buryn belgisiz bir skald basqa bir qyzǵa arnap jaza salǵan bolýy kerek. Al Aýsta basqa qyzdardyń qaýymynda eshqashan da bolǵan emes. Bul qalyń tastyń ortasynda jalǵyz ósken bir tal shóp sıaqty. Aýsta ózinen basqa qyzdardyń bári de áldeqaıda sulý shyǵar dep oılaıtyn. Onyń ústine, bul áli boı jetken úlken qyz emes, jap-jas qyz kórinedi. Al Aýsta Soýllılányń shynynda da boı jetken qyz ekenin áli eshkim baıqaǵan emes. Ózi de eshkimge syr shashyp, bul týraly aıtyp kórgen joq. İshinen oılap qana qoıatyn. Eger bul jaǵdaıdy, mysaly, ákesi bilse, ne der edi? Bul áli shirkeýge baryp, shoqyndyrý rásiminen de ótken joq. Aýsta dastannyń ár shýmaǵyn estigen saıyn kúshtirek tebirene tústi. Aqyrynda tózimi taýsylyp, shydaı almaı ketti.

Sen jaryqsyń,
Kún nurysyń quıylǵan.
Qarly boran túneginde
Jol kórsettiń,
Alyp shyqtyń
Meni talaı qıynnan.
Qyrsyq shalǵan
Bále-jala shyrmaýynan
Qutqardyń sen
Óz qolyńmen, súıiktim,
Seniń demiń ot-jalyndaı
Jylý bergen janyma —
Aýrý-syrqaý, sum ajal da
Endi meniń Jolamaıdy mańyma!

Ol osynyń bárin basqasha daýyspen aıtady? Beıne bir jeke adamǵa arnalǵan sózderdi basqa bireýlerdiń estýine bolmaıtyn sıaqty sybyrlaıdy. Ózge jurt myna kishkentaı qyzdyń eseıip boı jetip qalǵanyn bile bermeýi múmkin. Biraq muny muǵalimniń de shynymen-aq bilmegeni me? Boı jetken qyzǵa tún jarymynda mundaı jyr joldaryn oqýǵa bolmaıdy. Muny Aýsta jaqsy biledi. Óıtkeni boıjetken qyzdyń mundaı jyr joldaryn tyńdap jata berýge tózimi jetpeıdi. Tipti ólip te ketýi kádik emes. Ol — muny beıne bir balaýyz sıaqty jumsaq minezdi óte bilgen adam, ol — poezıa men tarıhty bes saýsaǵyndaı tereń bilgen adam. Biraq myna qorǵansyz qyzdy shynymen-aq aıamaǵany ma?

Óziń ǵana
Esh bılikti qoldanbaı-aq,
Sóz de aıtpastan bir aýyz,
Meni erkińe
Birjolata kóndirdiń.
Saǵan qumar yntyqtyqtan
Aqylymnan adastym.
Tek sen úshin tiri júrmin —
Bul — ımandaı syrym shyn.
Qys ketsin de kóktem kelsin —
Qasıetti ordadaǵy
Kóktem gúli jaınasyn,
Sen ómirlik jarym bolshy,
Jaqyndashy, qaıdasyń?!

Aýsta asyp-sasyp, abyrjyǵan kúı keshti. Aqyrynda shydaı almaı, tóseginen atyp turdy, Sıpap júrip, sirińke tapty, sham jaqty. Úreı aralas tebireniste júrip ishki beldemshe kóılegin kımeı turyp ketkeni osy kezde ǵana esine tústi. Sóıtip beldemshe kóılegin endi ǵana asyǵys-úsigis kıip úlgerdi de eki sanynyń ústinen qaıta-qaıta sıpalap, búktelgen jerlerin jazdy. Bólmede sham janyp tur. Qudaıym-aý, muǵalim jalańash tánimdi kórip qoıǵan bolsa, onyń betine qalaı qaraı almaqpyn?!

Aýsta mańdaıyna túsken shashyn órshelene keıin qaıyryp tastap, muǵalimniń betine batyldana qarady. Onyń jaǵdaıy jaqsara túsken sıaqty. Ózin sergek sezinetini sonsha, uıqysy qashyp ketipti. Tipti tóseginde qımylsyz jata da almapty. Kereýettiń jıeginde otyr. Eki beti narttaı qyzaryp, kózderi jalt-jult etip, jaırań qaǵady. Júzin jyrym-jyrym etip turǵan ájimderi de kútpegen jerden jaıylyp, tegistele túskendeı. jap-jas, jasóspirim jigitke uqsaıdy. Onyń júzinen balasha derlik shattanǵan qýanysh lebi esedi. Ol óziniń dárisin tizesiniń ústine qoıyp, qyzdyń betine jáne shamnyń jaryǵyna qýana qarady. Balalar shamnyń jaryǵynan oıanyp ketti, oryndarynan turǵan boıda olar da muǵalimge qarady.

— Reńińiz óte jaqsy. Qulan — taza jazylyp kettińiz be? — desti.

— Iá, múldem jazylyp ketken sıaqtymyn. Jaqsy deýden de jaqsy! Men endi baqyttymyn desem de bolady. Tipti óte-móte baqyttymyn! — dedi muǵalim. Sodan soń bylaı dep qosyp qoıdy: — Kóńilim hosh. Óte hosh! Nege ekenin bilesińder me? — dedi ol Sóıtti de ol búkil dúnıe júzine jar sala kórsetkisi kelgendeı bolyp, qolyndaǵy dárisin tóbesine kótere ary-beri aınaldyryp bulǵady. — Nege ekeni sol — búgin túnde eshqandaı da qaıǵy-qasiret bolmaýy tıis. Men olardyń bárin jer betinen joıyp jiberdim. Endi, mine, eshqandaı aýyr azap ta, aýrý-syrqaý da joq. Búgingi túni meniń basyma baqyt qusy qonǵandaı, búkil dúnıeni basqaryp bıleý kilti qolyma tıgendeı boldy.

Budan bylaı ǵazız júrekter qaltyrap-dirildep azap shekpeıdi, qaıǵy-qasiretten qars aıyrylyp, qınalmaıdy. Qumǵa baryp, qurdymǵa ketip jatqan kishkentaı ózenniń jaǵasyndaǵy qara — kóleńke lashyqta jartylaı jalańash ári ash balalar da bolmaıdy. Qoılar keń ańǵarda emin-erkin jaıylatyn, ishek qurttan birjola qutylatyn, óz bıligi ózinde, eshkimge táýelsiz azamattyń ıgilikti jalǵyz aty da beli búgile aýyr júk kótermeıtin bolady. Onyń esesine, ekvatordyń qumdy shól dalasynda jaıqala ósip turǵan ormanda ómir súremiz, Mıssısıpı ózeniniń jaǵasyndaǵy ormandarda qol mergen ańshy da, bula ósken buǵy da jyrtqysh ań ilbisin de birin-biri shyn júrekten qýana qarsy alyp, tatý-tátti beıbit tirshilik etetin bolady... Shyn júregimizden ańsaǵan arman-tilegimiz túgel oryndalady! Qane, balalar, kelińdershi, senderdi qushaǵyma alyp, baýyryma basaıyn. Al sender ózderiń ańsaǵan kez kelgen arman-tilekterińdi oılaryńa alyp jasyryńdar — árqaısysyńnyń sol ańsaǵan arman-tilekterińniń qandaı ekenin sheship beretin ýaqyt keldi.

Balalar onyń nege qýanyp júrgenin kópke deıin túsine qoımady. Bálkim, onyń bularǵa úıretken jyr joldary jalǵasynyń qýanyshy boldy ma eken? Al muǵalimniń álgi aıtqan sózderinen keıin balalardyń uıqysy birjola qashyp ketti. Olar mamyq kórpeniń astynan shyǵyp, muǵalimge jaqyndaı túsip, álemniń kaıta órkendeý dáýirine belsene qatysqysy kelgendeı. Muǵalim olardy kereýettiń ústine otyrǵyzdy, bárin de ıyǵynan qushaqtap, óziniń keýdesine qaraı tartty, áldebir kóne óleńniń jyr joldarynan úzindi oqydy.

Bular oısha jasyrýy tıis arman-tilekterdi onyń kútpegen jerden týra taýyp, sheshe alatyny tań-tamasha qalarlyq qyzyq sıaqty elestedi. Biraq balalar alǵashqyda ózderiniń arman-tilekterin oısha qalaı jasyraryn bilmedi. Bulardan adamdar ózderiniń arman-tilekterin oısha jasyrýǵa kelgen qas qaǵym sátte olardyń aýyzdaryna sóz túspeı qalady degendi estigenderi bar edi. Sol ras eken. Onyń ústine, adamdar ózderi ómir boıy kútip júrgen ondaı sáttiń, bálkim, dál sol kezde kelip qalǵanyn da kóp rette baıqaı almaıdy. Kishkentaı Nonnıdiń ózi de ondaı arman-tilekti oısha jasyrýǵa bolatynyna jáne onyń qalaı da oryndalatynyna burynnan senetin. Óıtkeni ol armanshyl jas qoı. Sonda da bolsa, jeme-jemge kelgende sol Nonnıdiń de aýzyna sóz túspeı, edáýir qınaldy. Al Aýsta munyń ózi jaı qıal ǵana bolar dep oılady. Bir tań qalarlyq nárse, basqa eshkim de emes, Gvendýr, kádimgi parasatty kórinetin Gvendýrdyń tap ózi, birinshi bolyp belsendilik tanytty jáne ondaı sátti saǵattyń kelip jetkenin ózgelerdiń bárinen buryn túsindi. Ol ár nárseni sol ózgerissiz túrinde qabyldap, ózinshe tek solaı ǵana bolýy tıis dep oılaıtyn, onyń ózgeshe tabıǵaty men shyǵý tegi qandaı ekenin surastyryp jatýdy tipti de qajet dep sanamaıtyn keldtik Hrodlogýr sıaqty oı topshylaıtyn. Sonymen Gvendýr birinshi bolyp arman-tilegin oısha jasyrdy.

— Meniń arman-tilegim, — dedi ol, — bizdiń qoılarymyz qystan aman shyqsa eken, al ákemiz qys boıy jumys istep, kóp aqsha tapsa eken, sodan soń kúzge qaraı taǵy da qosymsha qoılar satyp alsa eken degenim edi.

— Dosym meniń, — dedi muǵalim ony betinen súıip, — seniń bul arman-tilegiń sózsiz oryndalady. Qoılaryń emin-erkin jaqsy jaıylyp, qos-qos egiz qozydan týatyn bolady. Kúzge qaraı qoraǵa búkil okrýgtegi eń jaqsy qozylardy erte keledi. Hýtordaǵy qoı basy kóbeıedi. Fordta júrgen ákeńniń nesıege alǵan aqshasy da eselep ósedi. Bul jerge taqtaıdaı tegis dańǵyl jol salynady. Ien dala arqyly ótetin sol jolmen bul jaqqa dúnıejúzilik mádenıet is jetedi. Al sol mádenıetke ilese kelgen qyrýar mol kúmis teńgeler tasqyndap quıylatyn bolady. Osynda, tap osy tóbeniń ústinde, ertegilerde aıtyla beretin saltanatty sándi saraı sıaqty eki qabatty ǵajap úı tastan qalanyp, boı kóteredi. Ol úıdiń ishi-syrtyn eń kúshti elektr shamdarynyń jaryǵy nurlandyryp turatyn bolady.

Sonymen, alǵashqy arman-tilek týraly áńgime támam boldy. Al kishkentaı Nonnı bylaı dep sheshti: eger munyń bári tipti kádimgi tústen artyq bir nárse bolmasa da, mundaı qas-qaǵym sátti eleýsiz qaldyrýǵa da ruqsat etiletin shyǵar. Alaıda munyń ózi kenetten túsim emes, óńim bolyp shyqsa she?!

Ólim halinde jatqan adamdar, eger Qudaı shynymen-aq bar bolyp shyqsa, onda nem ketip barady degendeı, odan kómek surap, tap osylaı jalbarynady. Taǵdyr munyń kez kelgen ótinishin oryndaǵaly turǵan osy bir qas qaǵym sátte Nonnı qandaı arman-tilegin oısha jasyrýy kerek? Keıbir adamdar bir ǵana arman-tilektiń oryndalǵanyn qanaǵat etedi. Shyn baqytty adamdar solar.

Óıtkeni bir ómirge bir ǵana arman-tilektiń oryndalýy ábden jetip jatyr, odan artyǵyn ózine syıǵyza almaıdy. Munyń sheshesi óziniń sheksiz qaıǵy-qasiretine qatysty bir ǵana tilek tileýmen ómirden ótti. Al munyń birden-bir tilegi — ózge elderdi aralap kórý.

— Qandaı elderge barǵyń keledi? — dep surady muǵalim.

— Jasyl ormany kóp eldi kórgim keledi, — dedi ol salǵan jerden. — Mıssısıpı sıaqty alyp ózeni bar elde, jyr joldarynda aıtylatyn sıaqty buǵylar, ilbisinder júretin jerde bolǵym keledi. Men sondaı elde bolýdy armandaımyn.

Muǵalim bylaı dedi:

— Maǵan qalam, qaǵaz, sıa bere qoıshy.

Ol ústeldiń ústine ıile eńkeıip, iri-iri áriptermen kósilte hat jazdy. Qalamushty salmaq sala basyp jazǵany sonsha, tipti onyń shıqyly estilip jatty. Al bala muǵalimniń qolynyń árbir qımylyn qyzyǵa qadaǵalaýmen boldy. Biraq munyń ózi ne óńi, ne túsi ekenin esh aıyra almady.

Múmkin, munyń bári de jaı oıdan shyǵarylǵan oıyn ǵana shyǵar? Bálkim, tap osy mınót onyń búkil ómir joly anyqtalatyn eń bıik shyńdarynyń biri bolar?

— Mine, — dedi muǵalim. Sóıtti de balaǵa barynsha baısaldy túrde mańǵazdanyp, álgi hatty usyndy. — Myna hatty Fordqa birinshi kezekte tez jetkizýge tyrys. Bul anaý-mynaý hat emes, sıqyrly hat. Seniń arman-tilegiń sózsiz oryndalýy tıis.

Bala asyp — sasyp abyrjyǵan keıippen hattyń qaıda, kimge joldanǵanyna qarady. Hat aty-jóni sheteldik áldebir áıelge joldanǵan bolyp shyqty. Bálkim, ol áıel ýezik sýdıanyń úıinde shyǵar. Konverttiń syrtynda odan arǵy egjeı-tegjeıli eshteńe kórsetilmepti.

Nonnı uıqyǵa jatar aldynda qupıa tereń syry bar álgi hatty ájesiniń sóresine alyp baryp qoıdy. Sóıtti de ol óz qulaǵyn ózi shymshyp aldy: "Bul ózi óńim be álde túsim be?" dep, bilip alaıyn degendegisi. Bálkim, erteńgisin oıanǵanda mundaı eshqandaı da hat bolmaıtyn shyǵar?

Al tańerteń uıqysynan oıanyp, kózin ashqan boıda Nonnı ájesiniń sóresine qaraı umtyldy: "Túndegi hat bar ma álde joq pa?" dep izdeı bastady. Mine qyzyq — sórede keshegi hat sol kúıinde jatyr. Syrtynda iri-iri áriptermen jazylǵan birneshe sóz bar. Sýdıanyń úıinde turatyn bolar dep shamalaǵan sheteldik áıeldiń aty-jóni ǵana. Ol konvertti tez ala salyp, qalaǵa ketip bara jatqan birinshi jolaýshyǵa tapsyrdy, ony kórsetilgen meken-jaıǵa jetkizip berýdi qatty ótindi.

Sóıtip jasyrylǵan ekinshi arman-tilektiń sharýasy da sheshildi. Endigi kezek úshinshi arman-tilekke keldi.

Muǵalim balalardyń uıqyǵa erte jatýyna bolatynyn búgin de eskertti.

Al olar tátti uıqyǵa ketken kezde muǵalim qolyn sozyp shamdy óshirdi de, Aýstany ash belinen qushaqtady.

ELÝ ÚSHİNSHİ TARAÝ

BOLMAI QOIMAITYN NÁRSE

Bul ózi erekshe qorqynyshty boldy.

Budan kúshti qorqynysh endi qaıtyp eshqashan, tipti eshqashan bola qoımaıtyn shyǵar.

O, Qudaıym qasıetti!
Aıa meni — qutqarýshym dep bilemin ózińdi,
Jalbarynǵan bir ózińe esti meniń sózimdi:
Jan — tánimdi bılep alǵan myna dúleı sezimdi
Jeńe alatyn kúsh — qýat ber bir ǵajaıyp tózimdi.
Ne bolmasa, raqym etip, kóp kúnámdi keshirshi —
Kúnáliler órtenetin tamuq otyn óshirshi!..
O, Qudaıym qasıetti!
Túsem be dep men qorqamyn qara túnek tozaqtan,
Kúnási kóp pende qashyp qutylmaıtyn azaptan.
Mahabbattyń ózek órter otynan da jalyndy
Tozaq oty órteı me dep, qınaı ma dep janymdy.
O, Qudaıym qasıetti!
Men pendeńmin, — amal qansha, ne salsań da kónemin,
Kúnám úshin azap shegip, órtenemin, ólemin,
Kúnám bar dep qoryqqannan, ókingennen ne paıda,
Taǵdyryma jazylǵanyn táýekel dep kóremin!

Aýsta plıta peshtiń janynda psalomdy tyńdap tura berdi. Qyzdyń qoly kishkentaı kóringenimen jalpaq alaqandary edáýir qataıyp, kókshil tarta bastaǵan. Býyn — býyndary azdap tolysa túsken. Biraq súırikteı saýsaqtary tiginshi sheberdiń saýsaqtary sıaqty uzyn bolyp kórinedi. Bas barmaǵynyń taramys sińiri isingen sıaqty. Bilegi jasamys áıeldiń bilegindeı ájeptáýir áleýetti. Ol peshtiń ishindegi kúldi shyǵaryp, tor kóz temir shilterdiń ústine arshanyń qaraýytqan qurǵaq butaqtaryn tamyzyq etip saldy. Alasa ósetin qaıyńnyń ylǵal butaqtary otqa tıgen boıda shytyrlap jana bastady. Aýsta qyzý janǵan tamyzyqtyń ústine qoıdyń qıynan jabylǵan jappa tezekti qalady. Peshtiń murjasyna jel úıirilip, úıdiń ishin tútin qaptady.

Iá, Aýsta — boı jetip qalǵan qyz. Ol qazir peshti ózi jaǵa alady. Balalyq shaq qaıta oralmastaı ótip ketken.

Naýryz aıynyń aıaq kezi edi. Tań bozaryp, terezeden bolmashy jaryq túse bastady. Búgingi túnnen keıin kún qatty sýytty. Tipti qatty sýytyp ketti. Qyzdyń tula boıy qaltyrap-dirildep, tisi-tisine tımeı saqyldap qoıa berdi. Shashy da uıpalaqtanyp qalypty, bir burymynyń órimi tarqatylyp ketken. Aýsta áli beti — qolyn jýyp, shashyn tarap úlgermegen edi. Kónetoz tar ish kóılegin asyǵys-úsigis kıe salypty. Onyń bókse tusyndaǵy qyrtysyn jazýdy da umytypty. Aýsta eńkeıgen kezde onyń eki aıaǵy baltyrynan sanyna deıin jarq-jurq ete túsedi. Jip-jińishke, áli tolysyp jetilmegen qos tizesine qaraǵanda baltyry men sanynyń bulshyq etteri tym tolyq, turpaıy ári myqty kórinedi. Al Aýsta, onyń ústine, syrt kóılegin kıýdi de umytypty. Qyrsyqqanda qaıda ekenin de tabý qıyn. Shulyqtary tarta kıilmegendikten sıraǵynan tómen, aıaǵynyń basyna túsýge jaqyn ári býyltyq-býyltyq... Biraq dál qazir onyń qandaı mańyzy bar?.. Aýsta buryn shybyqtaı jip-jińishke edi. Qazir epeteısiz tolyp ketken sıaqty. Ol ózin ótkir pyshaqpen, ıá naǵyz pyshaqpen ishi jarylǵan jáne ábden keskilengen balyq sıaqty sezindi. Aýyrmaǵan jeri qalmaǵan — basynan aıaǵyna deıin aýyrady. Ár qımyly azapqa salyp, qatty qınaıdy. Beıne bir ishi jarylyp qana qoımaǵan, sonymen qatar bólek-bólek keskilengendeı sezinedi. Eńsesi ezilip bitkendeı. Qazir onyń ólerdeı ańsap turǵany bir-aq nárse: qalyń mamyq kórpeniń astyna kirip alyp, eshkim mazalamaıtyn tynyshtyqta ólgen adamdaı, eshteńeni de bilmeı uıyqtaý. Óıtkeni onyń búgin tań aldynda ǵana qalǵyp-múlgip, kirpigi zorǵa ilingen bolatyn. Sonyń ózinde záresi qalmaı, qatty qoryqqan. Endi qaıtyp ondaı qorqynysh eshqashan, tipti eshqashan da bola almaıdy!

Aýsta tipti ájesiniń betine qaraýdan da qashqaqtaıdy — biraq onyń júzin oısha kórip júr. Otyrǵan otyrysy kóz aldyna keledi: ol teńsele túsip, tizesine qoıǵan isin toqtaýsyz toqyp otyr. Basy qalt-qult etedi. Eki beti men mańdaıyn ejelgi rýna jazýlary sıaqty qalyń ájim qaptaǵan. Aýyr qımyldaıtyn kókshil qabaǵynyń astynan eki kózi tynymsyz jylt-jylt etedi. Biraq ol kózder bárin de kórip, bárin de bilip otyr. Ol kózder ómirdiń ózi sıaqty keń de aýqymdy: Qudaı da, jyn-periler de, saǵan tónip kele jatqan qaýip-qaterdiń bári de túgel qamtylǵan kádimgi ómir shyndyǵy sıaqty. Onda túnde uıyqtap jatqan kezdegi tústerdi de, ný ormannyń ortasynda qalaı adasyp júrgenińdi de kóre alasyń.Sharyqtap aspanǵa ushqanyńnan, ańsaǵan arman-tilegiń men tátti qıaldaryńnan bastap qart ájeniń ejelgi psalom-duǵalaryna deıin kórinis tabady. Tań atyp, kún kúshine minerden kóp buryn, tipti jańa ǵana tutanǵan álsiz ottyń mazdap janatyn kezinen kóp buryn psalom-duǵalar oqý bastalady. Sol psalom-duǵalardyń áserimen raqatqa bólengen ár mınótiń taýsylmaıtyn shetsiz-sheksiz azapqa aınalyp, myńdy mıllıonǵa kóbeıtkendeı artyp shyǵa keledi. Ondaıda búkil ómiriń bir túnniń ishinde óte shyqqandaı bolyp kórinedi. Aýsta ózin búgin tap osylaı sezindi: búkil denesi bólshek-bólshek keskilenip, qanǵa bógip jatqandaı. Budan bylaı eshqashan, tipti eshqashan...

Aldap, arbap, eliktirgen sezim boıdy bıledi,
Mahabbattyń qurbany bol, ǵashyǵyńdy súı dedi.
Janyma da, tánime de qarǵys aıtty aıamaı,
Kináli ózim — Qudaı maǵan "Tozaqta otqa kúı!" dedi.
Ólim tilep, qasiret ýyn simirýge shamam joq,
Men qorqamyn — qandaı tátti ed shybyn jan!
O, Qudaıym, endi mende qoldan keler qaıran joq —
Men kúnániń shyrmaýyna shyǵa almastaı shyrmalǵam.

Aýsta tútinge shashalǵan jótelin qaıtsem basamyn dep qysyldy: eshkimdi oıatyp jibermeýge tyrysty. Meıli eshqaısysy da oıanbaı-aq qoısyn, uıyqtaı bersin, uıyqtaı bersin — muny kórmeı-aq qoıǵany, buǵan nazar aýdarmaǵany, munymen til qatyp sóılespegeni jaqsy. Tipti eshqashan tań atpaı-aq qoısa da bolar edi. Peshtegi ot óship qalyp, plıtada turǵan sý qaınamaı-aq qoısa eken! Aýsta endi óziniń keshegi qyz emes, tipti basqa bireý ekenine kámil kóz jetkizgen edi. Muny osy kúıinde kórgenderdiń bári de shoshyp ketip, birjola qýyp jiberýi de múmkin. Al inileri she? Olar endi buǵan tipti ini emes shyǵar. Joq, durysynda, bul olarǵa ápke bola almaıdy. Aýsta óziniń ol balalardaı bola almaıtynyn kópten beri baıqaıtyn; olarǵa sonaý bala kezderiniń ózinde-aq bir túrli ishteı qyzǵanyshpen qaraıtyn. Olardyń áldebir túsiniksiz sebeppen ózinen báribir joǵary turǵandaryn túsinetin. Aýstaǵa áıteýir bir nárse jetispeı turatyndaı kórinetin. Mine, endi sonyń zardabyn tartýda. Olar mundaı azapty bastarynan eshqashan keshirmeıtin bolady, al munyń taǵdyryn túsinýleri óte qıynǵa soǵady. Sóıtip bular bir-birinen máńgilik derlik qol úzip, habarsyz ketedi. Jo-joq, bul dúnıede Aýstaǵa ne bolǵanyn eshkim de túsinbeıtin bolady. Qyz japadan-jalǵyz tura berdi, tipti ol óziniń bul dúnıede bar ekenin de baıqaı almaıdy. Bul jaǵdaıdy jóndep, qalpyna keltirý múlde múmkin emes. Endi ol osy jalǵyzdyqtan qutyla almaǵan qalpynda dúnıeden ótetin bolady. Týǵan-týystarymen baılanys ataýlynyń bári de byt-shyty shyǵa úzilip tynady. Endi onyń basqasha ómiri bastalmaq. Bári de burynǵysynsha qalyp otyr. Ózgergen tek bul ǵana. Budan bylaı buǵan da ár kún, barlyq kún kóńiline bóten, jat bolady da turady. Bóten, jat ekeni óz aldyna, ol kúnder sheshimi tabylmaıtyn qıyn jumbaqtarǵa, tuıyqqa tirele beretin shytyrman joldarǵa, qısapsyz kóp qaıǵy-qasiretterge toly bolmaq. Shirkin-aı, myna áli jylyp úlgermegen sýdyń ústinen qaraǵan boıda júz jyl tura bere me edi! Anaý uıqyda jatqandar da oıana qoımasa ǵoı — bári bir bul endi olarmen baılanysyn úzip, jat bolyp ta úlgerdi ǵoı. Bar bolmys pen joq bolmystyń belgisiz arasynda ómir súre berse... Joq, durysynda, ómir súrmese, qandaı jaqsy bolar edi! Álde búgingi túngi oqıǵalardyń qazirgi qasiretti saldarynyń sebebin izdep bas qatyrmaı-aq, myna byqsyp óship bara jatqan ottyń janynda qaıyńnyń ylǵal butaqtarynyń shyrt-shyrt jana bastaǵanyna qulan ıektenip, endi-endi atyp kele jatqan tańnyń bulyńǵyr surǵylt jaryǵynda qımylsyz qarap tura bergeni durys pa? Sonda ózine tanys emes qorqynyshty qubyjyq jyrtqysh qustyń bolat pyshaqtaı ótkir tumsyǵyn emis-emis qana esine túsirer me edi? Ol munyń ústimen kanat qaǵyp, bir-aq ret ushyp ótti, shalshyqty balshyqty betke alyp, uzap ketti de, kózden birjola ǵaıyp boldy ǵoı.

Biraq kelesi qas qaǵym sátte-aq Aýsta bolǵan oqıǵanyń sebebin qalaı túsiný kerek dep jaýap izdeı bastady. Eń bastysy — bul ózi ne istedi? Joq, bul ózi eshnárse de jasaǵan joq. Bar bolǵany — bul onyń qýanyshty bolǵanyna qýandy. Sóıtip otyrǵanda munyń tula boıymen áldebir áserli tok júgirip ótkenin sezdi. Muǵalim tún ortasynda óz qolymen shamdy óshirip, munyń ash belinen qapsyra qushaqtaı alǵan kezde, tula boıymen álgi áserli tok júgirip ótken qas qaǵym sátte, bul onyń moınynan múlde eriksiz qalaı qushaqtaı alǵanyn ózi de baıqamaı qalǵan edi. Bul qyz soǵan da kináli me? Onda adamnyń boıymen nege áldebir áserli tok kútpegen jerden júgirip ótedi? Shamasy, ómir degenimiz osy bolar? Ondaı kezde qolyńnan ne kele qoıady? Eshteńe de isteı almaısyń! Óıtkeni sen de jany bar, sezimi bar tiri adamsyń ǵoı. Onyń ár qımylyna shynymen-aq tyıym salynatyn bolǵany ma? Onda onyń ómirge kelip nesi bar? Ómirge kelgen kezinde, ıttiń janynda jatqanda-aq nege shetinep ketpedi? Tıtlanyń búrgege toly jyp-jyly baýyrynda, bálkim, ishek qurty da bar shyǵar, munyń ómir ushqynynyń birjola sónip qalmaı, jylt-jylt tutanýynyń keregi ne edi? Ákem baıǵus taý aralap toqty izdep ketkende sol ıtti nege erte ketpedi eken? Joq. Aýstanyń eshqandaı kinási joq. Bul sol ıttiń baýyrynda jatyp, kezdeısoq tiri qalǵan mınótten bastap kúni búgingi atqan tańǵa deıin eshnárse de, eshqandaı da jaman nárse jasap kórgen joq. Tek qana onyń tula boıyn áldebir áserli tok aralap ótti de qoıdy...

Degenmen... Degenmen bul onyń erkine jol berdi ǵoı... Nege jol berdi eken? Sol bir qas qaǵym sátte bul ákesin nege eske almady eken? Qaıran, janashyr ákem-aı! Aýstanyń tula boıyn keskilegen azapty aýrý endi júregine deıin jetip, janyn shydatpastaı qatty syzdatty. Jo-joq, ákem bul jaǵdaıdy eshqashan da bilmeýi tıis. Ol keshe ǵana bárin de, úıdiń ishindegini de, syrtyndaǵyny da túp-túgel buǵan senip tapsyryp edi ǵoı. Eń aldymen ózińniń aman-saýlyǵyńdy oıla, ózińe-óziń saq bol dep, muny óziniń keýdesine qas qaǵym sát qysyp turyp, aqylyn aıtyp ketken joq pa edi? Al bul...

Aýsta búkil denesi diril qaǵyp, eńirep jylady. Ol ózin-ózi toqtata almady. Sorǵalaǵan kóz jasy betin japqan saýsaqtarynyń ara-arasynan ótip, plıtada turǵan sýǵa tyrs-tyrs tamdy. Ol eńirep jylaǵanyn estirtpeý úshin eki shyntaǵyn eki búıirine basty. Búgingi túni muǵalim muny ash belinen qapsyra qushaqtady. Ekeýi birge jatty — endi olardy bir-birinen ajyrata alatyn eshqandaı da kúsh joq sıaqty kórindi. Aýsta naǵyz qýanysh, naǵyz baqyt osy eken ǵoı dep kámil sendi. Tipti ákesin de, bul dúnıede bar nárseniń bárin de umytyp ketti... Degenmen bul onyń qoınynan shyǵyp ketpek boldy... Biraq olaı ete almady. Olaı etýge murshasy bolmady, aqyrynda óziniń de olaı etkisi kelmedi... Bul jaǵdaıdan báribir qashyp qutyla almaısyń — óıtkeni munyń ózi de ómir ǵoı. Osy jerde ózi tutatqan myna otqa qadala qarap, tap solaı tura bergeni durys sıaqty.

Qojasynyń úıirilgen qamshysynyń astynda
Qaıqańdaǵan, jaýtańdaǵan aıanyshty qanshyqtaı
Men qorqamyn zerem ushyp kóptiginen kúnámniń
Tozaq oty qınaı ma dep, ońaılyqpen jan shyqpaı!
Jalbaryna jalynamyn — qutqar janymdy azaptan,
Jyn-shaıtannyń arbaýynan, kúnáli isten, mazaqtan.

Osy bir taqýalyq oı tizbekteri munyń sońynan tynymsyz yzyń qaǵyp, beıne bir kúnákarlar tobyry qyr sońynan qalmaı erip kele jatqan, al ejelgi jaýy muny qorǵanysy joq bir búıirinen oqys shabýyl jasaǵan sıaqty. Qaptaǵan qalyń jaý buǵan Qudaıdyń atynan qarǵys aıtyp, qatal úkim shyǵaryp jatqandaı sezindi. Úmitsiz toryǵý deýge bolarlyq zaryǵa qamyqqanda janyn qaıda qoıarǵa bilmeı, tózimi taýsylyp, shydaı almady. Hrıstıandyq moral qaǵıdasynda adamdy azapqa salýdyń shegi bolmaýshy ma edi ózi? Aýsta ájesiniń janynan kóz ilespes jyldamdyqpen tez ótti de muǵalim jatqan kereýettiń qasyna baryp toqtady — onyń qushaǵy búkil azap pen qaıǵy-qasiretten qalaı da aman saqtap qalatyn qasıetti qorǵan sıaqty kórinip ketti. Ólerdeı qorqynyshtan qashyp qutylǵysy kelgendeı Aýsta muǵalimniń betine betin basyp, onyń kóıleginiń aǵytýly jaǵasynan óziniń sýyq alaqanyn qoınyna suǵyp jiberdi... Al ol buǵan kómek qolyn sozýdyń ornyna uıqysyrap, áldebir muńdy ún shyǵardy da qabyrǵaǵa qaraı teris aınalyp, jata berdi. Onyń jamylǵan mamyq kórpesi jerge túsip ketti de, jartylaı jalańash qaldy. Qyz óziniń ish kóıleginiń qaıda qalǵanyn endi ǵana kórdi — ýmajdalǵan qalpynda osynda, muǵalimniń kórpesiniń astynda qalypty. Aýsta qorqynysh pen úmitsiz toryǵýdyń seziminen áli de aryla almaǵan qalpynda ish kóılegin tez julyp aldy da, muǵalimniń kórpesin onyń ústine qaıta japty. Ol buǵan deıin jalań but jatqan erkekti eshqashan kórmegen edi. Óziniń baqytyna qaraı, qazir de anyq kóre alǵan joq — terezeden túsip turǵan qara kóleńkede esh nárseni anyq baıqaý múmkin emes edi. Bul sonda ne istegen? Myna jatqan er adamnyń kim bolǵany?

Tań atyp, jaryq túse bastady. Aýsta inilerimen birge qoı qoraǵa ketti. Naýryzdyń jumsaq taza aýasy qandaı jaqsy! Qoıǵa shóp salamyn dep júrip, Aýsta kóńilin jubatty, mazasyzdanǵany basylaıyn dedi. Biraq sonda da bolsa, inileriniń betine qaraýǵa batyly barmaıdy. "Buǵan ne boldy ózi?" dep, bir nárseni sezip qalar ma eken dep qorqady. Al muǵalim qabyrǵaǵa qaraı teris aınalǵan qalpynda áli uıyqtap jatyr edi. Aýsta úıge kirgen boıda onyń qalaı tynys alyp jatqanyn tyńdap kórmek bolǵanda eshqandaı demi shyqqany baıqalmady. "Bul ózi ólip qalǵannan saý ma?" degendeı úreıi ushyp ketti.

— Kofe ishkiń kele me? — dep, birneshe ret sybyrlaı ún qatty. — Sýyp qalmaı turǵanda iship al

Joq, ol ólmepti. Tiri eken! Uıqysynan oıanyp, kózin ashty. Aýsta buǵan qatty qýandy. Al ol buǵan aýyr yńqylmen ǵana jaýap berdi. — Qyz onyń bul qınalysy qazir-aq qoıatyn shyǵar dep úmittendi. Ol ystyq kofe alyp keldi, muǵalimniń jaılanyp otyrýyna kómektesti.

Muǵalimniń óńi sup-sur edi. Aýyryp otyrǵany kórinip tur. Saqaly ósip ketken, shashy uıpalanyp qalypty. Ol Aýstanyń betine burylyp qaraǵan joq. Al qyz onyń kereýetine kelip otyrdy. Oǵan jaqyndaı tústi. Muǵalim eshqandaı yńǵaı-yqylas bildire qoımasa da bul onyń shashyn jumsaq alaqanymen sıpaı túsip, bir qolyndaǵy synyq taraqpen qaıta-qaıta tarady.

— Myna kofeńdi ishe otyrsańshy, — dedi ol, muǵalimniń shashyn taraı túsip.

Iá, Aýsta onyń shashyn taraı berdi. Bul ózi ánsheıinde aqylǵa syımaıtyn ersi nárse sıaqty edi. Biraq Aýsta ondaı esh nárseni de oıyna alǵan joq — bárin de kádimgideı emin-erkin jasaı berdi: oǵan jaqyndaı túsip, súıemeldep otyrdy, qoltyǵyndaǵy jastyǵyn qaıta-qaıta túzeýmen boldy. Munyń bári de ózinen-ózi jarasymdy tabıǵı úırenshikti nárse sıaqtandy. Qyzdyń uıalshaq qylyǵynan eshqandaı da iz qalmaǵandaı. Ol muǵalim jigitten: "Esh jeriń aýyryp otyrǵan joq pa? Ne nársege zaýqyń soǵady? Uıalmaı aıta ber" dep suraýmen álek. Óıtkeni búgin túnde munyń basynan ótken nárseniń myna beıshara muǵalimniń basyna túsýi múmkin nársemen salystyrǵanda esh nárse emes sıaqty kórindi.

— Sirá, men óletin shyǵarmyn, — dedi muǵalim, ystyq kofeden urttap otyryp. — Maǵan janyń ashyp, áýre bolma. Men ondaı qurmetke laıyq jan emespin.

Muǵalim shashyn sıpap, taraǵany, qolyndaǵy bos shyny aıaqty izetpen keri alǵany úshin Aýstaǵa alǵys aıtqan joq: yńqyldaǵan boıy jatyp qaldy. Al bul onyń kórpesin qamqor qoldarymen qaıta japty. Qyzdyń tamaǵy qurǵap, júregi attaı týlap, qatty soqty. Muǵalim jigit oǵan bir ret te burylyp qaramady, bir aýyz jyly sóz de aıtpady, eń bolmasa sybyrlap ısharat bildirmedi.

Ol biraz ýaqyt osylaı jatty. Al Aýsta onyń janyna otyryp, barynsha názik ári shyn berilgen sezimmen eljireı qaraýmen boldy. Kenet erinderi jybyrlap, álde bir nárselerdi sybyrlady:

— O, qudireti kúshti Qudaı, óziń járdem ete gór. Men beıbaqty keshe gór! — degeni anyq estildi.

Aýsta ony mynadaı azap ústinde jeke qaldyra almady. Muǵalimniń kereýetindegi tósektiń shetine otyrǵan boıy onyń árbir yńqyly men aýyr kúrsinisine qulaǵyn túre berdi. Dárisi taýsylǵan bolatyn — shyny saýyt áldeqashan bosap qalǵan. Endi bir Qudaıdan ózge járdem surar jan joq.

O, Qudaıym qasıetti!
Qınaı kórme janymdy.
Qaıyrymdylyq — bir ózińnen tilegim.
Óz erkińde, keshem deseń, túk emes,
Kámil senem, bilemin!
Kúsh-jiger ber — unjyrǵamdy túsirme,
Rýhymdy qashyrma,
Tamuqtaǵy janyp jatqan júregimdi
Sý sebelep saqtaı gór,
Kúsh-jiger ber, mahabbattyń óshirme otyn,
Ony qoldap, jaqtaı ber!

Bul kúni Qudaı kenetten osy hýtordaǵy áreket etýshi eń basty keıipkerge aınaldy. Ony jurttyń bári de — árıne, árqaısysy óziniń hal — qadarynsha — jete túsingendeı boldy. Qudaı degeniń, mine, osyndaı bolady eken!..

Bul kúni biraz ýaqyttan keıin muǵalim Qudaıǵa jalbaryný jaǵynan qart ájeniń ózin de jolda qaldyryp ketetinin kórsetti. Kempirdiń kelisti yrǵaqqa toly, ábden jattandy bolyp qalǵan psalom-duǵalary muǵalimniń qazirgi jan aıqaıyna qaraǵanda túk te áserli bolmaı qaldy. Ol tósekten boıyn birneshe ret kóterdi. Bárinen de túńile úmitin úzgendeı bolyp, kózin badyraıtyp ashty da aldyńǵy jaǵyna tik qarady. Sóıtti de mańdaıynyń terin súrtip, aýyr kúrsinip, bylaı dedi:

— Qudaıym-aı, men tap búgin óletin shyǵarmyn! Qudaıym-aı, men saǵan ne jazyp qaldym?!. Eger meniń kózimdi joıǵyń kelse, onda meni qınaı bermeı, neǵurlym tez ári birjola alsańshy!

Aýsta oǵan sý usyndy: nege ekenin qaıdam, oǵan áıteýir salqyn sý adamnyń tánine de, janyna da járdem etip, dertin tezirek jazatyn sıaqty bolyp kórinetin.

Muǵalim sýdan birneshe ret jutty da taǵy da yńqylyn basa almaı, qaıta jatty. Aýsta endi ol uıyqtaıtyn shyǵar dep úmittendi. Biraq uıqynyń aýyly alys edi. Ol azdan soń qaıtadan boıyn kóterip, bylaı dep surady:

— Men osy ne istedim?

Aýsta endi oǵan sý usynýyn qoıyp, qulaǵyna eńkeıe tústi de sybyr ete qaldy:

— Sen ersi eshteńe de jasaǵan joqsyń! — dedi de, daýsyn odan saıyn báseńdete túsip: — Sen solaı etýge tıisti boldyń. Eger sol áreketiń jaman bolsa, oǵan eń aldymen myna men kinálimin.Sen eshqandaı da jaman áreket jasaǵan joqsyń. Meni qaıǵy-qasiretke dýshar ettim dep oılama. Eger qalasań, taǵy da solaı jasaýyńa bolady. Muny ákeme bildirmeımiz.. Qudaı sen oılap jatqandaı meıirimsiz de qatygez emes.

Aýsta onyń moınynan qushaqtap, betine betin taqady. Endigi taǵdyryn osy jigittiń taǵdyrymen birjola baılanystyrýǵa, ómiriniń sońyna deıin onymen birge bolýǵa bel býdy. Muǵalim jigit ózin neǵurlym aýyr sezingen saıyn Aýsta ózin-ózi solǵurlym umyta bastady.

Muǵalim jigit tósekke qaıta qısaıǵanda da qyzdyń qolyn jibermedi. Qyzdyń qolynyń qyzýy qandaı jaqsy, qandaı jaǵymdy edi janyn jaı taptyryp barady. Ol óziniń janyna arasha túsip, aman alyp qalatyndaı bolyp kóringen Aýstanyń júzine jartylaı jumýly kózderimen úzdiksiz qarady da jatty.

ELÝ TÓRTİNSHİ TARAÝ

ÓMİRDE GÚLİŃ BOLǴANǴA NE JETSİN!

Bártýr túni boıy jol júrdi. Qaladan tún jarymy aýa shyǵyp tań boz bere ıen dalanyń batys shetine ilikti. Qushtarlyq aptasynyń qaqaǵan sýyq tańy bolatyn. Kóp uzamaı, aınala tóńirek jaryq bolyp, tún birjola artta qaldy. Myńdaǵan qadam jol júrdi, myńdaǵan tyń oılar kelip-ketip jatty. Bári de tuńǵıyq qarańǵy túnnen tań jaryǵyna deıingi taýsylmaıtyn uzaq saǵattardaǵy sıaqty birimen-biri mıdaı aralasyp ketti. Endi kóp uzamaı tań jaryǵynyń sýyq shapaǵy ıen dalanyń qarly alqabyna quıyla bastaıdy. Taýdyń siresken muz basyp jatqan bıik jartasty shyńdary da, jol ústinde muz bolyp, qatyp qalyp jatqan izderi de altyndaı jarqyrap kórinetin bolady. Ol óziniń menshgindegi jerge, osydan kóp jyl buryn satyp alǵan, al qazir eshqandaı boryshy joq jerge, óziniń jekemenshik úıine súısine qaraıdy. Olardyń bári de tań shapaǵynyń aqshyl kók boıaýyna malynyp tur. Kún men túnniń kóktemgi tepe-teńdiginiń ótkenine eki aptadaı ýaqyt bolǵan. Endi eki aptadan soń jaz keledi. Batpaqty dala ústin áli muz basyp jatyr.Qol muzynyń erıtin belgisi biliner emes. Ien dalanyń ońtústik bóligi áli appaq qar kórpesin myqtap jamylyp jatyr. Onyń arǵy jaǵynda kógildir taýlar kók aspanmen ulasady, beıne bir uqsas jamylǵy jamylyp alǵandaı kórinedi. Myna keńinen kósilip, jaıylyp jatqan jermen, jalpy jer ataýlymen eshqandaı qatysy joq sıaqty.

Taý ishindegi bir jyqpylda munyń, Bártýrdyń shaǵyn úıi boı kórsetedi. Aınala tóńiregin taptalǵan qar basyp jatyr. Al qarsy betindegi shaǵyn shatqalda soraıǵan uzyn muz súńgiler kórinedi. Osy qarap turǵan jerinen óz úıiniń qardyń qalyń qalpaǵy jaýyp turǵan shatyrynyń sulbasy anyq baıqalady. Bártýr kóterip kele jatqan júgin jerge qoıdy da, óziniń shaǵyn otbasy jáne ótken qysta beıtanys bir adamnyń aldynda kenetten "Meniń ómirdegi gúlim" dep ataǵan Aýsta turyp jatqan óz ıeligindegi jerge kóz júgirte uzaq qarady. Ol bul jerden ózge bir elderge, jeńip qaıtarmyn degen úmiti bolmasa da táýekel etip, joryqqa attanǵan, endi jeńispen ári oljaly oralǵan jaýynger sıaqty maqtanyshpen qarap, biraz turdy. Rasynda da ol qaladan edáýir táýir taýar, eń bastysy ári tań qalarlyǵy — tutynýshylar odaǵynan nesıe alyp kele jatqan bolatyn.

Bul dúnıede eki merekeniń arasynda ánsheıinde adamnyń oıyna kirip-shyqpaıtyn nebir alýan túrli kezdeısoq oqıǵalar bolyp jatady. Al kezdeısoqtyq, Redsmırıdegi frýdyń sózimen aıtqanda, "Qudaıdyń kómekshisi" bolyp, sharýanyń sharýasyn qashan bolsa da shalqaıtyp, kúızeltip ketedi. Óıtkeni ol oqıǵalardy aldyn ala boljap bilýge olaq, onyń ústine Rojdestvodan pasqaǵa deıingi aralyqta jerdiń eshqandaı aldyn ala eskertýsiz jáne onyń kelisiminsiz-aq teńiz betine tóńkerilip túsýi ábden múmkin ekenin bilmeıdi. Jazǵy meken ıesi Bártýrdyń tyǵyz baılanys jasap, isin oıdaǵydaı júzege asyryp júrgen kópes dosy munyń senimine myqtap kirip alǵan bolatyn. Sondyqtan da Bártýr onyń búkil baılyǵyna — jarasymdy záýlim munaraly úlken úıine qyzǵanyshpen qaramaıtyn. Bul árqashan bylaı deýshi edi ǵoı: "Saıtan alsyn. Meniń bireýdiń záýlim munaraly úlken úıin qyzǵanyp nem bar?" Jurt ony usaq adamdardy qanaǵanda qanyp ishedi dep jamandaıdy. Biraq ol qanshalyqty aldamshy, alaıaq shal bolsa da maǵan degende barynsha adal. Maǵan odan artyǵynyń ne qajeti bar?" Onyń kópes dosy týraly pikiri osyndaı edi. Jurttyń ol týraly aıtqan dálelderi de, qorqytyp saqtandyrǵandary da, ártúrli ýáde berip, úgittegenderi de buǵan esh áser etpedi. Sonymen aqyry ne boldy deısiz ǵoı? Bir kúni sol kópes aıaq astynan joq bolyp ketipti. Aldy-artyna qaramaı, ketipti de qalypty. Ómirde bar-joǵy da belgisiz. Aspanǵa bý bolyp ushyp ketken sıaqty. Dúkeni qańyrap bos tur. Saýda isteri jónindegi kitabynyń qaıda ekeni belgisiz. Záýlim munaraly úlken úı boryshyn óteý úshin satylyp ketipti. Ańǵarda sharýa óziniń qalǵan ómiriniń negizin qalamaq bolyp júrgende onyń irgetasy bir-aq kúnde byt-shyty shyǵyp qırapty. Bir aıaǵy Islandıada, ekinshi aıaǵy úlken qurlyqta turatyn alyp alpaýyt — kommersanttar osylaı kútpegen jerden ushty-kúıli joq bolady da ketedi. Bártýrdyń úlesine tıesili nárseniń bári de iz-túzsiz joǵaldy. Kimnen suraýdyń eshqandaı qısyny joq. Bártýr qystygúni Fordqa jumys izdep barǵandaǵy jaǵdaı osyndaı edi. Brýnı qaryzǵa belshesinen bata bankrotqa ushyrap, jurtqa tıesili aqshany alyp, belgisiz bir jaqqa taıypty da turypty. Sıqyrly zulym kúshterdiń qyrsyǵynan qoılary qyrylyp, qyrýar shyǵynǵa ushyraǵan Bártýr osylaı taqyrǵa otyryp qalǵan bolatyn.

Osy bir eshkimge táýelsiz, óz bıligi ózindegi derbes adamdy Qudaı men maskúnem kúshter qosyla kúsh-jiger jumsasa da budan artyq qaıyrshy halge dýshar ete almaǵan bolar edi. Eń jamany — eshkimdi kinálaı almaısyń, ashý-yzaǵa toly qaharyńdy kimge tigeriń de belgisiz.

Bártýr táýekel dep ýezik sotqa bardy.

— Senderdiń jer-kókke syıǵyzbaı maqtaıtyn ádil sottaryń qaıda?! — dep aıqaı sala kirdi. — Bálkim, sıqyrly zulym kúshterdiń jabyla tıgizgen qyrsyǵyna ushyrap, onsyz da basy qatyp júrgen adamdy eń sońǵy bir sabaq jibine deıin tonap ketken alaıaqtyń qylmysty áreketine qalaı jol berip, qarap otyrsyńdar? Maǵan meniń aqshamdy saqtap bere almaıtyn, ony alyp ketken alaıaqtan qaıtaryp alyp bere almaıtyn sýdıanyń ne qajeti bar? Sen qystygúni men arnaıy shaqyrtqanymda da qarly borannan qorqyp, kelmeı qaldyń-aýa raıy onsha qolaıly bolmapty-mys. Al men azamat bolyp qalǵan úlken ulymnan seniń kesirińnen aıyrylyp qaldym. Seni ólip qalady dep qorqyp, qarly boranda izdep shyqqan ol adasyp ketip, taýdyń ishinde úsip óldi. Ol kezde cen qaladaǵy jyly úıińde qalyń mamyq kórpeniń astynda raqattanyp jattyń. Al starosta, qansha ońbaǵan adam bolsa da, sol sýyqta, obaly ne kerek, ádeıi kelip, seni kútip jatyp aldy. Qane, endigi kezek sende qaldy. Qolyńnan ne keletinin kórset maǵan. Senderdiń saıtan alǵyr kıiz kitaptaryńda jazylǵan ádil zań bolsa, qane, meniń aqshamdy tıisti jerinen talap etip, taýyp berińder!

Alaıda sýdıa Iensenniń sózin sóılep shyǵa keldi:

— Fırma belshesinen shyǵynǵa batyp, bankrotqa ushyrady. Endi odan eshkim de birde-bir eırır ala almaıdy. Eń berisi — kóptegen jyldar boıy úmittenbeı-aq qoıýlaryna bolady. Bul jerde meniń eshqandaı qatysym da, kinám da joq. Koróldiń jeke ózi arnaýly sheneýnik taǵaıyndap, osy istiń anyq-qanyǵyna jetýdi tapsyrdy. Eger bireý bankrot bolyp jatsa, maǵan ne deısiń? Bul jerde qoldan keler dármen joq. Barlyq jaǵdaıdy jan-jaqty eskerý kerek. Brýnıdiń zıan shegip kele jatqanyna kóp jyl bolǵan. Aqyr aıaǵynda tutynýshylar qoǵamy degen keldi de, onyń alys-beris jasaıtyn klıentterin túgeldeı ózine qaratyp aldy. Oǵan ne isteı qoıasyń? Mine, istiń búkil máni osynda jatyr. Óziń sıaqty ózge adamdardyń báriniń de aqshalaryn ýaqtyly qaıtaryp alýlaryna tolyq múmkindikteri bolǵan edi. Biraq, amal qansha, ózderiń kinálisińder: der kezinde tutynýshylar qoǵamyna múshe bolyp kirip alatyn adamsyńdar ǵoı. Solaı etýdiń ornyna kerilip-sozylyp júrip aldyńdar da bárinen kesh qaldyńdar.

— Der kezinde deısiń be? Eń ókinishtisi de sol bolyp tur, — dedi Bártýr, — ol ońbaǵan saıtandardy der kezinde shetinen baýyzdaýǵa meniń aqylym jetpedi ǵoı!

— Onda ózińnen kór, — dedi sýdıa.

— Iá, bizdiń tabıǵı jaratylysymyzdan aqkóńil, qaıyrymdy jandar ekenimiz óte ókinishti-aq. Shetinen ury-qary, baskeser tonaýshylardyń ósip-jetilýine jol bermeı, besiginde tunshyqtyryp óltirýimiz kerek edi.

— Seniń ury-qary, baskeser tonaýshylar dep otyrǵanyń kimder ózi?

— Kim deısiń be? Olar ózge eshkim de emes, myna sen qoltyǵyńa alyp, qorǵap otyrǵan ońbaǵandar. Sen oılap qalma, men senderdi, sýdıalar men basqa da tolyp jatqan bastyqsymaqtardy, solardan sonshalyqty jaqsy kóredi eken dep. Senderdiń de sol ıtarshy jebirlerden artyp turǵan esh jerleriń joq. Sender alaıaq ataýlynyń bárin qoldaısyńdar. Olardy kóz juma qorǵaýdan qoryqpaısyńdar, al qarly boranda taýdan asyp baryp, istiń basy-qasynda bolýǵa batyldaryń jetpeıdi. Tipti senderdiń bas kórsetýlerińniń ózi adam ómirin saqtap qalýǵa septigin tıgizetin bolsa da olaı qaraı aıaq baspaısyńdar.

— Bártýr, múmkin sen oryndyqqa otyrarsyń? Sonda biz asyqpaı otyryp, bárin de aqylǵa salyp, taldap kórer edik. Solaı emes pe?

— Men otyrǵym kelgen kezde ózim-aq otyramyn.

— Onda meniń saǵan temeki usynyp, syıapat jasaýyma bola ma?

— Erkiń bilsin. Sen bir nárse syılapsyń da ony meniń qabyl alǵanym qalyp pa?!

Osydan keıin Bártýr dárigerge, áltıng depýtatyna bardy.

— Týlýnıýs Iensendi jurttyń bári de adal adam dep oılaýshy edi, — dedi buǵan doktor Fınsen. — Ony ózim de jaqsy bilýshi edim. Menińshe, ol eshkimdi da aldamaıtyn. Qaıta ony basqa bireýler aldap kete beretin. Yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrmaıtyn. Báleniń basy sharýalardyń tutynýshylar qoǵamynyń maıda tildi sózýar bılep-tósteýshileriniń aıtqanyna senip qalýlarynan bastaldy. Brýnıdiń túbine jetken de sol jaǵdaı. Sharýalar munyń senimin aıaqasty etip, satyp ketti.

— Meniń óz aqshamdy qaıtaryp alǵym keledi, — dedi Bártýr. — Maǵan keregi — sol ǵana. Brýnı seni áltıngke ótkizdi. Al men saılaý quqyǵyna ıe bolǵaly beri saǵan ǵana daýys berip kelemin. Men saǵan nege daýys berdi dep oılaısyń? Anaý ádemi kózildirigiń úshin be? Eger aqshamdy qaıtaryp ala almaıtyn bolsam, endi bermeımin saǵan saıtan ǵana daýys bersin. Áıteýir men daýys bermeımin saǵan. Eger sen áltıng múshesi bola tura adamdardy osylaı tonaýǵa túsirýge bolady dep oılaıtyn bolsań, onda men úkimettiń ózin de moıyndamaımyn — oǵan qarsy shyǵamyn.

— Sen meni tyńda, Bártýr. Men asarymdy asap, jasarymdy jasap, qartaıyp qalǵan adammyn. Budan bylaı saıasatpen aınalysýdy birjola qoıamyn. Biraq biz senimen árqashan jaqsy dostar bolyp kelip edik qoı. Onyń ústine, ekeýimiz bir partıanyń múshesi edik. Sondyqtan da bul áńgimeni doǵaraıyq. Meniń seni syılaıtynymnyń belgisi retinde bir staqan naǵyz taza bıdaı araǵyn usynamyn. Kel, sony tartyp jibereıik.

— Men ózime tıisti zańdy nárseni ǵana talap etip otyrmyn.

— Qazir zaman qıyn bolyp ketti, Bártýr. Shetelderde de jappaı bankrotqa ushyraýda. Amerıkandyqtardyń shekken zıanymen salystyrǵanda bizdiń Islandıada joǵaltqanymyz túkke de turmaıdy.

— Iá, ıá. Ol ras. Qazir adamdardyń kóptegen asa aýyr qıyndyqtardy bastarynan keshirýine týra kelýde. Seniń de sýdıadan asyp turǵan túriń joq eken. Seniń de ury — qarylar men baskeser tonaýshylardy qoldap shyǵa keletinińdi emeýrinińnen tanyp otyrmyn.

— Al men ózimdi qashan bolsa da, qaıda bolsa da halyq úshin paıdaly qyzmet etip júrmin dep oılaımyn: áltıngte de, ózimniń dárigerlik praktıkamda da solaı ekenime kúmándanbaımyn. Men ózime daýys bergen adamdarǵa dári-dármekterimdi eshqashan da qymbatqa satqan emespin. Aýrý-syrqaýlar úshin paıdaly da shıpaly dári-dármekter jasaý úshin jyl saıyn óz qaltamnan júzdegen krona jumsaımyn. Solaı bola tursa da kóptegen adam maǵan aqsha tóleýdi umytyp kete beredi — olardy ar-ojdany qınaıtyn emes, uıalmaıdy tipti. Biraq men, óziń bilesiń, eshkimge shaǵynyp, jylap júrgen joqpyn ǵoı.

— Eger men umytpasam, meniń eki áıelim de qaıta-qaıta iship, aqyrynda ólip tynǵan anaý ýdaı ashshy suıyq ishirtki dárileriń úshin Brýnı saǵan meniń esebimnen árqashan muqıat aqsha tólep turǵan bolatyn.

— Men mundaı áńgimeni birinshi ret estip otyrmyn, Bártýr, — dedi doktor. — Bálkim, saǵan endigi jerde búkil elimizdi taqymynyń astynda qysyp ustaıtyn adamdar unaıtyn bolar. Óz baqytyńdy solardan tabatyn shyǵarsyń.

— Redsmırılikter qalaı degende de senderden, ıaǵnı Brýnıdiń quıyrshyqtarynan, jaman bola qoımas. Ras, men buryn da solaı oılap kelgenmin. Al endi qalaı dep oılarymdy bilmeı, basym qatyp júr.

Bártýr kimmen sóılesse de olar muny óz aıtqanynan basqaǵa kónbeıtin qyńyr da qaısar bireý dep bildi. Endi, mine, ol aqymaqtyń aqymaǵy sıaqty taǵy da kóshede qańǵyp qaldy. Ary oılap, beri oılap qarasa, bir-aq jol qalypty: redsmırılikterge baryp, Ingolv Arnarson Ioýnstyń qoltyǵyna qalaı da kirip alýy kerek. Ózge barar jer, 6acar taýy qalmapty.

Bártýr buǵan deıin Týlýnıýs Iensendi ózimdi árqashan qorǵap, qoldap júretin áýlıe-perishtem dep sanaıtyn, al Ingolv Arnarsonnyń atyna neshe túrli jaman sózder aıtatyn. Bul redsmırılik qojaıyny úshin otyz jyl boıy bel sheshpeı eńbek etti — alǵashqyda batyraq bolyp jaldanady, keıinnen olardan nesıege jer satyp alyp, sonyń qaryzyn óteımin dep tynym tappady, aqyrynda óldim-taldym dep júrip, erkin bostandyqqa qol jetkizdi. Sondaǵy ózgeristiń túri mynaý — tap sondaı qansorǵysh tonaýshylarǵa tap boldy. Ol tonaýshynyń tonaýshydan aıyrmasy bolatyn shyǵar dep oılaýshy edi. Beker eken. Olardyń bári de birinen biri ótetin bolyp shyqty. Mine, Brýnıdi alyńyz. Ol qashyp ketti. Jaı ketken joq. Munyń búkil aqshasyn alyp, taqyrǵa otyrǵyzyp ketti. Endi bul ne isterin, qaıda bararyn bilmeı, basy qatyp júr! Baıqap qarasa, tonaýshynyń tonaýshydan aıyrmasy joq eken. Olardyń bári de, qalada ne dalada turatynyna qaramaı, bir qalyptan quıyp shyǵarylǵandaı uqsas. Redsmırılikterdiń bir jaqsy jeri — olar Bártýrdyń taban aqy, mańdaı terimen tapqan aqshasyn alyp, alys ólkege, shetelge qashyp ketken joq qoı. Olaı bolsa, shyn mánindegi bostandyq pen táýelsizdikke umtylǵan adamnyń Týlınıýs Iensen sıaqtylarǵa arqa súıep qajeti joq eken. Ingolv Arnarson qalaı degende de Brýnıden asqan jamanshylyq jasaı qoımaıdy. Al, ekinshi jaǵynan alǵanda, tutynýshylar odaǵynyń kómegine ıek artqannan jerkenishti nárse joq. Sonda ıen ańǵardaǵy kedeı sharýanyń qolyn bostandyqqa — shyn mánindegi bostandyqqa jetkizip, táýelsiz adam etetin shynymen-aq redsmırılikter bolǵany ma?..

— Á, óz erki ózindegi táýelsiz derbes adam! Keldiń be aqyry? Bizdiń qoǵamǵa keletin ýaqytyń áldeqashan bolyp edi ǵoı. Osy ýaqytqa deıin qaıda júrsiń? — dedi Ingolv Arnarson.

— Men sypaıylyq saqtap, sálem berý úshin kelgen joqpyn, — dep, qysyla jaýap qatty Bártýr.

— Iá, qymbatty Bártýr, ol jaǵy maǵan ábden belgili. Sen ózińe óziń zıan istediń. Endi sonyń zardabyn tartyp júrsiń. Meniń bergen keńesimdi qulaǵyńa ilmediń. Brýnıden jata jabysyp aıyrylmaı qaldyń. Osylaı bolaryn bilgenmin, qurmetti qartym. Biraq meniń saǵan degen ókpem joq. Al qazirgi jaǵdaıyń qalaı?

— Qalaı deıtin nesi bar? Men qazir mundaı suraqqa jaýap qaıtara bermeımin. Meniń jáne otbasymnyń qalaı turyp jatqanymyzdyń eshkimge de qajeti joq dep oılaımyn. Meni bir qatty qyrsyq shaldy — qoıym qyrylyp qaldy. Biraq onda turǵan erekshe ne bar?! Ondaı qyrsyq Islandıada jıi-jıi kezdesedi. Bul elge adamdar alǵashqy ret qonystanǵannan beri solaı. Redsmırılikterdiń shyǵyny da az emes. Mundaı jaǵdaı árbir kóktem saıyn bolyp turady. Al meniń qoılarym redsmırılikterdiń qoılarymen salystyrǵanda qysqa jaqsy tózedi — tuqymy sondaı.

— Joq, meniń suraǵanym basqa bir jaǵdaıǵa baılanysty edi. Osydan biraz ýaqyt buryn seniń jerińde adam tań qalarlyq túsiniksiz oqıǵalar boldy ǵoı. Sen úlken ulyńnan aıyrylypsyń...

— Aıyrylsam nesi bar? Ol meniń óz balam...

— Jurttyń aıtýyna qaraǵanda, ol Kolýmkıllıdiń salǵan oırany desedi ǵoı.

— Kolýmkıllı deısiń be? Ol álgi parsylardyń dinine qatysy bar dıý — periniń ózi me?

— Jaraıdy. Ol jaǵyn qoıa turaıyq... Endi biz saǵan ne kómek jasaýǵa tıistimiz?

— Ne kómek jasaısyńdar? Eshqandaı kómekterińniń qajeti joq. Meni taqyr jerge otyrǵyzyp, tonap ketti. Endi maǵan jumys kerek. Men ózim úshin jaqsylyq jasap, járdem bere gór dep eshqashan eshkimge de jalynbaımyn. Biraq aqysyn tólese, kimge bolsa da jumys isteýge árqashan ázirmin.

— Iá, qymbatty Bártýr, byltyr meniń saǵan aıtqanym aına qatesiz kelipti. Bul jerde meniń kinám joq. Tek ózińnen kór — meniń aıtqan sózime senbeı, qulaq aspaı qoıǵan óziń bolatynsyń. Qazir bizdiń elimizde eki partıa bar: olardyń bireýi sharýalardyń qanyn súlikshe soryp, aıaýsyz qanaıdy, al ekinshisi olardy qoltyǵynan demep, aıaǵynan tik turǵyzýǵa, qolynan kelgenshe járdem jasaýǵa tyrysady. Sen sol ekeýiniń alǵashqysyna senip qaldyń. Sodan ne shyqty qane? Sen áýeli bir nárseni túsinshi: bizge ókimet bıligi eldi halyqtyń ıgiligi úshin basqarý úshin ǵana qajet.

— Iá, aıta tús, áli de aıta tús, Ingı, meniń bir kezdegi kip-kishkentaı balam! Men eshkimge de, eshnársege de, ásirese seniń sózińe senbeımin. Sondyqtan da men eshkimnen eshqandaı jaqsylyq kútpeımin. Eshkimge shaǵym jasap barmaımyn. Qazir meniń birneshe qoıym ǵana qaldy. Nesi bar, bárin de qaıtadan bastaıtyn bolamyn! "Buǵan taǵy da ne kerek bolyp júr ózi?" deıtinder de tabylar. Meıli deı bersin. Meniń ózimniń qoılaryma arnap jańadan qora-qopsy salyp alǵanyma da biraz jyl bolyp qaldy. Al endi záýlim munarasy bar úlken úı salyp alatyn bolar dep oılaıtyndar qatty qatelesedi. Jarqynym Ingı, ondaı oı mende eshqashan bolǵan emes. Biraq, — dep sózin jalǵady. Bártýr, — seniń ómir gúliń bar kezde...

Osy jerge kelgende ol óziniń tym artyq ketip bara jatqanyn baıqap qaldy. Sóıtti de aıtaıyn degen oıyn aıaqtamaı, kilt úzdi de, toqtaı qoıdy.

ELÝ BESİNSHİ TARAÝ

KÓKTEMGİ KÚNDER

Qar erip bitisimen qoı óriske jaıyla bastady. Ákesi men balalary úıge qaıtyp oralǵanda olarǵa túski as ústel ústinde ázir tur eken. Al Aýstanyń ózi qaıda? Ózen jaqta shulyq jýyp nemese jýǵan kirlerin kere tartylǵan jipke jaıyp, sony qarap júrgen bolar? Álde aýyz úı jaqta qamyr ılep júr me eken? Ol sońǵy kezde úıdiń joǵary jaǵynan kózge kórine qoımaıdy. Keshke jurttyń bári jatyp qalǵan kezde ǵana tósegine kelip jatatyndy shyǵardy. Qyz óziniń ákesi men inileri úıde bolǵan kezde shamnyń ólimsiregen jaryǵynda da jýynyp-shaıynbaıtyn boldy. Birden tósegine jatyp, mamyq kórpesin qymtap jamylyp, qımylsyz jatyp qalady. Júzin bóten janǵa kórsetkisi kelmeı, basyn tómen salyp júretin kúıge tústi. Uzyn kirpikteri kózin jaýyp, kólegeılep júretin boldy. Ózi de eshkimniń betine tike qaraýdan qaımyǵatyn sıaqty. Ákesine bir sózben ǵana jaýap qatatyn boldy. Kóbinese odan qashqaqtap júrýge tyrysady.

Bártýr Aýstanyń kózin keńinen ashyp, áldebir nárseni suraǵandaı nemese senim bildire tike qaraǵanyna úırenip qalǵan edi. Biraq ol kópke deıin úndemeı júre berdi. Endi mine qyzyna bir túrli kúdikti kózimen suraq qoıǵandaı qaraı bastady. Al Aýsta ún qatpaýǵa tyrysty.

Munda, qıyrda jatqan hýtorda, adamdar birinen-biri syryn jasyryp, eshteńe aıtpaıdy — kimniń ne oılap júrgenin bilip bolmaıdy. Múmkin, osynyń ózi de jaqsy shyǵar. Kishkentaı hýtordyń az ǵana turǵyny bir qalyptan quıylyp shyqqandaı bolyp kórinedi. Biraq shyntýaıtyna kelgende tipti de olaı emes. Ózge esh jerde de adamdar bir-birinen tap osy kishkentaı hýtordaǵydaı ár túrli bola almaıdy. Mysaly, Bártýrdyń eki ulyn alyp qarańyz: olar birin-biri qalaı túsine alady? Bireýi belgili bir jerden tapjylmaı, belgili bir maqsattaryna qol jetkizýdi ǵana oılaıdy, al ekinshisi qaıdaǵy bir qıyrdaǵy alys elderge sapar shegý týraly saǵym qıaldyń oryndalýyn ańsaıdy.

Jylymyq kún edi. Qar jipsip jatyr. Shatqaldyń joǵary jaǵyndaǵy shanshyla tómen qaraǵan súńgi muzdar da erip bitken. Qulama sý sarqyrap aǵa bastady. Kishkentaı Nonnı kóktemniń osy bir áreketterine qyzyǵa qaraýmen boldy. Ońtústik jaqtan kúshti jel soqty, ol qulama sýdy keri qaraı, taýdyń órine qaraı ıtermeledi.

— Nemenege sonshama qadalyp qaraı qaldyń? Odan da jumysyńdy isteseńshi! — dedi aǵasy Gvendýr.

Bular qı kúrep, qora tazalap júr edi. Myna shatqaldaǵy qulama sý da, ońtústikten soqqan kúshti jel de kádimgi adam jany sıaqty ár nársede óziniń izin qaldyratyn tabıǵatpen birge udaıy qubyla ózgerip turady eken-aý. Nonnı bul týraly kezinde anasyna aıtyp bergen bolatyn. Sonda balasynyń oıyn túsingen ol da buǵan óziniń arman-maqsatynan syr shertken edi. Endi, mine, Nonnıdi túsinetin eshkim joq. Solaı bola tursa da bul óz armanyn ańsap, onyń oryndalýyn qıaldaýmen ómir súrip júr. Nonnıdiń óz aldyna ońasha jeke bolǵysy keledi, bir túrli qamyǵý men jabyrqaý sezimine beriledi. Qoı baǵýǵa ketip bara jatqanda buryn ózi eshqashan estimegen ártúrli zarly áýender aıtady. Onyń keýdesinde áldebir sıqyrly saz aspaby bar sıaqty. Ras, bul ol aspapty tarta almaıdy. Biraq bir tań qalarlyǵy — onyń ishegine oısha tıip ketse-aq, ár túrli dybystar shyqqandaı bolady. Al bul ol áýenderge ishteı tebirene qulaq túredi. Tipti qaltyrap — dirildep, keı-keıde kózine jas kelip, qalaı qosylyp ketkenin ózi de bilmeı qalady. Al munyń kózi tunyq ta tereń, oıly da baısaldy, bulaqtaı tap-taza, sol bulaqtyń túbinde jatqan aq kúmisteı jarqyraıdy.

Taýdaǵy shóp endi-endi tebindep kele jatqan shaq. Bártýr aýa raıynyń buzylatyn túri bar-aý degen qaýippen qoıdy hýtordan alysqa uzatqan joq. Ol qoıdy ádette ıen dalanyń ońtústik nemese shyǵys jaǵyna jaıatyn, al bul joly taýdan eńiske qaraı aıdady. Úıdegi únsiz tynyshtyq munyń janyn neǵurlym kóbirek jegideı jegen saıyn oǵan kóktemniń shıpaly salqyn aýasy solǵurlym janyna jaıly, jaǵymdy bola túsedi, erip ketken áli de erip jatqan qardyń ıisi de unaıdy. Al kóktemgi kún kóziniń shýaǵyna malynǵan keń dala máńgilik túısigi sıaqty seziledi — óıtkeni shetsiz-sheksiz ıen dalada máńgilikti sezinbeý múmkin emes. Taý betkeıine kúnniń shýaqty kózi túsken saıyn qysqy qar keıin sheginip ketip jatty. Shirindi shóptiń, boıyna nár júre bastaǵan arshanyń, kúrtik qar astynan qyltıyp boı kórsetken jap-jasyl kóktiń ıisi ańqı bastady. Qoılar kók qýyp, bytyraı jaıylýǵa kóshti. Olar bir kezde kenetten bir nárseden úrikkendeı bolyp, tómengi shatqaldan shyǵa órge qaraı dúrkireı jóneldi. Biriniń sońynan biri ubap-shubap, jelge qaraı kókirek tosady. Óıtkeni olar da shetsiz-sheksiz, máńgilik keńistikke shyǵýdy qalaıdy. Bostandyqqa umtylý — qoılarǵa da tán qasıet.

Birneshe kún boldy, qarǵalar shatqaldyń ústinde top-tobymen qalyqtap ushady da júredi. Bártýr shatqaldy aralap shyqpaq boldy. Myna qarǵalardyń úıirile quldılap qonyp, shuqyp jep júrgeni qandaı jemtik ekenin bilip qaıtpaqshy. Ózendegi sýdyń tasyp aqqanyna biraz bolǵan. Biraq onyń deńgeıi budan birneshe kún burynǵydaı joǵary emes edi — taıyz bolyp qalǵan. Bártýrdyń ıti kilt tura qaldy da, sý jaǵaǵa shyǵaryp tastaǵan qaraıǵan bir nárseni kórip, órshelene úrdi. Qarq-qarq etken qarǵalar shatqaldyń ústimen ushyp ótti. Bártýr bul jerden ólgen maldyń jemtigin kóre qoımaıtyn shyǵarmyn degen oıda edi. Óıtkeni bıylǵy kóktemde mal ólim-jitimge ushyraǵan joq bolatyn Onyń ústine, anaý qaraıǵan nárse malǵa uqsamaıdy. Qaıta adamnyń máıitine kelińkireıtin sıaqty. Ol symbatty jas jigittiń denesi bolyp shyqty. Shamasy, bıylǵy ótken qysta jartastyń ústinen quzǵa qulap, qar astynda qalyp qoıǵan bolýy kerek. Ózenniń tasqynymen jaǵaǵa shyǵyp, sý qaıtqan kezde qumnyń betinde qalypty. Máıitten adam keskinin aıyryp bolar emes. Beti-júzi buzylyp, jalpaıyp ketipti. Keńsiriginen eshteńe qalmapty, úńireıip tur. Erinderi de joq. Aýzy aspanǵa qarap yrjıa kúlip jatqandaı. Kózderin qarǵa shuqyp, jep qoıypty. Ústi-basyndaǵy kıimderi irip-shirip, bozdanyp ketipti. Súıekteri yrsıyp jatyr. Quzǵyn qarǵalar bilgenin istepti. Qaraýǵa júregiń aýyrady. Bártýr máıitti taıaǵynyń ushymen birneshe ret túrtip kórdi.

Itine: "Táıt endi, úre berme!" degendeı zekip, áldebir nárselerdi mińgirledi:

Taǵdyrdyń endigi kórseteıin degeni osy shyǵar... — ol nasybaıdyń bir shymshymyn ıiskedi. It úrgenin áli qoımady. — Óshir endi únińdi! Sháýildeı bergenińniń endi túk paıdasy joq. Munyń syryn sen báribir túsinbeısiń! Bireýlerdiń barlyq kináni Kolýmkıllıge jaba salatyny ózinen-ózi belgili. Sirá, árkimniń óz taǵdyry óz keýdesinde, óz bıliginde degen sóz durys ta shyǵar? Biraq qoldan keler dármen qaıda?

Al Bártýrǵa bul sumdyq úshin Kolýmkıllı tipti de kináli emes ekenin, jalpy alǵanda onyń adam taǵdyryna eshqandaı da qatysy joq ekenin moıyndaýdyń ózi ońaıǵa túsken joq. Ras, Kolýmkıllı týraly aıtylyp júrgen áńgimelerdiń bári de bos sandyraq, shylǵı ótirik ekenin bile tursa da Bártýr ol áńgimelerde shynaıy shyndyqtyń ózinen de kúshti áldebir basqa shyndyqtyń boı kórsetpeı, jasyryn jatýy múmkin degen oıdan eshqashan arylyp kórgen emes. Ien dalada jyn-periler ómir súredi-mis. Ol adamdardyń etin jeıdi-mis. Biraq qalaı degende de búgingi ózi tapqan máıitke qatysty áldebir shyndyqtyń bolýy, oǵan belgili bir qurmet rásiminiń kórsetilýi kerek qoı. Ondaı qurmetti munyń neǵurlym tez jasaýy tıis. Óıtkeni qoılary shatqaldan shyǵyp, joǵary órlep barady — ońaılyqpen jetkizbeı ketýi múmkin. Vártýrdyń taıaýda ǵana toqylǵan jap-jańa bıalaıy bar edi. Ózi qalyń, jyly bolatyn. Ol oń qolyndaǵy bıalaıyn sheship aldy da, máıittiń ústine tastaı saldy. Óıtkeni ólgen adamnyń máıitine áıteýir bir qurmet kórsetpeı ketý ádildikke, kórgendikke jatpaıdy. Sodan keıingi mınóttiń ózinde-aq Bártýr shatqaldyń joǵary jıegine kóterilip úlgerdi. Óziniń oılaǵanyndaı, qoılary órge qaraı zaýlap barady eken. Tek ilgeri umtylady. Olardy bastap bara jatqan qoı ilgeri umtylǵan boıy sonaý bıik jartastyń basyna deıin shyǵyp ketipti. Sonymen barlyq qoı Blaýfedl taýyna bet alypty. Bártýr olardy qýyp jetti. Ol myna qoılarynyń erte kóktemniń ózinde sergektik tanytyp, beıne bir eshkimmen qatyspaı, óz aldyna bólek ketkisi kelgen taqýalar sıaqty taýdyń shetsiz-sheksiz keńistiginen ózderine ońasha jaıylym izdegisi kelgenine qýandy.

— Halbera, — dedi ol keshke qaraı úıge kelgen soń syńar bıalaıyn onyń aldyna laqtyryp tastap, — oń qolyma tap osyndaı etip bıalaı toqyp ber.

— Bir syńary qaıda? — dep tań qala surady kempir. Óıtkeni ol Bártýrdyń buryndy-sońdy bıalaı joǵaltqanyn kórip-bilgen emes edi.

— Ol jaǵyn qazbalap suramaı-aq qoı, músápir qartym, — dedi Bártýr.

— Qazbalap suramaı-aq qoı dediń be? — dep surady Halbera kempir. Ol basy qalt-qult etip, azdap teris aınalyp otyrdy. Bul — onyń bireýge nazar aýdaryp qaraǵan kezdegi ejelgi ádeti. Ol "Qazbalap suramaı-aq qoı" degen sózdiń astarynda bir syr baryn sezgendeı boldy: ras, qazbalap suraýdyń qajeti joq — adamnyń júregin syzdatyp, aýyrtýdyń ne keregi bar?

ELÝ ALTYNSHY TARAÝ

ÁPKE

Kúshti nóser jaýyp ótti, búkil dúnıeni sý basyp ketkendeı boldy. Kóktemgi júzdegen shaǵyn ózen arnasynan asyp, eńiske qaraı jarysa tasyp aqty, taý betindegi qardy teńizge qaraı aıdap, jýyp-shaıyp ketti. Kúnniń kózi qaıta ashylǵan kezde ańǵarda qar qalmaǵan edi. Taý jasyl jelek jamyla tústi. Jasyl shóptiń ara-arasynan sarǵaldaqtar boı kóterip, meni kórdińder me deı bastady. Jyly jel soqty. Qotannyń janynan aǵyp ótetin shaǵyn ózen alǵashqyda asaýsyǵandaı bolyp edi, sońynan sabasyna túsip, taǵy da óz arnasynan asa almaı qaldy. Muny Bártýrdyń kenje uly baıqap úlgermedi. Arada jyl ótpeı jatyp, endi onyń ózen boılap, oınap ketýine ruqsat etilmedi. Mine, ol qoı qorada qı kúrep, ara-arasynda demin alǵan kezde aqymaq bireý sekildi alysqa kóz tigip, uzaq qaraıdy, qıaldanady. Aýlvalardyń buǵan "Sen alystaǵy ǵajaıyp elderi aralaıtyn bolasyń" dep, kóripkeldikpen ýáde bergeni qaıda?! Ol óziniń kitaptaryn oqyǵan saıyn ol eldermen qoıan-qoltyq aralasyp ketkendeı bolǵan edi. Al endi kóktem kelgende ol elder budan kókjıektiń arǵy jaǵynda bir qıanǵa taǵy da alystap ketkendeı. Endigi turysy mynaý. Ol Aýstaǵa qaraǵan saıyn ol elderdiń qanshalyqty qashyqtap ketkenine kámil kóz jetkizgendeı bolady. Al olar qystygúngi qıalynda qol sozym jerde, jap-jaqyn sıaqty edi — shetsiz-sheksiz qar basyp jatqan keń dalanyń arǵy jaǵynda aıqyn kórinip turǵandaı bolatyn. Biraq úmitsiz — saıtan. Tátti qıalynda kórgenderinen kúderin úzgisi kelmeıdi. Myna shýaqty kóktem balanyń úmitin odan saıyn kúsheıte túskendeı — alys ólkelerden ushyp kelip jatqan qustar da, betinen aımalaǵan jyly jelder de, shaıdaı ashyq kógildir aspan da, taýsylmaıtyn, máńgilik uzaq ýaqyt ta sol armanǵa meńzeıdi. Kóktem alys saparǵa shaqyryp, eliktire túskendeı áser etedi. Nonnı úıdiń alasa esiginen eńkeıip syrtqa shyqqan boıda ony taǵy da kóktem shaqyryp turǵandaı bolady: ol kilt toqtaı qalyp, álgi únge yntyǵa qulaq túredi. Onyń tula boıyn ómirge degen muńdy qushtarlyq bılep ala jóneledi. Nonnı kóktemniń mundaı únine ásirese muǵalim ketip qalǵaly beri erekshe qatty den qoıatyn bolyp aldy. Al ol pasqa meıramynyń aldyndaǵy az ǵana kún buryn ketken edi. Buǵan deıin Nonnı Aýstanyń jylap-syqtap júrgenin baıqamaǵan eken. Bir kúni jeksenbide kesh bolyp, qas qaraıa bastaǵan kezde ol Aýstany jylǵadaǵy kók shóptiń ústinde etbetinen túsip, jalǵyz jatqan jerinen kórdi. Bul onyń janyna jaqyndady. Qyz qımylsyz jata berdi, tipti munyń kelip turǵanyn da sezgen joq. Óte jaqyn barǵanda baıqaǵany: qyz eki ıyǵy selk-selk etip, betin jerge basyp jylap jatyr eken. Nonnı munyń ózine jáne aǵasyna qaraǵanda áldeqaıda osal ári názik jan ekenin burynnan da jaqsy biletin-bilgen saıyn jany ashyp, aıaıtyn. Qansha degenmen ápkesi ǵoı! Munyń et júregi ezilip, qazir de syzdap qoıa berdi, ápkesine degen janashyrlyq sezimi oıandy. Al Nonnıdiń ózi sırek, ásirese byltyrdan beri óte sırek jylaıtyn bolǵan. Óıtkeni endi kóp uzamaı-aq er jetken azamat bolady ǵoı. Ol Aýstaǵa ún qatty. Qyz selk ete qaldy. Ornynan atyp turdy da kóıleginiń etegimen kóziniń jasyn súrtti. Biraq aǵyl-tegil kóz jasyn toqtata almaı, jylaı berdi, jylaı berdi.

— Nemenege eńirep jatyrsyń? — dedi ol, tańdana qarap.

— Eshteńege, — dedi Aýsta óksigin basa almaı.

— Bir nárseńdi joǵaltyp alǵan joqsyń ba? — dep surady bala.

— Iá, — dep ún qatty Aýsta.

— Sonda ne joǵalttyń?

— Eshteńe.

— Eńireýdiń qajeti joq, — dedi bala.

— Men tipti de eńirep otyrǵan joqpyn, — dep qarsylasty qyz. Biraq kóziniń jasy áli tyıylǵan joq.

— Álde ákem renjitti me?

— Iá.

— Sonda ol ne dedi?

— Eshteńe degen joq.

— Ol nemene, seni sabady ma?

— Iá, bir kúni sabaǵany ras. Biraq budan kóp buryn edi. Jaraıdy, ony eske almaı-aq qoıaıyq. Men umytyp ketkenmin. Jo-joq, aıtpaqshy, ol meni tipti de sabaǵan joq bolatyn.

— Sonymen sen nege jylap otyrsyń? Álde saǵan bir nárse qajet pe?

Aýsta óksigin basa almaı, entige otyryp:

— Iá, — dep, burynǵysynan beter ókirip jiberdi.

— Sonda saǵan ne kerek? Aıtsańshy, — dep surady bala.

— Bilmeımin! Ne kerek ekenin ózim de bilmeımin! — Aýsta odan saıyn toryǵa jylaı berdi.

— Soýla, ápketaıym, aıta qoıshy. Maǵan aıtýyńa bolady ǵoı. Erteńgi kúni er jetip, azamat bolǵanda men seniń qaı tilegińdi bolsa da oryndaımyn. Solaı ete alatyn shyǵarmyn

— Sen áli eshteńeni de túsinbeısiń. Sen áli kip-kishkentaısyń... Meniń jaǵdaıymdy áli eshkim de túsinbeıdi. Meniń ózim de! Kúndiz-túni birdeı oılansam da túsinbeımin!

— Túsinbeıtin nesi bar? Munyń sebebi sen myna biz sıaqty ul bala emessiń ǵoı, — dedi Nonnı, oǵan tolyq jany ashıtynyn bildire. Qazir ol adamzattyń tánine qatysty eń qıyn, tipti tuspaldap aıtýǵa da bolmaıtyn qaıdaǵy bir qupıa syrlaryn sóz etýge týra keletinin sezdi. Múmkin munyń ózi Nonnıdiń tarapynan jasalǵan jaqsy qylyq emes te shyǵar. Biraq, amal qansha, abaısyzda aýzynan shyǵyp ketti.

— Iá, solaı da shyǵar, — dep oılana ári toryǵa jaýap qatty Aýsta.

— Jaraıdy, qymbatty Soýla, — dedi ol, qyzdy qalaı da jubatqysy kelgen batyl nıetpen onyń betinen meıirlene sıpap qoıyp, — Bolar is boldy. Endi oǵan ókinbe. Muny eshkim de bilmeıtin bolady. Men ólsem de tisimnen shyǵarmaımyn. "Eshkimge aıtýshy bolma!" dep Gvendýrǵa da qatań eskertip qoıamyn.

— Iaǵnı, sender biletin boldyńdar ǵoı! Solaı ma? — dep surady Aýsta. Ol shetinen kótere ustap turǵan kóıleginiń etegin qolynan túsirip jiberdi de inisiniń betine týra qarady. — Sen óziń bilesiń be?

— Joq, aıaýly Soýla. Men eshteńe de bilmeımin. Men senderge qarap jatqan joq bolatynmyn. Biraq onda turǵan ne bar?! Endi ókingenmen qoldan keler qaıran joq. Al men erteńgi kúni er jetip, azamat bolǵan soń basqa bir elge baryp, úı salyp bitirgen soń seni óz qolyma alamyn. Birge turatyn bolasyń. Kartop ta jeı alasyń.

— Kartop? Kartoptyń maǵan qajeti qansha?

— Bilmeısiń be, álgi Taýaratta aıtylǵandaǵydaı ǵoı...

— Taýratta kartop týraly esh nárse aıtylmaıdy.

— Meniń aıtaıyn degenim, álgi bir áıeldiń jep qoıǵan jemisi týraly edi.

Maǵan Taýratta aıtylǵan áńgimelerdiń túkke qajeti joq, — dedi Aýsta, jylaı-jylaı isip ketken kózin keńistikke tige qarap. — Qudaı... Sol Qudaıyń — meniń jan-tánimmen jek kóretin qas jaýym...

Bala oǵan kenetten tosyn suraq qoıdy:

— Soýla, óziń aıta qoıshy, qystygúni muǵalim ańsaǵan armandaryńdy oısha jasyrýǵa ámir etkende sen qandaı arman týraly oılap ediń?

Soýla inisiniń betine synaı qarady. Dál osy qas qaǵym sátte onyń kózi qatty qylılandy. Bul — onyń jylaǵan kezdegi úırenshikti ádeti. Ol qabaǵyn tómen túsirip jiberip, kók shóptiń bir tal sabaǵyn ýmajdap, ezgileı berdi.

— Sonymen sen eshkimge eshteńe aıtpaısyń ba?

— Joq, eshkimge de aıtpaımyn. Al sen sol joly qandaı asyl armandy qalap ediń?

— Mahabbatty, — dep jaýap berdi qyz. Sóıtti de taǵy eńirep jylap qoıa berdi. Kóz jasyn tyıa almaı: — Mahabbatty, mahabbatty, mahabbatty!.. — dep qaıtalaı tústi.

— Mahabbat degen ne ol?

Aýsta kók shóptiń ústine qulap tústi de eki ıyǵy selkildep, taǵy da eńirep jylady. Álginde osynda Nonnı kelgendegi qalpyna qaıta endi.

— Meniń ólgim keledi! Iá, ólgim keledi, ólgim keledi!..

Nonnı mundaı aýyr qasiret kezinde qandaı kómek kórsetý kerek ekenin bile almaı, basyn qatyrdy. Ol qyzdyń qasyndaǵy jap-jasyl kók shóptiń ústine aqyryn ǵana jaıǵasyp otyrdy. Endi onyń keýdesindegi saz aspabynyń ishekterine beıne bir qol tıip ketkendeı, áldebir áýen paıda bola bastady.

Bala óz ómirinde birinshi ret adam janynyń shym-shytyryq qatparlaryna erkin úńildi. Biraq onyń tylsym syrlaryn túsinýine áli erte edi. Degenmen eń mańyzdysy — Aýstamen birge onyń qasiretin qosyla sezinip, qosyla bólisti. Búkil dúnıe belgili bolǵan bir tamasha ánin de estelik retinde jyrlap berdi. Adam janynyń sonshalyqty qorǵansyz ekenin bilý, onyń bir-birine qarama-qarsy kúshteriniń arasyndaǵy keskilesken kúresti túsiný áli de ánniń týýyna sebep bolatyn qaınar kózge aınala almaıdy. Árbir ǵajaıyp ánniń týýy úshin bireýdiń qaıǵy-qasiretin onymen birge bólisý kerek. Mysaly, týǵan eldiń tamasha qyzy Aýsta Soýllılányń qaıǵy-qasiretin birge bólisken sıaqty.

ELÝ JETİNSHİ TARAÝ

BALA JÁNE ALYS ELDER

Arman-qıaldyń eń tań qalarlyq jaqsy qasıeti — onyń oryndalýy. Muny ózge eshkimniń moıyndaǵysy kelmese de barlyq ýaqytta da osyndaı. Al adamdar ózderiniń arman-qıaldary oryndala bastaǵanyn óz kózderimen kóre bastasa da oǵan tipti de tań qalmaıdy. Beıne bir tek osylaı bolatynyn zor senimmen asyǵa kútip kelgen sıaqty sezinedi. Qalaı da qol jetkizsem degen maqsatyń men oǵan qalaı qol jetkizý jóninde qabyldaıtyn sheshimiń bir-birine óte jaqyn týystardaı uqsas jáne olar bir júrekte uzaq ýaqyt qalǵyp-múlgigen qalpynda saqtalady.

Bul oqıǵa Qudaıǵa madaq aıtý merekesinen bir kún buryn boldy. Jyldyń bul mezgilinde ańǵar arqyly alýan túrli adamdar ary-beri jıi ótip jatady. Biraq bul hýtorǵa olardyń ilýde bireýi ǵana qaıyrylady. Al bul kúni Jazǵy mekenge bir júrginshi arnaıy buryldy. Onyń syrtqy kórinisinde eshqandaı erekshe belgi bolǵan joq. Bul ómirde atqaratyn qyzmeti men mindeti jóninde esh nárseni baıqap bilý múmkin emes. Munda burylǵandaǵy jalǵyz mindeti bireýdiń amanatyn oryndaý — berip jibergen hatyn tapsyra ketý edi. Keıin, arada birneshe jyl ótkende, Ioýn Gýdbártýrsson qansha tyrysqanymen ol adamnyń túr-tulǵasyn, bet-beınesin esh esine túsire almaı-aq qoıdy. Bir sózben aıtqanda, ol eń qarapaıym adamdardyń biri edi. Sondyqtan ózge jurt onyń qarapaıym adam ekenine nazar aýdaryp, elep — eskermedi. Ol Jazǵy meken ıesi Bártýrǵa bir hatty ustatty da, qosh aıtysyp, óz jónimen kete berdi.

Mundaı hat alý Bártýr úshin óte sırek kezdesetin, tipti birinshi ret derlik kezdesken oqıǵa edi. Ol buryn óz boryshyn ýaqtyly óteý kerektigi jónindegi eskertpe esep-hattar ǵana alyp turatyn. Óıtkeni eshkimge táýelsiz, óz erki ózindegi derbes adamdar basqadaı hat almaıdy. Al mynadaı hattar ádette bireýge táýeldi, óz erki ózinde joq adamdarǵa ǵana joldanady. Bártýr hattyń syrtyndaǵy jazýdan onyń kimge tıesili ekenin eki ret oqyp boldy da ary-beri aýdarystyryp, ony asty-ústinen birdeı muqıat qarap shyqty. Eki uly ákesi konvertti ashyp turǵan kezde onyń eki jaǵyna jasyryna kelip, jaqyndaı tústi, onyń myna hatty oqyp turǵandaǵy beti-júzinde bolyp jatqan qubylystarǵa qaraýmen boldy. Bártýr bir japyraq qaǵazdy kózinen alystaý ustap, sál qıǵashtana qarady, qastaryn tyrystyryp, qabaǵyn tyrjıta, basyn shalqaıta turyp, onda ne jazylǵanyn muqıat oqyp shyqty.

Ol hatty taǵy bir ret oqyp shyǵyp, oılana túsip, jelkesin qasydy. Balalar ne bolyp qalǵanyn bilmeı, bastaryn qatyrdy. Bártýr hatty úshinshi ret qaıtalap oqyp shyqty da, búktelgen qalpy qaltasyna salyp, ketip qaldy. Bul hatta qandaı qupıa, qandaı jańalyq bar ekenin onyń ózinen basqa áli eshkim de bile alǵan joq.

Kóktemniń jaryq túni edi. Jasyl tústi shalshyqty balshyqtyń ústinde sharby bulttar qalyqtaıdy. Bul kezdiń qus ataýlyǵa unaıtyny sonsha, olar tipti kesh bolǵanda da toqtaýsyz saıraı beredi. Iá, kóktem ilgeri enteleı túsip, kún ótken saıyn kúshine minip keledi. Bártýr óristegi jaıylymnyń ońtústigine taǵy da baryp qaıtýdy uıǵardy. Onda bir saýlyq qozdaýy tıis edi. Sony ıirip qaıtpaqshy. Mezgil kesh bolsa da ol kenje ulyn erte ketpek boldy.

Áke, senimen birge men-aq baraıyn. Nonnı áli jas qoı. Erte jatyp, uıyqtaı bersin, — dedi úlken uly Gvendýr.

Ákesi kelispedi:

— Men aıttym ǵoı — menimen birge kishkentaı Ioýn barady, — dedi. — Sen óziń jatyp, dem ala ber. Onyń esesine men seni erteń budan áldeqaıda erte oıatamyn.

Ákesi shalshyqty balshyqty betke alyp, iri adymdap barady, al balasy aıaǵyn tapyr-tupyr tez basyp, bir tómpeshikten bir tómpeshikke sekirýmen erip keledi. Olar osylaı eńiske tústi. Boılap ósken sıyr jońyshqa kókke kóterile umtylady, al onyń janynda alasa sarǵaldaqtar men qulmaq ósip tur. Sýdyń surǵylt aıdynynda emin-erkin júzip, serýendegen úırekter ózderiniń salyp alǵan uıalaryna bettep barady. Tynymsyz shyqylyqtaǵan balshyqshy qus Bártýrǵa taýsylmastaı uzaq ǵajaıyp saga aıtyp bergisi kelgendeı-aq onyń qyr sońynan qalmaı keledi. Al qulaq túrip tyńdaı qalsań, ondaı ǵajaıyp saga aıtyp berýge eshqandaı mazmuny joq sıaqty: myń jylǵa deıin taýsylmaı sozyla beretin hı-hı-hı degen shıqyl ǵana.

Áıteýir bir kezde alys ólkede júrgende osy saga esine túse qalsa, sen onyń keremet jaqsy ári ádemi ekenine, ózge sagalarǵa qaraǵanda barynsha tartymdy estiletinine, bálkim, jer betindegi eń ádemi saga osy ekendigine kenetten kóz jetkizetinińe daý joq. Sonda sen: "Bul sagany o dúnıege barǵanda taǵy da estıtin shyǵarmyn. Qudaıǵa madaq aıtý merekesi qarsańyndaǵy túnde osy shalshyqty balshyqta serýendep qaıtýyma ruqsat etetin bolar" dep úmittenesiń. Sonda sen bul ǵajaıyp sagany, basqa eshqandaı sagany emes, tap osy saǵany taǵy da estıtin bolasyń.

Olar izdegen saýlyǵyn balshyqty kógaldan tapty. Ol aman-esen qozdapty. Bul óte jaqsy boldy. Bártýr qozyny ustap alyp, qulaǵyna jalma-jan en saldy. Enesi taıaý kelip, aqyryn ǵana emirene mańyrady. Bártýr ony da ustap alyp, jelinin ustap kórdi. Iá, súti jetkilikti eken Erteń — Qudaıǵa madaq aıtylatyn kún. Kishkentaı Soýla tómenge, poselkege túsip, onda pastordyń qaramaǵynda bir apta boıy bolady. Óıtkeni Aýstanyń Úsh qudaı merekesine deıin shoqyndyrylyp, hrıstıan dinine qabyldanýy kerek. Tańǵa jýyq kúshti jańbyr jaýatyn túri bar. Bul kók shóp úshin jaqsy-aq. Bártýr jaǵalaýdaǵy arsha ósip turǵan tómpeshikke jaıǵasyp otyrdy da ózennen kóz almaı, uzaq qarady. Ózen asyqpaı, baıaý ǵana aǵyp jatty. Qarsy bettegi jaǵalaýǵa sýdy shalpyldata eki úırek kelip qondy. Olar buǵan taǵzym etkendeı bolyp, moıyndaryn ıe túsip, ersili-qarsyly júzdi. Olarǵa bala da qyzyǵa qarady. Bári de barynsha baıaý, typ-tynysh múlgigen qalpynda. Shamasy, myna shalshyqty balshyq óziniń burynǵy kinálary úshin keshirim surap jatqandaı. Osy bir shalshyqty balshyqty jazyqta ne sumdyqtar bolmady deısiz?! Endi, mine, ıen dala óziniń súıikti erke perzentimen aqyrǵy ret qosh aıtysyp jatqandaı.

— Iá, kishkentaı Ioýn, — dedi ákesi. Ol muny kútpegen jerden Ioýn dep atady. Al bala oǵan emes, qasynan baıaý jyljyp aǵyp jatqan ózenge qaraýmen boldy. — Meniń saǵan bir nárse aıtýym kerek. Úıge sodan keıin baratyn bolamyz.

Únsizdik ornady.

— Tómende, Fordta, bir áıel turady, — dedi Bártýr. — Ras, men ony tanymaımyn da, bilmeımin de. Biraq sondaı bir áıeldiń bar ekeni kúmánsiz. Shamasy, onyń sýdıamen týystyq qarym-qatynasy bolýy kerek. Biraq meniń ol jaǵynda jumysym joq. Kim bolsa, ol bolsyn, men úshin báribir. Biraq sol áıel alystaǵy, sonaý batys jaqtaǵy úlken bir elde týyp-ósip, bizdiń elge sol jaqtan kelgen kórinedi... Bireýler ol eldi Amerıka dep ataıdy. Shamasy, jer sharynyń basqa bir bóligi bolýy kerek.

— Iá, men ony bilemin, — dedi bala.

— İm... Sen ony qaıdan bilesiń? — dep surady ákesi.

— Iá, men muny oqyp bilgenmin.

— E, solaı ma edi? — dedi ákesi. — Biraq oqyp bilgenniń bárine birdeı sene berýge bolmaıdy. Bir nárseniń basy ashyq — ol jaqta shóbi shúıgin jaıylym jetip artylatyn kórinedi. Bizdegiden birneshe ese jaqsy, tipti salystyrýǵa kelmeıdi desedi. Onda qoılar jyl on eki aı boıy eshkimniń qaraýynsyz óz aıaǵymen jaıylady eken dep sandyraqtaıtyndar da bar. Onysy, árıne, qyp-qyzyl ótirik. Amerıkada maldy qalaı azyqtandyrý kerektigi týraly áńgimeler de qulaqqa kire bermeıdi. Biraq ol elde, jurttyń aıtýyna qaraǵanda, túrli kásip úırenýge bolatyn kórinedi. Munyń ózi bolashaǵy aldaǵy jas jigitter úshin ete paıdaly. Kásip úırenseń, eshkimge táýelsiz, óz erkiń ózińdegi derbes azamat bola alasyń.

— Iá, solaı ekeni ras, — dedi balasy. — Al ol elde úlken ózender bar ma eken?

— Úlken ózender deısiń be? Iá, bar desedi. Biraq úlken ózender basqa elderde de bar ǵoı.

— Al qalalar she?

Qoı ármen! Saıtan alsyn sol qalalardy!.. Jurttyń qala týraly aıtqan kópirme sózine qulaq asyp, sene berme! Sonymen, jalpy aıtqanda, álgi áıel óziniń úlken eline qaıtqanda seni birge ala ketýin ótindik. Seniń naǵashy jaǵyńnan bir týysyń — ol sonda turady — seni óz qolyna alǵysy keletin kórinedi. Paıdaly kásip úırengenińdi qalaıdy deıdi. Meniń túsinýimshe, ol seniń jol shyǵynyńdy tóleýge aqsha salyp jiberipti. Álgi áıel senbi kúni tańerteń júrip ketetin sıaqty. Marqum shesheń seniń bolashaǵyńnan úmit kútip, neshe túrli josparlar jasaýshy edi. Sol armany oryndalsyn. Men seniń sonda barǵanyńdy jón dep sanaımyn.

Bala eshteńe dep kesimdi jaýap qatpady.

— Men seni erteń keshke Fordqa jetkizip salamyn, — dep, ákesi sózin jalǵastyra tústi. — Árıne, sen óziń osyǵan kelisetin bolsań.

Taǵy da únsizdik.

— Ne boldy sonymen? Barǵyń kele me?

— Iá, barǵym keledi, — dep, bala jylap jiberdi.

— E, solaı ma?! — dep, ún qatqan ákesi ornynan aqyryndap kóterile berdi. — Solaı eken ǵoı. Meniń senen qaıta-qaıta surap otyrǵan sebebim, menińshe, adam óziniń kóńiline qonǵan, ózi durys dep tapqan nárseni ǵana isteýi tıis. — Ol ornynan turdy da. — Sen ózińe aıtylǵan nárseniń bárine birdeı sene berme, jartysyna senseń de jetip jatyr — oǵan esh ókinbeısiń. Basqasynyń bárin de umyt. Eger óziń durys dep tapqan nárselerińdi ǵana isteseń, esh ókinbeısiń. Utyp shyǵasyń.

Ákeli-balaly ekeýi úıge qaıtyp oralǵan kezde ondaǵylardyń bári uıyqtaýǵa jatyp qalǵan edi. Kishkentaı Nonnı ún-túnsiz sheshindi de ájesiniń janyna qısaıa ketti.

Nonnı endi jylaǵanyn qoıdy. Balshyqty alqaptan qustardyń saırap salǵan áni estiledi. Bálkim, bul qustardyń salǵan ániniń jańǵyryǵy bolýy da múmkin. Osy án onyń jan dúnıesin tebirente berdi. Ol kóktemniń múlgigen, qyp-qysqa túninde birde-bir ret úzilmedi. Bul onyń jan dúnıesi eshqashan umytpaıtyn — qandaı alys elge ketse de, qandaı saltanatty saraılardyń úlken zaldaryndaǵy qabyldaýda bolsa da esinen bir eli shyqpaıtyn áýezdi dybystar ǵoı. Bul — ózi týyp-ósken Islandıanyń shalshyqty balshyǵyndaǵy qustardyń kóktemniń tamyljyǵan qysqa túninde saırap salǵan súıikti áýenderi ǵoı!

Iá, ıen dalaǵa qatal qystan keıin kóktemniń jaımashýaq, názik ári keremet baısaldy kúnderi kelip jetedi. Qazir balanyń kóz aldyna alystaǵy jańa elderdiń kórkem kórinisi elesteıdi. Ol elder buǵan teńizdiń túbinen kóterilgen sý perileri sıaqty kórinedi. Olardyń tuńǵıyq tereńnen alyp shyqqan qymbat baǵaly ulý qabyrshaqtary men injý-marjandary jazǵy kúnniń alǵashqy shýaǵyna malynyp, jarq-jurq etip turǵandaı. Endi birde álgi baıyrǵy elderden gúldengen baý-baqshalardyń jupar ıisi ańqıdy. Teńizdiń kógildir aıdynyna qushaq jaıa sozylyp jatqan ádemi aqshańqan qalalar qyzyqtyra kóz tartady. Sodan soń onyń kóz aldynan Kolıfornıanyń jap-jasyl shýly ormandary, Jer orta teńiziniń jaǵasynda kún sáýlesine malynyp, altyndaı jarqyraǵan pálma aǵashtarynyń aleıalary tizilip ótip jatyr. Áne, Mıssısıpı ózeni. Onyń eki jaǵalaýyndaǵy ný ormanda buǵy men barys qatar júr. Olar ózderi turaqtaıtyn qolaıly oryn izdeıtin sıaqty. Mine, osydan keıin bala búkil dúnıege arnap án shyrqaýǵa tıisti emes pe?!

Syǵyraıǵan kishkentaı terezeniń aldynda, ájesiniń kereýetinde kósile jatyp alyp, alystaǵy shetsiz-sheksiz keńistikti oısha elestetýdiń ózi de baqyttyń eń shyrqaý shegi shyǵar. Óıtkeni bala sondaı ortada ómir súrý úshin jaralǵan emes pe?! Tap qazir onyń jan dúnıesi beıne bir baısaldy tynyshtyq tapqandaı — kóktemgi maqpal túnniń múlgigen tynyshtyǵyna uqsaıdy. Biraq ol sonda da uıyqtaı almady. Ol ózin endi tipti eshqashan uıyqtamaıtyndaı sezindi. Endigi ómiri osy kóktemniń maqpal tútinindeı máńgi-baqı sozyla beretindeı bolyp kórindi. Buǵan deıin jap-jas bolsa da jan túrshigerlik qorqynyshty oqıǵalar daýylyn basynan keshirgen oǵan endigi búkil ómiri raqatta ótetin sıaqtandy. Anaý kóringen taýlardyń arǵy jaǵynda eshqandaı da el joq dep túsindirip kelgen kúnder qaldy. Sóreler men shkaptardaǵy kástrólder men tabalarǵa til bitkenin oısha tamashalap jatty. İsh pystyra zaryqtyratyn kóńilsiz sátterden zorǵa degende arylatyn kúnder de kelmeske ketti. Ákesiniń qatty qorylyn estip jatyp, ushy-qıyry joq keńistik pen taýsylmaıtyn sheksiz ýaqyt arqyly bóten bir beıtanys dúnıege sapar shegý týraly qıaldap, kóp nárseni kóz aldyńa elestetetin kezder de umyt bola bastady. Aıtpaqshy, ol qıalmen sapar shegýdiń elesteri edi-aý. Endi, mine, naqty ómirdegi alys saparǵa shyqpaqshy.

Nonnı bul túni kóz ilindirip alýdy tipti de oılaǵan joq. Úıdiń tóbesine qarap jatyp, ondaǵy mátke aǵashtyń butaǵyn, onyń jalǵyz kózdi adam sıaqty kórinisin kóz aldyna elestetip, esine túsirgisi keldi. Nonnıdiń qıaly odan ári sharyqtaı berdi: álgi jalǵyz kózdi adam sıaqty butaq munyń naǵashy jaǵynan týysqany bolyp kórindi. Munyń jol shyǵynyna dep aqsha jibergen de sol... Iaǵnı qandaı qıal bolsa da áıteýir bir oryndalatyn sıaqty. Adam kóz aldyna qıalmen elestetetinderiniń bári de ómirdegi naqty shyndyqqa aınala alady eken. Sáti túsken bir tamasha kúni sen sol shyndyqtyń bıleýshi qojasyna aınalýyń da ábden múmkin. Óıtkeni sen ol shyndyqty budan buryn qıalmen jasap qoıǵan bolatynsyń. Tipti úıdiń tóbesindegi qýraǵan butaqtyń tóńireginde tátti qıaldan ózge eshteńe de joq, myna búgingideı ómir shyndyǵy úsh uıyqtasań, túsińe de kirmeıtin kúnderdi bir túrli saǵynǵandaı da bolasyń. Sonymen alǵashqy túni Nonnıdiń kózine áldebir muń uıalady. "Mama" degen sóz oraldy onyń oıyna. Sol sátte-aq onyń kóz aldyna marqum sheshesi elestedi. Ol shynynda da kimnen bolsa da joǵary, kimnen bolsa da jaqsy edi-aý! Nonnı sheshesiniń árbir kúrsinisin estigen saıyn óziniń júregi qatty syzdap aýyrǵan kúnderdi esine túsirdi. Mine, júregin syzdata aýyrtatyn sol aýrý endi munyń ómir boıy esinen shyqpaıdy. Ol shyrqap salatyn árbir áninen aıqyn seziletin bolady. Bul endi qandaı ný ormandardy aralasa da, qandaı ǵajaıyp ólkelerdi tamashalasa da marqum sheshesin eshqashan esinen shyǵarmaıdy. Ol shalshyqty balshyqtaǵy árbir kishkentaı tóbeshiktiń kókjıekpen ulasqan bıik taýlarǵa uqsap ketetin kúnderdi de eshqashan umytpaıdy. Joq, bul onyń eshqaısysyn da umytýǵa tıis emes. Qazir ol ótken kúnderge kóz jiberip, ony ómir shyndyǵynan tys áldebir bıik shyńnyń basynan sholyp turǵandaı sezindi. Eki ortada shalqyp jatqan teńizder, kósilip jatqan kóp elder, uzaqqa sozylǵan jyldar men ǵasyrlar bar sıaqty. Sonyń ózinde de ol myna kip-kishkentaı jyly bólmeni aıqyn kóre alatyndaı. Óıtkeni ol bul bólmede marqum sheshesiniń aýyryp jatqandaǵy árbir yńqylyna muqıat qulaq túrýmen bolǵan; talaı-talaı tún ishinde onyń uıyqtap jatqanyn nemese oıaý ekenin janashyrlyqpen baıqap bilgen. Bul shaǵyn bólme alys elderdegi ný ormandardy aralap júrgende de kóz aldynan ketpeıtin bolady.

— Iá, balaqaıym, — dedi ájesi tańerteńgisin. Ol ádette qolynan tastamaı, qybyr-qybyr toqyp otyratyn isti bylaı ysyryp qoıdy. Mundaı kidiris onda óte sırek bolady. Ol nemeresi Nonnıge jartylaı jabylǵan qabaǵynyń astymen qarady. — Meni óz ómirinde ne kórmedi deseń de bolady!

Terezeden kún sáýlesi quıylyp tur edi. Onyń tozańdanǵan jolaǵy tikeleı edenge jetip tireledi. Aýsta terezeniń tusynda Nonnıdiń kıimin jamap otyr. Balanyń merekege kıetin keýdeshesi tozyp, eki jeńiniń shyntaǵy tesilip qalǵan bolatyn. Ájesi oǵan jańa shulyq pen bıalaı toqyp bergen. Soýla "Amerıkaǵa barǵanda kıesiń" dep jańa baıpaq ta tikken. Nonnıdiń bir kúni erigip otyryp, qart ájesiniń beti-júzindegi shym-shytyryq ájimdi sanap shyqpaq bolyp áýrelengeni kenetten esine túsip ketti. Endi mine sol ájimderdiń sany qansha ekenin bilip úlgermegen boıda alys saparǵa júrip barady. Solaı bola tursa da sol shym-shytyryq shımaılanǵan ájim izderiniń munyń esinde sol qalpynda túp-túgel saqtalyp qala beretinine senimdi ol ájeniń tósegi janynda ún-túnsiz sońǵy ret túregep turyp, birese ana zatqa, birese myna zatqa muqıat qaraýmen boldy. Bólmeniń tóbesin jabýǵa salynǵan mátke aǵashtarǵa da kóz júgirtti. Olar shirı bastaǵan sıaqty. Úıdiń tóbesi báseń tartqandaı kórindi. Kereýettiń bir shetinde ákesiniń shúberekke qalyń oralǵan eki pyshaǵy jatqanyna da nazar aýdardy. Kóz aldynan boıalmaǵan qoı júni salynǵan kórpe tóselgen kereýetter de, adamdar ondaǵan jyldar boıy otyra-otyra jyltyrap ketken oryndyqtar da, aıaqtardyń aýyr salmaǵymen oıysyńqyraǵan, edáýir kir-qojalaq eden taqtaılary da, bir kózi saý, bir kózi shytynap synǵan kishkentaı tereze de, terezeniń arǵy jaǵynda shamadan tys bıik shóptiń soraıǵan sabaqtary da, shalshyqty balshyqtyń bergi sheti de, oǵan qaraı jarqyraı aǵyp jatqan shaǵyn ózenniń burylǵan ıini de, bólmeniń bir shetindegi jyldar boıy ot jaǵylyp, osyndaǵy barsha jandy jylytyp, shaı qaınatyp, as pisirip iship kelgen plıtaly pesh te, áne onyń ústinde syrtyn ys basqan, qazir túnnen qalǵan salqyn botqa bar kástról de — bári-bári de birinen soń biri tizilip ótip jatty. Áne Aýsta jatyr — onymen keshe keshte ǵana kók shalǵyndy jasyl saıdaǵy kók shóptiń ústinde otyryp, uzaq sóılesken... Sodan keıin onymen qaıta tildesýge munyń batyly barmaǵan. Baıǵus bolǵan aıaýly ápke-aı! Mahabbattyń dámin ǵana tata salyp, onyń ólim tilep zarlanatyn sebebi ne eken?! Iá, onyń sebebi — mahabbattan ózge eshteńe de emes. Iá, mahabbat qana.. Mahabbattyń azaby masqara aýyr! Ol aıaýly ápkesi Aýstany osyndaı halde jalǵyz tastap ketemin-aý degen oı kelgende óziniń qalaı selk ete qalǵanyn sezdi. Biraq endi munyń qolynan keler qandaı járdem bar?! Alys shetelden hat alyp otyr. Munyń endigi taǵdyry osy hatqa tikeleı baılanysty! Qyz baıǵus mundaı hat ta alǵan joq: onyń ústine, sheshesi, munyń soryna qaraı, qyzynyń asyl armany qandaı bolýy tıis ekenin qalaýyn oısha boljap úlgermeı jatyp, erte ólip qaldy, Aýsta qamkóńil de sherli qyz bolyp ósti. Soýlanyń kózin ashar-ashpastan bul ómirden kórgen jalǵyz jaqsylyǵy bar. Ol — beıshara ıttiń áli qyzylshaqa jetimek muny óziniń jyly baýyryna alýy ǵana. Onyń ústine, endi kelip ańsaǵan asyl armanym dep mashaqaty mol mahabbatty tańdaǵanyn qaıtersiń?! Aıaýly Aýsta Soýllılá, endi men ne istemekpin? Amalym joq, ketýim kerek. Óıtkeni mahabbat máselesinde saǵan ózińnen ózge eshkim de kómektese almaıdy. Endi sen kóp uzamaı tómenge, poselkege túsesiń, pastordyń qaramaǵynda bolyp, shoqynasyń — hrıstıan dinin qabyldaý rásiminen ótesiń... Al men alys elderge aǵaıymnan hat alyp, sonda ketip baramyn...

Kempir jastyǵynyń astyna qolyn suǵyp, áldebir kishkentaı túıinshekti aqyryn ǵana sýyryp aldy. Onda ártúrli mata qıyndylary, toqylǵan buıymdardyń qaldyqtary muqıat búktelip oralǵan eken. Ol álsiz saýsaqtary dir-dir etip, álgi zattardy aýdarystyra bastady.

— Sen áli osynda tursyń ǵoı, meniń tátti tentegim? — dedi ájesi, álgi túıinshektiń arasynan aqyry bir nárseni izdep taýyp.

— Iá, osyndamyn, áje, — dedi nemeresi.

Bul onyń birden-bir qymbat qazynasy, óz menshigindegi birden-bir qımas baılyǵy edi: bireýi — úsh buryshty úshkil juqa oramal, ekinshisi — qulaq shuqyp, tazartatyn tıtteı ǵana taıaqsha. Ájesi jórgeginen óz qolynda ósken nemeresine onymen qoshtasar sátte osy qymbat qazynalaryn syılamaqshy edi. Óıtkeni basqa berer bir túıir de táýir nársesi joq bolatyn.

— Bul, árıne, túkke turǵysyz dúnıe, — dedi ol. — Biraq myna úshkil oramaldy mereke kúnderi moınyńa taǵýyńa bolady. Árıne, aýa raıy jaqsy kúnderi. Al myna qulaq shuqyp tazalaıtyn taıaqsha — bizdiń áýlettegi ejelden saqtalyp kele jatqan qasıetti zat.

Kempir nemeresine eshqandaı psalom-duǵa oqyp, bata tilegen joq. Tipti Iısýstyń da atyn aýyzǵa ala qoımady. Ár túrli kúnáli isterden saqtanyp júr dep te eskertpedi. Amerıkada júrgen balalaryma meniń atymnan ıilip sálem ber de degen joq. Óıtkeni ol jaryq dúnıeniń qıyr bir shetinde kúnkóris qamymen ǵana júrgen týǵan balalaryn múlde jat kórip, olardan birjola bezingen bolatyn. Kempir Nonnı Amerıkaǵa attanyp ketkennen keıin de balalarynyń jaǵdaıy qalaı eken dep eshqashan surastyrǵan emes.

Kempirdiń nemeresi Nonnıge bar aıtqany mynaý boldy:

— Osydan barǵan jerińde men seniń eki nárseni esińnen shyǵarmaǵanyńdy tileımin — Kempirdiń ábden tozyǵy jetip, shym-shytyryq ájim tilgilep tastaǵan beti-júzi ádettegisinen áldeqaıda kúshti qaltyrap dirildegendeı boldy. — Meniń senen ótinip suranarym, birinshiden, ózińnen dárejesi tómen qorǵansyz jandarǵa eshqashan dórekilik jasap, olardy qorlaı kórme, ekinshiden, tilsiz janýardy qınap, azapqa sala kórme.

— Nonnı janym, ájeńe alǵys bildirip, rahmetińdi aıt, — dedi Aýsta. — Ol kisi saǵan bar baılyǵyn, aqyl-keńesin berip otyr ǵoı.

Nonnı ájesine qolyn usynyp, oǵan óz alǵysyn únsiz ısharamen bildirdi. Óıtkeni onyń jasaǵan syılyǵy úshin qandaı sózdermen alǵys aıtý qajet ekendigin bilgen joq.

Kempir beıshara nemeresiniń jolyna arnap bul eldegi óte jupyny atap ótiletin Rojdestvo meıramymen tyǵyz baılanysty zattaryn túgel berdi. Al Nonnı onyń endi qaıtyp Rojdestvo meıramyna deıin tiri bola qoımaspyn degen oıda ekenine kámil sendi.

ELÝ SEGİZİNSHİ TARAÝ

REDSMIRILİK BAS BÁIBİSHE JEŃİLİSTİŃ ASHSHY DÁMİN TATTY

Úsh qudaı meıramy qarsańynda Aýsta poselkeden qaıtyp oraldy. Ol hrıstıan dininiń negizderin úırenip qaıtty dep úmittenýge ábden bolady. Erteń ol shoqyndyrylyp, hrıstıan dinin qabyldaýdyń resmı rásiminen ótýi tıis edi. Biraq úıge búgin kaıtyp kelýinde jatqan qandaı qupıa syr boldy eken? Bártýr poselkedegi bir áıelmen kelisip, Aýstaǵa jańa kóılek tiktirip bermek bolǵan. Ol úshin aldyn ala aqysyn da tólep qoıǵan Bular qyz úıge shirkeýde shoqyndyrylyp, dinge kirýdiń resmı rásiminen ótkennen keıin ǵana — Úsh qudaı merekesi kúni keshke qaraı kelýi jóninde kelisip qaıtqan joq pa edi? Biraq, qalaı degende de, onyń búgin, senbide, Úsh qudaı merekesinen bir kún buryn keshke qaraı qaıtyp kelýiniń sebebi ne?

Munyń sebebi mynadaı edi.

Ker atty salt mingen bir áıel shalshyqty balshyq arqyly kele jatty. At aıaǵyn batpaqqa tereń batyryp almas úshin erekshe saqtyqpen abaılap basady. Ústindegi áıeldiń kıgen kóıleginiń keńdigi sonsha, onyń etegine jarty prıhod syıyp ketkendeı. Onyń astyndaǵy mingeni — áldebir kóterem ári aqsaq at emes, Redsmırıdegi ataqty Sorlı degen at edi. Ol — ári júırik, ári jeńil júristi, moıny quryqtaı ıilgen kelisti at. Salt atty áıeldiń sońynda asyǵyp, tómpeshikten-tómpeshikke sekire basyp, keıde aıaǵyn qara laıǵa tizesine deıin batyryp, Soýla erip keledi. Onyń unjyrǵasy tómen túsip, basy salbyrap ketipti. Jylap keledi.

Bártýr qashanǵy qonaqjaılyq ádetimen shalshyqty balshyq jaqqa bettep baryp, olardyń aldynan shyqty. Kelgen áıelmen jyly shyraıly jarqyn júzben aman-saýlyq surasty. At tizgininiń shylaýynan ustap, jetekke aldy. Qotannyń qurǵaq jerimen úıge qaraı jaqyndap kele jatyp, ara-arasynda qonaq áıelge ázil aıtyp qoıady.

— Bul óńirde aq qarǵa sırek kórinýshi edi, — dedi ol. — Qaıdan kele qaldyńyz?

Qoraǵa kirgen soń Bártýr álgi áıeldiń qoltyǵynan demep, attan túsýine kómektesti.

— Siz kún ótken saıyn Redsmırıdiń naǵyz báıbishesi bolyp kele jatyrsyz, — dedi Bártýr. Óıtkeni bul áıel Rım papasy sıaqty ári tolyq bolatyn ári barynsha bálsinip, mańǵazdana túsetin. — Gvendýr, balam, Sorlıdiń aýyzdyǵyn alyp, qotannyń mańyndaǵy otqa jiber, al frý úıde kofe qaınaǵansha osynda menimen birge bola tursyn. Al sen, Soýla, tezirek úıge kir, peshtegi ot janyp jatyr ma eken, sony baıqa. Biz sen ketkeli ot jaǵyp onsha jarytyp júrgen joqpyz. Ótken jeksenbide bir aptaǵa jeterlik etip balyq pisirip qoıǵanbyz. Saǵan ne bolǵan, balam? Júziń bir túrli synyńqy ǵoı. Islandıanyń uly aqyny kelip otyrǵanda qabaǵyńdy ashyp, ashyq-jarqyn júrgeniń durys.

Soýla ákesine jaýap qatpady. Esiktiń mańdaıshasyna basyn soǵyp almas úshin sol jabyrqańqy kóńilmen eńkeıe túsip, úıge kirip ketti. Bártýr men starostanyń áıeli ekeýi tysta, qorada qalyp qoıdy. Olar onda Islandıa kókteminiń poetıkalyq jáne praktıkalyq tustary týraly qyzý áńgimege kiristi. Ańǵardaǵy keremet kórinisterdi árqaısysynyń ózinshe qalaı baqylap, qalaı áser alǵanyn aıtysty.

— Qalaı, Ioýn qart saýlyqtarynyń tezirek tóldep bitetin túri bar ma? — dep surady Bártýr.

— Jaqyndap qaldy-aý deımin.

— Árıne, saýlyqtarynyń qońy jaqsy bolar? Solaı ma?

— Iá, jaqsy, árıne.

— Ras, onda da biraz shyǵyn boldy. Biraq, baqytyna qaraı aman qalǵany da az emes-jetip artylady ǵoı. Al shóptiń shyǵymy qandaı? Birshama durys? Iá, mundaǵy, ıen daladaǵy shóptiń shyǵymy da jaman emes. Bıylǵy kóktemde qý túlkiler men basqa da jyrtqysh ańdar az shyǵar? Bul jaǵy jaqsy eken. Bizde de solaı dep aıta alamyn. Olarǵa jemtik qaıdan bolsyn? Bıyl mal ólim-jitimge ushyraı qoıǵan joq qoı. Men munda túlki túgili, kádimgi aq shaǵalany da kóre almaı júrmin. Degenmen men bir kúni tereń shatqaldyń ústinde qarqyldap ushyp júrgen qalyń qarǵany baıqap qaldym. Sizderde qoıdy ishek qurty qutyryna mazalap jatqan joq pa? Munda olar atymen quryp ketti. Tól alý burynǵy qaı kezdegiden bolsa da óte jaqsy ótti. Búgin-erteń aıaqtalady. Eger Kapa degen saýlyǵymyz bıyl da der kezinde qozdap berse, solaı bolady. Men osy saýlyǵymdy erekshe maqtan etemin. Ol dál búgin qozdaýy tıis. Men onyń jaǵdaıyn bilip qaıtaıyn dep, shalshyqty balshyqtyń ońtústik jaǵyn aralap qaıtýǵa jınalyp otyr edim...

— Nemene, sizdiń maǵan basqa bir nárse aıtqyńyz kelip otyr ma? E-e! Solaı ma? Onsyz da áńgimemiz jarasyp otyrǵan joq pa? — dedi Bártýr sózin jalǵastyryp, ázilin aralastyra. — Úıdiń syrtyna taman shyǵaıyq? Taýǵa taman barǵanym jaqsy deısiz be? Munyńyz jańalyq eken! Biraq bul qurmetti frýdyń meni qalyń butanyń arasyna sońǵy ret ońasha shaqyrýy emes shyǵar degen úmittemin. Biraq qazir mende burynǵydaı qushtar shabyt qaıdan bolsyn?!

Alaıda frýdyń ázildeýge zaýqy joq edi. Ol óz etegin ózi basyp, súrinip qalmaý úshin kóıleginiń etegin kótere ustap, buryshty aınalyp ótti de, ózenniń boıymen týra taýǵa qaraı bettedi. Bir kezde aıaldap toqtady da, Bártýrǵa ózen jaǵasyndaǵy bir tóbeshiktiń ústine otyrýdy usyndy.

— Durysyn aıtqanda, asyl tekti frý, otyryńyz dep usynys jasaý meniń retim edi. Óıtkeni siz qazir meniń qonaǵymsyz ǵoı. Meniń jerimdesiz, — dedi Bártýr áli de ázildese túskisi kelgendeı. Biraq frý munyń bul ázilin de álgindegideı salqyn qabyldady.

Sonymen olar jaıǵasyp otyrysty. Frý óziniń kútimi kúshti, kip — kishkentaı, biraq tompıǵan qolynyń jup — jumsaq alaqanymen akterlerge tán aıryqsha ıshara kórsetip, jasyl kókti qaıta-qaıta sıpaı berdi. Osy saıtannyń ne aıtqysy kelip otyr ózi? Bir nársege arandatyp, aldaǵysy kelip otyrǵan joq pa eken? Endi munyń bir tutam jerine aýyz salyp júrmesin áli! Olaı bolsa, munyń úıin buzyp tastaýǵa deıin barýy da múmkin. Bulardyń oılarynda ne bar, ne joǵyn kim bilip bolypty! Bártýr bir shymshym nasybaı aldy da murnyna tarta ıiskedi.

— Nasybaıdan sizge de usynýyma bola ma, qurmettim? — dep surady ol — Bul ózi oıdy jınaqtap aıtýǵa járdemdesedi.

Biraq frýdyń temeki ataýlyǵa burynnan qulqy joq edi. Tap qazir ázilge de zaýqy joq.

— Nege ekenin bilmeımin, — dedi frý aqyr aıaǵynda. — Bártýr, ózińniń qyzyńnyń búgin úıge oralǵan kezinde júzi jadyrap qýana qoımaǵanyn baıqaǵan da bolarsyń?

— Bálkim, ol úıge jetip alýǵa deıin sizderden kóterem kóp attyń bireýi tabyla qoımaǵanyna tań qalyp, renjigen bolar? Degenmen búl kezde arnaıy minis attarynan ózge jylqynyń bári de shymtezekti balshyqta júrgen bolar, bálkim? Jaraıdy, oqasy joq. Men de, meniń otbasy múshelerim de jaıaý júrýge ábden úırenip ketkenbiz.

— Shynyn aıtaıyn, oǵan jaıly da jýas at usynylǵan. Biraq úzildi-kesildi bas tartty. Óz aıtqanynan basqaǵa kónbeıtin oǵash minezi bar qyz eken! Ózińnen aınymaı qalypty.

— Bálkim, ol ońbaǵan neme, hrıstıandyq momaqan kónbistiktiń mánisin tereń túsine qoımaǵan shyǵar? Álde álgi jarymes pastor birdeńe dep renjitti me eken? Aýsta ózin bireýdiń tildep, ar-namysyn qorlaýyna tóze almaıdy. Bizdiń hýtorda qashan bolsa da typ-tynysh, urys-keris degen bolmaıdy. Al din máselesine kelsek, men oǵan eshqashan tıisip, aýyr sóz aıtyp kórgen emespin Shynymdy aıtar bolsam, meniń óz basym din degenimizdi bizdiń qoǵamymyz úshin adamnyń ishin pystyryp, yǵyryn shyǵaratyn, ári eshqandaı paıdasy joq nárse dep sanaımyn. Ras, marqum pastor Gýdmýndýr qoı tuqymyn jaqsartýdyń qyr-syryna qanyq edi. Kóp biletin. Al meniń kishkentaı Soýlam ózge qyzdardyń eshqaısysynan aqylsyz emes. Erteń shoqyndyrylady, hrıstıan dinin qabyldaýdyń resmı rásiminen ótetin bolady. Biraq ol dinniń jyqpyl — jyqpyl názik tustaryn áli túsine bermeıdi. Al ejelgi sagalarǵa keletin bolsaq, sóz basqa. Bul turǵydan alǵanda onyń jasyndaǵy qyzdardyń da nemese uldardyń da eshqaısysy saga bilý jaǵynan teń túse almaıdy. Men buǵan kámil senimdimin. Biraq olardyń bári de bir nársege qatysty birdeı bolyp shyǵa keledi: bireýden jaman sóz estise, jylap qoıa beredi. Al munda turǵan dáneńe joq emes pe?

— Joq, bul jerde dinniń eshqandaı qatysy joq, — dep jaýap qatty frý. — Ókinishke oraı, men saǵan mynadaı bir jaǵdaı týraly aıtpaqshymyn. — Ol áldebir baısaldy tereń oıǵa shomǵandaı bolyp, álgindeı akterlik ısharatpen tóbeshiktiń ústindegi kók shópti alaqanymen sıpalaı tústi.

Bártýr onyń sózin bólip jiberdi:

— Men saǵan aıttym ba, aıtpadym ba, ol jaǵy esimde joq, meniń bir kári saýlyǵym bar. Onymen kóp jyldardyń aýyrtpalyǵyn basymyzdan birge keshirdik. Ózi baıaǵy marqum pastor Gýdmýndýr oılap shyǵarǵan asyl tukymdy qoıdyń urpaǵy. Men oǵan Kapa dep at qoıǵanmyn. Ol ózi arqasyna plash jaýyp qoıǵandaı kórinedi. Baıǵustyń eki búıiriniń shyǵyp ketkeni sonsha, tipti adam aıaıdy. Biraq qabyrǵalarynda qyrym et joq sıaqty. Egiz týa ma dep qaýiptenemin. Óıtkeni eki qozyny jarytpaı ma dep qorqamyn. Búgin keshke sol saýlyǵymnyń jaǵdaıyn bilip qaıtý úshin shalshyqty balshyqtyń ońtústik shet jaǵyna barýǵa jınalyp otyr edim. Sebebi, onyń kez kelgen mınótte týyp qalýy ábden múmkin.

— Bártýr, jarqynym, sóz tyńdashy, — dedi áıel — Men seni kóp ustamaımyn.

Sóıtti de ol istiń tótesine birden kóshti:

— Saǵan aıtaıyn degenim myna jaǵdaı: Gýdnı bizdiń baıyrǵy ekonomkamyz, kishkentaı Aýstany jórgeginen bastap tárbıeleýge árqashan erekshe qamqorlyqpen atsalysqanyn óziń de jaqsy bilesiń. Munyń ózindik sebebi de joq emes, Aýsta osy joly Redsmırıde bolǵan kezinde ol ár keshtiń ózinde-aq Aýstanyń áldebir nársege renjip, qaıǵyrǵan kóńil-kúıin baıqap qalypty. Baıǵus qyzdyń janyn jegideı jegen asa aýyr ýaıymy bar kórinedi. Ózinshe ońasha oılanyp otyryp qalady eken. Esh nársege zaýqy soqpaı selsoq júredi deıdi. Bir nárse týraly suraı qalsań, odan bir aýyz jarytymdy jaýap estýdiń ózi qıyn bolypty. Keshke jatqan kezde Gýdnı onyń jastyqty qqshaqtap jylaı beretinin de baıqapty. Túnniń bir ýaǵyna deıin jylaıtyn kórinedi.

Osy jerge kelgende áıel sózin bólip, únsiz qaldy da kók shópti taǵy da sıpalaı bastady. Ol aıtaıyn degenin áli de jetkize alǵan joq edi. Óıtkeni denesi ábden tolyp ketkendikten tez entigip qala beretin. Endi azdap demin bólip, tynys alýy kerek boldy.

— Iá, sonymen ne bolypty? — dedi Bártýr, onyń tynys alý úshin ótirik úzilis jasap otyrǵanyn baıqamaı. — Jastardyń, ásirese áıel balasynyń jylańqylyǵy da jańalyq bolyp pa? Men ózimniń ıtim men áıelderime árqashan qaıtalap aıtyp kelgenimdeı: "Áıel jynysy erkek jynysyna qaraǵanda áldeqaıda názik jáne aıanyshty".

— Alǵashqy túnderi qyz óziniń janyn qınap júrgen ne nárse ekenin aıtýdan úzildi-kesildi bas tartypty.

— Iá, — dedi Bártýr, — táýelsiz derbestikke boıy úırengen adamnyń óz oıyndaǵysyn aıtyp, kóp sóıleı berýiniń ne keregi bar? Onyń ústine, maqalda aıtylǵanyndaı: "Jańbyr búgin nóserli jaýsa, erteń shelektep quıady" degendeı emes pe?

— Onyń eshteńege qyzyqpaı, sonshalyqty selqostyqqa salynýyn biz alǵashqyda bizge, jalpy alǵanda adamdarǵa boıy úırenbegen uıalshaqtyǵynan bolar dep oılap júrdik. Ol tipti jastardyń júgirip júrip oınaıtyn tamashasyna qatysýdan da tartynýmen boldy.

— Aıaq kıimin tez tozdyryp, bostan-bosqa sekeńdeı sekire berýdiń ne qajeti bar? — dep, sóz qystyra qoıdy Bártýr.

— Sodan Gýdnı baıǵus qyzdyń tańerteń turǵanda da mazasy bolmaıtynyn: bir túrli enjar, kóńilsiz júretinin, keı-keıde, ásirese kıiner kezinde, júregi aınyp, qusatynyn baıqap qalady.

— Shamasy, sender jeıtin jylqy etinen ushynyp qalǵan bolar?

— Biz, qymbatty Bártýr, qonaǵymyzǵa eshqashan jylqy etin asyp berip kórgen emespiz. Men ondaı áńgime bolǵanyn estigen de joqpyn. Balalar alǵashqy kúni tamasha qoı etinen pisirilgen ragý jepti. "Baıǵus qyzdyń súısine kóp jep qoıyp, kúpti bolyp qalýy múmkin-aý" dep oılapty Gýdnı. Biraq ondaı qolaısyz jaǵdaı kún saıyn qaıtalana bergen soń onyń kóńiline basqa bir kúdik kelipti. Sóıtip kánigi Gýdnı baıǵus qyzdyń tulǵasyna, tula boıyna ol erteli-kesh kıinip, sheshinip jatqanda barynsha muqıat nazar aýdarýmen bolypty. Sonda onyń baıqaǵany — qyzdyń dene bitimi onyń jas mólsherinen áldeqaıda erte damyp, óse túsipti, kádimgi eresek áıelder sıaqty kórinipti. Onyń ústine, bizdiń bárimizdiń de birden baıqaǵanymyzdaı, qyzdyń burynǵy shybyqtaı buralǵan qypsha beli adam tań qalarlyqtaı jýandap, tolysa túsipti. Sonymen Gýdnı bul qyzdyń asqazany aýyratyn shyǵar degen oımen keshe keshke onyń ishin sıpalap kóripti. Kópti kórgen tájirıbeli kempir, árıne, istiń jaıy nede ekenin túsine qoıypty. Sóıtip qyzdyń shynyn aıtqyzýǵa tyrysyp baǵypty.

Árıne, Aýsta alǵashqyda esh nárseni moıyndaǵysy kelmeı, qasarysa qarsylasa beripti. Gýdnı sodan keıin meni shaqyrtypty. Men, árıne, ne bolǵanyn birden bile qoıdym. Sóıtip, bizden esh nárseni jasyrýdyń múlde qajeti joq, endi bar shyndyqty jaıyp salýy kerektigin túsindirdim. Aýsta sonda bárin de ashyq moıyndaýǵa májbúr boldy. Onyń boıyna bala bitip, júkti bolyp qalǵanyna tórt aıǵa jýyqtapty.

Bártýr beıne bir sońynan kenetten áldebir dúbirli aıqaı-shý estip, qulaǵyn elire tige qoıatyn, moınyn ilgeri sozyp, delebesi qozyp, shaýyp ala jóneletin júırik at sıaqty eleń ete qaldy, frýǵa jalt qarady. Al frý basyn tez kóterip aldy da, alǵashqy qadamyn jasaǵanyn, biraq odan ne shyǵa qoıǵanyn birden baıqaı alǵan joq.

Bártýr sonshalyqty dórekilikpen qarqyldap kúlip aldy da, bylaı dep suraq qoıdy:

— Júkti bolyp qalypty?! Meniń Soýlam ba? Qurmetti frý, bul joly meni aldap túsire almaısyń!.

Frý bylaı dedi:

— Sonda meni qaıdaǵy bir ósek-aıań tasyp, hýtor aralap júr ǵoı dep oılaısyń ba? Men ózimniń shyn sózime munshalyqty senimsizdik bola qoıady dep tipti de oılaǵan joqpyn. Men saǵan, saǵan ǵana emes, jurttyń bárine de árqashan jaqsylyq jasaýmen kelip edim ǵoı. Meniń júregim de, úıimniń esigi de senderge, sharýalarǵa, qashan bolsa da aıqara ashyq emes pe edi? Men óz elimizdegi eń qymbat, eń qasıetti nárseniń bárin de qorǵap kele jatqan joqpyn ba?! Sharýalardyń jumysyn óz jumysymdaı, olarǵa qamqorlyq jasaýdy ózime qamqorlyq jasaǵandaı, olardyń jeńilisin óz jeńilisimdeı sanap kelgen adammyn. Sony qalaı umyttyńdar?! Islandıa sharýasynyń qajyrly eńbegin halyqtyń ál-aýqat dárejesin kóterýdiń myqty tetigi dep zor senimmen sanap kelgen myna men emes pe edim? Sony qalaı umyttyńdar?

— Ol ras, Redsmırıdegi Ioýnnyń, taǵy da sol sıaqtylardyń ál-aýqat dárejesin eselep arttyrǵanyń beker emes, — dedi Bártýr, tiliniń ashshy ýyn tóge sóılep. — Biraq men halyq degenimiz tipti de olar emes der edim. Biraq olar úshin ózim de otyz jyldan astam ýaqyt boıy bel sheshpeı jumys istedim. Al qazir de solardyń tutyný odaǵyna múshe bolyp kirýge májbúr boldym.

— Iá, qymbatty Bártýr, seniń óz pikirińde qala berýińe ábden bolady. Biraq men saǵan bir nárseni ashyq aıtaıyn. Bizdiń prıhodtyq keńes seniń osyndaǵy oshaǵyńnyń shańyraǵyn ortasyna túsirip, qıratpaq bolǵan saıyn men saǵan bola arasha túsýshi edim. "Halyq Islandıa sharýasynyń arqasynda myń jyl boıy kún kórip, ómir súrip keledi. Meniń Bártýryma tıisýshi bolmańdar túge!" deýden tanǵan emespin. Al qazirgi jaǵdaıdyń bet alysy tipti basqasha sıpat alyp barady. Endi bir nárseni eriksiz moıyndaýyma týra keledi: prıhodtyq keńestiń uıǵarymy óte durys bolǵan eken. Endi on bes jyl boıy shyryldap, seni qorǵap kelgenime ókinip otyrmyn. Prıhodtyq keńestiń qaýiptengeni tipti de beker emes eken. Shynynda da qaýiptenetinindeı bar bolyp shyqty: áýeli seniń birinshi áıeliń adam tań qalarlyq jaǵdaıda ólip qaldy; odan soń jyl saıyn birinen soń biri jas náresteleriń týa salysymen nemese jasyna jetpeı, shetinen shetineı berdi. Sen baıǵus olardy arqalap alyp baryp, bizdiń shaǵyn zıratymyzǵa jerleýmen júrdiń. Al byltyr ekinshi áıeliń de ólip qaldy — ol marqumnyń qalaı qaıtys bolǵanyn jurttyń bári jaqsy biledi. Sonyń bári azdaı-aq, bıylǵy qysta qoılaryń qyrylyp qaldy, úlken ulyńnan aıyryldyń. Al men bolsam, seni qorǵap, shyryldap arasha túsýden eshqashan tanǵan joqpyn. Endi qaıtyp saǵan arasha túse almaımyn — ábden qajyp bittim. Qystygúni onyń ústine, qaıdaǵy bir kúdikti, aram nıetti ári maskúnem bireýdi — al ondaılardy tek darǵa asý kerek — ózi ǵana emes, bala — shaǵasymen birge prıhodtyń asyraýynda júrgen aramtamaq, juqpaly aýrýy bar, ókpesi shirip ketken kókjótel bireýdi balalarymnyń, boı jetip qalǵan qyz Aýsta Soýllılányń qasy-qabaǵyna qara dep óz úıińe, aıtshy qane, ne betińmen jiberdiń?!

— Qane, qurmetti hanym, jetedi endi! Estidiń be? Endi qaıtyp kózime kórinbesteı bolyp, tez qarańdy batyr. Sen munda óz jerińde emes, myna meniń jerimde otyrsyń!.. Eger sen tap búgin osy jerge Aýstanyń qamyn jep kelgen bolsań, men saǵan bar shyndyqty túbinen qozǵap, týrasyn aıtaıyn: sen oǵan bul qamqorlyǵyńdy tup-týra on bes jyl kesh jasap otyrsyń! Bul qyzdy maǵan áli sheshesiniń qursaǵynda jatqan kezde basqa eshkim de emes, tap seniń óziń aramdyqpen tyqpalaǵan bolatynsyń! Eger ol meniń qyzym dep sanalatyn bolsa, oǵan da sen kinálisiń. Óıtkeni sen ony jaryq dúnıege kelmeı jatyp ólimge ıtermelediń. Maǵan jer satqanda sol sorly qyz bizdiń óz jerimizde emes, ózge bireýdiń jerinde ólsin dep oıladyńdar! Meniń shańyraǵymda mezgilinen buryn dúnıege kelgen balanyń shyndyǵynda kimdiki ekenin men shynymen-aq bilmeıdi dep oılaısyńdar ma? Men ol kezde albasty buǵyny salt minip, ózimniń janymmen qaıǵy bolyp, ajaldan ázer degende aman qutylǵanmyn. Eger sen meni eshqashan aldaǵan emespin dep sendirmek bolsań, onda men mynany aıtaıyn: sen men týraly ótirikti Nıdýrkottyń shatyry astynda ótken bizdiń úılený toıymyzda sóılegen sózińde sýdaı sapyrǵan bolatynsyń. Sonda seniń aıtpaǵan nárseń qalmady — áldebir álemish ádemilik týraly sandyraqtardy da, qaıdaǵy bir shetelderdiń halyqtary ustanatyn dinder týraly túsiniksiz áńgimelerdi de soqtyń-aı kelip. Sonyń bárin de bizdiń taǵdyrymyzǵa, baqytty bolashaǵymyzǵa baılanystyra aıtyp turǵandaı bolyp jalǵan áser qaldyrdyń. Biraq sonyń bári de óz ulyńnyń sharanasynan qutylý úshin, ony maǵan eriksiz tańý úshin aıtylǵan sózder bolatyn. Óıtkeni sen redsmırılikterdi, ıaǵnı ózderińdi masqara etetin áńgimelerdiń taralyp ketpeýin kózdedińder. Al endi búgin kelip alyp, Aýstanyń júkti bolyp qalǵany úshin barlyq kináni maǵan aýdarǵyń kelse, ol áreketińnen túk te shyqpaıdy. Bul iske meniń eshqandaı da qatysym joq. Birinshiden, ol qyz menen júkti bolǵan joq, ekinshiden, onyń ákesi tipti de men emespin. Olaı bolsa, onyń taǵdyry úshin men jaýapty bola almaımyn. Onyń eń jaqyn týysy, ájesi sensiń. Qyzdyń taǵdyryna eń aldymen jaýapty bolatyn da sensiń! Aýsta anasynyń qursaǵyna Redsmırıde, senderde paıda bolǵan. Sondyqtan ol qyzdan ómirge kelmeı turyp qalaı qutylýdyń amal-aılalaryn jasap baqtyńdar. Biraq onyń báriniń de maǵan eshqandaı qatysy joq. Men saǵan naqty ári týra shyndyqty úzildi-kesildi etip bir-aq aıtaıyn: anaý nekesiz týǵan shata nemereńdi al da, oǵan qatysty ózińniń jasaǵan kúnáli isteriń úshin tozaqtyń tórinde daıyn turǵan ornyńa osy bastan jónele ber! Endi Aýstany óz attaryńa kóshirip alyńdar! Ol qazir júkti me álde júkti emes pe maǵan báribir. Ol jaǵy meni tolǵandyratyn, men ýaıym jeıtin is emes. Ózderiń oılanyńdar, ózderiń sheshińder!

— Sen sóz tyńdashy, — dedi áıel burynǵysynan áldeqaıda jumsaq únmen. Ol Bártýr otyrǵan tómpeshiktiń kók shóbin birtindep jula bastady. — Bolǵan istiń bárin de parasatty adamdar sıaqty aqylǵa salyp, asyqpaı otyryp sóz eteıikshi. Sen bilesiń be, biz ol qyz aman-esen bosanyp, aıaq-qolyn jınap alǵansha oǵan basqa bir jaqtan qolaıly baspana da taýyp bere alamyz.

— Saıtan alsyn senderdi! Ózderińniń balalaryńa qolaıly baspanany qaıdan tapsańdar, odan tabyńdar — onda meniń sharýam qansha. Tipti bezdirip, qýyp jiberseńder de meniń kóńilim baıaǵydaı. Bul rette meniń biletinim bir-aq nárse: men óz boryshymdy adal atqardym, al sender óz boryshtaryńdy atqarýdan bas tartýdyń aıla-sharǵylaryn jasap baqtyńdar. Nemese ózderińniń urpaqtaryń meniń ıtimniń baýyrynda shalajansar jatqanda qaıda qaldyńdar? Ólse, óle bersin, ólgeni jaqsy dep, jolaǵan joq edińder ǵoı! Osy ras emes dep aıtyp kórińdershi qane! Al men senderdiń urpaqtaryńdy óz qamqorlyǵyma aldym, ony asyrap baqtym, óz ómirimniń gúli retinde meniń úıimde on bes jyl boıy turyp keldi. Al endi, tap qazir osynyń bári de meni ábden qajytyp, tózimimdi taýysyp bitti. Endi mende eshqandaı aqylaryń qalǵan joq. Jetedi endi! Ol ol ma, sender meniń shańyraǵymdy shaıqaltyp, oshaǵymnyń ortasyna túsirmek te boldyńdar emes pe? Sóıtip meni senderden satyp alǵan óz jerimnen qýyp shyǵýdy kóksegen joqsyńdar ma? Ótirik deshi osyny! Olaı deı almaısyń! Eger batyldaryń baryp, shamalaryń kelse, áldebir quqyqtaryń bar bolsa, onda meni aıamańdar, qoldaryńnan kelgenin jasaı berińder. Al qazir men senderdiń kózime kórinbeı, qaralaryńdy neǵurlym tez ári birjola batyrýlaryńdy talap etemin, tipti buıyramyn da! Ózderińniń saıtan alǵyr balalaryńmen birge quryńdar da, meni óz balalarymmen birge qaldyryp, qulaǵyma tynyshtyq berińder! Bizdiń aramyzda aıtylatyn basqa sóz qalǵan joq. Men endi jaıylymnyń ońtústik jaq shetine baryp, saýlyǵymnyń qozdaǵan ne qozdamaǵanyn bilip qaıtýǵa ketemin.

Osy sózderdi aıtyp bola sala keń dalanyń táýelsiz sharýasy ózimen sóılesken qonaq áıelge qosh aıtyspaı-aq, shaǵyn ózendi keship ótti de shalshyqty balshyqtyń ońtústik jaq shetine qaraı júrip ketti. Bártýrdyń sońynan ıti júgirip, erip bara jatty. Bártýr frýǵa burylyp ta qaraǵan joq. Al aqyn áıel esinen tanǵandaı bolyp, ne isterin bilmeı, Bártýrdyń sońynan kóz almaı qarady da turdy. Bártýr jeńilmeıtin, kúshi joıqyn armıa sıaqty áser qaldyrdy. Ońbaı jeńilgen frý boldy.

ELÝ TOǴYZYNSHY TARAÝ

BUL MEN ǴOI

Bártýr úıge qaıtyp oralǵanda ábden kesh bolyp edi. Ol jolda kóp júrip qaldy. Biri qozdaǵan, al ekinshisi qozdaýǵa taıaý eki saýlyqty aıdap kelemin dep uzaq áýrelendi. Birinshisiniń jalqy qozysy bar, jelini tyrsıyp, syzdap tur. Al ekinshisi, Kapa, — tyrıǵan aryq, kári saýlyq. Qampıǵan qarny jer syzady — shamasy egiz týady-aý. Biraq jelininde súttiń belgisi áli bilinbeıdi. Egiz qozyny jarytar-jarytpasy kúmándi. Qoıdy aıdap júrý tym qıyn boldy: eki saýlyq eki jaqqa qaraı qashady. Iti olardy qýyp júrip qaıtarýǵa jantalasa júgiredi. Biraq Bártýr ıtine jekire aıqaılap, keri shaqyryp alýdan tanbady — óıtkeni kóktemde, qoıdy, ásirese býaz saýlyqtardy qýýǵa bolmaıdy. Qozysyn ertip qashyp bara jatqan saýlyqty Bártýr aqyry ustap aldy. Sodan soń Kapany da ustap, jetekke alýǵa týra keldi. Qozyly saýlyq qalaı qashyp ketýdiń amalyn tappaı, qaıta-qaıta julqyna berdi. Eki saýlyqty úıge jetkizý osylaı qıynǵa tústi. Bártýrdyń tym kesh oralýynyń sebebi de sol bolatyn. Degenmen ol óziniń kózdegen maqsatyna jetti. Óıtkeni Bártýrdyń qıqarlyǵy eki saýlyqtyń ekeýiniń qıqarlyǵyn qosa alǵandaǵydan áldeqaıda kúshti edi. Ol óz ómirinde qoılardyń qıqarlyǵyn qalaı jeńýdiń kóptegen tásilderin úırengen bolatyn. Aqyrynda eki saýlyq ta qotanǵa jetkizildi. Bártýr qozdaǵan saýlyqty qoranyń ishine kirgizip, saýyp alýdy oılady.

Úıde tiri jan joq sıaqty. Shamasy, uıqyǵa jatyp qalǵan bolýy kerek. Bártýrdyń eshkimdi oıatqysy kelmeı, saýlyqty saýyp alý úshin ózi áýre-sarsańǵa tústi. Saýlyq qotanǵa qashýmen boldy. Bártýr da sońynan qalmady. Ekeýiniń qıqarlyǵy birinen-biri ótetin sıaqty. Saýlyq aqyrynda qoryqqanynan qoraǵa kirýge májbúr boldy. Qozysy kóz ilespes jyldamdyqpen jeńil sekire júrip, qotandy birneshe aınalyp shyqty. Aqyrynda qoranyń tóbesine shyǵyp ketip, enesin izdep mańyrap qoıa berdi. Sodan soń qora qorshaýynyń ústine sekirip tústi de áli de mańyraı júrip, ózenniń jaǵasymen taý jaqty betke alyp, qasha jóneldi. Bártýr saýlyqty eki butynyń arasyna moınynan qysa ustap turyp tostaǵanǵa saýa bastady. Saýlyq jer tepsine typyrshyp, bulqyna tústi. Sonda da bolsa Bártýr edáýir ýyz saýyp aldy da, saýlyqty bosatyp qoıa berdi. Ol da mańyrap, óziniń qozysynyń daýsy estilgen jaqqa qaraı qasha jóneldi. Kári saýlyq Kapa* qotannyń bir shetinde kók shópti julyp jep júrdi.

Tún jaryq bolǵanymen onsha jyly emes edi. Ien dalanyń shyǵys jaq bóligi ústinde jańbyr bulty úıirile bastady, al taý jotalaryn munarlanǵan tuman búrkeı tústi. Qustar da saıraǵanyn qoıdy, tek ońtústik jaqtan ózen ústimen ushyp bara jatqan teńiz qusy — gagardyń muńaıa shaǵynǵan úni anda-sanda bir estiledi.

Bártýr úıge kirer kezde aýyz úıdiń bosaǵasynda turǵan jáshik ústinde búkshıip otyrǵan bireýdi kórdi. Ol Aýsta edi. Qyz eki jeńinen eki shyntaǵy jylt-jylt etip kórinetin kóne kóılegin kıip, eki qolyn eki tizesine qoıyp otyr eken. Kádimgi áıelderge tán jumyr bilekteri, súırikteı saýsaqtary, ózinshe keri ıile qaıqaıǵan bas barmaqtary aıqyn kórinedi-tájirıbeli tiginshiniń qolyna uqsaıdy. Onyń qos baltyry tym tolysyp ketken, al eki sany óziniń jas mólsherine qaraǵanda óte jýan edi. Onyń boı jetken jas qyz ekenin aıqyn kórsetip tur. Bul endi Redsmırıdegi bas báıbisheniń nemeresi. Bártýr kirip kelgende Aýsta qabaǵyn kóterip, kózin ashqan joq, qımylsyz otyra berdi. Onyń basyn keýdesine túsire búkshıgen boıy uıyqtap otyrǵany nemese ákesiniń júzine tik qaraýǵa batyly jetpeı, qorqyp otyrǵany belgisiz edi. Bártýr ony shapalaqpen aıaýsyz tartyp jiberdi. Beıshara qyz teńselip baryp, qulap qala jazdaǵan boıy bir qolyn qabyrǵaǵa súıedi, al ekinshi qolynyń alaqanymen kózin basty, jáne bir shapalaq sart ete túser dep qaýiptenip, shyntaǵymen betin qalqalaı berdi. Biraq Bártýr oǵan ekinshi shapalaq jumsaǵan joq.

— Bul — meniń satyp alǵan óz menshigime aınaldyrǵan qasıetti jerimdi el-jurtqa masqara etkenińniń sybaǵasy, — dedi ol — Al, meniń baqytyma qaraı, sende meniń bir tamshy da qanym joq. İshińdegi nekesiz paıda bolǵan shata sharanańdy neǵurlym jaqyn týystaryńnyń úıine baryp týǵanyń durys. Qazirden bastap kózime kórinbe, tez qarańdy batyr! Meniń eń sońǵy tilegim osy!

— Jaraıdy, áke, — dedi Aýsta. Sóıtti de zorǵa degende esin jıyp, shyntaǵymen betin qalqalaı jasyrǵan boıy esikke qaraı óte berdi. — Men kettim endeshe.

Bártýr aýyz úı arqyly tekpishekti baspaldaq satymen joǵary kóterildi de ishki esikti ysyrma aǵashymen berik bekitip qoıdy.

Aýsta úshin onyń shapalaqpen aıamaı tartyp jibergeni de, úıden qýyp shyqqany da jaqsy boldy. Óıtkeni onyń aıaýsyz soqqysy udaıy úreıli qorqynyshta júrgennen kóp jeńil edi. Aýsta óziniń tap osyndaı tıisti sybaǵasyn erteli-kesh áıteýir bir alatynyn biletin. Endi, mine, sol kútip júrgen qorqynyshty sáti de kelip jetip, sazaıyn tartty. Bártýrdyń soqqysy munyń eńsesin eze túsken zil batpan aýyrtpalyqtan birjola qutqarǵandaı boldy. Osy soqqynyń ózine beıne bir shirkeýge tartylyp, kúnádan pák tazartylǵandaı áser etti. Endi bul ózin tolyq bostandyq alǵandaı sezindi. Aýsta qoradan shyqqannan keıin az-kem kidirip turdy da, kóktemniń maqpal qara túnine — óziniń endigi ómiriniń kóktemgi maqpal qara túnine áldebir úmitpen qadala qarady. Bul sátte ol óz ómirin aman saqtap qalý úshin qaterli quzdyń basynan táýekelge bel baılap, eriksiz sekirip ketkeli turǵan jan sıaqty edi. Júregi attaı týlap, dúrs-dúrs soqty. Biraq kózine jas almady. Tún salqyn ári dymqyl bolatyn. Ien dalanyń ústine beıne bir tutasqan qabyrǵadaı bolyp jańbyrly qoıý qara bulttar qaptap kele jatty. Olar mınót saıyn bir-birimen aralasa jaqyndaı tústi.

Al Aýsta ıen dalanyń batysyna emes, shyǵysyna kóz júgirtýmen boldy. Iá, onyń ákesi ony boıyn bılegen belgisiz qorqynyshtan tolyq aryltty. Endi onyń táni de, jany da qorqynysh ataýlydan ada. Olardyń ekeýine de bári de ap-aıqyn boldy. Óıtkeni Aýsta bárin de birden tez túsindi. Eger ákesi esh nárse aıtpaǵanda da bul óziniń boıynda onyń bir tamshy da qany joq ekenin báribir túsingen bolar edi. Ákesiniń munymen qoshtasý retinde aıaýsyz tartyp jibergen shapalaǵy bul ekeýiniń ómirindegi qas qaǵym sátke ǵana sozylǵan shynaıy shyndyq boldy. Tap osy qas qaǵym sátke deıin bul ekeýiniń bir shańyraq astyndaǵy birge ótkizgen ómiri, bir-birimen ózara qarym-qatynasy túgeldeı jalǵan negizde qalyptasýmen kelgen edi. Aýsta onyń úıinde, beıne bir zulym qubyjyq alyp kúsh ıesiniń úıinde, ózi de sondaı qubyjyq tirshilik ıesi sıaqty birge turyp qana keldi. Endi, mine, qoradan shyǵyp, esiktiń syrtynda turǵanda oılap qarasa, ózi tipti de qubyjyq tirshilik ıesi emes eken. Al álgi bir qas qaǵym sáttiń ishinde ózin buǵan deıin uzaq ýaqyt boıy basyn aınaldyryp aldap-arbap kelgen sıqyrly kúshtiń shyrmaýynan bosanyp, kádimgi adam qataryna qosylǵan edi. Bálkim, ol endi ózin ertegilerde aıtyla beretin qar arýy nemese basqa da ǵajaıyp qyzdar sıaqty sezingen bolar. Endi bul Bártýrdyń aldynda esh nársege de mindetti emes. Bul jerden birjola ketý kerek!

Shalshyqty balshyqtyń shyǵys jaq bóligine jete bergen kezde Aýsta báteńkesiniń kıýge jaramsyz ekenin bir-aq baıqady, aıaǵyna sý ótip ketipti. Ústinde eki jeńiniń shyntaǵy tesik kónetoz kóılegi bar. Jalań bas keledi. Keń ańǵarda ósken, osyndaı alba-julba kıingen, kir-qojalaq beıshara qyz ertegilerdegi hanshaıym qyzǵa qalaı aınalmaq? Ústi-basy malmandaı sý bolsa da meıli. Onda turǵan eshteńe joq. Ol endi sońynda qalyp bara jatqan úıine bir ret te qaıyrylyp qaraǵan joq. Mine, endi ol emin-erkin bostandyqta, beıne bir hanshaıym sıaqty keledi, óziniń súıgen jigitine neǵurlym tezirek jetý úshin uzaq jolda sapar shegip keledi. Ańǵarda ósken armanshyl qyz týraly ertegi shyndyqqa aınalyp bara jatqandaı. Bul óziniń súıgen jigitin izdep keledi, endigi ómirin onymen birge ótkizedi. Ol muny eshqashan-eshqashan tastap ketpeıdi. Onyń aqshańqandaı sándi saraıy teńiz jaǵasyndaǵy jasyl ormannyń arasyndaǵy kók shalǵyn alańqaıdyń ortasynda alystan kóz tartady. Bul endi ol saraıda turyp, teńiz arqyly kelip-ketip jatatyn kemelerdi tamashalaıtyn bolady. Ol ol ma, sol kemelerdiń birimen teńizdiń arǵy jaǵyndaǵy alys elderge sapar shegedi. Ol jaqta kún shýaǵyna malynyp turǵan pálma aǵashynyń ǵajaıyp sulý aleıalary bar. Iá, ıá, ıá! Tap solaı bolady. Ol úshin búgin túni boıy tań atqansha tynymsyz júre berýi kerek. Aıaǵyndaǵy báteńkesi jaramaı, jyrtylyp qalsa da esh nárse etpeıdi — ol buǵan jańa bátińke satyp áperedi. Bul onyń teńiz jaǵasyndaǵy aqshańqan sándi saraıyn kóp izdep, áýre bolmaı-aq, tez taýyp alady. Sóıtip ol uıqysynan oıanyp, turmaı jatyp esigin qaǵady. Ol esiktiń qaǵylǵanyn estip, "Bul kim boldy eken?" dep suraıdy. Aýsta "Bul men ǵoı!" dep jaýap qatady.

Aýsta shalshyqty balshyqty boılap ońtústikke qaraı júrip kele jatqanda kóńil-kúıi kóterilip, keýdesin án kernegendeı shattyqta boldy. Ol óziniń aıaq basqan júrisiniń sonshalyqty jeńil ekenin baıqaǵan joq. Ol jaıaý júrip kele jatqan jan sıaqty emes, beıne bir ushyp kele jatqan qustaı sezindi. Júregi de jıi soǵyp, alyp ushty. Óıtkeni ol óziniń baqytyna, bostandyǵyna jáne mahabbatyna jetkenshe asyǵyp keledi. Ol ózin naǵyz hanshaıymǵa aınalǵan kedeı qyzdaı sezindi. Joq, bul tek sonyń ǵana súıiktisi bolady! Basqa eshkimge de qaramaıdy. Sóıtip alyp ushyp kele jatqanda Aýstanyń qulaǵyna onyń "Bul kim boldy eken?" dep, aqyryn ǵana suraǵan daýsy qaıta-qaıta estilýmen boldy. Estigen saıyn Aýsta: "Bul men ǵoı!" dep jaýap qatýmen keledi. Ien daladaǵy myń buralǵan jalǵyz aıaq soqpaqpen jyldamdata júrgen saıyn tabany taıyp, jyǵyla jazdaıdy. Biraq ilgeri basýmen boldy. Bul endi baıaǵy ǵajaıyp Ivandar túnindegi sıqyrly shyqqa shomylǵan bos qıalǵa berilgen armanshyl jas qyz emes, qazir óziniń ońdy-solyn, qaıda baratyn baǵytyn aıqyndap alǵan jan. Bul endi shynaıy mahabbattyń ne ekenin biledi. Qazir óziniń súıiktisine tezirek jetý úshin bárin qurban etýge ázir. Bul — shyn mánindegi ómirdiń ózi. Bul — mahabbat pen shetsiz-sheksiz ıen dala. Budan bylaı basynan keshiretin nárseleriniń bári de naǵyz ómirdiń ózine aınalmaq.

Mahabbat pen ıen dala. Ańǵardyń tereń saıynda áli qar jatyr. Onyń astyńǵy jaǵynan aıaq basa almastaı ezilip jatqan balshyq kórine bastapty. Aýstanyń qarsy aldynan dymqyl, sýyq jel esti. Kóp uzamaı, bátińkesiniń jyrtylyp túsip qalatyn túri bar. Aıaǵynan sýyq ótip, syzdap qatty aýyrdy. Shól qysty. Úrindi qardyń janynda aınadaı jarqyrap jatqan shalshyq sýdan ishti. Tym dámsiz eken. Aýsta qarny ashqanyn, qatty qaljyrap sharshaǵanyn endi ǵana sezdi. Kenetten jabysqaq kar jaýyp, borandata uıtqyp soqty. Qyz qoıý qarańǵylyq qushaǵynda qaldy. Áne — mine degenshe ústi — basy malmandaı sý boldy. Aýstanyń boıyn qorqynysh bıleıin dedi. Óıtkeni ıen dalanyń ózi qorqynyshty. Bálkim, ómirdiń ózi de tap solaı qorqynyshty shyǵar? Ol endi Helgıdi esine aldy. Ol ótken qysta osy ıen dalada iz-túzsiz joǵalyp ketken, aqyrynda tym bolmasa súıegi de tabylmaǵan inisi bolatyn. Bul ıen dalada talaılar qaza tapty. Biraq munyń ákesi ıen dalada qaza bolmas edi... Ol kenet Bártýr óziniń ákesi emes ekenin, ózimen úsh qaınasa sorpasy da qosylmaıtyn bóten bireý, qubyjyq zulym kúshtiń alyp ıesi ǵana ekenin esine túsirdi. Sondyqtan da ol, Bártýr, esh nárseden de qoryqpaıdy. Qorqyp kele jatqan — Aýsta. Onyń osy ıen dalada ólip qalýy da ǵajap emes.Qorqynyshtan ol qarnynyń ashqanyn da, uıqysy kelip, qaljyrap sharshaǵanyn da umytyp ketti. Aýstaǵa mynadaı oı keldi: Bártýr muny shapalaqpen tartyp jibergen kezde bul onyń moınynan beker-aq qushaqtaı almaǵan eken, meni aıaı kór dep beker-aq jalynyp-jalbarynbaǵan eken?! Joq, joq, joq! Onda bul teńiz jaǵasyndaǵy aqshańqan sándi saraıdy oılap turyp, qorqynyshty qalaı da jeńip shyǵýǵa tyrysqan bolatyn. Biraq ol oılaǵan úıi qandaı úı bolyp shyǵar eken? Múmkin, ol teńiz jaǵasyndaǵy qarapaıym qara lashyq shyǵar? Bálkim, onyń ishi tola ash-jalańash balalarǵa toly bolar? Ol bir kúni buǵan osyndaı bir qara lashyq týraly aıtyp bergen joq pa edi? Joq, olaı emes. Munyń elestetkeni teńiz jaǵasyndaǵy kún nuryna malynyp, jarqyrap turǵan ǵajaıyp aqshańqan sándi saraı bolatyn. Tipti onyń jarqyraǵan sán-saltanatty úıi jerde de, aspanda da bar bolar? Endi kóp uzamaı, munyń súıiktisi tańerteńgi kúnniń shapaǵyna bólenip, esik aldynan kútip alatyn bolady. Bul teńizde júzip bara jatqan úlken kemelerdi kóre alady. Al súıiktisi esik qaqqanda "Bul kim boldy eken?" dep suraıtyn bolady.

Biraq dál osy kezde ıen daladaǵy sonaý alystan jarqyrap jatqan shaǵyn bir kól kórindi. Uıtqyp soqqan qarly boran da basyldy. Álgi kól munyń qorqynyshty jaman tús kórgen kezindegi kól bolýy kerek. Adam japadan-jalǵyz jabyrqap, kóńilsiz kele jatqan kezde oǵan keńinen kósile shetsiz-sheksiz shalqyp jatqan muhıttyń mol keńistigi emes, qaıdaǵy bir aıanyshty shalshyq kóldiń eles beretini nesi eken osy? Iaǵnı Aýsta uzaq joldyń qysqa ǵana bir bóligin japadan-jalǵyz, jaralanǵan jalań aıaǵymen jaıaý júrip kele jatqan boldy ǵoı. Biraq onyń jan dúnıesindegi jarqyn úmiti tipti de joǵalǵan joq edi. Alda áli uzaq jol jatyr. Aýsta erigen qardyń shalshyq sýynan taǵy da ishti de, ornynan áreń degende kóterildi. Ol óziniń súıiktisiniń sándi saraı esiginiń ishki jaǵynda turyp "Bul kim boldy eken?" degen daýsyn taǵy da estigendeı boldy. Oǵan osymen myńynshy ret "Bul men ǵoı!" dep jaýap qatqandaı edi.

Jazǵy meken turǵyny Bártýr bul túni tipti de sheshinbesten, kıimsheń jata ketken bolatyn. Ol árbir saǵat saıyn derlik oqtyn-oqtyn tysqa shyǵyp, mana keshke qaraı qotanda qaldyrǵan eki saýlyqty qarap kelýmen boldy. Kári saýlyq Kapa tún jarymy aýa bere kúıis qaıyryp, jatyp qaldy da, ekinshi saýlyq qozysyn ertip, taýǵa qaraı ketti. Uzańqyrap baryp, qozysymen birge ol da jatty.

Dúnıe qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyqqa bólendi. Azdan soń tańmen talasa oıanǵan qustar ǵana on salyp, saıraı bastady. Basqalardyń bári de áli únsiz jatty.

Iá, Bártýrdyń shamasy shama eken. Kapanyń da qozdaıtyn sáti keldi.

Tań ata bere Kapa úshem tapty. Baıǵus qozylar álsiz aıaqtaryn tirep, ornynan turmaq bolady. Sóıtip enesine jaqyndaǵysy keledi. Al Kapa túregep turyp qozylarynyń sharanasyn jalap, emirene tústi. Kári saýlyq jarady, bárinen de ozyp, úshem tapty. Kári Kapanyń da Bártýrmen birge basynan keshirmegen aýyrtpalyǵy kemde-kem: beıshara saýlyq ishek qurttyń da azabyn tartty, ashtyqqa da shydap baqty, sıqyrly zulym kúshterdiń qyrsyǵyna da ushyrady. Endi, mine, sonyń bári de birjola umyt bolǵandaı úsh qozyny birden tapty. Bártýr Kapany qoılarynyń quty sanaıtyn. Ótken kúzde ony soıyp alýǵa kózi qımaı, aman qaldyrǵan. Qazir sol úshin de rıza bolyp, alǵys retinde úsh birdeı qozy syılaǵan sıaqty. Qoradaǵy qoıynyń sany kúrt kemip ketken sharýa úshin úshem tabý — jaqsy nyshan, jaqsy yrym. Biraq, ókinishke oraı, enesiniń jelini qatyp-semip qalǵan. Súti joq. Bártýr keshe keshke basqa saýlyqtan saýyp alǵan ýyz sútti jylytyp ákelip, qozylardy qoltyǵyna qysa-mysa ishke alyp ketti. Kapa onyń sońynan qalmaı, erip otyrdy jáne áldebir úreıli kúdikpen ústi-ústine úzdiksiz mańyraı berdi. Óıtkeni qaı janýar bolsa da adamdarǵa barynsha senimsizdikpen qaraıdy, tipti jaqsylyq jasap jatqan adamdardan sezikti sekem alady.

Bártýr esiktiń tabaldyryǵyna jaıǵasyp otyryp aldy da qozylardy eki tizesiniń arasyna qysyp ustap, birinen soń biriniń aýzyna jyly sútti qaýyrsyn tútikpen emize bastady. Qudaıym-aý, qandaı jas, qandaı kishkentaı, qandaı názik edi. Eger ár zattyń óziniń shama-sharqyn paıymdap qaraıtyn bolsaq, tap osy arada maqtanysh ete qoıarlyq dáneńe de joq. Kapa qorada qol sozym jerde turyp áli áldebir sezikti kúdikpen qaýiptene qaraýmen boldy. Ótkeni ol óte qorqaq bolyp jaratylǵan janýar edi. Sondyqtan da adamdarǵa sene bermeıtin: shamasy, qoılardyń osy bir tuqymyn oılap shyǵarǵan pastor Gýdmýndýrdyń óziniń minezine tartqan bolýy da ábden múmkin. Degenmen de ol Bártýrdyń qandaı qaıyrymdy ispen aınalysyp otyrǵanyn kórip, oǵan barǵan saıyn jaqyndaı tústi de, óziniń analyq janashyrlyq úreıli ýaıymymen oǵan úlken de oıly qońyr kózderimen qadala qaraýdan tanbady. Janashyrlyq jaqsy sezimniń ózi ómirde jıi kezdesetin izgilikti áreketterdiń qataryna qosyla bermeıdi. Biraq áıteýir bir aldaǵy kezde onyń búkil dúnıe áleminde keńinen saltanat quratyny sózsiz. Bálkim, munyń ózi onshalyqty tamasha ıen dala da emes shyǵar, ıen daladaǵy onshalyqty tamasha qora-qopsy da emes shyǵar. Biraq keıde munda adam tań qalarlyqtaı tamasha qubylystar bolyp jatady: adam men janýar arasynda bir-birimen ózara túsinistik ornaıdy. Munyń ózi Úsh qudaı kúni tańerteń bolǵan edi. Saýlyq Bártýrǵa tipti jaqyndap bardy da, rızashylyq sezimmen emirene tústi. Bártýr úsh qozyny birdeı ustap, aldyna alyp otyr edi. Kapa óziniń tumsyǵyn onyń usqynsyzdaý dóreki betine taqady, oǵan beıne bir alǵys sezimin bildirgendeı bolyp, saqalyn jyly deminiń lebimen aımalady ári aqyryn ǵana meıirlene mańyrady.

Rım — Nıssa.

1934 — 35 jyldyń qysy.

BEREKELİ JYLDAR

TÓRTİNSHİ BÓLİM

ALPYSYNSHY TARAÝ

FERDINANDTYŃ ÓLİMİ

Dúnıejúzilik dep atalǵan soǵys — bir kezdegi Napoleon soǵystarynan keıingi eń joıqyn soǵys — bizdiń elimizdiń baǵyna Qudaı taǵalanyń ózi joldaǵan bereke-yrys ala keldi. Qudaıdyń raqymymen burq ete qalǵan dúnıejúzilik soǵys bizdiń halqymyzdy joqshylyqtan, mádenıetimizdi joıylyp ketýden qutqaryp qaldy. Óıtkeni balyq pen balyq maıyna degen suranysty eselep arttyryp jiberdi. Mundaı soǵystan qalaı aınalyp ketpessiń! E, Qudaı, kóp uzamaı jáne bir osyndaı soǵys burq ete qalsa eken, shirkin! Soǵys Ferdınand degen sheteldik bir beısharany bireýlerdiń óltirip ketkeninen bastalǵan kórinedi. Adamdar sodan beri tórt jyl boıy birin-biri qyryp joıýmen keledi. Olardy kádimgi kánigi qasaptyń et shapqanyndaı týrap jatyr.

Taýdaǵy qoılaryn izdep shyǵar aldynda Jazǵy mekenniń shaǵyn bólmesinde kofe iship otyrǵan sharýalardyń áńgimesi osy tóńirekte boldy. Bulardyń ózderi de ómir boıy soǵysyp kele jatyr edi. Olardyń soǵysy tipti dúnıejúzilik soǵystan áldeqaıda mańyzdyraq bolatyn Ol soǵystyń shyǵý sebebi de qaıdaǵy bir Ferdınandtyń óliminen áldeqaıda kúshtirek sıaqty kórinetin.

— Halyq sol bir ońbaǵan nemeden qutylǵannan keıin "ýh!" dep demin alǵan shyǵar dep oılaımyn, — dedi Bártýr.

— Men bul jóninde esh nárse de aıta almaımyn, — dep jaýap qatty ýnderhlıdtik Eınar. — Myna meniń, men sıaqty basqa da adamdardyń dúnıejúzilik soǵys týraly áńgime etip ne jumysy bar osy?! Meniń estýimshe, ol jigit bir óte kishkentaı memlekettiń koroli kórinedi, — aty kim edi óziniń, esimde saqtaı almaı-aq qoıdym. Men onyń qanshalyqty aqyldy jigit bolǵanyn bilmeımin. Óıtkeni bipge, ıslandıalyqtarǵa, ondaı korólderdiń qandaı adam bolǵanyna mán berip jatýdyń qajeti joq. Bizdiń óz korolimiz bar, Tay koroli bar. Bizge sol korólge baǵa bersek te jetedi. Qudaı aldynda bizdiń bárimiz de birdeımiz. Óz erki ózinde, eshkimge qaryz da emes, táýeldi de emes, jalshylyqta joq sharýa — ózine-ózi koról. Al, álgi Ferdınand pe edi, qalaı edi ózi, qalaı degende de adam ǵoı, jumyr basty pende emes pe? Olaı bolsa, hrıstıandardyń ol týraly ǵaıbat sóz aıtýy jaramaıdy. Adam qashan bolsa da adam ǵoı.

— Iá, aty kim dedińder onyń? Baıǵus jigit óz peshenesine jazylǵanyn ózi kórdi ǵoı. Senderge báribir emes pe? — dedi gılılik Krýsı. — Biraq men bir nársege túsinbeımin: sol ońbaǵan, qarǵys atqan Ferdınandqa bola qandy qyrǵyn tóbeles jasaýdyń ne qajeti bar edi?

— Qaıtesiń sol perilerdi sóz etip? Meıli, ózdi-ózi qyrylysa bersin, — dedi Bártýr. — Olar neǵurlym uzaq soǵyssa, bizge solǵurlym jaqsy. Endi olar qaıǵy-qasirettiń ne ekenin sezingen soń burynǵy órkókirek menmendigin báseıtedi. Endi olar taǵamdy tańdap, talǵap jeýdi qoıady, ne usynsań, sony qylǵytyp juta beretin bolady. Baǵa da qymbattaı túsedi. Kóp uzamaı olar bizdiń tastaǵan tezegimizge deıin satyp alady áli. Meıli, basqa halyqtarǵa paıdaly bolyp turǵan kezinde birin-biri keskilep qyra bersin. Shetelderde adam jetip artylady, ólgenderdi joqtap eshkim jylaı qoımaıdy.

— Keı-keıde belgili bir maqsat-murattar úshin de soǵysa beredi, — dedi ýndırhlıdtik Eınar, sheteldikterdiń áreketin aqtaı túskendeı bolyp. Ol Bártýr qashan bolsa da — óleń jazǵanda da, qara sózben aıtqanda da — óte kúshti ári qatal aıtady dep biletin.

— Bártýr, — dedi ol sózin jalǵastyryp, — sen tájirıbeli baıyrǵy aqyn retinde qaı jerde soǵys bolyp jatsa, sol jerde belgili bir maqsat-murat bolatynyn bilýge tıistisiń. Biraq ol maqsat-murattyń neǵurlym mańyzdy maqsat-murat týraly oılaıtyn adamdar úshin, bálkim, eshteńege turmaıtyn eleýsiz bir nárse bolyp kórinýi ǵajap emes.

— Maqsat-murat? — dep tańdana surady Bártýr, bul sózdiń tereń mánin uqpaı.

— Meniń aıtaıyn degenim "mán-maǵynasy" degen sóz edi, — dep anyqtaı tústi Eınar.

— Biraq men bizdiń zamanymyzda soǵys ataýlynyń áldebir mán-maǵynasy bolady degendi eshqashan estip-bilgen emespin, — dedi Bártýr.-aqyl-esten jurdaı esýastar ǵana soǵysady. Al ejelgi zamandaǵy soǵystyń jóni bir bólek. Onda vıkıngter bir qıyrdaǵy alys elderge baryp, ózderiniń ómir gúli bolatyn sulýlar úshin soǵysatyn. Al qazir tipti de olaı emes qoı. Qazirgiler áıteýir bir belgili maqsatty kózdep soǵyspaıdy, jaıdan-jaı qyp-qyzyl aqymaqtyq nemese qasarysqan qyńyrlyq saldarynan soǵysady. Biraq mynany atap aıtqym keledi: bizge paıdasy tıip jatsa, olardyń aqymaqtyǵy biz úshin jaqsy.

— Menińshe, qymbatty Bártýr, — dedi Taý koroli, — bul istiń ekinshi jaǵyna da qaraý kerek. Qazirgideı dúnıejúzilik soǵys — Qudaıdyń ózi bizdiń elimizge jibere salǵan berek-yrys qana emes, atap aıtar bolsaq, bizdiń sharýalarymyzdyń óndirgen azyq-túlik ónimderi baǵasynyń qymbattaýy ǵana emes, sonymen qatar keremet kúızelis te bolyp tabylady. Soǵysyp jatqan elder asa aýyr apat zardaptaryn shegýde. Mysaly, taıaýda Fransıada ejelden bar orasan zor ǵajaıyp shirkeý qırap qalypty. Al ol shirkeý júz jyldan astam ýaqyt boıy myzǵymaı turǵan bolatyn.

— Maǵan salsa, Fransıadaǵy shirkeýdi qalaı qıratsa, olaı qıratsyn. Maǵan báribir, — dep, jerkenishti kúlkimen myrs ete qaldy Bártýr. — Eger sol dańǵoı esersoqtar bizdiń Redsmırıdegi shirkeýdi de qıratyp ketse de kóńilim baıaǵydaı bolyp, eshqandaı renish bildirmes edim.

— Iá, olar, ókinishke oraı, tek shirkeýlerdi ǵana emes, tutas qalalardy da jermen-jeksen etip jatqan kórinedi. Parıjde de, Londonda da, tamasha saraılar men kitaphanalardy bylaı qoıǵanda, qyrýar qazyna — kóptegen altyn, qymbat baǵaly asyl tastar joıylyp ketipti desedi.

— Meıli, ol altyndar da, qymbat baǵaly asyl tastar da meniki emes, — dedi Bártýr. — Sándi saraılar da solaı, bóten bireýlerdiki. Al kitaphanalarǵa keletin bolsaq, bizdiń prıhodtyń kitaphanasyn on jyldan beri qurt-qumyrsqa jaılap, qabyrǵalary kógerip, záktenip ketken. Eshqandaı soǵyssyz-aq qıraǵaly tur.

— Al qalany atqylaý kezinde byt-shyty shyǵa qırap jatqan qymbat baǵaly tamasha músinder týraly ne aıtar ediń?

— Músinder? Ol ne qylǵan saıtan alǵyr nárseler? Óziń sol músinderdi áıteýir bir kezde óz kózimen kórgendeı bolyp, ne soǵyp otyrsyń?!

Osy kezde Taý koroli eriksiz úndeı almaı qaldy. Óıtkeni ol shynynda da naǵyz músin degenniń ne ekenin kórgen emes edi. Ol ǵana emes, osynda otyrǵandardyń eshqaısysynyń da músin jóninde túsinigi joq bolatyn Ras, Redsmırıdegi frýdyń bir kezde músin degenniń ne ekeni týraly aıtyp bergeni bar. Sondaı-aq

Gılteıgalyq Toýrırdiń qyzy osydan kóp jyl buryn kishkentaı ǵana farfor kúshik satyp ákelgen.

Mine, sol farfor týraly...

Men sondaı eski-qusqy qoqyr-soqyrdy qıratyp tastaǵanda turǵan eshnárse de joq dep sanaımyn, — dedi Bártýr. — Shynynda da solardyń ne keregi bar osy? Halyqty aqymaq etip, yzasyn keltirgennen ózge esh paıdasy joq. Qazir qarapaıym tostaǵandarmen nemese emaldy sapty aıaqtarmen kofe ishkenderdi músirkeýdiń ne qajeti bar? Mysaly, meniń óz basym ómir boıy osyndaı ydysty paıdalanyp kelemin, odan kemip qalǵan esh jerim joq.

— Al, menińshe, — dedi gılteıgalyq Toýrır, — olardyń báriniń de soǵysyp jatqan eń birinshi sebebi minez-qulqy buzylǵan aram nıetti adamdardyń qaıtken kúnde de shetelderge basyp kirip, ondaǵy áıelderdi zorlaý bolyp tabylady. Meniń shetelde bolǵan bir adamnyń óz aýzynan estýim boıynsha, jer betindegi eń ońbaǵan jeksuryn jandar áıelderdiń sońynan qalmaı júgire beretin soldattar men generaldar kórinedi. Ondaı ońbaǵan sheteldik soldattar men generaldar týraly tolyp jatqan áńgimelerden ábden qulaǵym sasydy. Tipti aıtýǵa aýzym barmaıdy. Aıtsań, Islandıadaǵy birde-bir adam senbeıdi. Meniń ózimniń úsh qyzym bar. Men olar týraly esh nárse aıtpaımyn. Biraq bizdiń elimizge áldebir fransýzdardyń nemese nemisterdiń kelmegeni úshin sońǵy kezde Qudaıǵa myń mártebe shúkirshilik etemin. Óıtkeni soldattar men alýan túrli generaldar kúnádan pák qyzdarymyzdyń bastaryn aınaldyrýy ábden múmkin edi ǵoı.

— Jaraıdy, áıelder týraly aıta berýdiń qajeti qansha? — dedi Bártýr. — Olar soǵyssyz da óz oılaryna kelgenin isteı alady. Men áıelderdiń jaǵdaıyn jaqsy bilemin ǵoı. Olardyń basym kópshiligi oınap-kúlip, kóńil kóterýdi jek kórmeıdi. Ras, áıelderdiń bul qylyǵy eshkimge de unamaıdy, biraq olarǵa báribir tyıym sala almaısyń.

Gılteıgalyq Toýrır qarsy pikir bildirdi, Bártýrdyń tym qatty ári dóreki aıtqanyna toqtaldy. Baıǵus qyzdar-aı! Ol óziniń qyzdary týraly oıǵa shomdy. Biraq, qalaı degende de shyndyqtan qashyp qutyla almaısyń. Eger qyzdar zulymdyq pen zorlyqqa batyl qarsy tura alar bolsa, munyń ózi olardyń ózderi úshin qandaı jaqsy bolar edi!

— Men zulymdyq pen zorlyqtyń arasynda áldebir aıyrmashylyq bar dep bilmeımin. Óıtkeni ol ekeýiniń de kózdeıtin maqsaty bir, — dedi Bártýr.

Eınar bul áńgimege aralaspady. Óıtkeni onyń áıeli men jalǵyz qyzy ókpe aýrýynan qaıtys bolǵan edi. Sondyqtan da onyń otbasyndaǵy zulymdyq pen zorlyq týraly sóz etý múmkin emes bolatyn.

— Biraq, — dedi ol óziniń úırenshikti ádetine basyp, — men Taý koroliniń pikirine qosylamyn. Eger bir kózimizben soǵystyń maqsat-muratyna, al ekinshi kózimizben qyrylyp jatqan adamdar men jaraly bolǵan múgedekterge qaraıtyn bolsaq, onda ne aıta alar edik? Bir-aq nárse aıta alar edik: qaıdaǵy bir maqsat-murat týraly armandaǵannan góri adamdardyń ómirin aman saqtap qalý týraly oılaǵan artyq der edik. Eger álgindeı maqsat-murat jer betindegi jasaıtyn adamdardyń ómiri men ál-aýqat jaǵdaıyn jaqsartýdy kózdemeı, olardy mıllıondap qyra berýdi kózdeıtin bolsa, ondaı maqsat-murattyń kimge keregi bar?! Óıtkeni maqsat-murat degenimiz ómir bolmasa, al ómir degenimiz maqsat-murat bolmasa, onda maqsat-muratta qandaı mán-maǵyna qalmaq? Sonda ómir degenimizdiń ózi ne bolmaq?

— Eger olar áldebir maqsat-muratty kózdep, jantalasa beretin bolsa, onda óz obaldary ózderine, — dedi Bártýr. — Soǵystyń bolǵanyn tilegen adamnyń ajaldy ózi izdep bara berýine bolady. Eger ondaı esýas jyn-perilerge baryp turǵan aqymaqtyq saldarynan áldebir maqsat-murat jolynda birin-biri qyra berý qatty unaıtyn bolsa, onda men úshin báribir. Meniń qalaı degende de ol úshin kúıip-pisetin jaǵdaıym joq. Bárin de saıtan alsyń túge! Taǵy da qaıtalap aıtamyn: olar bir-birimen barynsha uzaq soǵysa bersin. Biz úshin et pen júnniń baǵasy arta túskeni jaqsy!

— Al soǵysa — soǵysa aqyr aıaǵynda eshkim qalmasa, ne bolady? — dep sózge aralasty Krýsı.

— Onda biz, jigitter, keme jasaqtap minemiz de teńiz arqyly ońtústiktegi elderge baramyz, — dedi Bártýr. — Ondaǵy jaıylymdardyń jaǵdaıymen tanysamyz. Sodan soń ońtústikte qoıdy qalaı kóptep ósirýge bolatynyn oılastyra bastaımyz. Al men gılteıgalyq Toýrırdiń nemereleri Londonnyń qarǵys atqan farforlary men músinderi tas-talqan bolyp qırap jatqan úıindileri arasynan sap-sary baqbaq gúlderin terip júrgenin kórip, qýanǵanymnan raqattana kúler edim. Kim biledi, men arǵy jaǵalaýdaǵy Parıj jermen-jeksen bolǵan orynda máýeli baq ósiretin shyǵarmyn! Ha-ha-ha!

— Men bul jerde Eınardyń aıtqan sózine qosylýǵa tıistimin, — dedi Taý koroli. — Óıtkeni sen, qymbatty Bártýr, tym asyra siltep bara jatyrsyń. Soǵys degen tek aqymaqtyq saldarynan ǵana bolmaıdy. Qalaı degende de biz, myna seni men olaı dep, jeńil-jelpi ushqary pikir aıta salmaýymyz kerek. Ras, osy soǵystyń arqasynda bizde molshylyq, bereke-yrys paıda boldy. Kún saıyn derlik baıyp kelemiz. Biraq, ekinshi jaǵynan alyp qarasaq, Eınar da belden basyńqyrap jiberdi. Soǵys bar jerde maqsat-murat bar deıdi. Esterińde bolsyn, men bul sózimdi prıhod keńesiniń múshesi retinde aıtyp otyrǵan joqpyn. Qudaıǵa shúkir, bul soǵystyń bizdiń prıhodqa tikeleı qatysy joq qoı. Biraq tikeleı óz atymnan aıtar bolsam, soǵystyń aty soǵys. Al soǵys degenimiz ne? Ol beı-bereket ala aýyzdyq, bolmashy túsiniksizdikten ózara kelispeı qalýshylyq. Meniń túsinigimshe, eń basty kúres Fransıa jáne Germanıa dep atalatyn elderdiń arasynda júrip jatsa kerek. Degenmen bul soǵysqa Anglıa da belsene aralasýda kórinedi. Onyń ásirese teńizdegi soǵysta atqaratyn róli kúshti desedi. Anglıanyń tamasha áskerı kemeleriniń esebi joq kóp eken Eger áldebir ózge paıdaly nársege jumsalatyn bolsa, ondaı kemeler kez kelgen halyqtyń maqtanysh etýine ábden laıyq. Soǵys bastalǵan jyly kóp uzamaı, jazdygúni meniń birde Fordtaǵy ýezik dárigerge bara qalǵanym bar. Men onda edáýir uzaq otyryp, kofe ishtim. Barǵan jumysym aýrý maldy emdeý úshin dári-dármek ala ketý edi. Sóıtip otyrǵanymyzda soǵys týraly áńgimege kirisip kettik. Ol shetelde shyqqan bir ǵajap kitapty aldy da maǵan ondaǵy sýretterdi kórsete bastady. Sóıtip men Fransıa men Germanıany óz alaqanymdaǵydaı aıqyn kórsem bolar ma! Men ol sýretterdi tiginen de, kese-kóldeneńinen de birneshe ret aýdarystyra kórip shyqtym, bir-birimen muqıat salystyryp qaradym. Sonda ne baıqadyń deısińder ǵoı? Baıqaǵanym — Fransıa men Germanıa degenderińniń bir-birinen eshqandaı aıyrmashylyǵy joq eken. Shyn máninde ol ekeýin bir el dese de bolady. Aralarynda fordtar túgili, jip-jińishke buǵaz da joq, tutasyp jatyr. Qaı jaǵyna qarasań da kóretiniń — qaptaǵan ormandar, taýlar, dalalar men qalalar. Tabıǵaty da birdeı — tym bolmasa tıtimdeı aıyrmasy bolsaıshy shirkinniń! Al sýrettegi adamdardyń túri-túsine keletin bolsaq, ózge adamdarmen salystyrǵanda men olardy tipti aqymaq emes, tipti de zulym nıetti emes dep batyl málimdeı alamyn. Germanıadaǵy adamdar da Fransıadaǵy adamdardan tipti de aqymaq sıaqty kórinbeıdi. Ózimiz kórip júrgen kádimgi adamdardan aıyrmashylyǵy joq. Sýretterine qarap otyrsań, nemister shashtaryn qysqa aldyrady eken. Al fransýzdardyń kópshiligi ejelgi eski sándi unatatyn kórinedi. Kádimgi bizdiń poselkeniń adamdary sıaqty saqal qoıatyn bolyp shyqty. Basqalar saqal qoıyp júrse de keıbireýleriniń ıegi tap-taqyr, jap-jalańash.

Shyndyǵyn aıtatyn bolsam, maǵan nemister de, fransýzdar da ózimizdiń poselkemizdegi adamdar sıaqty barynsha adal ári jaqsy jandar bolyp kórindi. Mine, sondyqtan da men bylaı dep oılaımyn — eger qajet bolsa, men muny tınge májilisinde de ashyq málimdeı alamyn, — osy eki halyqtyń arasyndaǵy janjaldy ala aýyzdyq qaıdaǵy bir bolmashy túsinispeýshilikten týyndaǵan bolýy kerek. Olardyń árqaısysy ózderin bir-birinen artyqpyz dep oılaıdy. Al, shyndyǵyna kelgende, olardyń shash aldyrýy men saqal qoıýyndaǵydan ózge aıyrmashylyǵy joq. Olardyń árqaısysy ózderiniń elin, nege ekeni belgisiz, ekinshisiniń elinen artyq dep sanaıdy. Al baıqap tursań, Germanıa men Fransıa — bir-birinen eshqandaı aıyrmashylyǵy da, artyqshylyǵy da joq birtútas el Aqyl-esi bútin adamnyń ol ekeýinen aıyrmashylyq taba qoıýy tipti de múmkin emes. Tóbelesip jatqan eki adamnyń qaısysyn qoldaý kerek ekenin aıyrý qashan da óte qıyn. Ondaıda eń durysy — eki jaǵyn da "Seniki durys!" dep, maqtap qoıý. Al jeke ózimniń ne oılaıtynyma keletin bolsaq, olardyń qaısysynyń jeńip shyǵatyn kezin barynsha tózimdilikpen kúte turamyn. Qaısysy jeńse, sonysy jeńsin — maǵan báribir. Erteli-kesh áıteýir bireýiniń jeńetini belgili degen úmitpen kúte beremin. Sondaı jeńis bolǵan kezde osy eki el bir-birimen qosylyp, bir elge aınalady degen úmitimdi úzbeımin. Óıtkeni shyn máninde olar bir el ǵoı. Sonda olardyń arasynda budan bylaı eshqandaı ala aýyzdyq ta, eshqandaı túsinispeýshilik te bola qoımaıdy. Olar biz eki elmiz dep ózeýregenin umytatyn bolady.

ALPYS BİRİNSHİ TARAÝ

SENİM MÁSELELERİ

El men halyqty baıyta túsken dúnıejúzilik soǵys odan ári jalǵasa berdi. Kóptegen adamdar — ásirese ańǵal da qaıyrymdy jandar — ony Qudaıdyń raqymy túsip jiberile salǵan yrys-bereke dep bildi. Soǵys tórt jylǵa sozyldy. Sozylǵan saıyn búkil halyqtyń rızashylyǵyn kúsheıte tústi. Barlyq qaıyrymdy jandar bul soǵystyń ǵasyr aıaqtalǵansha toqtamaı, jalǵasa berýin tiledi. Shetelderde Islandıa taýarlaryna degen suranys kúsheıip, onyń baǵasy qymbattaı berdi. Úlken qurylyqtaǵy memleketter ol taýarlardy ózderine kóptep alyp ketý úshin básekege túsip, ózara kúresýmen boldy. Buryn ıslandıalyqtardyń ashtyq pen quldyq qursaýynan qysym kórip, kópester men ártúrli qyrsyq ataýlydan azap shekkenderine meılinshe nemquraıdy qarap kelgen, al qazirgi óte qabiletti, biraq ıslandıalyqtar úshin túsiniksiz jumbaq qalpynda qalyp kele jatqan esýas dańǵoı jaýynger — symaqtar bulardyń qoldaryndaǵy taýarlaryn talasyp-tarmasa julyp alý arqyly eldiń baılyǵyn kóbeıtip, qut-berekesin kirgize berdi. Kóptegen ıslandıalyqtar buryn ózderi ázer degende jalǵa alyp kelgen jerlerin endi óz menshikterine satyp ala bastady. Óıtkeni jerdiń shyn mánindegi birden-bir qundy qazyna ekenin túsindi. Soǵysqa deıin jer ala almaı, jantalasa kúsh-jiger jumsap kelgender endi satyp alǵan jerlerine úı-jaı salýǵa kiristi. Burynǵy qaryzdarynan qutyla almaǵandar qaryzǵa odan saıyn belshelerinen batty. Al eshkimge eshqandaı qaryzy joqtardy pesıs beretin mekemeler qushaqtaryn jaıa, jyly shyraımen qýana qarsy alatyn boldy. Adamdar burynǵysyna qaraǵanda egindi kóbirek salýmen aınalysty, qoldaryndaǵy mal basyn arttyra tústi, tipti balalaryn mektepke jibere bastady. Keıbir sharýalardyń úı-jaılarynda úlkendi-kishili farfor kúshikter, saz aspaptary, tipti kúısandyqtar paıda boldy. Áıelder saýsaqtaryna qos-qostan metal saqınalar salatyndy shyǵardy. Olardyń kópshiligi sándi syrt kıimder men ádemi etikter satyp aldy. Al buryn qatardaǵy eńbek adamdary munyń eshqaısysyna da qol jetkizip kórgen emes edi. Úkimet halyqty qoǵamdyq jumystarmen qamtamasyz etýdiń keń kólemdi baǵdarlamasyn belgiledi. Áltıngke Ingolv Arnarson Ioýnsson sıaqty jurtqa jany ashıtyn jigerli adamdardy saılaǵan poselkelerde joldar men kópirler salyna bastady. Fordtan úlken ańǵar arqyly Jazǵy mekendi janaı ótip, Ýtıredsmırıdiń ózine deıin sozylatyn tas jol salyndy. Ol jolmen ózdiginen júretin, kóz ilespes jyldamdyqpen bylaıǵy jurttyń úreıin ushyra zaýlap óte shyǵatyn alǵashqy arbalar da paıda boldy. Jurttyń japa-tarmaǵaı baılyqqa umtylýy, búkil eldegi tarydaı shashylyp jatqan úı-jaılar men poselkelerge jańbyrdaı jaýǵan aqshanyń kóptigi keıbireýlerdi aqylǵa salyp, durys oılaý qabiletinen aıyrdy. Jerdiń baǵasy shekten tys sharyqtap ketkenin joqqa shyǵarýǵa bolmaıtyn edi. Jantalasa jarysyp, qurylys salýǵa qunyǵa túsýdiń de shekten shyǵyp ketýi jıi kezdesti. Mekteptegi balalardy jedeldete oqytyp, áıteýir bir mamandyq túrlerin neǵurlym tezirek úırenip shyǵýyna basa kóńil bólindi. Bolyp jatqan ózgeristerge azdaǵan adamdar ǵana baısaldy baıyppen qarap, ómir súrýdiń qalyptasqan túrin ózgertýge asyqqan joq — farfor kúshikter satyp alýǵa qyzyqpady, balalardy oqytýǵa aqsha tóleýge barmady, mal basyn birte-birte baıaý ósirýge tyrysty, ózderiniń jeke sharýashylyǵyn shamalaryna qaraı júrgizdi, neǵurlym joǵary da bıik maqsatqa asyqpaı jetýdi kózdedi. Ondaı adamdardyń qatarynda Jazǵy meken ıesi Bártýr da bar edi. Ol sán-saltanat pen asyp-tógilip jatatyn molshylyqqa áli de bolsa qyzyǵa qoıǵan joq. Aldaǵy kezde mal satyp alý jáne batyraq jumysshylar jaldaý úshin birte-birte aqsha jınaı berdi. Buryn ol ýaqyt ólshemin qarǵys atqan Frıdanyń paıda bolǵan kezinen bastaýshy edi — ony barlyq qaıǵy-qasirettiń jıyntyq beınesi sıaqty kóretin. Endi ol kúnder kaıtyp kelmesteı alysta qaldy. Qazir Bártýrdyń otarynda eki júz elý saýlyq bar. Oǵan eki sıyry men úsh jylqysyn qosyńyz. Jazdygúni bul shóp shabatyn jalshylar ustaıdy. Qystygúni sharýasyna qaraıtyn ekonomka áıel jáne bir batyraq jumys isteıdi. Bártýr tipti eki qoı qorany adamdar turatyn baspana etip qaıta jabdyqtady. Qoı qoranyń kóń-qoqysyn syrtqa laqtyrýǵa arnalǵan tesigine endi tórt kózdi kishkentaı tereze ornatyldy. "Úlken ózen bulaqtan bastalady" deıdi halyq maqaly. Munyń ózi salaýatty alǵa jyljý edi, onda eshqandaı da kúızelister men tóńkerister bolǵan joq. Bári de beıne bir ózinen-ózi emin-erkin júrip jatqandaı áser qaldyrdy. Bártýrdyń ózi de eshqandaı ózgeriske ushyraǵan joq. Ol bálendeı asyp-tasyp, sán-saltanat qurýǵa umtylmady. Zor degende ózine shómeleniń ústine jatyp, bes mınótteı dem alýǵa ǵana múmkindik berdi. Sonyń ózinde uıyqtap qalmaı, shalshyq sýǵa qulap tússem jaqsy bolar edi dep úmittene oılaıtyn. Ol ózine jaldanǵan batyraqtardan jazda da, qysta da adal jumys isteýdi talap etti. Ońasha qalǵan sátterinde burynnan úırenshikti ádeti boıynsha kúbir-kúbir etip, uıqastyra óleń shyǵarýmen aınalysty. Kempir baıǵus Qudaı taǵalanyń ózi úrlep óshire salýdy umytyp ketken shalajansar janǵan shyraqtaı bolyp, áli de tirshilik etýde. Ol óziniń baıyrǵy psalom-duǵalaryn kúbir-kúbir oqyp, is toqyǵannan bir jańylmaıtyn, bolyp jatqan jańalyqtardan múlde beıhabar otyra beretin. Tipti úlken ańǵar arqyly tas jol salynǵanyn, ózdiginen júretin alǵashqy arbalardyń Fordqa deıingi aralyqty qyryq bes mınótte, al Ýtıredsmırıge deıingi aralyqty shırek saǵatta júrip ótetinin aıtsań, tipti de senbeıtin. Ol Qudaıdyń óz jolynan ózge áldebir joldar bola alady eken degenge múlde ılanbaıtyn. Oǵan adamdar dúnıejúzilik soǵys bolyp jatyr dep qýana habarlaǵanda da sendire almaǵan. Eshqandaı dúnıejúzilik soǵys joq, ondaı soǵys bolmaıdy, senderdiń soǵys dep júrgenderiń, meniń burynǵy kezderde estigenimdeı, shetelde bola beretin kádimgi soǵys qana degen jaýap qaıtaratyn. "Dúnıejúzilik soǵys degen ne ózi? Osy jurttyń oılap tappaıtyny joq!" deıtin.

Ol tipti áldebir jaqta basqa dúnıeniń bar ekendigine de kúmándanatyn. Onyń esesine, bulardyń ózderi turatyn hýtorynyń ústin qarǵys atqan zulym kúshterdiń jaılap alǵanyna, budan bylaıǵy jurttyń erteli-kesh áıteýir bir kózderi jetetinine kámil senetin. Óıtkeni Kolýmkıllıdi osy hýtordyń qyr-sońynan qalmaı, qyrsyqqa shaldyryp júrgenderdi tyrnaǵyna bir ilikken soń ilýde bir ret qana bosatyp jiberedi dep biletin.

— Al ózim budan qyryq jyl turǵan Ýrdarselde kún keremet qyzaryp batýshy edi, adamdar raqattana baqytqa bólenetin, — deıdi ol.

Kempir baıǵus óziniń týǵan úıin udaıy saǵynýmen ómir súrip kele jatqan edi.

Endi bizdiń kooperatıv birlestikteri týraly, sharýalardyń tutyný qoǵamdary týraly sóz etkenimiz jón. Olar paıda bolǵan jerlerde aralyq deldaldardyń keregi bolmaı qaldy, sharýalar ózderiniń óndirgen taýarlaryn ózderi jaqsy baǵamen sata bastady. Saýdada, qurylysta, óndiriste jáne sharýashylyqta ózara paıdaly kómek túrleri qalyptasty. Ondaı odaqtar sharýalar soslovıesin qıyndyqtardan qutqarýǵa jáne kedeı sharýalardy Danıadaǵy sıaqty aýqatty topqa aınaldyrýǵa tıis boldy. Fordtaǵy tutyný qoǵamy basqa el tutyný qoǵamdary sıaqty ósip-órkendep kórkeıe tústi. Aram tamaq alyp satar saýdagerler birinen soń biri sý túbine ketip, tunshyǵa bastady nemese sý betinde áreń degende qalqyp qana júrdi. Sharýalar endigi jerde saýda-sattyqty da, aýyl sharýashylyǵyn da, qurylysty da, tipti elektrlendirý isin de óz qoldaryna aldy. Sharýalardy qoldaıtyn astanalyq gazetter endi Islandıada keń kólemdi iri aýyl sharýashylyǵynyń berik negizi qalana bastady, ol qazirgi zaman talaptaryna tolyq saı keledi dep, jarysa jazýmen boldy. Olardyń jazýyna qaraǵanda, endigi jerde aýyl sharýashylyǵy ıslandıalyqtardyń negizgi tabys kózine, halyq bostandyǵynyń eń basty irgetasyna aınalatyn kórinedi. Ol sonymen qatar ulttyq erekshelikti buljytpaı saqtap qalýdyń, halyqtyń rýhanı baılyǵy men qajyrly kúsh-qaıratyn da arttyra túsetin bolady desti. Kimde-kim sharýalardyń múddesine qıanat jasap, qarsy keletin bolsa, ol halyqtyń baryp turǵan qaskúnem zulym jaýy sanalýy tıis eken. Gazetter: "Aralyq alyp satar saýdagerlerdiń kózi joıylsyn!" dep uran tastady. Óıtkeni tutyný qoǵamdary sharýalardyń jumsaıtyn shyǵyndaryn jıyrma bes paıyz kemitetin kórinedi. Ol qoǵamdar sharýalardy kapıtalızmniń ezip-janshýyna qarsy kúres júrgizý úshin, usaq-túıek óndiris ıeleriniń múddesi men jalpy halyqtyń quqyǵyn qorǵaý úshin qurylypty.

Biraq munyń ózi de áli mańyzdy mindeti emes kórinedi. Tutyný qoǵamdarynyń aldynda budan da joǵary maqsat tur. Ol ekonomıkalyq turǵydan alǵandaǵy tıimdilikten áldeqaıda asyp túsedi. Ol qoǵamdar adamdardyń ózderin tárbıeleýge kúsh-jiger jumsaıdy, olardyń ómirge degen kózqarasyn keńeıtip, tereńdete túsedi, álsiz adamdarǵa janashyrlyqpen járdem jasaýdyń joldaryn úıretedi.

Álgi astanalyq gazetter kenetten sharýalardyń mádenıetin jandaryn sala qorǵaý maqsatymen másele kóterdi. "Bári de sharýalar úshin!", "Sharýalar — ulttyń ómirlik jan júıkesi, ony qutqaryp qalatyn birden-bir kúsh!" degen urandar tastady. "Bıik taýdaǵy ańǵarlar — Islandıadaǵy barlyq keremet qundylyqtardyń altyn besigi" dep jazdy. Elimizdiń gúldenip damyp, ilgeri basýynyń salaýatty negizi ıslandıalyq sharýalardyń ómiri ǵana bolyp tabylady dep nasıhattady. Taýdaǵy mal jaıylymynda júrgen sharýalar aýanyń tazasyn jutady. Al ol aýa sharýanyń organızmine sińgen soń oǵan jumbaq syry tereń ómirlik kúsh-jiger beredi, onyń táni men janyn saýyqtyryp, jetildire túsedi. Tabıǵat — ananyń sharýalarǵa syılap otyrǵan ondaı ǵajaıyp álem týraly qala turǵyndarynyń eń qarapaıym túsinikteri de joq. Ondaı ǵajaıyp álemniń lázzatynan maqurym qalǵandar ózderiniń bir mınóttik ótkinshi qyńyrlyqtan raqat alatyndardyń boıynda qyńyr minez qalyptasatyny ózinen-ózi túsinikti. Qoı baqqan sharýanyń búkil ómiri erlik isterge toly. Ony taý-tas pen keń ańǵardaǵy qarly borandar ábden shynyqtyrady. Derevnálardaǵy tamasha ómirge jetetin eshnárse joq — ol halyqqa ǵajaıyp tárbıe berýdiń eń jaqsy negizgi, ǵıbratty mektebi. Sharýalar derevnádaǵy mádenıetti damytýdyń bar aýyrtpalyǵyn óz ıyqtarymen kóterip keledi. Aldyn ala kóregendikpen bolashaqty boljaý jáne barynsha baısaldylyq tanytý — olardyń qanyna sińgen qasıet. Olar ózderiniń bul qasıetin bárinen de joǵary qoıa biledi, elimizdiń jáne halqymyzdyń ıgiligine jumsaýǵa árqashan ázir. Balyq maıy quıyp toltyrylǵan shamnyń qysqy uzaq túnde ólimsirep janǵan jaryǵynda olardyń boıynda osyndaı asyl qasıetter darymaǵanda bizdiń elimizdiń tarıhı taǵdyry ne bolar edi? Bizdiń halyqtyń ózge barlyq órkenıetti halyqtardyń oqý-aǵartý isinen joǵary turǵan búgingi oqý-aǵartý salasynyń taǵdyry ne bolar edi? Eger sharýanyń balalary áli kereýettiń aıaǵyna súıenip, endi-endi táı-táı basyp júre bastaǵan kezinen ejelep oqýdy úırenbegende, qara kúıemen ystalǵan shynynyń betine áripterdi birtindep jazyp úırenbegende, qoı qoranyń qarakóleńke qýysynda otyryp İnjilge shuqshıa túspegende, eger ol ákesi aıtyp bergen erlik sagalardy estip óspegende nemese qart ájeniń yńyrsyp otyryp salǵan áserli áýenderin qulaǵyna quıa bermegende, eger kesh saıyn Hetlgrım Petýrssonnyń óleńderin muqıat tyńdap ári jattap jatyp uıqyǵa ketpegende, bizdiń halqymyzdyń oqý-aǵartý isiniń hali múshkil bolatyny sózsiz edi. Al tabıǵattyń ıgi áserin qaıda qoıasyz? Iá, Islandıanyń keń ańǵarly, qulama sýlary bar, bıik taýlary men silemdi jotalary sozylyp jatqan ǵajaıyp tabıǵatynyń ózi nege turady! Ondaı taýlardyń arasynda turatyn adamdar — naǵyz adamdar, tabıǵattyń tól perzentteri. Olardyń ómiriniń máni Qudaıdyń ózine kómek kórsetýde bolyp tabylady.

Buryn sharýa mádenıetiniń artyqshylyǵy men sharýa soslovıesiniń qundylyqtary týraly qalyń kópshilikke arnalǵan ýaǵyzben anda-sanda redsmırılik frý ǵana aınalysýshy edi. Bálkim, óziniń qala ómirinen qol úzip qalǵanynan keıin solaı bolǵan da shyǵar. Ol óziniń ondaı ýaǵyzdaryn negizinen alǵanda úılený toıynyń saltanatty keshterinde aıtatyn. Biraq poselkedegiler onyń ýaǵyzdaryna pastordyń ýaǵyzyna degen deńgeıde ǵana kóńil bólip, atústi nazar aýdaratyn. Al endi kelip onyń oıyn astanada shyǵatyn ári búkil elge taraıtyn baısaldy gazetter ilip áketti de san alýan turǵydan taldap túsindire bastady. Gazet betindegi ár baǵanadan beıne bir redsmırılik frý Rım papasynyń izgi nıetti beti-júzin eske salatyn keskindi kelbetimen ózinshe óte-móte salqyn kúlip, qadala qarap turǵandaı bolady. Bylaısha qaraǵanda, ol barlyq jaǵynan tolyq jeńiske jetken sıaqty áser qaldyrady. Sóıtip sharýa mádenıetine degen ynta-yqylas kúsheıe tústi, jurt ony beıne bir ózindik İnjil sıaqty kórip, zor senimmen qabyl aldy. Endi qaıtyp eshqandaı kedeıshilik bolmaıtyn, eshqandaı sıqyrly zulym kúshter qyrsyǵyn tıgizbeıtin sıaqty jaǵdaı qalyptasty. Kolýmkıllı she? Endi ol jónindegi sandyraq sózderdi kim tyńdaı qoıady? Joq, ıslandıalyq sharýa ǵasyrlarǵa sozylǵan uzaq uıqysynan endi ǵana oıandy jáne bir máseleniń basyn ashyp alý kerek — ol shynynda da ondaı uzaq uıqyda boldy ma ózi? Biraq qalaı degende qozǵalys bar. Ol jurttyń kútpegen jerinen óz partıasyn qurdy. Ol partıa — eskishil konservatorlarǵa, qara bastarynyń ǵana qamyn jeıtin ózimshilderge, aralyq alyp satar deldaldarǵa jáne neshe túrli ury-qarylarǵa qarsy qajymaı-talmaı qaırat kórsete kúresetin partıa. Ol — kooperatorlardyń, usaq-túıek taýar óndirýshilerdiń, sharýalardyń, kúsh-jigeri mol, progresshil adamdardyń partıasy, ádilettilik pen izgi maqsat-murat ıeleriniń partıasy. Ingolv Arnarson Ioýnsson ádiletsizdik ataýlyǵa qarsy, jańadan týyp kele jatqan altyn ǵasyrdyń asyl murattary jolynda jan aıamaı kúresedi dep, áltınge saılanǵan alǵashqy adamdardyń biri boldy. Oǵan daýys bergenderdiń biri Jazǵy mekenniń ıesi Bártýr edi. Endi munyń tutyný qoǵamynan alatyn nesıeleriniń mólsheri jyl sanap óse tústi. Sonda Jazǵy meken ıesi Bártýrdyń Ingolv Arnarsonǵa jáne basqa da redsmırılikterge shynymen-aq qulaı senip qalǵany ma? Olaı dep aıtý qıyn edi. Biraq bir nárseniń basy ashyq bolatyn: kóktemde taýdyń Redsmırı jaǵyndaǵy tereń jylǵasyna kópir salý máselesi kóterilgende tas jol jáne birneshe kópir salýǵa áltıng arqyly qarjy bóldirgen tap osy Ingolv Arnarsson bolatyn. Bir kúni Bártýr keshke qaraı jumys kúni aıaqtalardan edáýir buryn batys jaqtaǵy asýdan asyp, álgi jylǵada kópir salyp jatqan jumysshylarǵa bardy da olarmen edáýir áńgimelesti. Bártýrdyń nege senip, nege senbeıtini týraly onyń osy áńgimesine qarap otyryp oı túıýge bolatyn edi.

Jumysshylar jartastyń jaryqtaryna temir syna qaǵyp, synyp túsken bólikterin bolat qashaýmen tegistep, úshkirlep jatqan. Kópir ózenniń jińishke shatqaly aǵyp ótetin tusynan salynyp jatyr eken. Oǵan áli bıik tireýler men qyrýar kóp tas qajettigi kórinip tur. Kópir sonda ǵana berik bolmaq.

— Tas talqandap jatyr ekensińder ǵoı, jigitter! — dedi Bártýr, óziniń jer ýchaskesindegi jartastyń memleketke paıdaly ıgi iske jarap jatqanyna birtúrli maqtanysh sezimin bildirgendeı bolyp.

— Tap solaı. Biraq osy bir saıtan alǵyr tastardy talqandaǵannan góri sulý qyzdy qushaqtaǵan áldeqaıda jaqsy bolar edi!

— Men senderden ondaı ádepsiz áńgime estigeli kelgen joqpyn, óńkeı jyn — periler túge!

— Senimen ádepsiz áńgime aıtysýdyń qajeti joq. Eń bolmasa, bir-eki boı jetken qyz ósirip otyrsań ǵoı, mine sonda bizge de kóńildirek bolar edi. Amal qansha, seniń oǵan murshań kelmegen-aý, shamasy?!

— Murshamdy surap qaıtesiń?! Eger menimen kúsh synaspaq bolsań, myna jup-jumsaq usaq tasty maıdalaǵannan ózge aýyryraq jumyspen aınalysyp, shynyǵa túskeniń durys bolar edi.

— Saǵan ne kerek ózi? — dep surady jumysshylardyń bireýi.

— Ne kerek ekeninde jumysyń bolmasyn! Qaıda turǵanyńdy bil. Bul — meniń jerim! — dedi Bártýr. — Suraqty men qoıamyn, jaýapty sender berýge tıistisińder.

— Mynaýyń naǵyz koról ǵoı ózi!

— Kimde-kim eshkimge qaryz bolmasa, naǵyz koról sol, — dedi Bártýr. — Eger men bir jigitti jumysqa jaldasam, oǵan memleketten kem aqy tólemeımin. Meniń senderden suraıyn degenim mynaý: senderdiń aralaryńda molanyń basyna qoıatyn qulpytas qashaı alatyn eshkim joq pa?

— Molanyń basyna qoıatyn qulpytas deısiń be? — Jumysshylar endi mysqyldaýyn qoıdy — bireýdiń qaıǵysyn mazaq etýge bolmaıdy ǵoı. — Ondaı jumys qolymyzdan kelmeıdi. Ádemi de mázik jumys jasap kórgen emespiz.

— Ádemi de názik bolýy tipti de mindetti emes. Molanyń basyna qoıatyn qulpytasqa azdap uqsasa, ábden jetip jatyroqý — aǵartý joǵarǵy jaǵyn ensiz, tómengi jaǵyn endi etip qashasańdar bolǵany.

— Olaı bolsa, jasap kóremiz, — dedi tas qalaýshylar. — Biraq ony negizgi jumystan qolymyz bos kezde ári baǵasy durys bolsa ǵana jasaımyz.

Bártýr óziniń jalpy sarań adam emes ekenin, ásirese mynadaı tapsyrys berip turyp, sarańdyq jasaýǵa bolmaıtynyn aıtty. Jumysshylar ony durys túsindi. Jaqyn adamnyń molasy qasıetti sanalady, odan aqsha aıap qalýǵa bolmaıdy.

Sonymen saýdalasý bastalyp ketti. Eki jaq ta, ásirese jumysshylar jaǵy, ári saq, ári sypaıy sóılesti. Óıtkeni mundaı saýdany alǵash ret jasap kórýi edi. Aqyrynda ózara kelisimge keldi. Bártýr ádemi áshekeı jasaımyz dep áýre bolýdyń qajeti joq ekenin qaıta-qaıta eskertti. Al jazýy qajet pe? Aıtpaqshy, jazýy bolýy kerek eken ǵoı! Osy jaǵy qıyndaý soǵatyn túri bar. Óıtkeni jumysshylardyń tasqa jazý túsirý sheberligi joq bolatyn.

— Bas qatyratyn eshteńe de joq, — dedi Bártýr. — Marqum áıeldiń jáne qulpytasty qoıǵan adamnyń aty ǵana jazylady.

— Marqum seniń zaıybyń ba edi?

— Joq, — dedi Bártýr. — Olaı deýge bolyńqyramaıdy. Biraq ol qalaı degende de áıel ǵoı. Beısharaǵa kezinde men de, basqalar da óte-móte ádiletsiz bolyp edik, kóp qıanat jasaǵanbyz. Biz sirá óz pikirimizdi bildirgende, ásirese qıyn-qystaý kezeńde is-áreket jasaǵanda kóbinese ádiletti bola bermeımiz. Sonyń saldarynan qarǵysqa ushyrap, basqa bireýdiń asyrap — baǵýyna dýshar bolamyz ba dep qorqamyz.

— Marqumnyń molasy Redsmırıde me?

— Redsmırıiń ne seniń? Onda jerlep ne kórinipti sonsha? — dep ústin-ústine suraq qoıyp, qoryna renjidi Bártýr. Sóıtti de áldebir zor maqtanyshpen bylaı dedi: — Joq, tipti de olaı emes! Marqum tiri kezinde Redsmırıge bas suqqan emes, onyń turǵyndaryna jolap kórgen joq. Ondaǵy zıratqa da aıaq basyp kórmegen. Marqumnyń máıiti meniń jerimde jerlengen bolatyn. Áne, anaý tóbeniń basyndaǵy jartastyń janynda jatyr.

Jumysshylar ne derin bilmeı, Bártýrǵa tańdana qaraýmen boldy. Aqyrynda olardyń bireýi bylaı dep suraq qoıdy:

— Sen osy sıqyrly zulym kúshtiń ıesi týraly aıtyp turǵannan saýsyń ba?

Ekinshi bir jumysshy bylaı dedi:

— Sen, jyn-peri, bizdi mazaq etkeli tursyń ba?

Biraq Bártýrdyń oıynda olardy mazaq etý múlde joq bolatyn Ol basqa bireýdi mazaq etip, qorlaý degendi buryn-sońdy bilgen emes. Qashan bolsa da barynsha baıypty, baısaldy sóıleıdi. Gýnver kempirdiń basyna qulpytas qoıý kópten beri oıynda júr edi. Óıtkeni marqum birneshe ǵasyr boıy osynda, Bártýrdyń satyp alǵan jerinde jatyr. Kezinde oǵan jyn-perilermen baılanysty bolypty-mys degen neshe túrli jala jabylyp kelipti. Endi ony sol jabylǵan jalǵan aıyptaýlardan aryltatyn, aqtap alatyn kez keldi. Bártýr ony baǵy ashylmaǵan kádimgi beıshara áıel eken, tipti Islandıanyń halqynan da baqytsyz sorly eken dep oılady. Qıyn-qystaý aýyr kezeńderdi Bártýrdyń ózi de basynan az keshirgen joq. Biraq munyń kórgenderi sonaý kóne zamanda, mysaly, atap aıtqanda, aýyr asharshylyq kúızeltken nemese saýda monopolıasynyń azabyn shekken, onyń ústine sıqyrly zulym kúsh ıesi Kolýmkıllı adamdarǵa alýan túrli qorlyq kórsetken, sheksiz ústemdik etip, bılep-tóstegen kezdegi eldiń basyna túsken aýyrtpalyqpen salystyrǵanda túk te emes. Bártýr muny jaqsy biledi. Baıǵus áıeldiń adamdar aldynda jasaǵan kúnási de az emes bolýy ábden múmkin. Biraq kúnásiz adam qaıda bar? Joq qoı! Beısharany adam óltirdi dep aıyptaıdy. Adamdy kim óltirmeıdi? Baıqap tursań, jurttyń bári de óltiredi emes pe? Adam degen kim ózi sonshama? Ol qıyn-qystaý aýyr jyldary kim kóringenniń aıaǵy astynda jatatyn kúl-topyraq, tipti odan da qunsyz bir nárse. Bártýr ol áıeldi ejelden ıen dalada jatqan jaqyn kórshisi sanaıtyn. Biraq osy ýaqytqa deıin ol beısharaǵa kómek qolyn sozyp kórmepti. Endi mine qurylyqta da, teńizde de jaqsy zaman ornady — taǵdyryn eshkim túsinbegen beıshara áıeldiń aldyndaǵy aıybymyzdy jýyp-shaıatyn, molasynyń basyna qulpytas qoıatyn, ótkendegi ósek-aıań, jala ataýlyny umytatyn kez keldi dep bildi Bártýr. Ol álgi áıeldiń joqqa senýshiler qoıǵan jalǵan atyn, ıaǵnı laqap atyn emes, shyn atyn qaıtaryp berýge qulyqty boldy. Sóıtip tas qashaýshylardyń qulpytasqa "Gýnverge — Bártýrdan" dep jazýdy tapsyrdy.

ALPYS EKİNSHİ TARAÝ

BILET

Gvendýr er jetti

Ol ákesine tartqan uzyn boıly jas jigit bolyp ósti. Biraq oǵan qaraǵanda minezi jumsaqtaý. Bir tań qalarlyǵy — ol poezıamen, ózinshe óleń shyǵarýmen múlde az aınalysady. Degenmen onyń bul ereksheligi tipti de kemshilik dep sanalǵan joq. Óıtkeni buǵan deıin jazylǵan óleńder jetip artylady. Jer betindegi bar nárseniń bári de jyrlanyp bolǵan sıaqty. Olardyń óte jaqsy jazylǵandary da az emes. Onyń ústine, Gvendýr er jetip kele jatqan kezde jurt poezıa týraly emes, dúnıejúzilik soǵys týraly ǵana oılaıtyn bolǵan. Óıtkeni ol Qudaıdyń teńiz ben qurlyqqa joldaǵan yrys-berekesi dep tanylǵan. Gvendýr — eki jaýyryny qaqpaqtaı, tyǵyz deneli, azdap epeteısizdeý, óte sırek alynatyn jáne anda-sanda bir ret qana taralatyn sarǵysh shashty jigit. Júzi jel qaǵyp, totyǵa túsken. Meıirimdi kózderinen batyldyq pen erik-jiger ushqyny atyp turady. Biraq sol erik-jiger degenimiz ne ózi? Onyń boıynda dúleı kúsh bar edi.

Ol Jazǵy mekendegi sharýanyń jalǵyz uly atandy. Shaǵyn toqtynyń ózi otyz, qyryq, tipti odan kóp krona turatyn, úı-jaıynda bir, odan soń taǵy bir sıyr paıda bolǵan kezde munyń ózi zor abyroı sanalatyn jáne eshqandaı kúmándi daý-damaı, qarsy pikir týǵyzbaıtyn — kádimgi ádettegi qalypty nárse bolyp tabylatyn. Osydan biraz ýaqyt buryn kedeı sharýa qatarynda bolyp kelgen Bártýr endi ózi jumys kúshin jaldaıtyn — batyraq ustaıtyn halge jetti. Olar kóktem men kúz kezinde, aýa raıynyń qandaı bolǵanyna qaramaı, kez kelgen ýaqytta tabyla ketetin. Biraq, ókinshke oraı, joǵary aqy tóleýdi talap etetin. Al táýligine on tórt saǵattan jumys isteıtin Solaı bola tursa da jaldamaly batyraqtar qoǵamdyq damý satysynda baqýat sharýanyń balasynan áldeqaıda tómen turady dep sanalatyn. Óıtkeni áıteýir bir sáti túsken kúni ol bala, ıaǵnı Gvendýr, osy bir shaǵyn patshalyqtyń murager ıesi bolyp shyǵa keletini sózsiz. Ol qarshadaıynan osy úı-jaıdyń barlyq jumysyn ózi atqardy, bylaısha aıtqanda, otymen kirip, kúlimen shyqty, túnde túsinde, kúndiz esinde sharýashylyqty qaıtse jaqsy júrgizýge bolady dep oılaýdan jalyqpady, jerdi janyndaı jaqsy kórdi. Qandaı qıynshylyq bolsa da qaımyqpady, qarsy turyp, jeńip shyǵýǵa tyrysty, maqsat-muratyna jetý jolynda kerbez sánqoılyq degendi bilmedi. Ol saýlyqtardyń aman-esen jáne ýaqtyly qozdaǵanyna, qystan qońdy shyǵyp, kóktemgi jaıylymǵa túgel órgenine shyn peıilimen qýanatyn. Onda budan ózge qýanysh bolmaıtyn. Bálkim, shynaıy qýanysh degenimiz osy bolar? Ol turǵyn úıdiń azdap qısaıyp, qyńyraıa bastaǵanyna bola eshqashan renjip, ýaıymdaǵan emes.

Al Bártýr meniń ulym tap osyndaı bolyp ósýi tıis dep sanaıtyn. Biraq bir ókinetini — átteń, sharýaǵa beıim osyndaı bir top malsaq balalarynyń bolmaǵany. Biraq, amal qansha! Gvendýrdyń jasy on jetiden asyp barady. Onyń qazirdiń ózinde alty birdeı básire sútti saýlyǵy, táp-táýir teri baıpaǵy, jeksenbi kúnderi kıetin kógildir tústi kostúmi, shynjyr baýly qalta saǵaty bar. On jeti jasynda osynsha baılyqqa ıe bolǵan ıslandıalyqty izdep tabýdyń ózi qıyn. Biraq baılyq degen qajyrly eńbekpen keledi. Gvendýr óziniń eki baýyry sıaqty esik aldyna shyǵyp, tas tabaldyryqqa otyryp alyp, qaıdaǵy bir qysyr áńgimelerdi kóbeıtip, bos qıaldarǵa berilmeıtin, sıqyrly zulym kúshtermen aralasyp, dostasýdy armandamaıtyn. Munyń eshqaısysy da jaqsylyqqa alyp barmaıdy dep biletin. Endi mine ol ekeýi de joq, árqaısysy ózinshe ólgen esepti. Al bul tiri júr, alty básire saýlyǵy bar.

Ol kezde poselkede jurttyń berekesi qashyp, ydyraı bastaǵan edi. Bireýler muny eleýli kúızelis dep atady. Osy ydyraý men kúızeliske tótep bergender kóp emes, az ǵana adam boldy. Munyń ózi eń aldymen aqshaǵa baılanysty edi. Óıtkeni adamdardyń basym kópshiligi ómir súrýdi basqara bilýdiń birden-bir tetigi aqsha dep túsindi. Aqsha kóp pe álde az ba, nemese kóp te emes, az da emes pe — mine adamnyń búkil ómiri osyǵan tikeleı baılanysty. Qazir adamdardyń ashqan bir jańalyǵy-aqsha olardyń oılaǵandarynan áldeqaıda kóp eken. Buryn qolyna nebary eki kronany ilýde bir ustap kórgenderdiń ózi qazir tipti ondaǵan kronany ýystaı bastady, buryn on-jıyrma krona ustap kórgenderdiń qaltasynda myń-myń krona júretin boldy. Al qaltalary qalyńdaǵan saıyn oǵan tipti úı artyna aınalyp baryp kele qoıatyn ońaı áreket sıaqty sonshalyqty nemquraıdylyqpen selsoq qaraıtyndy shyǵardy. Ol ol ma, kózderinen jasy sorǵalap otyrǵan, buryn aqshanyń ne ekeniń bilmeıtin qaýsaǵan qarttardyń ózderi de endi óz erikterinen tys komersıalyq operasıalar júrgize bastady. Ol operasıalardaǵy somalar "Tún"* dep atalatyn ataqty astronomıalyq dastandaǵy sıfrlardy eske salatyn boldy. Gılteıgalyq Toýrırdiń ózi tamasha úı-jaı satyp alypty. Jurttyń aıtýyna qaraǵanda, aqshasyn qolma-qol naqty tólepti.

Al ıstadaldyq kók jótel Oýlavúrdyń ózi kip-kishkentaı úı-jaıyn qyryq myń kronaǵa saýdalap, ıelik qaǵazyna qol qoıdyryp alǵanyn estidi. Endi buǵan ne deýge bolady?! Fordtaǵy bankke basqa adamdar da aqsha sala bastady. Buryn ol bankti onda ádette júz myń krona aqshasy jatatyn redsmırılik starostanyń esimimen ǵana baılanystyra aýyzǵa alatyn edi. Biraq onyń sonsha aqshasynyń bolǵany ekitalaı desetin. Óıtkeni qaryzǵa belshemnen batyp qaldym dep eń aldymen zar jylaıtyn tap osy starosta bolatyn. Bul bank eń úlken paıyzben ósimpul tóleıtin. Jurttyń aıtýynsha, bul bankke salynǵan aqsha bank kitapshasyna jazylyp, tirkelgen boıda kádimgi atjalmandarsha tez ósip-ónip, kóbeıip ketetin kórinedi. Salymshylardyń qatarynda Jazǵy mekenniń nesi Bártýr da bar edi. Bankidegiler ony zor qurmetpen qarsy alyp, paıyzdyq ósim tóledi. Sonda qalaı bolǵany? Bártýr Redsmırıdiń ıelerinen paıyzdyq ósim aqsha alǵan bolyp shyqpaı ma? Joq, bári de kerisinshe júrip jatyr!

Bártýrdyń úı-jaıyndaǵy aýlaǵa starosta úsh birdeı minis atymen kelipti — ekeýi jetekte. Ózi ádemi etik kıip alǵan. Shamasy, ony qaryzyn ótegen bireýden túsirgen bolýy kerek — dúnıe júzilik soǵys degeniń, adamdardyń úlken ne kishi dárejesine qaramaı, bárin de syılyqqa qaryq qylyp tur ǵoı. Starosta attarynyń bireýi taǵasyn joǵaltyp alǵanyn aıtyp, shaǵyna zorlap qoıa berdi.

— Aıtpaqshy, — dedi ol, — myna qarǵys atqyr jol balshyqty daladaǵy jaıylymnyń rásýasyn shyǵarypty ǵoı — qandaı ókinishti!

— Ókinbeı-aq qoı, balshyqty daladaǵy jaıylym meniki, — dedi Bártýr.

— Seniń eneń áli tiri me ózi?

— Onda qandaı sharýań bar? Ony asyrap otyrǵan sen emes, myna menmin. Ol áli bóten bireýge kúni túsip, masyl bolyp kórgen joq. Seniń ony bul jerden alyp ketip, prıhodtyń asyraýyna tapsyrmaq bolǵan áreketińnen eshnárse shyqqan joq — men turǵanda shyqpaıdy da!

— Al onyń menshigindegi úı-jaıyn ne qyldyńdar?

— Qandaı úı-jaıy týraly aıtyp tursyń?

— Óziniń jeke menshigindegi baıyrǵy úı-jaıy she — sony aıtyp turmyn.

— Onyń Sandgıl ıen dalasyndaǵy eski úı-jaıy sol burynǵy qalpynda tur. Ony qaıteıin dep ediń?

— Osy seniń qyńyr mineziń qalmaı-aq qoıdy-aý, — dedi starosta. — Ákki bolǵan esekten beter qyńyrsyń! Senen kóktemniń jaıma shýaq kúninde de bir aýyz jyly sóz estı almaısyń.

— Qylyǵyńa qaraı qyńyr minezge tap bolatyn seniń óziń. Bárin de ózińnen kór, — dedi Bártýr.

— Jurt seni osy úı-jaıyńdy, jerińmen qosa satyp, enesiniń úı-jaıyna kóshedi eken dep júr. Sol ras pa?

— Enemniń eski úı-jaıyna kóshpek pe ekenmin? Ottapty túge!

— Ondaı bolsa, sen munda, bálkim, jóni túzý úı salyp alatyn shyǵarsyń?

— Salǵym kelse, salyp alamyn. Onda seniń jumysyń qansha?

— Joq, seniń janyń shyqpasyn sonshama. Men álgi sózdiń ras ne ótirik ekenin bilsem dep edim. Eger ras bolsa, múmkin, meniń burynǵy óz qystaýymdy ózime qaıta satarsyń?

— Qymbatty Ioýn, bul jerdiń sońǵy on segiz jyl boıy Jazǵy meken dep atalyp kele jatqanyn umytpaǵanyń jón. Biz senimen sońǵy kezde sırek kezdesetin bolyp kettik qoı — bálkim, umytyp qalǵan shyǵarsyń?! Al, meniń oıymsha, Jazǵy mekendi Redsmırıge qosyp alamyn dep júrgenińde Redsmırıdiń ózin Jazǵy mekenge men qosyp alatyn shyǵarmyn Baıqa, qartym!

— Ras, Redsmırı satylatyn boldy. Jetpis myń kronań bolsa, sal meniń qolyma — Redsmırı seniń úı-jaıyńa aınalyp shyǵa keledi!

— Men ony ózim qalaǵan kezde ǵana satyp alatyn bolamyn.

— Nesi bar, olaı etýińe de ruqsat. Oılanyp kór. Áli ýaqyt bar. Kútemin. Óziń oılanyp-tolǵanyp bolǵansha meniń óz qystaýymdy ózime sat. On myń krona qolma-qol sanap beremin.

— Iá, shynynda da oılanatyn bir nárse bar. Ol kronalaryń jalǵan aqsha bolýy ábden múmkin ǵoı.

— On bes myń krona! — dep, qyza-qyza qoıyp qaldy starosta.

Biraq Bártýr oǵan jaýap retinde budan buryn júzdegen ret aıtyp júrgen tym qatty úırenshikti bolatyn sózderin qaıtalap, myqtap turyp sazaıyn berdi.

Bul kezde starostanyń aty taǵalanyp ta bolyp edi. Oǵan qarǵyp mingen boıda:

— Men aıtarymdy aıttym — on bes myń krona! — dep qaıtalady ol, er ústine jaıǵasyp úlgermeı. — Osy baǵany taǵy da beredi eken dep oılama-aınyp qalýym da ǵajap emes. Al eger ózińniń qurylys salǵyń kelse, onda másele basqa — erkiń bilsin! Eger bankiden nesıege qaryz alamyn deseń, men saǵan kedergi jasamaýǵa tyrysamyn.

On bes myń krona deıdi! Shalbarynyń birneshe jamaýy bar, baryp turǵan aıar ári qatygez, alaqanyndaǵy eki eırırlik baqyr aqshany tórt aınaldyra tekserip qaramaı turyp, qolynan shyǵarmaıtyn sonshalyq sarań búgin aıaq astynan "on bes myń krona" deı qalýyn qarashy! Óziniń esi durys pa? Árıne, ol on bes myń kronany óziniń taban aqy, mańdaı terimen tapqan joq. Olaı bolsa, ol jalǵan aqsha emeı nemene?! Sonsha aqshany eńbekpen tabý múmkin be? Árıne, múmkin emes! Tarazy Qońyraýy Eınardy ejelgi rýnalyq jazýy bar, altynmen aptalyp, kúmispen qaptalǵan, asyl tastardan kóz salynyp, áshekeılengen qymbat qalqandy Borgte qaldyryp ketkeni úshin Skallagrım uly Egıl* ony sońynan qýyp baryp óltirgeni sıaqty álgi ońbaǵandy da sońynan qýyp baryp, óltirip kelgenim durys shyǵar, shamasy?! Al bul munyń úı-jaıyna nemese ózi úı-jaı salatyn orynǵa aqsha usynýmen boldy. Redsmırı ıeleriniń osy ańǵardaǵy sharýanyń mazasyn alyp, tynyshtyq bermeıtin sebebi nede boldy eken?'Olardyń bir qaraǵanda tıimdi sıaqty kórinetin usynystar aıtýdan jalyqpaı, udaıy qyzyqtyra bergisi keletin sebebi ne? Joq, Bártýr olardyń aıla-sharǵysyna kónbeıdi-aqyr aıaǵyna deıin óz jerin ózi ıelenetin bolady. Onda óziniń qoılarymen birge jáne óziniń qoılary úshin burynǵysynsha ómir súre beretin bolady. Bir kúni, ózi de dúnıeden ozyp, óziniń qoılary da ólgen kezde, munyń jalǵyz uly osy ańǵardaǵy sharýalardyń týyn kóterip shyǵady, sharýalar mádenıetin ilgeri bastyrady, bolashaqqa qaraı bastaıdy. Sóıtip ol mádenıet áli myńdaǵan jyldar boıy ómir súre beretin bolady. Eger bul ózi, ıaǵnı Bártýr, qurylys salatyn bolsa, — al bul ýaqyty kelgen kezde jańadan jaqsy úı-jaı salýdy aldyn ala sheship te qoıǵan — ony Redsmırı ıeleriniń aıtýymen emes, jeke óziniń qalaýymen ǵana júzege asyrady. "Janym Gvendýr, men ólgen soń olardyń aqshaǵa qyzyqtyrmaq bolǵan aıla-sharǵysyna eshqashan aldanyp qala kórme. Eger sen osy jerde tura beretin bolsań, — al men seniń osy jerde budan bylaı da tura beretinińe kámil senemin, — ózińdi osy jerdiń naǵyz qojasy retinde usta!" Bul jerde qoı jaqsy ósedi, anaý-mynaý qoılar emes, densaýlyǵy myqty, sýyqqa tózimdi, jibekteı jumsaq júni qalyń qoı ósedi. Qoı ósirý-sharýanyń eń úlken erligi. Iá, qazir aqsha da, ártúrli kózqarastar da taý sýyndaı tasyp jatqan kezde, ýaqyt pen keńistik arasynda adamdar men dúnıe — múlikti bir-birinen bólip turatyn asa qýatty qalyń qabyrǵalar qırap jatqan kezde, múmkin emes nárseniń bári de múmkin bolyp jatqan kezde, ózderine eshqashan eshnárse de tilep kórmegen adamdardyń oıynda joq armany aıaq astynan ózinen-ózi oryndalyp jatqan kezde kimniń bolsa da taǵdyry myzǵymas jartastaı ózgerissiz qala berýi múmkin emes. Qazir qoılardyń ózi de beıne bir mańǵaz sheneýnikter sıaqty nan jeıtin, tipti tańdap jeıtin boldy. Kádimgi toıymsyz qoren sıyrlardyń aldynda shelek-shelek dámdi maıshabaq tursa, oǵan eshkim tań qalmaıdy. Sıyrlar ondaı áýes taǵamdy qulaqtaryn tikireıte túsip, kózderin tars jumǵan boıda raqattana jeı beredi. Islandıalyqtar endi Amerıkaǵa ózderiniń kemelerin jiberetin boldy. Bir kezde, osydan toǵyz júz jyldan astam buryn, Joly bolǵysh Leıv* ashqan, biraq sonyń artynsha birjola joǵaltyp alǵan Amerıkaǵa keme qatynasy qaıta ornady. Iá, qazir qaı salada bolsa da keń kólemdi qýatty qulshynys bar. Asyp-tógilip jatqan mol baqyt, eldiń barlyq kanaldarymen aǵylyp kelip jatqan baılyq jaǵdaıynda adamdar qandaı uly oqıǵalardyń ózine de tań qalmaıtyn, qandaı tótenshe alapat apatqa renjimeıtin boldy. Mine, osyndaı kúnderdiń birinde mıster Gýdmýndýr Gýdbártýrssonǵa, — ıaǵnı kádimgi Gvendýrge — alystan hat kelgeni týraly habar tıdi. Ony ózi baryp, qol qoıyp alýy úshin Redsmırıge sapar shekti. Hattyń syrtyna Amerıkanyń markasy japsyrylypty. Gvendýr ol hatty óz hýtorynyń mańyndaǵy bıik tóbeniń basyna shyqqansha ashqan joq. Óıtkeni Redsmırı shonjarlary munyń qupıa syryn sezip qalar dep qaýiptendi. Tóbeniń basyndaǵy bir tasalaý jyrada byltyrǵy qýraǵan shóptiń ara-arasymen endi ǵana boı kóterip kele jatqan kóktiń ústine — ýaqyt mamyr aıynyń bas kezi edi — otyra qaldy da hatty ashty. Konverttiń ishinen eki kógildir qaǵaz shyqty. Olardyń betinde ózine tanys emes, áldebir áripter men bireýdiń kisi túsinip bolmaıtyndaı ırektep qoıylǵan qoly bar eken. Al úshinshi qaǵazdan Nonnıdiń anyq áriptermen ádemilep jazǵan hatyn oqydy. Ol bylaı dep jazypty: "Naǵashy aǵamyz saǵan eki júz dollar jiberip otyr. Ony ala salysymen Amerıkaǵa jetýge asyq. Qazir soǵys bitti, zaman ońalyp keledi. Sen munda qalaǵan mamandyǵyńdy alyp, adam qataryna qosylasyń". Sen týyp-ósken jerińdi qanshalyqty súıip, jaqsy kórseń de Amerıkaǵa ketip qalýyńa ábden bolady, — dep jalǵastyrypty hatyn alystaǵy inisi Nonnı. — Jurttyń bári de alyp kemelerge minip, ushy-qıyry joq úlken teńiz arqyly Amerıkaǵa kelip jatyr. Shynynda da jerin sheksiz súıetin, odan eshqashan qol úzip ketkisi kelmeıtin sıaqty kórinetin adamdardyń Amerıkaǵa qonys aýdarýyna kedergi bolyp, qolyn baılaıtyn birden-bir nárse — jer de emes, jerge degen súıispenshilik te emes, qoldyń qysqalyǵy, ıaǵnı qarjynyń joqtyǵy. Islandıanyń taý ańǵarlaryn mekendep kelgen baıyrǵy turǵyndar — ısland halqynyń betke ustar perzentteri, halyqtyń negizin qalaıtyn ul-qyzdary, onyń ómirlik mańyzy bar júıke tamyrlaryn quraıtyn, bolashaǵyn saqtap qalatyn sharýalar mádenıetin is júzinde naqty júzege asyratyn jandar sońǵy qyryq jyldan beri Amerıkaǵa aǵylýda. Olardyń esýastyq músápir túrine qarap, Izraıldiń shól dalada adasyp qalǵan beıshara balalaryn kózge elestetýge bolady. Óıtkeni olar sonaý Islandıadan aǵash astaýlaryn qoltyqtap, teńiz qustarynyń júni sasıtyn mamyq kórpeleri men tósenishterin arqalap keledi — Amerıkada beıne bir ondaı zattar múlde tabylmaıtyn sıaqty kórinetin bolýlary kerek. Sondaı-aq Polshanyń ómirlik júıke tamyrlaryn quraıtyn adamdar da sońǵy elý, tipti júz jyldan beri ózderine múmkindik týa qalǵan boıda qus jastyqtary men súıikti arbalarynyń dońǵalaqtaryn arqalap artynyp, tartynyp, tolassyz kelip jatyr. Olar da Amerıkada qus jastyq pen arba dońǵalaqtary tabylmaıdy dep qaýiptenetin sıaqty. Al endi mysal retinde qazir taptalyp sola bastaǵan kók shóptiń ústinde otyrǵan ıslandıalyq jas jigitti, on jeti jastaǵy Gýdmýndýr Gýdbártýrdy, alty básire qoıy, teriden tigilgen tamasha baıpaǵy jáne basqa da baılyǵy bar jigitti alyp qaraıyq. Ien daladaǵy jer alqabyna, óziniń úı-jaıynyń joǵary jaǵyndaǵy shyrqaý bıikke kóterilgen taý jotalaryna, shalqyp jatqan shalqar teńizge, kóktem kúnindegi bala qıalynyń armanyna toly bolashaǵy zor ári ákesiniń sheksiz múmkindikteri mol shańyraǵyna degen súıispenshiligi arqyly berik baılanysy bar adamdy izdep tabý qıyn. Ertegilerde aıtylatynyndaı, taý hanymynyń tósin aımalaǵan adamnan asqan baqytty eshkim de bola almaq emes. Mine endi konverttiń ishinen túsiniksiz jazýlary bar eki kógildir qaǵaz shyǵa kelgende munyń bar armany iske asqandaı boldy. Ol Islandıa qustarynyń saırap salǵan ánderin sońǵy ret estip otyrǵandaı sezindi, tipti ózi jaryq dúnıege kelgen myna kósilip jatqan keń ańǵarmen oısha qoshtasa bastaǵan sıaqty. Al ózi osy ańǵarmen bite qaınasyp, birtutas tulǵaǵa aınalyp ketkenin de umytqandaı. Endi bul "kim bolǵysy kelse, sol bola alatyn" elge ketýge birjola bel baılaǵan sheshim qabyldaǵandaı sezindi. Ol elde mal tek iri qaranyń basymen sanalatyn kórinedi. Qoı saýý sıaqty bolmashy ǵana ónimsiz jumys týraly sóz etetin eshkim joq desedi. Múmkin, bul onda barǵan soń qolynan óneri tamǵan aǵash ustasy bolatyn shyǵar. Óziniń naǵashy aǵasy sıaqty teńizdiń arǵy jaǵyndaǵy Batysqa qonys aýdarǵan myń-myńdaǵan ıslandıalyqtar ondaı ónerdi meńgerip ketipti ǵoı. Olar myńdaǵan jyldar boıy jóni túzý bir shege qaǵa almaǵan adamdar emes pe edi? Endi aǵash ustasymyz dep kókirekterin qaǵyp júrgen kórinedi. Olar ózderi baqyt izdep barǵan elde adamdarǵa shyn máninde laıyqty turǵyn úıler salatyn bolyp alypty. Muny sonaý Napoleon soǵystarynan beri ǵasyrdan ǵasyrǵa sozylyp kele jatqan ýaqyt boıy shym men shymtezekti qurylys materıaly retinde paıdalanǵan azaptan qutylǵanynyń, beıne bir qandy kek qaıtarǵandaı bolǵanynyń qýanyshy dep sanasa kerek.

Gvendýr ańǵarǵa túsip, Jazǵy mekenge kelgen kezde — Qudaıdyń ózi kýá — ákesiniń salǵan úıi qyńyraıa qısaıyp, búkireıip turǵandaı bir túrli kúlkili bolyp kórindi. Ol óziniń Amerıkaǵa ketýge oıy bar ekenin ákesine aıtpaq boldy. Álgi eki kógildir qaǵaz kóp aqsha... Soǵys bitipti. Bul onda barǵan soń kim bolǵysy kelse, sol bola alady eken. Bálkim, múıizdi iri qara ósirer, múmkin, shyn sheber aǵash ustasy bolar.

Ákesi tereń oıǵa shomyp, osynaý keń ańǵardy shola qarap tur edi. Bálkim, ol óziniń kóktemgi tátti qıalynda óz urpaǵynyń bolashaqta ósip-ónip japyraq jaıa gúldengenin kórip turǵan da bolar. Múmkin, ondaı baqytty bolashaqty kóz aldyna elestetpegen de shyǵar, óıtkeni ondaı maqsat-muratqa jetýdi oılamaǵan da bolar. Olaı bolsa, bul jóninde maıyn tamyza jazýdyń da qajeti joq. Bálkim, Bártýr óziniń aýyr eńbeginen eshqandaı poetıkalyq shabyt ala almaǵan da bolar. Qalaı degende de eshqandaı sebep-syltaýsyz mıllıondaǵan adamdy ózara qyryp salǵan, keıbireýlerdiń pikirine qaraǵanda, olar muny ózderi kóńil kóterip, raqattana súısiný úshin jasaǵan fransýzdar men nemisterden artyq shabyt shaqyra almaǵan da shyǵar. Biraq bir nárseniń basy ashyq edi. Ol óziniń áıteýir bir kúni óletinin, ana dúnıege attanatanyn biletin. Sonda munyń qoılaryna kim ıe bolady, olarǵa kim qamqorlyq jasap, baǵyp-qaǵady? Densaýlyǵy kúshti jap-jas sharýa jigitti óz eliniń myńdaǵan jyldardan bergi baıyrǵy dástúrin jalǵastyrýshy bolady degen úmit artylǵan, óziniń otanymen jáne týǵan halqymen etene jaqyn, tipti birtutas tulǵaǵa aınalyp ketken adamdy eki japyraq kógildir jalǵan qaǵazdyń shynymen-aq aqyl-esinen adastyrǵany ma? Gvendýr tóbeden hýtorǵa qaraı túsip kele jatyp, óziniń eline, halqyna, tipti jeke óz basyna, óziniń ótken ómiri men qazirgi ómirine, bolashaq ómirine osylaı opasyzdyq jasaıtyn oıda edi.

Bártýr bir aýyz ǵana sóz aıtty:

— Amerıkadan kelgen hattarǵa senýshi bolma. Maldy qalaı azyqtandyratyny jóninde jazǵanynyń bári ótirik.

— Onda men, bálkim, aǵash ustasy bolarmyn, — dedi Gvendýr.

Ákesi jerkenishpen jerge bir túkirdi de bylaı dep jaýap qaıtardy:

— Men óz ómirimde talaı aǵash ustasyn kórdim. Olar eshqashan esi durys adamnyń jumysyn istep jarytqan emes. Bir poselkeden ekinshi poselkege sandalyp júrip, basqa bireýlerdiń shegesin qaǵýmen ómirlerin ótkizedi. Domalaǵan tasqa múk te óspeıtinin bilip qoı.

Balasy lám-mım dep til qatpady.

Ákesi sálden soń sózin qaıta jalǵastyrdy:

— Men ózimniń uldarymnyń bárinen aıyryldym. Biraq eshqashan ókingen joqpyn, shaǵynyp sóz de aıtqan emespin. Bolǵan is boldy, amalym qansha! Al sen qoıdyń jaıyn biletin malsaq balam ediń. Birazyraq jas bolǵanyńda arqańda qamshy oınatar edim...

— Eger adamnyń qolynda mol aqsha bolyp tursa, — dedi balasy, — ony nege paıdalanbasqa, úlken elge sapar shekpeske?

— Úlken el deısiń be? Bul — naǵyz aqymaqtardyń ottaǵan sózi! Bizdiń Jazǵy meken eshqandaı elden kishi de, kem de emes. Osy Jazǵy mekende naǵyz azamat bola almaǵan adam eshqandaı bóten elde júrip naǵyz azamat bola almaıdy. Qańǵyryp júrgen adamnan eshqashan naǵyz azamat shyqpaıdy. Al seniń iniń Ioýnnyń jóni bir basqa. Ol qarshadaıynan shetelderge, alys elderge sapar shegýdi qanyna sińirip, armandaýmen bolǵan edi. Ol qoı týraly eshnárse de oılamaıtyn, esil-derti basqada — alys elderge sapar shegýde bolatyn. Al sen she? Seniń myńǵyrtyp qoı ósire alatyn qabiletiń bar. Men seni eshqaıda da jibermeımin. Meniń myna jerdi, Jazǵy mekendi saǵan qaldyryp ketýim kerek. Sen ony qasıetti qunarly jer sıaqty etip jylyna eki ret ónim óndirýge qabiletti bola alar ediń. Seniń bolashaǵyń týraly men mine osylaı oılap keldim. Seni ózimniń uldarymnyń ishindegi eń adal, eń senimdi perzentim dep kelip edim. Sen murtyń endi ǵana tebindep kele jatqan jas jigitsiń. Biraq, kim biledi, keleshekte sátti úılenip, baı sharýa bola alarsyń.

Jas jigit baıaý únmen jaýap qatty:

— Meniń jasym on jetige toldy. Óz taǵdyrymdy ózim sheshe alarmyn dep oılaımyn. Ras, men qoılardy árqashan jaqsy kórip keldim. Biraq ózim týraly ún shyǵaryp, eshteńe aıtqan emespin. Al meniń ne týraly oılap kelgenimdi sen bilesiń be óziń? Men, sáti túsken jaǵdaı kez bola qalsa, ondaı múmkindikten aıyrylyp qalmaı, qalaı da paıdalanýym kerek dep udaıy oılanyp keldim. Jastardyń da, qarttardyń da tap osylaı oılaıtynyna kámil senemin. Adamdardyń armandaýǵa, áldebir nárseden úmit etýge batyly jete bermeıdi — óle-ólgenshe jumys isteýmen ótedi. Myna hatty ashyp, oqyp kórgenshe dál osyndaı sátti jaǵdaıǵa tap bolarmyn dep meniń ózim de sengen joq edim. Biraq, ne ekenin anyq bilmesem de, áıteýir bir sáttilik bolatynyn kútip júrgenmin.

Bálkim, bul meniń búkil ómirimde bir-aq ret kezdesetin sáttilik shyǵar. Taǵdyr maǵan da jyly shyraı tanytqan bolar. Men aqyly aýysqan esalań bireý emespin. Biraq óz ómirimde kezdesken osy birden-bir sáttilikti paıdalana almaı qalsam, jyndanyp ketýim ǵajap emes. Óıtkeni óziniń oıyndaǵysyn daýystap aıtýǵa batyly jetetin adamdar sıaqty úlken de keń dúnıege shyǵa almasam, búl dúnıede áıteýir bir paıdaly bireý bola almaı qalsam, onda jyndanyp ketýim ábden múmkin.

— Meniń ondaı aqymaqtyqty estigim de, bilgim de kelmeıdi, — dedi Bártýr. Sol bir jyn-perilerdiń álemi týraly áńgimeni tyńdaýǵa qulqym joq! Ondaı dúnıe týraly sen ne bilesiń? Dúnıe degenimiz ne ózi? Dúnıe degen osynda, Jazǵy mekende, meniń hýtorymda. Mine, dúnıe degen osy! Al eger sen aqylyńnan adasqan bolsań, qaıdaǵy bir amerıkandyq kógildir aqshany kórip, — ol aqsha taban aqy, mańdaı terińmen tabylmaǵan aqsha ataýly sıaqty jalǵan aqsha ekenin umytpa, — qyzbalyqqa salynyp, aspandaǵy Aı men Kúnge qol jetkizem dep, asyǵyp-aptyǵatyn bolsań, Jazǵy mekenniń qadirin, naǵyz ǵajaıyp dúnıe ekenin, erte me álde kesh pe, áıteýir bir biletin bolasyń. Sen meniń bul sózimdi árqashan esińde saqtaıtyn bol.

Sýyq meńireý únsizdik ornady.

ALPYS ÚSHİNSHİ TARAÝ

JALǴYZ TURǴAN JALAŃ JARTAS...

Bártýrdyń ulyn óziniń aıtqanyna úgittep kóndirgisi kelmedi. Óıtkeni munyń ózi dármensizdik belgisi bolar edi. Óz erki ózindegi táýelsiz de derbes adamnyń ózine tán is týraly ǵana oılaýy, ózgeniń isine aralaspaýy tıis. Al Bártýr óz-ózin basqa bireýlerdiń úgittep kóndirýine eshqashan jol berip kórgen emes. Óz aıtqanymen ǵana júretin. Ulymen ashyq sóılesken kúnnen bastap bul balam bar eken-aý degendi birjola umytty. Gvendýrǵa bir aýyz til qatqandy qoıdy, oǵan eshqandaı tapsyrma da bermeıtin boldy. Shabyndyq jerde batyraq jumysshymen birge tereń or qazdy, aıdaýdaǵy adamdaı kúni boıy azapty jumys istedi. Ákesine balasy da til qatqan joq. Biraq aldaǵy az kúnde bólek ketemin-aý degen aýyr oı eńsesin eze berdi, jan dúnıesinde áldebir qorqynysh pen muń uıalady. Týǵan jerge degen súıispenshilik shynynda da onyń qanyna sińgen qasıet edi. Biraq sonyń ózi de budan eshqandaı sóz aıtýdy, túsinik berýdi talap ete qoıǵan joq. Gvendýr endi týyp-ósken jerinen qol úzip, qaıdaǵy bir aýanyń qushaǵyna enip, ushy-qıyry joq bos keńistikke, belgisiz bir jaqqa bet alyp ketip bara jatqandaı sezindi. Endi onyń jaǵdaıdy ózgerte alatyndaı shamasy qalmady. Adam shyn mánindegi naqty dúnıede ómir súredi, oǵan bala jasynan boı úıretedi, oǵan naǵyz er adamsha tiktep qaraı alady. Alaıda qazir muny qaıdaǵy bir belgisiz alys dúnıe óziniń qulaq estip, kóz kórmegen zor múmkindikteriniń bar ekendigimen qyzyqtyryp, eliktire túsedi. Munyń qolynda oǵan emin-erkin kiretin bıleti bar. Ol — eki kógildir qaǵaz aqsha. Endi bul shyn mánindegi úırenshikti naqty dúnıede ómir súrýin toqtatyp úlgergen de sıaqty. Ony álden-aq jatyrqap, qol úzip qalǵandaı sezinedi. Onyń betine týra qaraýǵa batyly jetpeıdi. Ol áldebir úmit ushqynymen qyzyqtyra túsetin qonaqjaı alys eldiń bıligine birjola, bálkim, ómir boıy bas ıe baǵynǵandaı. Bálkim, bul endigi jerde adam bolýdan qalǵan da shyǵar.

— Men erteń ketemin, — dedi Gvendýr.

Onyń sózine eshqandaı jaýap qaıtpady.

— Sen meniń básire qoılarymdy satyp almas pa ekensiń?

— Joq, satyp almaımyn. Onyń esesine, tap sen úshin dep aıtaıyn, olardy shymtezekti batpaqqa batyryp, tunshyqtyryp óltirýge barmyn.

— Jaraıdy. Onda men ol qoılarymdy Aýsta Soýllıláǵa syıǵa berip ketemin. Erteń qalada bolǵanda osylaı dep aıtamyn.

— Sen óziń ne ottap tursyń? — dedi ákesi. — Sen jyndanǵan shyǵarsyń! Shynymen-aq ketpeksiń be? Seni onda op-ońaı óltirip tastaıdy ǵoı.

— Soǵysyp jatqan eshkim joq. Soǵys áldeqashan bitken Eshkim de óltirmeıdi.

Olar budan soń bir aýyz da til qatysqan joq.

— Áje, — dedi Gvendýr. — Men erteń ketemin.

— Shamasy, onsha alys kete qoımassyń dep oılaımyn, balam, — dedi kempir.

— Amerıkaǵa ketip baramyn.

Halbera toqyp otyrǵan isiń tizesinen túsirip aldy. Ol nemeresine kóziniń qıyǵymen bir qyrynan qarady da qolyndaǵy toqyma bizin shilterli taqıasynyń astyna suǵyp jiberip, basyn qasydy.

— Mine endi basymdaǵy bıtter bet-betimen jan-jaqqa jarysyp qasha bastady, — dedi de, ol is toqýǵa qaıtadan kirisip ketti.

Gvendýr tańerteń denesi del-sal bolyp, ábden qaljyrap turdy. Ol ájesimen qoshtasa bastady. Bul qoshtasýdan eshqandaı da qımastyq seziminiń poetıkasy baıqalǵan joq. Ájesi tipti Amerıkadaǵy jaqyn týystaryna sálem aıta bar da demedi. Al ákesi balasyna atyn bergen joq. Sondyqtan da ol shyǵys jaqty betke alyp jaıaý tartty. Ústine kók kostúmin kıdi. Shynjyr baýy bar saǵaty men áshekeıli jyltyraq baıpaǵyn bet oramalyna orap, qoltyǵyna qystyrdy. Qol júgin kúni buryn jóneltip qoıǵan bolatyn. Shalbarynyń balaǵyn bylǵap almas úshin keń qonyshty uıyǵynyń ishine salyp jibergen.

Qustar bir-birimen jarysa ádemi shyqylymen án salyp, saıraı jóneldi. Bıik taýdyń ústin bozǵylt tuman tutasa basyp jatyr. Kók shópke shyq túsipti. Qara qońyr balshyqty alqapta qurǵaq jerdiń oıdym-oıdym kók jasyl silemderi anda-sanda bir kórinedi.

Ákesi bul kezde shabyndyqta or qazýǵa kirisip ketken edi. Gvendýr qoshtasyp ketý úshin oǵan ádeıi buryldy. Al Bártýr ony kózine de ilgen joq, tipti basyn ordan joǵary kótermedi. "Qosh bol!" degen bir-aq aýyz sóz aıtty.

— Áke, — dedi balasy, ordyń jıeginde bir túrli yńǵaısyzdanǵandaı bolyp. — Meni sóge jamandaı kórmeshi.

— Men seniń jolyń bolmaıdy-aý dep qorqamyn, balam, — dep jaýap qatty Bártýr. — Onda adal adamdardyń kún kórýi tym qıyn. Al munda júrseń, sen de myna men sıaqty óz erki ózińdegi, eshkimge táýelsiz derbes adam bola alar ediń. Sen óz patshalyǵyńdy ózgege qul bolý úshin tastap bara jatqanyńdy sezbeısiń. Aıta bergennen ne shyǵady, paıda joq. Al men osynda bir ózim qalamyn, qashan kózim jumylyp, o dúnıelik bolǵansha qajymaı-talmaı jumys isteımin. Kishkentaı Nonnıge de osy sózimdi aıta bar. Osymen qosh bol, kete ber.

Sóıtip Bártýr eń sońǵy ulynan da aıyryldy. Óz erki ózińde, eshkimge táýelsiz derbes adam bolý jolyndaǵy arpalysqan uzaq kúrestiń maqsatyna endi jettim-aý degen kezde aıyryldy. Osy maqsatqa jetsem be dep, bul ózge balalarynyń bárin de qurban etken joq pa edi?! Endi ne boldy? Ol sonda da kóz aldyna molshylyq pen táýelsiz derbestikti elestete berdi. Meıli ketkisi kelgender kete bersin — bálkim, bir esepten osylaı bolǵany da durys shyǵar. Adamnyń kúsh-jigeri jalǵyz qalǵanda baıqalady. Adam jalǵyz bolyp týady, jalǵyz bolyp óledi. Olaı bolsa, bul nege jalǵyz ómir súre almaıdy?! Baıqap tursań, adam ómiriniń basty maqsaty da jalǵyzdyqtyń qıyndyǵyn jeńý bolyp tabylady. Bártýr kúrekti qolyna qaıta aldy da jumysyna qyzý kirisip ketti. Kenet oǵan bir oı sap ete qaldy. Jer qazǵanyn qoıa salyp, basyn ordan joǵary shyǵardy.

— Áı, sózime qulaq sal, — dep aıqaı saldy ákesi. Sóıtti de ulynyń sońynan júgire basyp, ony qýyp jetti.-aıtpaqshy, keshe keshke sen Aýsta Soýllılá týraly ne dep ediń?

Men bylaı degenmin: eger sen meniń básire qoılarymdy satyp almaıtyn bolsań, onda ol qoılardy soǵan syıǵa tartyp ketemin!

— Á, solaı ma edi? — dedi ákesi. — Al onda qosh bol. Soǵys bitti dep qanshama daýryqsa da olardyń seni áıteýir bir aqymaqtyqpen óltirip qoımaıtynyna eshqandaı da senimim joq. Ol esalań jyndylar tórt jyl boıy toqtaýsyz soǵysty. Endi olardyń aıaq astynan aqyly kire qaldy, qaıdaǵy beıbit kelisim jasaldy degenge bola qaıyrymdy jandarǵa aınalyp shyǵa keldi degendi qaı oıyń aıtady? Joq, olaı emes, esalań jyndylar qashan da esalań jyndylar bolyp qala beredi.

Balasy ákesiniń tereń oıǵa toly bul eskertpesine ne dep jaýap qaıtarýdyń retin taba almady.

— Meniń saǵan aıtar taǵy bir nársem bar, — dep, baıaý ún qatty ákesi. Sóıtti de taǵy da únsiz qaldy. — Eger sen Aýsta Soýllılány kóre qalsań, oǵan bylaı dep jetkiz. Bıyl erte kóktemde ákem ıen dalanyń ońtústik jaǵyn kezip júrip, ondaǵy jalǵyz turǵan jalańash jartasqa jaqyndap barǵanda onyń oıyna mynadaı eki shýmaq óleń joldary orala ketipti dep aıt. Aldymen jaqsylap tyńdap al:

Appaq qardan jamylǵysy,
Qalyń qabaq-qatal túsi.
Jalǵyz jartas — baıaǵydan
Osy ańǵardy kúzetem dep
Tapjylmastan turǵan kisi.
Jalǵyz jartas.
Óspeıdi onda
Gúl de, shóp te, daqyl da,
Kún sáýlesi seıilte almaı
Qarańǵylyq, qapasty.
Óziń aıtshy, qatygezdik osynsha
Adamdarǵa jarasa ma; maqul ma?

— Esińde saqtaı alasyń ba?

— Men ózim túsingen nárseniń bárin de esimde saqtaı alamyn, — dep jaýap qatty uly. — Biraq "qarańǵylyq qapastan" degen sózder neni bildiredi?

— Onyń saǵan múlde qatysy joq. Bul — bar bolǵany jalǵyz jartas týraly óleń ǵana. Men qarańǵy qapas tuńǵıyqtaǵy sıqyrly zulym kúshterdiń eshqaısysyna sengen de, olardy moıyndaǵan da jan emespin. Sen munyń dáleli retinde Aýstaǵa meniń Gýnver kempirdiń molasy basyna qulpytas ornatqanymdy jáne oǵan óz atymdy qosa jazdyrǵanymdy aıt. Al myna óleńge keletin bolsaq, men ózimniń oıymdy ózimshe erkin aıtqym keldi.

Gvendýr óleńdi bastan — aıaq túgel jattap aldy da endi qaıtyp eshqandaı suraq qoıǵan joq.

— Al, jalpy aıtar bolsam, oǵan meniń sálemimdi jetkiz. Meniń jaǵdaıymnyń bári de sol burynǵy qalpynda ekenin aıt, — dedi ákesi. — Tek bir ǵana ózgeris bar — byltyr qys qatty sýyq bolǵan jyldan beri úıimiz bir jaǵyna qaraı azdap qısaıyp, qyńyraıyp tur. Al endi jańa úı salǵanda ony birjola bekem, myzǵymastaı etip salatyn bolamyn. Ondaı jaqsylyqty kútýge kóp qalǵan joq.

Bártýr osy sózderdi aıtyp boldy da óziniń jumysyna alańsyz kirisip ketti.

ALPYS TÓRTİNSHİ TARAÝ

ERTEGİLER ELİ TÝRALY ÁŃGİME

Amerıkaǵa ketip qalý tipti de ersi qylyq sanalmaıtyn boldy. Osydan biraz ýaqyt buryn alys jatqan ol elge munda sharýasy shalqaıyp, berekesi qashqan, ábden kedeılenip, qaıyrshylanyp bitken, erte me, kesh pe, áıteýir bir prıhodtyń asyraýyna ótýi, tipti túrmege túsýi múmkin adamdar ǵana ketedi degen pikir qalyptasqan edi. Al endi Amerıkaǵa ketip qalý shetelge ádettegi saıahat shegý sıaqty ǵana bolyp kórinedi. Ondaı ketip jatqandarǵa jumyssyz sandalyp júrgender, kóshedegi qańǵybastar dep qaramaı, olardyń atyna qyrshańqy qaljyń aıtylatyn boldy: ketip jatqandardy osyndaǵy prıhodtyń irip-shirigen iske alǵysyz taýar retinde eksportqa shyǵarylýy dep baǵalady. Joq, olar shyn máninde tipti de taqyr kedeı emes, qaltalarynda edáýir aqshalary bar, Batysqa, teńizdiń arǵy jaǵyna, ózderiniń ondaǵy baı týǵan — týystaryna, dostaryna, meılinshe qurmetti sanalatyn adamdarǵa baryp jatqandar bolatyn. Teńizdiń arǵy jaǵyna jetip qonystanǵan ıslandıalyqtar da endi kenetten qurmetti adamdar qataryna qosyla bastady. Óıtkeni olardyń aqshalarynyń bolǵanyna eshkim de kúmándanbady. Jazǵy mekennen barǵan Gvendýrdy Fordtaǵylardyń eshqaısysy kózge ilmeýshi edi. Endi ol qalaǵa qaltasy tola aqshamen keldi — júzdegen, tipti myńdaǵan kronasy bolýy múmkin. Sóıtip qurmetti de syıly jigitke aınaldy. Ol sýdıanyń úıinde otyryp kofe ishti. Qajetti qujattardy toltyryp bitýin, parohodtyń kelýin kútti. Tipti muny sýdıanyń áıeliniń ózi arnaıy kelip, kórip ketti — óıtkeni bul Amerıkaǵa ketip bara jatyr ǵoı.

Buǵan múlde tanys emes, biraq saýatty bir adam Gvendýrdy kóshede ketip bara jatqan jerinen kofe ishýge shaqyrdy. Áńgime ústinde ol bul Amerıkaǵa barǵanda til bilmegendikten tosynnan qysylyp qalmaýy úshin "ıess", "monnı" jáne "ol raıt" degen sózderdi qaı kezde qalaı aıtý kerek ekenin úıretti. Al parohod keńsesindegiler munyń Reıkávıkte ózin qalaı ustaýy, kimdi izdep tabýy, oǵan ne aıtýy, parohodqa mingende bılettiń aqshasyn kimge tóleýi tıis ekenin bir saǵat boıy ejiktep, egjeı-tegjeıli túsindirdi. Áldebireý buǵan sıgara usyndy. Biraq bul onyń dámi men ıisinen teńiz jaǵasyna qusyp jiberdi. Kóshede kele jatqanda muny talaı adam arnaıy toqtatyp:

— Eı, bul sensiń be.? — dep surady.

Iá, bul sonyń dál ózi edi.

Áıelder terezeniń perdesin ysyryp tastap, bastaryn syrtqa shyǵara áldebir romantıkalyq tańdanyspen munyń basynan aıaǵyna deıin muqıat qaraýmen boldy. Olar da tanyǵan sıaqty — ıá, bul sonyń tap ózi ǵoı! Balalar úı-úıdiń buryshyna tyǵylyp turyp: "Amerıka! Amerıka ǵoı!" dep shýyldap aıqaılasty. Ol osyndaı dańqqa bólenip, basy aınalyp júrgende eki kúnniń qalaı ótip ketkenin bilmeı de qaldy. Gvendýr ózine pyshaq pen arqan satyp aldy. Óıtkeni Amerıkaǵa barǵanda óte-móte kerek bolady. Parohod erteń tańerteń kelýi tıis. Jolǵa ázirliktiń bári de bitken sıaqty. Áli jarty kún ýaqyty bar. "Endi Aýsta Soýllıláǵa barýym kerek" dep sheshti Gvendýr. Ony aqyry izdep tapty. Bir balyqshynyń úı qyzmetshisi bolyp isteıdi eken. Qyzy bes jasqa tolypty.

— Munyń aty — Bort, — dedi Aýsta Soýllılá qyzyn kórsetip.

— Bul qyz jaryq dúnıege kelgende meniń ózim de úlken náreste sıaqty edim. Basqa at oılap taba almadym. Óziniń jasyna qaraǵanda áldeqaıda eresek kórinedi. İship — jem taǵamymyz, Qudaıǵa shúkir, jetkilikti. Bir kózi qylılaý, sheshesine — myna maǵan tartqan.

Aýsta qyzyn qusharlanyp súıdi. Ol kádimgideı boıshań jas kelinshek bolypty. Aıaqtary óte uzyn sıaqty. Bálkim, eki qara sanynyń shekten tys jýan, al eki ıyǵynyń tym qýshıǵandyǵynan da solaı kórinetin shyǵar. Eńsesi azdap eńkish tartypty, eki emshegi de baıaǵy on bes jasyndaǵydaı kóıleginiń tósin kere tyrsıtyp turǵan joq. Kózderi kúmisteı aqshyl, qastary qara, júzi solyńqy-surǵylt tartypty. Buryn oımaqtaı aýyz pishini óte sulý ári jumsaq kórinetin edi, endi Aýstanyń bet kelbetine birtúrli qataldyq berip turǵandaı. Kúrek tisiniń bireýi qaraıypty, kóziniń qylılyǵy da kúsheıe túsken sıaqty. Bálkim, munyń bári de sharshap-shaldyǵyp, qajyp júrgennen bolar. Súıegi bilinip turǵan bilezigi men salaly saýsaqtary burynǵy sulýlyǵyn joǵalta qoımapty. Eki ıyǵy qýshıǵan aryq bolǵanymen moıny jup-jumyr ári appaq. Daýsy salqyn ári qatań shyǵady-burynǵy syńǵyrlaǵan náziktigi joq. Aýstanyń qos burymynyń bireýi únemi bir kózine túsip turatyn bolypty. Onyń búkil syrtqy tulǵasynan áldebir qajyrly kúshtilik pen osal álsizdik — ózine tartýshylyq pen kókirekten keri ıterýshilik sezimderi bir mezgilde qatar baıqalatyn sıaqty. Oǵan nazar aýdarmaý tipti de múmkin emes edi. Onyń beti júzinen birde-bir jigersizdik belgisi baıqalmaıdy, eki kózi jaınap, ún qatyp turǵandaı. Aýstanyń ár qımylynda óziniń jeke basyna qatysty áldebir tereń syr jatqandaı. Biraq solardyń bári de birine-biri qarama-qaıshy keletindeı: qýanysh pen renish, qorlyq pen maqtanysh qosarlana qatar baıqalady. Óıtkeni onyń búkil ómiri úzdiksiz ári tereń qaıǵy-qasiretti jaǵdaıda qalyptasty ǵoı. Buǵan Bártýrdyń sonshalyqty qamqor ári qaıyrymdy bolǵysy kelgen, sóıte tura keıin birjola bezgisi kelip, qýyp shyqqan. Odan soń oǵan qaıta oralyp, jaqsylyq jasamaq nıeti bolǵan kezderi de kezdesti. Óıtkeni ol muny jete túsinbedi, bálkim, ózin-ózi túsinbegen de bolar. Gvendýr Aýstanyń ózimen salystyrýǵa bolmaıtyn áldeqaıda joǵary deńgeıde ekenin birden sezindi. Qazir myna taý bolyp úıilip jatqan kir kıimderden kóz almaı qysyla qarap turǵany, beıne bir tutas halyqtyń myńdaǵan jyldar boıy adam tózgisiz qorlyq kórip, azap shegip kelgen qarǵys atqan masqara kezeńiniń belgisindeı bolǵan alba-julba jyrtyq kıim kıgeni Aýstanyń kemshiligi bola almaıdy. Mine ol munyń qasynda tikesinen tik túregep tur. Qaraıyp, búlingen kúrek tisi kórinedi. Nekesiz týylǵan balasynyń bir qolynan ustap tur... Gvendýrdyń oǵan tań qalǵany — bir kezde bular Jazǵy mekendegi bir shańyraqtyń astynda qalaı birge turǵan, al Aýsta bularǵa qalaı ápke bolǵan?

— Men Amerıkaǵa ketip bara jatyrmyn, — dedi Gvendýr.

— Álde, baıǵus bala-aı! — dedi Aýsta, oǵan selqos jaýap qatyp, bálendeı janashyrlyq ta bildire qoımaı.

— Qazir munda da zaman jaqsaryp kele jatyr. Biraq onda barsam, áldeqaıda kóp nársege qol jetkize alýyma bolady degen senimim zor.

— Seni maǵan jibergen kim? Sony aıtshy.

— Eshkim de jibergen joq. Meniń senimen qoshtasyp ketkim ǵana keldi.

Aýsta salqyn jymıdy da qoıdy.

— Men bizdiń bárimizdiń aramyzda eshkimdi de saǵynbaıtyn tek qana sen bolatyn shyǵarsyń dep oılaýshy edim. Meniń oıymsha, sen óz erki ózińdegi, eshkimge táýelsiz, derbes adam bolýyń, Jazǵy mekenniń ıesi Bártýrdyń ózinen aınymaı qalýyń kerek edi.

Aýsta "Jazǵy mekenniń ıesi Bártýr" degen sózdi áldebir sýyq kúlkili sezimmen ári berik senimmen aıtty. Ol burynǵysynan da qajyrly bola tústi, eshqandaı solqyldaq sezimge boı aldyrǵan joq.

Gvendýr aýyr oıǵa shomdy, Aýstanyń júzine týra qaraýdan taısaldy. Óıtkeni aıtaıyn degen oıymnyń jelisin úzip alarmyn dep qaýiptendi.

— Sen bilesiń be, Aýsta... Áldebir sıqyrly kúsh bar... Sol kúsh bizdiń bárimizdi bıleıdi, tipti ýysynan shyǵarmaı, óz degenin istetedi. Biraq onyń ne qylǵan kúsh ekenin anyq bilmeımin. Mysalǵa, ákemizdiń minezi qatal, erik-jigeri myqty, biraq báribir óz erki ózinde emes, bostandyǵy joq deýge de bolady. Onymen salystyrǵanda áldeqaıda qatal minezdi, erik-jigeri kúshti taǵy bireý bar. Mine, sol adam ákemizdi tyrp etkizbeıdi, óz aıtqanyna eriksiz kóndirip keledi.

Aýsta Gvendýrdyń júzine muqıat qarady. Onyń jan dúnıesine tereń úńilip, sonshalyqty kúrdeli kóp nárseni qalaı túsinetinin baıqap kórmek boldy.

— Sen, nemene, Kolýmkıllı týraly aıtyp otyrsyń ba? — dep surady ol

— Joq, — dep jaýap qatty Gvendýr, — ol adamdarǵa eshqashan maza bermeıtin, udaıy jumys istep, tynym kórmeýin talap etetin qozǵaýshy kúsh qana ǵoı.

— Men seni tanı almaı turmyn Qalaı ózgerip ketkensiń óziń? Tipti basqa Gvendýr sıaqty kórinesiń meniń kózime.

— Onyń sebebi — qazir meniń mol aqsham bar. Aqshań barda dúnıege tipti basqa kózben qaraı bastaıdy ekensiń.

— Sen odan báribir eshqashan qashyp qutyla almaısyń.

— Kimnen?

— Jazǵy meken ıesi Bártýrdan. Sen ony qanshalyqty jek kórseń de seniń boıyńda onyń qany bar. Sóıtip sen ózińdi-óziń jek kórip ketesiń ǵoı. Ony jamandap sókken adam — ózin-ózi jamandap sógetin adam.

Gvendýr Aýstanyń ne aıtyp turǵanyn túsine almady

— Eger men alys elge ketip qalsam, — dedi ol — Onda baryp, múlde jańa ómir bastasam, kim biledi, bálkim, óz erkim ózimdegi táýelsiz derbes janǵa aınalarmyn.

Aýsta sonshalyq salqyn daýystap, qarqyldap kúlip jiberdi.

— Men de tap sen sıaqty oılaǵanmyn. Meniń senderden birjola ketken túnim bolatyn. Ol meni qýyp shyqqan edi. Onyń meni sol túni qýyp shyqqany úshin Qudaıǵa myń márte shúkirshilik jasaǵan bolatynmyn. keń-baıtaq ıen dalamen jalań aıaq, jalań bas tań atqansha júrip otyryp, tipti basqa elge ketken edim.

— Sen de me?

— Iá, men de óz Amerıkama sapar shekken bolatynmyn. Endi sen óz Amerıkańa ketip barasyń. Jolyń bolsyń áıteýir.

— Sen de tap meniń ákem sıaqty oılaısyń ba? Ol maǵan onda barǵan soń qańǵyryp dalada qalasyń, áreketińnen eshteńe shyqpaıdy degen edi.

— Men saǵan ondaı áńgime aıtyp turǵan joqpyn, jarqynym Gvendýr. Meniń bar biletinim seniń boıyńda Jazǵy meken ıesi Bártýrdyń qany bar. Onyń minezi, men onyń týǵan qyzy bolmasam da, meniń boıymda da bar.

— Sen óziń bilesiń be, munyń ózi jaqsy ǵoı, — dedi Gvendýr. — Ákemiz — eshqashan eshkimnen aıylyn jımaıtyn ári eshkimnen jeńilmeıtin jan. Jaqynda oǵan on bes myń krona usynyp kórdi. Biraq ol úzildi-kesildi bas tartyp, almaı qoıdy. Eger osyndaı qatal minezimen teńizdiń arǵy jaǵyna ketse, mysaly, maldyń sany tek qana múıizdi iri qaramen ǵana sanalatyn Amerıkaǵa barsa, naǵyz úlken de mańyzdy adamǵa aınalyp shyǵa keler edi.

— Sen jańa ǵana óziń aıttyń emes pe: ony bılep alǵan, ýysynda tyrp etkizbeı ustaıtyn áldebireý bar dediń ǵoı.

— Men jaı ǵana aıta salyp edim. Men Kolýmkıllı bar degenge tipti de ılanbaımyn ǵoı.

— Iá, ol kúshtiń ıesi tipti de Kolýmkıllı emes, — dedi Aýsta. — Ol kúsh — búkil dúnıeni túgel bıleıtin kúsh. Ony qalaı aıtsań, olaı ata, óz erkiń bilsin, jarqynym Gvendýr.

— Sonda ol Qudaıdyń ózi me?

— Iá. Adamnyń óle — ólgenshe qul sıaqty jumys istegenin jáne ony ómirdiń óziniń beretin nársesiniń bárinen jurdaı etýdi qalaıtyn Qudaı bolmaǵanda basqa kim bolýshy edi? Qudaıdyń tap ózi! Al, jarqynym Gvendýr, meniń senimen kóp sóılesip tura beretin ýaqytym joq — jumysym toqtap qaldy.

— Sál ǵana tyńdaı turshy, — dedi Gvendýr, onyń bul úshin aıtqan tereń maǵynaly aqyl-keńesin túsine qoımaı. — Qoshtasar sátte saǵan bir nárse aıtyp ketkim keledi... Meniń ózime tıesili básire qoılarymdy saǵan syı etip qaldyrsam dep edim.

Aýsta ketip qalǵysy kelip, qozǵala berip edi, biraq kilt toqtady da, onyń betine burylyp qarady. Kózqarasynan buǵan qaltqysyz shyn aıaýshylyq belgisi bilindi. Áńgime barysynda ańdamaı sóılep, óziniń kisi tań qalarlyqtaı aqymaqtyǵyn kórsetken adamdy ǵana osylaı aıaýǵa bolatyn edi. Sóıtti de ishek-silesi qata kúldi.

— Rahmet saǵan, jarqynym Gvendýr. Biraq men eshqandaı syılyq qabyldamaımyn. Tipti Jazǵy meken ıesi Bártýrdyń ózinen de qabyldamas edim. Seniń kóńilińe kelmesin, renjı kórme, meniń syılyq ataýlydan bas tartýym bir bul ǵana emes. Byltyrǵy qysta bir kúni biz kishkentaı qyzymyz ekeýimiz osy Fordtaǵy ot jaǵylmaǵan sýyq jertólede jaýrap-jasynap otyrǵanymyzda keshke qaraı osy ólkedegi eń baı, naǵyz shynjyr balaq, shubar tós adam syrt kózden jasyryn kelip maǵan: "Sen meniń týǵan qyzymsyń" degendi aıtty. Ol maǵan qyrýar kóp aqsha usyndy. Maǵan jáne kishkentaı qyzym Bortqa qaltqysyz kómek jasap turatynyna sendirgisi keldi. Men oǵan: "Bizdiń ólip qalǵanymyz áldeqaıda artyq. Kómegińniń qajeti joq!" dedim. Sóıtti de Aýsta saqyldap turyp kúldi, sózin odan ári jalǵastyrdy. — Óıtkeni men de, meniń Bortym da, óziń kórip tursyń, óz erkimiz ózimizdegi, eshkimge táýelsiz derbes jandarmyz ǵoı. Biz de ózimizshe bostandyq eli sanalamyz. Biz bostandyqty Bártýrdan, aıtpaqshy, meniń qyzymnyń attas adamynan, tipti de kem jaqsy kórmeımiz. Bireýdiń bergen qaıyr — sadaqasyna kóz súzip ómir súrgennen emin-erkin óle salǵanymyz kóp jaqsy.

Ien dala arqyly jaıaý júrip, erte kóktemniń tańy bozaryp, endi atyp kele jatqanda osy qalaǵa kelip jetken myna áıel qandaı qajyrly da tózimdi edi. Ol áli jap-jas qyz kezinde, aıaǵy aýyr bolsa da, jalǵyz ózi túni boıy jaıaý júrip kele jatqanda eń qasıetti de qymbat armanyn aıalaýmen bolǵan. Tańǵa qaraı aıaq kıimi jaramaı, jalań aıaq qalǵan. Sonda ol da óz Amerıkasynan úmitin úzgen joq bolatyn. Balalyq shaqty artta qaldyryp, birjola umytý, endi amal joqtyqtan eresek adam qataryna qosylý — Soýllılányń ashpaq Amerıkasy osy edi. Endi, mine, ol óziniń ondaı ataqty ǵajaptar eline áli de jete almaı, bosqa qıaldap qana júrgen bir kezdegi inisiniń aldynda osylaı maqtandy. Iá, ol Úsh qudaı kúniniń jańa atqan tańy bolatyn. Aýstaǵa teńizdiń astynan beıne bir jańa elder kóterilip kele jatqandaı, injý qabyrshaqtaryn, jarqyraǵan marjan monshaqtaryn jazǵy tańnyń alǵashqy nur shashqan sáýlesine jýa bastaǵandaı bolyp kóringen edi. Al ejelden bar elderde jappaı jarysa gúldegen alma aǵashtarynyń jupar ıisi ańqyp, ózge tal-terekterdiń jasyl japyraqtary baıaý sybdyrlap qana turǵandaı elestedi. Al teńiz jaǵasynda jaıqalǵan jasyl ormannyń ortasyndaǵy ashyq alańda onyń súıikti jigitiniń "aqshańqan aq ordasy" men mundalap, shaqyryp turǵan sıaqty edi. Biraq sol saltanatty saraı aqyrynda tóbesi qara maı sińirilgen alba-julba qalyń qaǵazben jabylǵan osy qara lashyq bolyp shyqty. Teńiz jaqqa qaraǵan kishkentaı terezeniń aldynda gúl ósirýge arnalǵan topyraq salynǵan, syrtyn tot basqan eki qańyltyr qumyra tur.

Lashyqtyń tóbesindegi tútin shyǵatyn murja bir jaǵyna qaraı qısaıyp ketipti. Esik syrtynda eki synyq tas tekpishek kórinedi. Al jaıqalǵan jasyl orman degeni teńiz tolqyny jaǵaǵa shyǵaryp tastaǵan jasyl baldyr ǵana eken. Taıaý jerdegi qumdy jaǵany teńizge qaraı kesip ótip, eni bir qadamdaı ǵana keletin kishkentaı ózenshe aǵyp jatyr. Jaǵasynda eki bala oınap otyr. Olar aǵash taıaqshamen ózen túbinen óli balshyqty syrtqa shyǵarýmen álek. Aýsta ózenniń jaǵasyna jaqyndap bardy. Jas shamasy ózimen qatar, biraq buǵan qaraǵanda áldeqaıda áljýaz, tyrıǵan aryq qyz esik aldynda jylap otyrǵan eki jas balany jubata almaı júr eken. Eki balanyń da qulaqtarynan bulaq aǵyp, mazasyn alǵany kórinip tur, túrleri bop-boz bolyp, tipti kógere bastapty. Tabaldyryqtyń aldynda emizýli balasyn kótergen úı ıesi áıel tur. Beıshara taǵy da júkti kórinedi. İshi Aýstanyń ishi sıaqty tompaıyp tur. Ol bir nársege qapa bolyp, ózine-ózi ursyp qoıady. Tek qana uıqas qýýshy aqyndardyń, adamdardy jan-tánderimen jek kóretin sýaıt ótirikshilerdiń Aýsta Soýllılá men munyń súıikti jigitine arnap qaıdaǵy joq jalǵan kitaptar jazatyny nesi eken osy? Nemese olarda sýretteletin kún nuryna malynyp turatyn ǵajaıyp ormandarǵa qol jetkizýge bolatyn, altyn sáýlemen jarq-jurq etip, kózdiń jaýyn alatyn pálma aleıalary qaıda? Sonyń bárin myna biz sıaqty ańqaý da adal adamdardy aldap, mazaq qylyp masqara kúlki etý úshin jazatyn bolǵany ma sonda?! Munyń súıgen jigitiniń osyndaı tátti qıaldardan ózge, ishkilik iship alyp, mas bolý qabiletinen ózge esh qasıeti joq qoı.

Gvendýr ózine júktelgen bir amanat tapsyrmany oryndap úlgermegenin aıtyp, Aýstanyń jáne bir mınót kidire turýyn ótindi.

— Ákem saǵan sálem aıtty. Jazǵy meken áli sol qalpynda turǵanyn, biraq ol qalaı da jańa úı salatynyn aıta ketersiń dep edi.

Aýsta jalt burylyp qarady da, tańdana aıqaılap jiberdi:

— Ákeń saǵan osylaı aıt dep shynymen tapsyrdy ma?

Gvendýr "sálem aıt" degen sózdiń aýzynan abaısyzda qalaı shyǵyp ketkenin tez túsine qoıdy da óz qateligin túzetýge asyqty:

— Joq, ol saǵan sálem aıt dep ótinish jasaǵan joq. Biraq álgindeı sóz aıtqany ras. Ol menen saǵan myna bir óleń joldaryn oqyp berýimdi ǵana surady.

Gvendýr jattap alǵan óleńdi oqyp berdi.

Aýsta taǵy da kúldi.

— Sen oǵan bylaı dep sálem aıt, — dedi Aýsta, Gvendýrdyń Jazǵy mekenge emes, Amerıkaǵa ketip bara jatqanyn esinen shyǵaryp. — Men onyń qandaı qoı qora salatynyn qazirdiń ózinde aldyn ala bilemin. Al onyń mán-maǵynasyz óleńderdi qalaı kúshenip-tyshanyp bosqa shyǵaratyny maǵan burynnan málim. Men ózimdi shyn súıetin bir jas jigitpen nekege turyp qoıdym. Ol osyndaǵy mektepte oqydy. Naǵyz aqyn sol. Onyń Sandeırda óziniń jekemenshik tamasha shaǵyn úıi bar. Sheshesimen birge turady. Osydan eki jyl buryn meniń ózine turmysqa shyǵýyma usynys jasady. Biz nekemizdi qıdyrdyq. Ol meni eshqashan da úıinen qýyp shyqpaıdy. Óıtkeni meni janyndaı jaqsy kóredi... Jazǵy meken ıesi Bártýrǵa, mine, osylaı dep aıt.

Bul onyń Gvendýrǵa aıtqan eń sońǵy sózi boldy. Mine, ol qazir qandaı kelinshek bolǵan deseńshi! Onyń sol jaq beti jeńip shyǵypty. Bálkim, ol óziniń sol bir shildeniń sátsiz bir túninde Jazǵy mekenniń ıesi Bártýǵa amalsyz tosqan dármensiz oń jaq betin onyń shapalaǵynan durys qutqarǵan da bolar.

ALPYS BESİNSHİ TARAÝ

AMERIKA

— Bul sensiń be?

— Iá, bul menmin.

Bul ekeýiniń tanystyǵy osylaı bastaldy.

Tórt buryshty bıik qyzyl munarasy bar úı kún sáýlesine malynyp tur. Onyń aınala tóńiregi — jaıqala ósken jasyl baq. Kún keshke aınalyp bara jatqan kez. Baqtaǵy jasyl jelek batar kúnniń qyzǵylt sáýlesine shaǵylysyp, jalt-jult etedi.

— Sen munda kelgenińe qýanyshtysyń ba? — dep surady qyz.

Qyzdyń aıaǵyna kıgeni — tizesine deıin tar, odan joǵary keń qonyshty etik. Onyń jeteginde qyzý qandy, asyl tuqymdy, elire úrkip kele jatqan eki minis aty bar. Ekeýi de qońdy, syrtynan qaraǵanda júni beıne bir jibek matadaı jaltyrap kórinedi. Batýǵa bet alǵan kúnniń qyzǵylt sáýlesi men baıaý soqqan samal jel qyzdyń sary shashyn, qos burymyn altyndaı qulpyrta túsedi. Jup-jumsaq jas keýdesi ilgeri-keıindi súısine tartylady. Qypsha beli tal shybyqtaı buralady. Eki qoly ıyǵyna deıin jalańash. Qıǵash qastary emin-erkin beıqam keriledi. Al ótkir kózderi kók aspandy jáne ondaǵy shyrqaý bıikte samǵap ushyp júrgen kók qarshyǵany qatar elestetedi. Júzinen jastyq shaqqa tán ádemi appaq ajar baıqalady. Ol dúnıe júzindegi eń bir ádemi túske — jańa saýylǵan qoıý súttiń túsine uqsaıdy. Birese qyzǵylt, bálkim, birese jasyl túske uqsap qulpyra ózgerip te turatyn sıaqty. Qyzdyń erki túgeldeı ózinde kórinedi. Onyń ústine, naǵyz sulýlyqtyń ózi dersiń! Gvendýr budan asqan sulýdy buryn-sońdy kórip — bilgen emes. Qyz sál ǵana murnynan myńqyldańqyrap sóıleıdi eken. Biraq ár sóılemin tómengi notamen beıne bir ándete aıaqtaǵandy unatatyn kórinedi. Ol ázil aıtsa da, sabyrmen baısaldy sóılese de kúlki aralastyratyn ádeti eken. Gvendýr áıteýir abyrjyp, qysylyp qaldy.

— Seniń munda, baqtyń ishine kirýińe bolady, — dedi qyz.

Gvendýr sharbaqtyń esigin ashyp, ishke kirdi.

— Men úıge kirip shyqqansha myna attardy ustaı tur. — Qyz osylaı dedi de jym-jylas joq bolyp ketti.

Gvendýr attardy shylbyrynan ustap tura berdi. Attar aýyzdyǵyn shaınap, taǵatsyzdana ilgeri umtylyp, birine-biri súıkene tústi. Bul uzaq kútti. Al qyz áli kórinbeıdi. Gvendýr endi ol qyz shynymen-aq kelmeıtin shyǵar dep oılana bastady. Biraq ol kenetten kele qaldy.

— Shokolad jeısiń be? — dep surady qyz. Sóıtti de oǵan shokolad usyndy. — Taǵy bereıin be? — Ol jáne bir shokolad berdi. — Meniń senimen birge ketip qalýyma da bolar edi. Amerıkany kórýge qatty qumarmyn. Sen qalaı qaraısyń, senimen birge ketip qalsam qaıtedi?

Gvendýr qysylǵannan qyp-qyzyl bolyp ketti. Mynadaı keremet qyzdy, aı-shaı joq, qalaı alyp ketpek? Bul qylyǵy onsha durys bola qoımaıtyn shyǵar? Degenmen ony ózimen birge Amerıkaǵa ala ketýge kónip qaldy. Parohod búgin túnde keledi de, erteń ertemen ketedi. Qyz qarqyldap turyp kúldi. Gvendýrdyń muny ózimen birge Amerıkaǵa alyp ketpek bolǵan nıeti bar ekenine kúldi.

— Sen sondaı qaıyrymdy jaqsy jigit ekensiń, — dedi ol, kúlkisin áli de bas almaı. — Odan da salt atpen serýen quryp qaıtaıyq! Sen myna sary atqa jaıdaq min. Ras, onyń basynda júgeni joq, tek noqtasy ǵana bar. Meniń Mırıge baryp, ájem men atamdy kórip qaıtqym keledi. Er-toqymy joq deme. Myna turǵan jer ǵoı. Bar-joǵy bir mılá ǵana.

Iá, ıá, buǵan báribir, jaıdaq atpen bir mılá emes, elý mılá bolsa da júre alady. Gvendýr sary atqa birden qarǵyp mindi. Bul ekeýi mingen boıda typyrshyp turǵan janýarlar ilgeri qaraı ekpindeı zaýlady. Qyz mingen boz bıe shoqyraqtap shaba jóneldi. Odan sary attyń da qalǵysy kelmedi. Shylbyryn tartyp toqtatý múmkin emes, basyn shulǵyp, noqtany ózine qaraı tarta túsedi. Qyz attyń basyn Saýda alańynan bastalyp, joǵary qaraı tartatyn tas jolǵa qaraı burdy. Sary at ta jele jortyp, shaýyp keledi, ara-arasynda pysqyryp qoıyp, basyn julqyp ilgeri sozady. buryn-sońdy aýyzdyq salynbaǵan sıaqty. Qyz anda-sanda keıin qaıyrylyp, jas jigitke qarap qoıady, kóńildi kúlkisi tyıylmaıdy. Kúnniń altyn shuǵylasyna shaǵylysa jarqyraǵan qos burymyn jel jelbiretip barady. Al Gýdmýndýr Gýdbár — týrsson myna sary at sıaqty ertegilerdegideı erekshe elpildep ushyp-qonyp turǵan, biraq basy qatty atty buryn-sońdy minip kórgen joq edi! Olar bıik tóbeniń basyna onyń edáýir tik qıa betimen tegis jerdegideı ekpindete kóterildi. Attar eti qyza kele burańdaǵan qısyq joldyń ústimen jeldeı ushyp shaba jónelgende jas jigit qulap qalmaıyn degen qaýippen attyń jalyn qushýǵa májbúr boldy.

Salt attylar kóp uzamaı arsha ósken ıen dalanyń shetine de kelip jetti. Myna bir jardan tómen tússe, taqtaıdaı tep-tegis jasyl jylǵa bastalady. Bular jardyń janyna jete bergende boz bıe kútpegen jerden jalt burylyp, jardyń ústinen jasyl jylǵaǵa biraq qarǵydy. Qyz jalp ete qalyp, ushyp tústi. Ol shalqasynan qulaǵan eken, eki aıaǵyn joǵary kóterip erbeńdetýmen boldy. Boz bıege eliktegen sary at ta artqy eki aıaǵyn qatty tirep, bar kúshimen ilgeri qarǵydy — attyń jalyn qushyp kele jatqan Gvendýr onyń basynan asa ushyp túsip, omaqasa qulady. Oınaqshyp bos ketken attar jazyq jylǵada shaýyp ala jóneldi. Olar bastaryn shulǵyp, pysqyryp biraz jerge baryp toqtady. Otqa bas qoıdy, kók shópti julyp jeı bastady. Al qyz shóptiń ústinde áli de kúlkisin tyıa almaı jatty.

— Sen mertigip qalǵan joqsyń ba? — dep surady Gvendýr, ornynan tura bere.

Qyz jaýap berýdiń ornyna ishek-silesi qata kúle berdi. Azdan soń ol óz ómirinde mundaı oqıǵa eshqashan kezdespegenin aıtty. Gvendýr attardy ustap, shiderlep kelýge ketti. Attar oqtyn-oqtyn pysqyryp qoıyp, kók shópti súısine jeýge kiristi. Boz bıeniń aýyzdyǵynyń syldyry ǵana estildi.

Gvendýr qaıtyp oralǵan kezde qyz kók shóptiń ústine jaıǵasyp alyp, uıpalanǵan shashyn retke keltirip otyr edi. Sonaý tómengi jaqta qus ushatyn bıikten qaraǵandaǵydaı bolyp Saýda alańy, onyń baqtaǵy gúl ósiriletin qara qońyr kofe tústes úıme topyraqtary, úıleriniń tóbesi jabylyp, jańa ǵana syrlanǵan túnike qańyltyrlary aıqyn kórinedi. Onyń bári de soǵys jyldary halyqtyń ál-aýqat dárejesi arta túskeniniń belgisi. Osy jerden teńizdi de kórýge bolatyn. Onyń aınadaı jarqyrap jatqan tolqynsyz tynyq aıdyny sonaý kókjıekke deıin sozylady, beıne bir beıbit máńgiliktiń ózi sıaqty áser etedi. Osy teńizdiń arǵy jaǵynda eshqandaı dúnıe joq degenge sengiń kelmeıdi. Onda jańa dúnıe, tipti eń jaqsy dúnıe bar. Biraq sonyń bári de shyn ba eken ózi?

— Sonaý alys elge teńiz arqyly júzip baratyn qandaı baqytty ediń!

— Men seni mertigip qaldy ma dep, shoshyp kettim, — dedi Gvendýr, serilerge tán sypaıy minez tanytyp. — Attar qandaı qutyrynǵan qyzý qandy edi!

— Sol da sóz be eken?! Kádimgideı attar ǵana. Odan da Amerıkaǵa teńiz arqyly júzip barǵandy aıtsańshy. Qandaı raqat!..

— Seniń atyń kim osy? — dep surady Gvendýr.

Biraq qyz atyn aıtpady. Onyń betine qadala qarady. Marjandaı tizilgen ádemi appaq tisterin kórsete qulaqqa jaǵymdy ásem áýenmen kúldi.

— Sen óziń Amerıkaǵa ketip bara jatyrsyń. Meniń atymdy suraýdyń saǵan ne qajeti bar?

— Sonda da bolsa bilgim keldi.

— Joq, men atymdy aıtpaımyn. Óziń Amerıkadan qaıtyp kelgenshe aıtpaımyn. Sen maǵan aıtshy: sen Amerıkaǵa barǵanda kim bolasyń óziń?

— Ol jaǵyn áli bile bermeımin, — dedi, bul da ózinshe qupıa syryn bildirgisi kelmegen adam sıaqty.

— Odan da aıtqym kelmeıdi deseńshi.

— Amerıkada sen óziń kim bolǵyń kelse, sol bola alasyń. Mysaly, meniń Amerıkaǵa ketken inimniń kim bolǵanyn áli eshkim bilmeıdi. Bir-aq biletinimiz — onda aqsha degenińniń esebi joq, óte kóp. Bári de kógildir jasyl qaǵazdar. Ol maǵan sondaı aqshanyń tutas bir býmasyn berip jiberipti. Onyń ústine, Amerıkada orasan zor jasyl ormandarǵa oranyp jatqan elder de bar. Ol ormandarda jabaıy ańdar kóptep ósedi.

— Jabaıy ańdar! — dep, tań qala qaıtalady qyz. — Sen jabaıy ańdardy aýlaıtyn bolasyń ba?

— Árıne, aýlaıtyn bolamyn, — dedi ol Bul sózdiń aýzyna sátti túse qoıǵany qandaı jaqsy boldy. Gvendýr shynynda da jabaıy ańdardy aýlaýdy armandaıtyn.

— Sen tyńdashy, — dedi qyz. — Seniń Amerıkadaǵy sol inińniń fotosýreti joq pa?

— Gvendýrda onyń fotosýreti joq bolatyn.

— Ol ózi qandaı? Kelbetti de sulý jigit pe? Ol shynynda da sondaı... aıtalyq, naǵyz erekshe, naǵyz sheteldik jigit sıaqty shyǵar?

— Ol uzyn boıly, — dedi Gvendýr. — Menen de uzyn. Onyń ústine, menen áldeqaıda kúshti. Ol án sala alady. Salǵanda qandaı! Tyńdaýshylaryn tań qaldyryp, birden baýrap áketedi. Qashan bolsa da keremet jaqsy kıinedi. Onyń tek mereke kúnderi kıetin eki, tipti úsh jańa kostúmi bar ekenine kúmánim joq. Ol óte aqyldy. Aqyldy ekeni kózinen kórinip turady. Bilimi tereń, ushan-teńiz. Óte kóp biledi! Ol oqymaǵan ǵylym qalǵan joq! Ol árqashan sapar shekkendi óte unatady.

— Ol da jabaıy ańdar aýlaı ma?

— Iá, ormannan buǵy, ilbisin sıaqty ańdar aýlaıdy. Ondaǵy ormannyń ushy-qıyry joq. İnim sol ormannyń ortasynda turady. Men oǵan bir aı degende jetemin.

— Shirkin-aı deseńshi! Amerıkaǵa barýǵa men de óte qumartamyn.

Jas jigit ózin naǵyz er adamsha ustaı bilip, mynadaı sulý qyzdyń barlyq suraqtaryna ońaı ári jedel jaýap qaıtarǵanyna ózine-ózi qatty rıza boldy. Onymen sóılesý sondaı unamdy eken. Buryn bul eshkimmen de tap osylaı jaqsy sóılesip, janǵa jaıly, júrekke jyly raqat sezimine bólenip kórgen emes edi. Sóılesken saıyn aıtaıyn degen oılaryn op-ońaı jetkizýge bolatyn sózder tiline ústi-ústine orala beredi. Munyń qyzǵa aıtyp otyrǵan zábir sózi, tipti jaı ǵana qarapaıym sóziniń ózi de, jupar ıisi ańqyǵan gúl sıaqty sezildi. Biraq onyń oıyn bir jaǵdaı kenetten bólip jiberdi.

— Men bir nársege túsinbeımin, — dedi Gvendýr: — Seniń nege Amerıkaǵa ketkiń keledi? Seniń munda munaraly ádemi úıiń bar, tutyný qoǵamynyń dúkeninen janyńa ne qalasań, sonyń bárin de qajetińshe satyp ala alasyń. Seniń mynadaı tamasha eki atyń da bar eken...

Qyz az ǵana oılanyp, jigittiń pikirimen kelisti.

— Iá, árıne, seniń aıtqanyńnyń bári de óte durys. Meniń qıalym — jan túrshiktirerlik bos myljyń ǵana, — dedi ol — Meniń Amerıkaǵa barǵym kelmeıdi. Bireýler baryp qaıt dese de barmas edim. Eger bara qalsam, tek ákemmen birge baramyn. Biraq Amerıkaǵa basqa bireýler ketip bara jatsa, kóńilim qobaljyp, ózimdi-ózim umytqandaı bolamyn, qyzyǵyp ketemin. Óıtkeni Amerıka bul jerden óte alys. Oǵan ushy — qıyry joq úlken teńiz arqyly júzip barǵandy óte-móte unatamyn. Munyń bári ǵajaıyp qyzyq ertegi sıaqty ǵoı... Al ol jaqtan qaıtyp oralǵandardyń bári de qurmetti azamattar, naǵyz erkekter bolyp keledi. Men áli kishkentaı kezimde shetelge tek uly adamdar, mysaly, meniń ákem sıaqtylar ǵana baratyn shyǵar dep oılaıtynmyn. Olaı dep oılaǵanym aqymaqtyq eken. Kim biledi, bálkim, durys ta bolar? Solaı emes pe? Al sen Amerıkaǵa barǵan soń meni umytyp ketip júrme.

— Joq, umytpaımyn, — dedi ol, eki beti qyzaryp ketip ári qyzdyń betine týra qaraı almaı. Biraq qyzdyń ózine suqtana qarap otyrǵanyn sezgen edi.

— Sen bildiń be? — dedi qyz. — Men seniń inińe syrtynan ǵashyq bolyp qaldym. İniń týraly kóbirek aıta tússhi. Ol bul jaqqa endi qaıtyp eshqashan kelmeı me?

— Joq, eshqashan qaıtyp oralmaıdy. Al meniń kaıtyp kelýim ǵajap emes. Ábden múmkin. — Ol edáýir batyldana túsip, bylaı dep qosyp qoıdy. — Árıne, sen meniń kelýimdi qalaıtyn bolsań...

Qyz Gvendýrdy basynan aıaǵyna deıin túgel sholyp shyqty. Ol munyń qazirgisi men bolashaǵyna, naqty ómir shyndyǵy men arman-qıalyna oısha kóz jiberip, ózinshe baǵa berip otyrdy. Onyń bir kózimen jigitke, ekinshi kózimen erteń ol aıdynynda júzip bara jatatyn shalqyp jatqan teńizge qarady da otyrdy. Onyń bul jigitti súıip qalǵan sebebi — erteń ol myna ushy-qıyry joq úlken teńizdiń tósinde alyp kemede júzip bara jatady. Jáne bir sebebi — erteń ol Amerıkaǵa barǵanda qurmetke laıyq úlken adam bolady, taǵy bir sebebi — bul ol jaqtaǵy jabaıy ańdardy aýlaıtyn bolady, eń basty sebebi — naǵyz er azamat bolyp, elge qaıtyp oralady...

— Men seniń qaıtyp oralýyńdy kútemin, — dedi ol aqyrynda.

Qyz jas edi, áli óte jas bolatyn. Bálkim, on beste, tipti on tórtte shyǵar. Áıteýir odan artyq emes. Biraq onyń jasynyń qanshada ekenin tap qazir osy jerde anyqtap alýǵa tyrysý — kúlkili jaǵdaı. Óıtkeni qyzdyń ózi naǵyz jastyq shaq bolatyn. Mundaı jastyq shaqtyń ne ekenin Jazǵy meken balalarynyń birde-bireýi bilgen emes. Ras, shynyn aıtý kerek, Gvendýr mundaı sulý qyzdy eshqashan kezdestirip kórgen joq. Shamasy, ol da mundaı kórikti jas jigitti kórip — bilmegen bolýy kerek.

— Sen qaıtyp oralǵan kezińde budan da bıik bolatyn shyǵarsyń. Al myna jerleriń qazirgisindeı keń qalpynda qalýy tıis. — Qyz jigittiń keýdesi men eki ıyǵyn óz qushaǵyn kere kórsetti. — Bálkim, áli de keńeıe túskeni durys. Árıne, ol kezde seniń ústińde aqshyl — sur jazǵy kostúm, aıaǵyńda sándi qońyr týflı bolady. Qalpaǵyń da jarasyp turady. Jolaq kóılegiń bolýy kerek. Onyń ústine, mys-mys mol aqsha da bolady. Sondaı-aq jańbyr ótpeıtin úlken makıntosh kıgeniń jón. Sol kezde sen Amerıkada jabaıy ańdardy qalaı aýlaǵanyń týraly qyzyq áńgimeler aıtyp beretin bolasyń.

Qyz basyn keıin shalqaıta túsip, kógildir aspannan kóz almaı, álde bir tátti qıalǵa berildi. Ol raqattana kúlip, jas jigitke qaraı eńkeıe tústi. Jigit qyzdyń kún shuǵylasyna shaǵylysyp, altyndaı qulpyrǵan sarǵysh shatyrynyń appaq aıyryǵyn kórdi. Qyz onyń qushaǵyna ene túsip, bir jambastap jatty da kóńildi kúlkisin toqtatqan joq. Gvendýr qatty qysylyp, qyzaryp ketti. Munyń bári túsinde emes, óńinde bolyp jatqanyna qalaı senerin bilmedi. Bul jaǵdaı nege burynyraq emes, munyń dál Amerıkaǵa ketip bara jatqanynda bolǵany nesi eken? Joq, bul alys Amerıkadan báribir qaıtyp oralýym kerek dep bekem bel býdy.

Qyz ústi-basyn qaǵynyp, jınala bastady. Óıtkeni úıge qaıtatyn ýaqyt bolyp qaldy. Qyz kók shóptiń ústine otyryp, basyn bir ıyǵyna qısaıta túsip, shashyn taraýǵa kiristi. Jas jigit odan kózin ala almaı, súısine qarap turyp, basyn bir jaǵyna qaraı qalaı qısaıtqanyn ózi de baıqamaı qaldy.

— Attardy ákelý kerek, — dedi qyz.

Attar ákelindi. Olar pysqyra túsip, júgeni men noqtasyn sypyryp tastaǵysy kelgendeı. Qyz ben jigit atqa qondy. Qyz tizginin, jigit noqtanyń shylbyryn qolyna aldy. Qyz shalqyp jatqan teńizge tańdana qyzyǵyp taǵy da kóz júgirtti. Myna jigit sol teńizben sapar shegedi-aý degen oıdan aryla almady. Al jigittiń eki kózi qyzda boldy — basqa jaqqa moıyn burýǵa murshasy kelmedi.

— Bizdiń jolymyz aıyrylysar kez keldi, — dedi qyz qatty muńaıyp. Sóıtti de jigitke boz bıeniń moınynan asyra qolyn sozdy — qoshtaspaq boldy. Qyzdyń qoly sonshalyqty jyly, appaq ári jap-jas, jup-jumsaq edi. Gvendýr onyń qolyn ún-túnsiz aldy. Qyz onyń áli de birge bolǵysy bar ekenin, qımaı turǵanyn anyq baıqady. Ári kóńildenip, qýandy, ári muńaıyp, jabyrqady.

— Elge qaıtyp oralǵanyńda men seni qarsy alatyn bolamyn — Qyz bul sózdi qalaı aıtyp qalǵanyn baıqaǵan joq. Shamasy, ózin de, ony da jubatyp, kóńilderin jadyratqysy kelgen bolýy kerek.

Gvendýr eshteńe dep jaýap qatpady. Qyz atynyń tizginin tartyp, edáýir kidirdi. Ol boz bıeniń jalyn qushaqtap, jigitke moınyn soza qaraı berdi.

— Attaryń tamasha eken, — dedi Gvendýr, boz bıeniń mańdaıynan erkelete sıpaı túsip.

Qyz taǵy da kúldi: erkekterdiń bári birdeı — ýaqyttan utqysy kelse, kez kelgen nárseni syltaý ete qoıady.

— Sen maǵan osy attaryńdy satar me ediń? — dedi Gvendýr.

— Sat deısiń be? Sen ketip bara jatqan adamsyń ǵoı. Olardyń saǵan endi ne qajeti bar?

— Meıli, meniń attarym bolyp qala bersin degenim ǵoı. Meniń olardy satyp alýǵa aqsham jetedi.

— Joq, men saǵan bulardy satpaımyn. Óziń qaıtyp oralǵanda syıǵa tartamyn — at mingizgen bolamyn.

— Sonymen seniń atyń kim boldy? .

— Atymnyń kim ekenin óziń qaıtyp kelgende bir-aq bilesiń.

— Seniń atyńnyń kim ekenin bilmeı ketsem, men onda qalaı ómir súre almaqpyn?

— Seniń ol jaqtan maǵan arnap hat jazǵyń keler, bálkim?

— Iá, hat jazyp turatyn bolamyn.

— Taǵy da biraz jer ilgeri júreıik, — dedi qyz. — Ol jaǵyn sóılese jatarmyz.

Olar ilgeri júrip ketti. Attar ıen dala arqyly batysty betke alyp, taǵy da bas bermeı, shaba jóneldi. Alda — boz bıe, sońynda — sary at. Qurǵaq joldyń shańy kóterilip, qaptaǵan bulttaı artta qalyp jatty. Aldarynan jel soqqandaı sezindi. Olar batýǵa bet alǵan kúnniń sońynan kóńildi kúlkisin jalǵastyra qýyp kele jatqan sekildi. Basqasha qaraǵan adamǵa bulttyń arasyn jaryp ótip, laýlaǵan jalynǵa qaraı jarysyp bara jatqan áldebir qıal-ǵajaıyp ertegileriniń keıipkerlerine uqsaıdy. Munyń ózi dúnıedegi eń bir ǵajaıyp kóńildi saıahat edi. Olar endi attyń basyn erkin jiberdi, bir-birimen sóılesken de joq. Aldaǵy sonaý alysta ıen dala tósinde jarqyrap jatqan qol kórindi. Onyń jaǵalaýynda qap-qara bıik jartas boı kórsetip tur. Surǵylt múk, aǵaryp qýarǵan eski shóp pen qyzyl balshyq baıqalady. Ońtústik jaqtaǵy alysta aqshyl kók tútin tárizdes bult taýdyń tóbesin qymtap alypty, al odan edáýir aryda qar basyp jatqan appaq muz qabattary kórinedi. Teńiz áldeqashan kózden ǵaıyp bolǵan. Kesh túsip kele jatty. Úreıi ushqan dala qustary ýlap-shýlap aspanǵa kóterilip, úrikken qoılar bet-betimen qasha jóneldi.

Olar kólge jete bergende qyz boz bıeniń tizginin bosatyp, onyń qalaı qaraı júrýine de tolyq erkindik berdi. Sary at onyń sońynan ilesip otyrdy. Alǵashqyda múk basqan tastaq jermen júrdi, odan soń shalshyqty balshyqty keship, kóldiń jaǵasyndaǵy jerge jetip toqtady. Kól betinde qos aqqý júzip júr. Qyz atynan sekirip tústi. Gvendýr da solaı jasady. Bul ekeýi endi kóldiń jaǵasyndaǵy bıik jerge kelip turdy. Kún ıen dalanyń jıegine jetip jyǵyldy. Salqyn soǵa bastady. Qyzdyń eriniń artqy qasynda úlken jyly plash baılaýly edi. Qyz ony alyp, óz ıyǵyna japty. Qaltasynan tátti taǵamdar alyp, Gvendýr ekeýi bólisip jedi. Sodan keıin jaǵalaýǵa jaqyn baryp jaıǵasty.

— Otyr, — dedi qyz. Gvendýr da otyrdy. — Anaý qos aqqýǵa qarashy, — dedi qyz taǵy da. Gvendýr aqqýlarǵa qaraýyn qarady. Biraq úndegen joq. — Sen tońyp qalǵan joqsyń ba? — dedi qyz.

— Joq, tońǵan joqpyn.

— Sen tońyp qaldyń, men kórip otyrmyn ǵoı. Kel, jaqynyraq otyr. Myna plashty birge jamylyp, jylynyp alaıyq. Seniń ústińdegi kıimińnen tútinniń, qus júniniń ıisi shyǵady ǵoı, — dedi qyz, Gvendýr jaqyndap otyra bergende ishek-silesi qata kúlip.

— Ne dediń? Tútin men qus júniniń ıisi shyǵadyń qalaı?

— Iá. Ol eshteńe etpes, — dedi qyz. — Onyń esesine shashyń qandaı ádemi edi! — Sóıtti de qyz onyń shashyn súırikteı appaq jumsaq saýsaqtarymen sıpaı bastady. — Seniń keýdeń keń, jaýyryndaryń qaqpaqtaı ǵoı ózi. Kóziń de naǵyz erkektiń kózindeı súıkimdi eken — oınap tur.

Qos aqqý kóldiń jıegine jaqyn júzip kelip, bul ekeýin quttyqtap, aqyryn ǵana sybyrlap til qatqandaı boldy.

— Anaý aqqýlarǵa qarashy. Qandaı sulý, qandaı ádemi júzedi! Olardyń ár qımyly ádemi.

— Iá, — dep, jaı ǵana ún qatty Gvendýr. Ol da qos aqqýǵa qarady. Qyz ne kórip otyrsa, sonyń bárin de kórdi. Alǵashqyda aqqýlar buǵan ádettegi sý qustary ǵana sıaqty edi. Sońynan baryp túsindi: biri erkegi, ekinshisi urǵashysy eken Olar jubyn jazbaıtyn ǵashyqtar eken. Qyzdyń tuspaldap aıtqan sózinde áldebir tereń syr jatyr eken-aý.

— Bular birin-biri jaqsy kóredi. Mahabbattaryna berik, — dedi sózin jalǵastyra túsken qyz, qos aqqýdan kóz almaı.

Gvendýrda ún joq, qyzdyń myna sózinen keıin onyń bileginen óz erkinen tys shap berip ustaı aldy. Oǵan budan artyq ne jaýap qaıtarýdy bilgen joq. Qyzdyń jup-jumsaq qolynyń qyzýyn sezdi. Júreginiń dúrs-dúrs soǵyp turǵanyn da baıqady. Mine, bul naǵyz ómirdiń ózi! Jigit qyzdyń qolyn jibergisi kelmeıdi, qyz da ket ári emes, qolyn keıin tarta qoımaıdy. Gvendýr bulardyń jandarynan baıaý júzip bara jatqan aqqýlardan kóz aýdarmaı otyra berdi.

— Qarashy, olar erekshe ǵajaıyp sulý kórinedi emes pe? — dep surady qyz. Sóıtti de ózinen-ózi selk ete qalyp, jas jigitke jabysa tústi de, onyń qushaǵyna kirip ketti. Qyzdyń shashy jigittiń betine tıip, jaǵymdy jybyrymen jaqsy qytyǵyn keltirdi. Jigit óziniń ystyq erinderin qyzdyń betine taqady...

— Sen endi Fordqa qalaı jetpeksiń? — dedi qyz, onyń júzine shaldýar mekerlikpen qýlana qarap.

— Men endi eshqaıda da asyqpaımyn — dep jaýap berdi Gvendýr. — Aldymyzda uzaq tún bar. — Sodan soń bylaı dep sybyrlady: — Men seni es-tússiz súıip qaldym! "Qaıta oralyp kelgenińshe kútemin" dep ýádeńdi beresiń be?

— Tss... únińdi shyǵarma, — dedi de, qyz jigittiń erninen súıip-súıip aldy. Áýeli bir ret súıdi de, syqylyqtap kúldi. Sodan soń ústi — ústine qatarynan eki ret súıdi. Gvendýrdy beıne bir óziniń jeke menshigi sıaqty etip qyzý qushtarlyqpen qaıta-qaıta uzaq súıe túsken qyz edáýir óksip jylaǵandaı boldy da kózin raqattana jumyp jata berdi.

Ýaqyttyń qalaı tez ótkeni belgisiz. Gvendýr uıqysynan oıanyp, qyzdyń jyly plashynyń ishinen kóterile berip qarasa, kún áldeqashan taýdan asyp ketipti. Sýyq túse bastapty. Kóldegi qos aqqý da ǵaıyp bolypty. Múmkin munda eshqashan eshqandaı aqqý bolmaǵan da shyǵar? Bálkim, sonyń bári de aldamshy eles qana bolar? Myna tún de kóktemniń ıen dalany tumshalaı jaba túsetin kádimgi kóp túnderiniń biri emes pe ózi?

Qyz oǵan attardy taýyp kelýge ámir berdi. Sóıtti de teris aınalyp, jyly plashty qymtana jamyldy da ýmajdalyp qalǵan kóıleginiń qyrtys — tyrysyn jazdy, shashyn tarap, tártipke keltire bastady. Gvendýrdyń oıyna eshteńe de kirip-shyqqan joq. Ol ýaqyt pen keńistiktiń ne ekeni jónindegi túsiniginen de aıyrylyp qalypty. Attar bulardan uzap, kóldiń arǵy jaǵyna ótip ketipti. Sary attyń basyndaǵy noqtasy túsip qalypty. Ony ustaý qıyn boldy — janyna jolatpaı, qasha berdi. Sóıtip júrgende Gvendýr shalshyqty batpaqtyń shuqyryna túsip ketti, tizesine deıin uıyqqa batyp kete jazdady. Aıaǵyndaǵy jalt-jult etip jarqyrap turatyn baıpaǵy ábden bylǵandy. Ol aqyrynda attardy qyzdyń aldyna alyp keldi. Qyz boz bıege birden qarǵyp mindi de, tizginin qolyna alyp, shaba jóneldi, ony eki búıirinen birdeı qamshylady. Beıshara boz bıe kedir-budyrǵa, taý-tasqa qaramaı, oqtaı ushyp barady.

Sary attyń babyn tabý buryǵysynan da qıyn boldy. Jigit ony shylbyrmen aýyzdyqtaǵannan keıin ol sheńber jasap, kópke deıin tynymsyz shapqylaýmen boldy, móńkı túsip, alýan túrli ojar qylyqtar kórsetti. Gvendýr endi ǵana túsindi: at áli jóndi bas bildirilmegen eken. Bul aqyrynda zorǵa degende jolǵa shyqqan kezde qyzdyń qarasy ár jerden bir kórinip, tym uzap ketipti. Bir tóbeden soń bir tóbege shaýyp shyǵyp, alǵa qaraı zymyrap barady. Sary at bir kisinep aldy da bar kúshin sala onyń sońynan oqtaı ushty. Biraq onsha tózimdi emes eken, uzaqqa shaba almady. Azdan soń qara terge túsip, aq kóbikke malshynǵan soń jele jortýǵa kóshti. Bir eńiske túse bere súrinip ketip, omaqasa jyǵyldy. Ushyp ketken Gvendýr beti men qolyn jaralap aldy. Qulaǵan kezimde saǵatym synyp qalǵan joq pa eken dep, qaltasynan alyp kórip edi, — synbapty. Saǵat eki bolypty. Qyz qarasyn kórsetpeı, uzap kete bardy. Ýaqyt zymyrap ótip barady. Bular qaladan tym uzap ketipti. Jurt uıqysynan oıanǵansha bul Fordqa áreń degende jetýi múmkin. Al myna sary atty qalaı etedi? Fordka jaıaý tartyp ketýden buryn bireýdiń atyn ózine tapsyrýy kerek qoı.

— Eı, Eı-Eı! — dep, ústi-ústine aıqaı saldy.

Biraq kyz tym uzap barady. Azdan soń bir tóbeden asyp, birjola kórinbeı ketti. "Qalaı da qýyp jetip, atyn berýim kerek qoı" dep oılady Gvendýr. Endi ol qyl shylbyrdy eki qabattap, sary atty myqtap aýyzdyqtady, oǵan qaıtadan qarǵyp minip, qyzdy qýyp jetýge áreket jasady.

— Eı! Eı! — dep, aıqaılaýmen boldy ol. — Myna atyńdy ala ket!

Ol ıen dalanyń batys jaq shetine jetken kezde búkil ańǵar Jazǵy mekenge deıin alaqandaǵydaı aıqyn kórindi. Bul kezde saǵat úsh bolyp, shyǵystan tań bilinip kele jatqan kez edi. Boz bıeniń tuıaǵynan kóterilgen shań býdaq-býdaq bolyp, alystaı berdi. Qyz sonaý tómende, ańǵardyń batys bóliginde qaraýytady. Boz bıe barǵan saıyn ekpindeı shabady. Endi qýyp jetý múmkin emes sıaqty. Onyń ústine, baptap sýytylmaǵan sary at boldyryp qaldy. Biraq bul sonda da asyǵa túsip, ilgeri umtyldy, uıasyndaǵy uıqysynan oıanǵan balshyqshy qustar oǵan ár jartastyń, ár tóbeniń túbinen áldebir nárselerdi aıtqandaı shıqyldaıdy. Ne isteý kerektigin sheship alýǵa týra keldi. Eger bul sary atty osynda qaldyryp, Fordqa jaıaý tartatyn bolsa, parohodtyń júretin ýaqytyna deıin jetip úlgerýi ekitalaı. Parohod keshigip júrse ǵana úlgerýi múmkin. Saǵat úsh boldy. Jaıdaq attyń aýyzdyǵymen alysyp, shaba berýden ábden sharshady. qaıta-qaıta qulaýdan qaljyrady. Onyń ústine, qatty qarny ashty. Baıqap qarasa, keshe tańerteń qonaq úıde tamaq ishkennen keıin azyn-aýlaq táttiden ózge nár tatpapty.

Eger qazir ol sary atpen Fordqa keri ketip qalsa, parohodqa úlgere alar ma edi? Mundaı lajsyz qıyn-qystaý jaǵdaıda munyń bul qylyǵyn qyz keshiretin de shyǵar, bálkim? Ol osylaı oılana-oılana basyn qatyrdy. Aqyrynda táýekel etýge bel býdy. Muny aram oımen aldap ketti dep eshkim de oılaı qoımaıtyn bolar? Ol sary attyń basyn Fordqa qaraı keri buryp edi, qyrsyqqanda aıaǵyn baspady, júrmeı turyp aldy. Gvendýr eki alaqanymen qansha sartyldata ursa da, eki búıirinen taqymymen qyssa da, tekpilese de miz baqpady — ornynan tapjylǵan joq. Tek aldyńǵy eki aıaǵyn aspanǵa kóterip, bir orynda aınalsoqtap turyp aldy. Óıtkeni ol óziniń jemdes seriginiń batysqa qaraı quıǵyta shaýyp ketkenin kórgen edi. Endi sary atty shyǵysqa qaraı aıaq bastyrý múmkin emes. Aqyrynda Gvendýr úmitin úzip, sary attyń basyn tartpaı, erkine jiberip edi, ol boz bıe ketken jaqqa jazyq ańǵarmen shaba jóneldi. Aýzyndaǵy shylbyrdan qutylý úshin ony tisteleı shaınap, anda-sanda bir kisinep qoıyp, osqyryna pysqyryp ilgeri umtyldy. Jazǵy mekenniń tusyna jete bergende shalshyqty balshyq jaqtaǵy oıpańǵa túsken kezde batystaǵy tóbelerdiń birinen boz bıeni qamshylap, zaýlatyp bara jatqan qyzdyń qarasyn kórip qaldy. Onsha uzap kete qoımapty. Gvendýr sary attyń basyn hýtorǵa qaraı burdy — kúshpen zorǵa burdy. Onda barǵan soń sary attyń noqtasyn sypyryp alyp, bosatyp qoıa berdi. Ol kógal jerde azdap tynystaǵan soń tórt aıaǵyn tik basyp, bir silkinip aldy da jáne bir ret pysqyrdy. Beıshara aq kóbik terge malynyp, áli de diril qaǵyp júr edi. Kún shyqty. Hýtordyń sozylyńqy uzyn kóleńkesi orasan zor saraıdy kózge elestetkendeı boldy. Bul jerde tek tańerteńgilikte, áli kún shyqpaı turǵanda ǵana qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyqqa beıne bir ózindik sulýlyqqa bólenetin saltanatty mınótter ornaıdy. Qazir tap solaı tamyljyp tur. Bir kezde qustardyń saıraı bastaǵan ári jumsaq, ári názik úni estildi. Kóldiń beti aınadaı jarqyrady. Ózen kúmisteı syńǵyr qaqty. Kógildir taýlar bul dúnıege beıne bir eshqandaı qatysy joqtaı-aq aspanǵa asqaqtap, kókke ǵana kóz tigedi. Endi, mine, búkil ańǵar óziniń sulýlyǵy tamyljyǵan tynyshtyǵy jaǵynan aqıqat naqty bolmystan qol úzgen, onymen beıne bir eshqandaı baılanyssyz sıaqty bolyp kórinedi. Ol ol ma, keı-keıde seniń ózińniń de myna dúnıege eshqandaı qatysyń joq sıaqty sezinetin kezderiń bolady. Ondaıda adam myna dúnıede tipti máńgi ómir súrse de ózin-ózi túsine almaǵan bolar edi.

Bul sharýa mekeninde eshkim uıqysynan oıanbaǵan edi. Oǵan deıin eli biraz ýaqyt bar. Jas jigit búgin kóp nárseni basynan keshirdi. Ol baqshanyń qorshaýy janyndaǵy kógalda otyryp, uzaq oıǵa ketti. Oıynda — Amerıka. Teńizdiń arǵy jaǵynda jatqan ǵajaıyp el. Ol elge barsań, kim bolamyn deseń de qolyńnan keledi! Biraq munyń sondaı keremet múmkindikten shynymen-aq aıyrylyp qalǵany ma? Jaraıdy, sonshalyqty ókine qoıatyn dáneńe joq. Mahabbat odan áldeqaıda jaqsy, áldeqaıda mańyzdy! Mahabbat degenimiz naǵyz ǵajaıyp Amerıkanyń ózi! Myna qyzdyń shyn súıetini ras pa eken? Árıne, ras. Shyn súıedi. Osy dúnıe qyzyq, ózine-ózi uqsamaıtyn ondaı ózge eshteńe joq. Soǵan qaraǵanda, ol shyndyqqa uqsaı da bermeıdi. Bálkim, ol qyz Redsmırıdegi eń jaqsy ataqty jylqyny mingendikten jetkizbeı, qara úzip ketken bolar? Álde burynǵy turaǵyn ańsaǵan basy qatty bıeni toqtata almaı ketti me? Osy teńdesi joq tátti tańda onyń qıaly shyn sharyqtaǵan edi. Endi biraz jyldan soń baı sharýaǵa, Jazǵy mekenniń ıesine aınalamyn. Al myna sulý qyz meniń kelinshegim bolady. Eger bizdiń alǵashqy kezdesýimiz osylaı bastalǵan bolsa, árıne, osylaı aıaqtalýy tıis emes pe? Ol óziniń baqytyn tapqandaı sezindi. Biraq ol baqytynyń ózinen bir túrli uzap, ozyp ketkenine jol bolsyn? Gvendýr qyzdyń bul qylyǵyn qaıta-qaıta aqtap, oǵan kir juqtyrmaýǵa tyrysty. Qyz shynynda da basy qatty boz bıeni toqtata almaǵan bolar? Bul endi Amerıkaǵa baratyn aqshasyna asyl tuqymdy bir jaqsy at satyp almaq. Sonda bul keleshekte óziniń súıgen qyzynan qalyp qoımaı, onymen qatar quıǵyta shabatyn bolady. Gvendýr óz hýtorynyń janyndaǵy kógalda shalqasynan kósilip jatyp, kók aspanǵa kóz tigýmen boldy, óziniń mahabbatyn endi birjola joǵaltyp alǵan Amerıkamen qaıta-qaıta salystyra berdi. Amerıkany joly bolyp, alǵash ret ashqan baqytty Leıv te joǵaltyp alǵan joq pa edi? Báribir, Amerıkadan mahabbat jaqsy! Gvendýr ıen daladaǵy bir belesten keıin bir beleske kóterile zymyrap bara jatqan ǵashyǵyn kóz aldyna beıne bir jaryq túndegi sulý saǵymdaı elesteýmen boldy. Qyz munyń qolyna qonǵan sulý qarshyǵadaı bolyp kórindi. Qyzdyń altyndaı jalt-jult jarqyraǵan shashyn qarsy aldynan soqqan jel jelbirete túsedi, al ústine jamyla kıgen plashy boz bıeniń eki búıirine jalbyraı soǵylady. Qyz bir belesten soń bir belesti basyp ótip, kógildir keńistikte kózden ǵaıyp boldy. Sóıtip jatyp Gvendýrdyń ózi de kógildir keńistiktiń qushaǵyna qalaı engenin baıqaǵan joq. Óıtkeni ol uıqyǵa ketken edi.

ALPYS ALTYNSHY TARAÝ

SAIASAT

Ingolv Arnarsonnyń tabysqa jetip, joly bola ketkeniniń syry nede edi? Ol sonshalyqty mol kúsh-qýattyń bıik shyńyna qandaı talantynyń, qandaı erliginiń arqasynda adam tań qalarlyqtaı jyldamdyqpen qalaı tez kóterildi? Ol keshegi belgisiz bireýden búgingi dańqty adamǵa, keshegi kózge ilingisiz bireýden búgingi ókimet adamyna qalaı aınalyp shyǵa keldi? Ol shynynda da sonaý jas jigit keziniń ózinde eldiń aldyńǵy qatarly azamattarynyń qataryna qosylǵan bolatyn, saıası ómirdegi yqpaldy tulǵalardyń birine aınalyp úlgergen edi. Áltıngte óz partıasyna basshylyq etti. Onyń portreti gazet betinen túspedi, al aty-jóni úlken áriptermen terilip, birden kózge uryp turdy. Bálkim, ol burynǵy zamannyń uly adamdary sıaqty qajymaı-talmaı eńbek etýdiń arqasynda ósip, bedelge bólengen bolar? Álde qaı jerden qandaı zatty bolmashy arzanǵa alyp, qaı jerge qymbatqa satyp, paıda tabýdyń kózderin kóregendikpen taba bildi me? Múmkin, ol qıyn-qystaý aýyr jyldarda munda da, onda da kóptegen jer satyp alyp, ony baǵasy kóterilgen kezde qaıta satýmen aınalysqan shyǵar? Álde kóktemniń kókózek shaǵynda sharýalarǵa qaryzǵa pishen taratyp, kepilge qoı alyp otyrǵan bolar? Nemese asharshylyq kezinde jurtqa nesıe retinde azyq-túlik ne aqsha berip, ósimqorlyqty, ústeme paıyz alýdy kásip etti me eken? Álde elsiz jerlerde jasyrynyp júrgen qashqyn, qylmysker sıaqty ashtan buralyp, iship-jemin únemdep, baıydy ma eken? Nemese táýligine on segiz saǵat boıy bel sheshpeı jumys istep, tyrysyp basqa da kópeske qashan bolsa da qaryzǵa belshesinen batýdan kóz ashpaı, endi qaıtyp nesıe almaıtyn, únemi túlkiqursaq ash júretin kedeı sharýanyń esebinen qor jınap aldy ma eken? Bálkim, onyń úıinde bir ǵana, onyń ózi de synyq oryndyǵy bar shyǵar, nemese taqyr kedeı ne batyraq sıaqty alba-julba kir-qojalaq eski kıim-keshek kıip qana júre beretin ózine ózi sarań bireý me eken? Myń-myńdaǵan qaǵaz aqshany birinen soń birin sandyqtyń túbine salyp, mol jınap, qashan ózi qaryz bere alatyn kasa ashqansha eshkimge tıisti ósim paıyzymen de aqsha bermeıtin, nesıe surap kelgen kedeı-kepshikterge "Sadaǵań ketsin, aqsham joq. Aqsha taýyp, boryshymnan qutylý úshin ózim de janymdy satýǵa ázirmin!" dep aýzyn qý shóppen súrtip, jylap qoıa beretin baryp turǵan ótirikshi sarań ba? Joq, Ingolv Arnarson ondaı adamdardyń birine de uqsamaıtyn. Ol árqashan bolsa da qoly ashyq, jany jomart jan bolatyn. Bul qasıet onyń sheshesinen daryǵan edi. Al bulaı bolsa, bálkim, onyń menshiginde keme de bar shyǵar? Kedeı balyqshylardy, olardyń ómirine qaterli jaǵdaılarǵa qaramaı, qalaı da balyqty mol aýlaýǵa májbúr etip kelgen bolar? Al odan túsken qyrýar paıdany qaltasyna basa bergen shyǵar? Qymbat baǵaly qyzyl aǵashtan alýan túrli jıhazdar, maıly boıaýmen salynǵan tamasha sýretter satyp alǵany, úıine elektr jaryǵyn júrgizip alǵany sonyń nátıjesinde ǵana múmkin bolǵan shyǵar? Al balyqshylardyń tapqany tamaǵyna jetpeıtin azyn-aýlaq tıyn-teben alatyny da sonyń saldary bolar?

Bálkim, ol adamdar asharshylyqqa ushyrap, qyrylyp jatqan Danıaǵa nemese odan da basqa alys elderge astyq alyp baryp satýdan qyrýar paıda tapqan bolar? Múmkin, onyń óz dúkeni bar kópes shyǵar? Sóıtip óz qoılarynyń baǵasyn ózderi ǵana belgileıtin baı sharýalardyń aldynda qurdaı jorǵalaýǵa májbúr shyǵar — óıtkeni olar óz aıtqandaryna kónbese, basqa kópespen saýda jasaıtyn bolamyz dep bopsalap qorqytady ǵoı! Al ózi qaryzdar kedeı sharýalardy kóktem kezinde ashtan qatyryp, olardyń adam qataryna qaıta qosylýyna qasaqana mursha bermeıtin qyrsyq bireý me eken? Joq, Ingolv mundaı da adam emes edi. Ol óziniń ataq-dańq pen syı-qurmetke bólenýge derevnádaǵy ósimqorlyqtyń jáne kópestiń qan sasyǵan soqpaǵymen de emes, ádil sot pen búkil Islandıa qoǵamy baqyt pen qurmetke bólenýdiń joldary dep osy ýaqytqa deıin tanyp kele jatqan úırenshikti joldarmen de emes, tipti basqasha tásilmen jetken bolatyn.

Ingolv Arnarsondy uly adamdar qataryna qosqan eń aldymen onyń ozyq ıdeıalary — adamzatqa degen myzǵymas mahabbaty, halyqqa ómir súrýdiń jaqsy jaǵdaılaryn týdyrý jáne saýatyn ashý qajettigi týraly berik senimi, elge basshylyq jasaý júıesin jetildire túsý, sóıtip úkimettiń kópesterdiń qolyndaǵy qatań ókimet bıliginiń dármensiz qýyrshaq kómekshisi ǵana bolyp qalmaı, halyqtyń ónim óndirýshi usaq toptarynyń, ásirese sharýalardyń ál-aýqat dárejesin kóterý jolyndaǵy kúreste eń qýatty odaqtasy bolý týraly ıdeıalarynyń arqasy edi. Iaǵnı aradaǵy jemqor deldaldar men basqa da aramtamaq bireýlerdiń sharýalar esebinen baıyp shyǵa kelýlerine jol bermeýdi jaqtady. Ingolv sharýalardyń ál-aýqat dárejesin jańa satyǵa kótere túsýge, olardyń eńbegin tek sóz júzinde ǵana emes, naqty is júzinde syı-qurmetke laıyqty etýge tyrysty. Osyndaı izgi murattary úshin sharýalar ony áltıngtegi, sondaı-aq ózderiniń taǵdyryn sheshýge qatysy bar basqa da organdardaǵy óz ókili etip usyndy.

Mundaǵy saılaý okrýgy kópke deıin múlde elep-eskerýsiz qalyp kelgen edi. Biraq Brýnıge arqa súıegen qart doktor Fınsen áltıngte ún shyǵarmady, másele kótermedi dep aıtýǵa bolmaıtyn. Ol halyq "bitpeıtin másele" dep atap ketken máseleni ondaǵan jyldar boıy áltıngte qaıta-qaıta kóterýmen boldy. Ol "bitpeıtin máseleniń" máni memleketti Fordta aılaqtar jáne olarǵa kire beris jerlerde saýda-sattyq jasaıtyn qurylystar salýǵa májbúr etý bolyp tabylatyn. Ondaı qurylystar salynýyn salyndy-aq. Biraq kóktem kelgen saıyn ol qurylystardy teńizdiń tasqyn sýy shaıyp ketip otyrdy. Másele qaıta kóteriletin. Osylaı bir emes, birneshe jyl qaıtalana beretin.

Ingolv áltıngke depýtat bolyp saılanǵanǵa deıin bul másele birde-bir ret qaǵıdatty túrde kóterilmegen bolatyn. Ingolv onyń esesine saılaý okrýgynyń halyq neǵurlym jıi turatyn eldi mekenderine baratyn joldar men kópir salýdy myqtap qolǵa aldy. Al bul ıgi istiń bastamasy ǵana edi. Endi ol tyń jatqan jańa jerlerdi mol mólsherde jyrtýdy jáne halyq úshin jap-jaqsy qolaıly turǵyn úıler salýdy uıymdastyrýǵa kiristi. Ol Reıkávıktegi halyq bankin — balyq saýdasyn jasap, belshelerinen paıdaǵa batyp qalatyn aramtamaq alyp — satarlar úshin alýan túrli bereke-baılyqtyń taýsylmas qaınar kózin joıýdy, sóıtip ony memlekettik aýylsharýashylyq banki etip qaıta qurýdy maqsat etti. Onyń ústine, memleket halyqtyq banktiń qyrýar mol mólsherdegi qaryzdaryn óteýge kepil bolyp qalǵan edi. Al jańadan qurylatyn aýylsharýashylyq banki, Ingolvtiń túpki oıy boıynsha, az ǵana ósim paıyzyn alý arqyly sharýalarǵa aýyl sharýashylyǵyn qarqyndy júrgizý jáne qurylys salý úshin aqshalaı nesıe berýi tıis bolatyn. Ol ol ma, Ingolv memlekettiń qarjysy esebinen arnaýly qor ashýdy da kózdedi. Ondaı qor sharýalardyń aýyl sharýashylyq qural-jabdyqtaryn — traktorlar, soqalar, tyrmalar, shóp shabatyn, egin oratyn mashınalar, tipti toqyma mashınalary men súttiń maıyn aıyratyn separatorlar satyp alýy úshin olarǵa qaryz aqsha berýi tıis boldy. Qoǵamdyq qarjylar esebinen qurylatyn jáne bir qor sharýalardyń aýlalarynda kóń jınaıtyn sısternalar men tyńaıtqysh qordalar saqtaıtyn bastyrmalar salý úshin aqshalaı qaryz berýi kerek: óıtkeni Ingolv kóń-qoqystardy ashyq aspan astynda úıip-tógip, jınap qoıýǵa nemese qazýly orlar men shuqyrlarda saqtaýǵa qany qas, úzildi-kesildi qarsy bolatyn. Sondaı-aq janyna jaqyn, jaqsy kóretin jumysy derevnány elektrlendirý bolatyn. Biraq onyń bul jospary buldyr bolashaqqa ysyrylyp qalýmen kele jatty. Ingolv eń zárý aýyl sharýashylyq máselelerin túnde túsinen, kúndiz esinen shyǵarmaıtyn. Ol áli de tutyný qoǵamynyń tóraǵasy bolyp tabylsa da, óziniń turaqty meken-jaıy Fordta dep sanalsa da, munda ol beıne bir qurmetti qonaq sıaqty ǵana bolyp ketetin, jyl boıy ýaqytynyń kóbin astanadaǵy jumystarmen aınalysyp júrip ótkizetin: óz partıasynyń gazetin shyǵarýǵa zor kóńil bóletin, sesıalar arasynda komıtetterdiń jumysyna basshylyq etetin, sondaı-aq ózine sharýalar senip tapsyrǵan qyzmet túrlerimen aınalysatyn. Al tutynýshylar odaǵynda óziniń orynbasary bolatyn, Arnarson eshqashan óz qara basynyń qamyn oılap, ońaı olja tabýdy kóksemeıtin. Qysqasy, qazirgi jańa zamannyń shyn mánindegi naǵyz adal adamy Ingolv Arnarson edi. Onyń bir ǵana ózgesheligi endi Ioýnsson dep atalýynda bolatyn.

Aldaǵy kóktemde jańa saılaý ótetin boldy. Ingolvtiń áltıngke taǵy da saılanatynyna eshqandaı kúmán joq sıaqty. Onyń ornyna basqa bireýdiń usynylyp, ótip ketpeýi týraly sóz etýde qısynsyz nárse sıaqty edi. Biraq jaǵdaı aıaq astynan ózgerip shyǵa keldi. Alypsatar saýdagerler men kapıtalıserdiń qasarysa kórsetken kúshti qarsylyǵyna toıtarys berý ońaı emes. Eń bolmasa olar, keıbir jerlerde jeńiliske ushyraýy tıis qoı.

Sońǵy jyldary berekeli zaman ornaǵan kezde, saýda-sattyq óris alǵan qalalarda árkim óz qara basynyń qamyn oılaǵan baǵyt tipti kúsheıe túsken bolatyn. Al bul saılaý okrýgynda ondaı eki qala — Ford pen Vık bar edi. Olarda keme ıeleriniń, usaq qolónershiler men saýdagerlerdiń, sondaı-aq jańadan paıda bolǵan qýatty kommersanttyń yqpaly zor bolatyn. Ol óziniń tóńiregine derevnádaǵy jáne qalalardaǵy óz erikteri ózderindegi derbes jandardy biriktergen-di, tipti sharýanyń qyzyna — Taý koroliniń qyzyna úılengen-di. Biraq jurt álgi kommersanttyń bir kezde baryp turǵan kádimgi alaıaqtyń ózi bolǵany, ol úshin tıisti jazaǵa da tartylǵany týraly alypqashpa áńgimeni de gýletip jiberdi.

Vıkte shetelden kelgen, sosıalızm dep atalatyn bir ilimniń yqpaly barǵan saıyn kúsheıip kele jatqan kez edi. Onyń ústine, arnaıy tapsyrmamen jiberilgen arandatýshylar birimen-biri jantalasa jarysyp, balyqshy lashyqtarynyń shyn mánindegi turǵyndary men úrerge ıti, syǵarǵa bıti joq qańǵybas beıshalardy Qudaıǵa da, adamdarǵa da qarsy qatar aıdap saldy. Qudaıdyń da, adamdardyń da buǵan deıin olardy ólerdeı óshpendilikpen jek kórmeı, beıne bir jarylqap kelgeni sıaqty áńgimelerdi sýdaı sapyrdy.

Ondaıda Arnarson bylaı deıtin:

— Sosıalızm degenimiz bastan-aıaq qyp-qyzyl ótirik. Sosıalıser adamzatty Qudaıdyń ózi jarylqap, jetildirmeıinshe oryndalýy múmkin emes sheksiz ýádeni úıip-tógip berý arqyly beıshara adamdardyń basyn aınaldyryp bitedi. Al olardyń shyn mánindegi túpki maqsaty — el baılyǵyn talan-tarajǵa salyp tonaý men kisi óltirý.

Biraq Ingolv Arnarsonǵa qaýiptisi sosıalıser emes edi. Qaýip-qater oǵan basqa jaqtan tónip turǵan bolatyn. Kapıtalızm Ingolvke qarsy basqa bir balama úmitkerdi usyndy. Al ol úmitkerdiń qýatty qoldaýshysy tutas bir bank edi. Ol bank ataqty halyqtyq banktiń tap ózi bolatyn. Ony Ingolv túp-tamyrymen joıyp jiberip, ornyna sharýalarǵa qyzmet etetin ári óziniń jaqtastarynyń ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda bolatyn memlekettik bank qurmaq edi. Ol úshin tıisti ókildik alýy ǵana kerek bolatyn. Reıkávıktegi alaıaqtar ózderiniń İnjilin derevnáda keńinen nasıhattaý úshin senimdi adamyn hali qyl ústindegi qaýipti jaǵdaıda turǵan halyqtyq bank dırektoryn jiberdi. "Sonymen ne boldy?" deńiz. Kapıtalızmniń eshqandaı qaǵıdat ustanbaıtyn osy bir ardan bezgen qarabet ókili ótirikti qardaı boratty: sharýalarǵa Ingolv Arnarson usynyp júrgen izgilikti nárselerdi ǵana emes, odan da artyq ári mol jaqsylyq jasaımyn degen ótirik ýádeni ústi-ústine úıip-tókti. Eń taıaýdaǵy ýaqytta saılaý okrýgy aýmaǵyndaǵy sharýalardyń barlyq aýlasynda, tek bul saılaý okrýgynyń aýmaǵynda ǵana emes, búkil elimiz boıynsha elektr jaryǵy jarqyrap turatyn bolady dep bósti-qurǵaq ýádege qaryq qyldy.

Buǵan Ingolv Arnarson bylaı dep jaýap qaıtardy:

— Bul ardan bezgen qarabettiń úıip-tókken ýádeleri men sosıalıserdiń bergen ýádeleriniń bir-birinen aıyrmasy aqylǵa qonymsyz sýaıttyǵynyń qaısysy qaı dárejede kúshtirek bolatyndyǵynda ǵana. Ras, bank dırektory eshkimdi kózbe-kóz tonaýdy nemese óltirip ketýdi usyna qoımaıdy. Biraq ol — bizdiń elimizge halyq qonystanyp, mekendeı bastaǵan sonaý erte zamannan bastap kúni búginge deıin adamdardy qanyn sora aıaýsyz tonap, qajet bolsa, qyryp-joıyp óltirip kelgen at tóbelindeı baılarmen baılanysyn kúsheıtip, jemtiktes bolyp alǵan jaǵymsyz sumyraıdyń dál ózi. Bul rette oǵan sosıalızmdi ýaǵyzdaýdyń esh qajeti de joq.

Bank dırektory sharýalarǵa Ingolv Arnarson buǵan deıin usynǵan ıgilikterdiń jáne oǵan qosymsha taǵy da birqatar áldebir jaqsylyqtar jasaýdyń baǵdarlamasy boıynsha úıip-tógip ýáde bergen soń, eger áltıngke saılana qalsa, munyń bárin de eń taıaý kezde júzege asyratyn bolamyn dep ant-sý ishkendeı bolǵan soń endi saýdamen aınalysatyn qala turǵyndaryn úgittep, nasıhat aıtýǵa kóshti. Atap aıtqanda, ol Vık turǵyndary úshin qalada úlken bank jáne keme joldary qatynasynyń keńsesin salyp bermek, al Fordta súıek unyn tartatyn dıirmeni bar zaýyt jáne kómir shahtasyn ashpaq boldy. Teńiz jaǵasynda turatyn saılaýshylardyń janyna onyń bul ýádeleri maıdaı jaqty. Bank ókili olardyń qoldaýyna sózsiz ne bolǵanyna kóz jetkizdi. Endi saılaý jaqyndaǵan saıyn ár mınót qymbat bola bastady. Ingolv Arnarsonnyń jaǵdaıy nasharlaı tústi. Endi bul qandaı amal jasaýy tıis? Joq, asa qurmetti saılaýshylar, Ingolv Arnarson áldebir ańqaý aqymaq emes, ol ózi usynǵan tartymdy saıası ýádelerdi basqa bireýdiń paıdalanyp ketýine jol bere almaıdy!

Sonda bul ne aıtty? Bálendeı jańalyq aıtqan joq. Ózinen burynǵy doktor Fınsenniń úırenshikti bolǵan súıikti isi — qazir umyt bolǵan atyshýly "máńgilik máseleni" — aılaqqa kireberis qurylystar salýdy qaıta qolǵa alatynyn aıtty. Ol ǵana emes. Eger áltıngke qaıta saılanatyn bolsa, tek aılaq pen oǵan kireberis qurylystar ǵana emes, sonymen qatar Fordta jalpy quny keminde jarty mıllıon krona turatyn óte úlken aılaq salýǵa ýáde etti. Ondaı keń kólemdi qurylys baǵdarlamasy júzege asatyn bolsa, Fordtyń turǵyndaryna ǵana emes, onymen kórshiles Vıktiń de jumysshylaryna qajetti jumys oryndary jetkilikti bolady. Úlken aılaq salynyp bolǵannan keıin memleket basqa da kóptegen qurylystar salýǵa kirisedi. Olardyń bárin tizip aıtyp shyǵýdyń ózi ońaı tımeıdi — kóp ýaqyt alady. Teńizdegi qurylys jumystaryn qolǵa alý budan buryn dál qazirgideı óte shuǵyl da zárý másele retinde kún tártibine qoıylyp kórgen emes. Arnarson bank dırektory salyp berýge ýáde etken súıek uny zaýytyn Vıkke aýystyratyn boldy. Al bank dırektorynyń qolyndaǵy kúshti kóziriniń biri bolyp sanalatyn iri keme keńsesin ashýdyń ornyna Vıktegi usaq keme ıelenýshilerdiń kompanıasyna memleket esebinen orasan zor mólsherde qarjy bólgizýge ýáde berdi, basqa da artyqshylyqtar jasaı alatynyn aıtty. Kompanıanyń tez ósip, gúldenetinine, sóıtip búkil halyq eń sońǵy kedeıge deıin baıyp shyǵa keletinine, ıaǵnı olardyń ál-aýqat dárejesiniń neǵurlym joǵary satyǵa kóteriletinine kepildik berdi. Kómir shahtasyn eki qalaǵa teń bóletin boldy. Árıne, ol shahtalarda shynynda da naǵyz sapaly kómir óndirile qalsa. Al jaı ǵana qońyr kómir, qurǵaq qum nemese tek topyraq shyqqan jaǵdaıda másele basqasha bolady. İs ábden shıelenisip, kimniń kóbirek ári jaqsy ýádelerdi úıip-tókkenin aıyryp bilý múmkin bolmaı qalǵan kezde saılaýdyń qandaı nátıje beretini ondaı qyrýar kóp ýádelerge emes, kimniń sheshendik óneri qanshalyqty kúshti shyǵatynyna, sóıtip saılaýshylardyń júregine qalaı týra jol taýyp, áser ete alatynyna baılanysty bolyp qaldy. Turaqty jumys alatyn boldyq degen úmitke qaryq bolǵan kóptegen jumysshylar endi sosıalızmnen úzildi-kesildi bas tartty degen áńgime gýlep ketti. Olar, shamasy, aýqatty adamdardyń qataryna qosylyp, áldebir kompanıadan nemese fırmadan paı úlesterin satyp alatyn bolarmyz dep dámelendi.

— Bul istiń nemen tynatynyn áli eshkim bilmeıdi, — dedi Taý koroli. — Joq, bul iste tym bir jaqty ketý jaqsylyqqa alyp baryp soqtyrmaıdy. Ásirese, saıasat máselesine saq bolý kerek. Ingolv Arnarson — árıne, qabiletti jigit. Onyń búkil áýleti qabiletti jandar. Shetterinen sheshen. Sóıler sózge aǵyp tur. Biraq onyń osy joly kóp daýys joǵaltyp alatynyn men byltyr-aq sezgenmin. Óıtkeni teńiz jaǵalaýynda turatyndardyń bári de jeke kásipkerlik týraly bastama kóterý jóninde bir aýyzdan sóz etýde eken. Sondyqtan da men tutynýshylar qoǵamynan shyǵatynymdy byltyr-aq jarıalap qoıǵanmyn. Bul jerde másele meniń jekemenshik isimde emes. Óıtkeni saıasat jekemenshik iske jatpaıdy. Men muny jeke adam retinde aıtyp turǵan joqpyn. Al, ekinshi jaǵynan alyp qaraǵanda, meniń óz isimdi Vıktegi kúıeý balama túgeldeı tapsyryp qoıǵanyma tań qalýdyń qandaı qajeti bar? Bul áreketim arqyly men Redsmırı turǵyndaryn kemsiteıin degen oıdan múlde aýlaqpyn. Ingolv Arnarsonnyń úıip-tógip bergen ýádesin tyńdasań, aýzyńnan silekeıiń shubyryp qoıa beredi. "Al eger ol saılanbaı qalsa ne bolmaq?" dep suraq qoıýyma ruhsat pa? Eger onyń partıasy jeńilip qalsa she? Kóp adamnyń aýyzy osylaı dep kúni buryn qısaıyp otyr. Mine, mundaı jaǵdaıda kóń-qoqys saqtaıtyn sısternalar men is toqıtyn mashınalardy kúte-kúte kózimiz talyp júrmesine kim kepil?! Sondaı-aq jaıly úılerdi kim salyp beredi? Sóıtip Ingolvke daýys bergenderdiń jaǵdaıy qalaı bolar eken, sirá? Óıtkeni kóp nárseniń sheshýi bank dırektoryna baılanysty ǵoı. Astanalyq shonjarlardy aıaǵynan shalyp súrindirý ońaı is emes. Al ondaı úlken adamdardyń saǵan jaqsy qatynasta bolǵanynyń eshqandaı artyqtyǵy da, zıany da joq.

Bir nárseniń basy ashyq edi: Taý koroli tutynýshylar qoǵamynda bolǵan kezinde qazirgi óziniń kúıeý balasynyń kómegine arqa súıep, búgingi tańda qolǵa alyp otyrǵan sharalaryna barýǵa tipti de batyly jetpes edi. Qazir ol úı salýǵa bekem bel býdy. Oǵan birneshe júk mashınasy aǵash jáne sement tasydy — maýsym aıyna deıin úı daıyn bolady.

Bártýr oǵan kóziniń astymen bir qarap qoıdy da bylaı dep jaýap qatty:

— İ-im, qyzyn saýdagerge berý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi.

— Oı, jarqynym Bártýr-aı, senderdiń eshqaısysyń Redsmırıdegi otbasymen quda jekjat bola qoıǵan joqsyńdar ma? — dedi Taý koroli. — Olaı bolsa, men seniń olardan nege aıyrylmaı júrgenińe tipti de túsinbeımin!

— Maǵan olarmen týys bolýymnyń ne qajeti bar? Men ózimmen istes bolyp júrgen adamǵa daýys beremin, — dedi edáýir namystanyp, shamdanǵandaı bolǵan Bártýr. — Men oǵan isti adal júrgizgen kezinde árdaıym daýys beremin. Seniń astanalyq shonjarmen aralas-quralas bolýyńa bálkim, áldebir sebepter bolǵan shyǵar? Sen sony maqtanysh kóresiń. Al mende ondaı sebep te, yqylas ta joq.

— Jurt seni úı salady deı me osy?

— Eger úı salǵym kelgen kúnniń ózinde oǵan saıasattyń ne qatysy bar?

— Ne qatysy bar degeniń qalaı? — dep, suraq qoıa jaýap berdi Taý koroli. — Menińshe, eger úı salǵyń kelse, onda bankke arqa súıeýdiń eshqandaı zıany joq.

— Eger maǵan qajet bolyp jatsa, tutyný qoǵamynan qurylys materıaldaryn satyp alý qıyn bola qoıady dep oılamaımyn.

— Bir ǵana qurylys materıaldaryn alýmen uzaqqa bara almaısyń, qymbattym Bártýr, — dep qarsy boldy Taý koroli. — Jumysshylarǵa aqy tóleý úshin aqshany qaıdan alasyń? Aǵash ustalary men tas qalaýshylar áli qudaıy nesıege jumys istemeıdi. Úı salar bolsań, qolyńda birneshe myń krona turǵany durys.

— Oı, maǵan aqsha tabý op-ońaı, — dedi Bártýr. — Osydan biraz kún buryn kelgen bir úlken adam maǵan kasadan kez kelgen mınótte qajetińshe qaryz alýyńa bolady dep ýáde berip ketti.

— Iá, nesıege qaryz beretin kasa ǵoı, — dep, ilip ala jóneldi Taý koroli. — Ondaı kasa týraly men eshqandaı jaman pikir aıtpaımyn. Óıtkeni redsmırılik Ioýn soǵysqa deıingi kóp jyldar boıy prıhod keńesinde myna menimen birge qatar otyrdy ǵoı. Ne aıtary bar — ol óte tamasha adam! Eger qaıdaǵy bir kezdeısoq senimsiz adamdar áýeli onyń jolyn tosyp, aıaǵyna orala jyǵylyp, aqsha surap alyp, sońynan onymen sottasamyn dep qoqan-loqqy jasap kelgen bolsa, onda Ioýnnyń eshqandaı kinási joq. Olar ne úshin sottaspaq boldy? Ioýnnan ózderiniń kelisken sharttary boıynsha qaryzǵa aqsha alǵany úshin be? Óz basym onyń bank ashqanyna tipti de tań qalmaımyn. Óıtkeni onyń aqshasy únemi aınalymda bolady. Ol úshin ózine tıisti nebary alty paıyzdyq zańdy ósim alyp otyrady. Munyń ózi onyń áldebireýlerden ókimet oryndarynyń nazarynan tys alaqan jaıyp, qaryz surap júrgeninen áldeqaıda jaqsy ǵoı. Ras, ol bir kezde on eki paıyzdan jıyrma paıyzǵa deıin ósim alyp kelgen bolatyn. Biraq ondaı qylyǵy úshin túrmeden bir-aq shyǵýy ábden múmkin edi. Al nesıe beretin bank — senimdi ári salmaqty is. Qajet bola qalatyn azyn-aýlaq somany qaryzǵa bere qoıatyn ondaı nesıe kasasynyń óz prıhodynda bolǵany qandaı jaqsy! Biraq azyn-aýlaq somany, sonyń ózin óte qajet bolyp, qysylǵan jandarǵa ǵana bergen durys. Onyń ústine, nesıe kasasy qoıatyn shartqa sáıkes eshkim de mol mólsherde qaryz ala almaıdy. Kimde-kim qurylys salatyn bolsa, qyryq jylǵa deıingi uzaq merzimge beriletin qaryzdy eń úlken bankiden ǵana alýdy durys kóredi.

— Maǵan ondaı uzaq merzimge qaryz alýdyń qajeti ne? Bir-eki jyldyń ózinde-aq qaıtaryp beremin. Soǵys toqtap, beıbit zaman ornaǵan boıda baǵanyń bári tómendep ketedi dep bóskender az bolǵan joq edi. Biraq júnniń baǵasy tap bıylǵy kóktemdegideı eshqashan joǵary bolǵan emes. Meniń senimdi bireýlerden estigenimdeı, aldaǵy kúzde qoıdyń baǵasy da qymbattaı túsetin kórinedi.

Taý koroli oılanyp qaldy, áldebir kúdikpen saqalyn sıpaı berdi. Ol óziniń oıyn atpaı turyp, ádette saqalyn olaı da, bylaı da sıpaýmen bolatyn. Onyń kózine árbir oı shyn jazbasha túrde qaǵaz betine túskennen keıin ǵana, ıaǵnı resmı qujatqa aınalǵannan keıin ǵana kúshine enetindeı kórinetin. Óıtkeni ol tym uzaq jyldar boıy sheneýnik bolyp kelgen edi. Onyń qamqorlyǵynda janýarlar da, adamdar da, tipti din qyzmetkerleriniń ózderi de bolǵan-dy. Sondyqtan da ol tym atústi asyǵys qorytyndylardyń jasalýyna jol bermeıtin.

— Iá, ıá, — dedi ol edáýir ýaqyttan soń, — jarqynym Bártýr, meniń saǵan, ózime tikeleı qatysy bolmasa da, bir dostyq keńes bergim keledi. Biraq sen muny resmı tulǵa retinde aıtý úshin keldi eken dep oılap qalma. Ekinshiden, men seni sendirip, kózińdi jetkizý úshin jaı ǵana jeke tulǵa retinde de sóılespeýge tyrysamyn. Joq, meni ondaı da, ondaı emes te dep tany. Seniń óziń jaqsy bilesiń, men kooperatıvtik qozǵalysqa durys nárse eken dep eshqashan tolyq qoldaý kórsetken jan emespin. Degenmen de onyń kóptegen paıdaly jaqsy jaqtary bar ekenin bilemin. Men onyń jaqsy tustaryn redsmırılikterdiń, atap aıtqanda, eń aldymen frýdyń jeke óziniń is-áreketterinen aıqyn kórip, árqashan birinshi bolyp tanyp, qyzý qoldaý kórsetip keldim. Ras, men qashan bolsa da istiń altyn aralyǵyn qoldaýǵa tyrystym. Sondyqtan da máseleniń eki jaǵyn da durys dep tabýyma múmkindigim mol boldy. Qalaı degende de istiń qaı jaǵynyń durys ekeni tolyq dáleldenip, jeńip shyqqanǵa deıin sondaı ustanym jasaımyn. Al tap qazir men joǵary dárejeli adamdar senim bildirgen ókil retinde, — ras ol jóninde qolymda áli jazbasha qujatym joq, — saǵan óte tıimdi sharttarmen nesıe qaryz usynam ba dep turmyn. Eger seniń shynymen qurylys salý nıetiń bar bolsa, astanalyq bankten qyryq jyldyq uzaq merzimge ıpotekalyq qaryz retinde qarjy alyp bere alamyn. Bir ǵana shart qoıamyn Ol túsinikti de. Sen óz erki ózińdegi, ózge eshkimge táýeldi emes derbes adamsyń, — men seniń qańyna sińgen ondaı qasıettiń bar ekenin jaqsy bilemin. — Qazirgi zamannyń bizden neni talap etetinin túsinetin bolýyń kerek. Bir sózben aıtqanda, seniń qazir qaı jaqqa qaraı baǵyt ustaýǵa aqylyń jetetin bolýy tıis.

ALPYS JETİNSHİ TARAÝ

CALT MIHETIH AT

Bul kóktemde Jazǵy meken turǵyny Gvendýrdyń esimi jurttyń báriniń aýzynan túspedi. Onyń sebebi: birinshiden, Amerıkaǵa ketpek bolǵany, ekinshiden, tipti báıgege qosatyn at satyp alýy! Ol mundaı atty áldebir alys prıhodtan kelgen adamnan qymbat baǵaǵa satyp aldy. Jurt Gvendýrdy kúlkige aınaldyrdy. Bul aqymaq jigit Ingolv Arnarsonnyń jalǵyz qyzynyń sońynan qalmaı, túni boıy salpaqtap júrip, parohodtan qalyp qoıypty. Buǵan ishek-sileń qata kúlmegende qaıtersiń?! Bireýler bul jigit aqylynan adasqan bolýy kerek desti. Ekinshi bireýler satyp alǵan aty túkke turǵysyz nashar, kári-qurtań birdeńe degendi aıtty. Osyndaı da aqymaq bolady eken-aý! Endi ol barsha jurtqa, barlyq jerge aqylynan adasqan esýas bireý retinde belgili boldy. Áldebir shet aımaqtardyń birinde jınalys bar eken degendi estise, atyna mine salyp, sonda tartyp otyratyndy shyǵardy.

Sharýalar ony beıne bir óshpendilikpen mazaq etip, máz bolysty. Al qala turǵyndary ony derevnányń qolapaısyz jigiti retinde kúlki etti. Qymbatqa satyp alǵan atynan túspeı, barlyq bazardy aralap júretinin, áltıng depýtatynyń jalǵyz qyzynyń sońynan qalmaı, túni boıy áýre-sarsańǵa túskenin mazaq etisti. Paıdakúnem saýdagerler ony jol boıynda toqtatyp, atynyń tisin ashyp kórip, kelemej etti. Bul atty ózderi satyp alyp, ıesine budan da nashar atty aldap tyqpalaýǵa tyrysty.

Jazdyń orta shenindegi jeksenbiniń biri edi. Prıhod turǵyndary saılaý aldyndaǵy jınalysqa Ýtıredsmırıge shaqyryldy. Pastor bul jaǵdaıdy paıdalanyp qalýǵa — jınalys aldynda túski namaz oqý rásimin ótkizýge tyrysyp baqty. Áldebireý tym erte kelgen eken — Qudaıǵa qulshylyq etý namazyna qatysyp úlgerdi. Alaıda saıasatqa ynta qoıýdyń kúsheıip ketkeni sonsha, tipti jaı qarapaıym adamdardyń ózderi de eski nanymdarynan bas tarta bezinip, ózderine kúshti basshylyqtyń alystaǵy aspannan emes, jaqyndaǵy jerden jasalyp otyrǵanyn túsine bastady.

Gvendýr óziniń atyn salt mine salyp, Qudaıǵa qulshylyq etý namazyna ekpindete shaýyp jetken edi. At baılanatyn orynnyń janynda derevnányń bir top jastary turǵan bolatyn. Olar Gvendýrdy ádettegideı mazaq etken kúlkimen qarsy aldy: Amerıkaǵa nege ketip qalmaǵanyn aıtyp, narazy ekendikterin bildirdi, al keıbireýleri onyń atyn aınaldyra qarap shyǵyp, sonshalyqty salqyn ári qoldamaǵan pikir bildirdi. Gvendýr az-kem kidirdi de eki qabatty úlken úıge jasyryn túrde tez kóz júgirtti. Ásirese onyń ekinshi qabatynyń tóbesine salynǵan shaǵyn úıshikke qaıta-qaıta qaraı berdi. Óziniń jekemenshik atyn salt minip, shaýyp kelgenin baıqaǵan eshkim bar ma eken degen úmitpen qaraıdy. Biraq bul ataqty úıdiń terezesinen ár jaqtan jınalǵan qaǵylǵan-soǵylǵan tobyrǵa kóz sala qoıatyn eshkim joq edi. Aqyn áıeldiń qysh qumyralarda mápelep ósirgen sándi ósimdikteriniń kún sáýlesine umtylǵan gúl japyraqtary ǵana kórinedi. Jas jigit starostanyń otbasy músheleri shirkeýge ketip qalǵan bolar dep oılady. Sóıtip ózi de solaı qaraı bet aldy. Ol shirkeýdiń esigi aldyna jaıǵasyp alyp, ishte otyrǵandarǵa aınala kóz júgirtýmen boldy. Qyz aldyńǵy qatardaǵy skameıkada, amvonnyń janynda otyr eken. Ol qyzyl qalpaq kıipti. Gvendýr men qyzdyń eki arasyn birneshe qatar otyrǵan adamdar bólip tur. Sondyqtan da ol osynsha kóp bastyń arasynan qyzyl qalpaqty qaıta-qaıta izdestiredi. Gvendýr tula boıymen elektr togy júrip ótkendeı sezindi — ókpesi alqynyp, úlkeıe túskendeı, al judyryqtaı júregi tym kishireıip ketkendeı boldy. Saz únine erekshe sezimtaldyq tanytty. Psalom-duǵanyń úninen qulaǵy bitip qala jazdady, eki kóziniń aldy tumandanyp sala berdi. Ýaqyt sozyla tústi, al psalom-duǵa oqýdyń sánin keltiretin daýystap jylap-syqtaýdyń áli aıaqtalar túri joq. Mundaıda qyzǵa qalaı jaqyn bara alarsyń? Ońasha shyǵyp ket dep qalaı aıta alarsyń? Shamasy, duǵa oqý aıaqtalyp, qyz óziniń janynan ótip bara jatqan kezde ony shyntaǵymen túrtip qalyp, qulaǵyna "Kóshege shyqqan soń buryshtyń arǵy shetinde kúte tur" dep sybyrlaǵany jón shyǵar? Joq, munysy durys bolmaıdy. Qyzdy shirkeý ishinde kidirtý — ádepsizdik. Onyń ústine, qandaı qyzdy deseńshi! Buryshtyń arǵy shetinde kúte tur, ońasha kezdeseıik demek bolǵany ne degen masqara!? Eger ony at qora jaqqa baryp, óziniń satyp alǵan baıtalyn tamashalaýǵa shaqyrsa, bir jón bolar edi. Biraq Gvendýrǵa taǵy bir oı sap ete tústi. Shirkeýdiń ishinde jylqy týraly sóz etý ersi bolmas pa eken? Óıtkeni Kıeli kitaptyń qaısysyn alyp qarasań da jylqy týraly bir aýyz sóz kezdespeıdi, tek esekter týraly aıtylady. Gvendýr kózi buldyrap, bozǵylt tumannyń arasynan pastordyń altardan shyqqan, mehrapta turyp taǵy bir uzaq psalom-duǵany daýsyn soza bastap jibergenin kórdi. Jurttyń bári de otyrǵan oryndarynan turdy. Qyz da túregeldi. Gvendýr onyń ústinde kógildir paltosy bar ekenin baıqady. Bul dúnıede onyń eki ıyǵyndaı sulý ıyq eshkimde joq shyǵar sirá? Iá ol ıyqqa salmaq salýǵa tipti de bolmaıdy. Qyzyl qalpaǵynyń astynan altyndaı sary qos burymy kórindi. Qyzdyń kıgeni óte qymbat qalpaq edi. Ol bulardyń búgingi saltanatty kezdesýiniń sátti mınótine óte-móte jarasatyn sıaqty. Biraq búgin qyz buǵan sonshalyqty qatal ári tym menmen bolyp kórindi. Munyń jaǵyna eń bolmasa bir ret moıyn buryp qarasa, nesi ketedi? Sonda munyń tolqyn ata tasqyndaǵan mahabbat sezimi oǵan qalaı da jeter edi. Biraq, amal qansha, ol qyzdyń basqa bireýdiń baıtalyn qyzyqtaıtyn qulqy bar deısiń be? Al eger bul óziniń osy baıtalyn qyzǵa syılyq retinde berip kete salsa, qaıter edi? Óıtkeni bul baıtal da qymbat turady — myń kronaǵa jaqyn. Degenmen de ol qyz munyń syılyǵyn qabyl ala qoıar ma eken? Eger qabyldasa, bul úıine qýana-qýana jaıaý qaıtar edi. Eger qyz qalaýyn bildirip, úıińe deıin jer baýyrlap, eńbektep bar dep buıyrsa, solaı etýge de ázir. Gvendýr da osynyń bárin tap búgin ashyq aıtýǵa degen qushtarlyq kúsheıe tústi. Óıtkeni bul qyzdy birinshi kórgen qas-qaǵym sáttiń ózinde-aq onyń qulaq kesti adal qulyndaı sezingen edi. Sondyqtan ol qyz buǵan ne buıyrsa da — salt atqa minip júr dese de, jaıaý kete ber dese de, tipti úıińe deıin jer baýyrlap, eńbektep jet dese de sózsiz oryndalatyn edi. Gvendýr bul qyzdyń jolyna eń uly orasan zor memlekettiń ózin qurbandyq etti emes pe?! Al ol elde adamnyń kim bolamyn dese de óz erkinde bolatyn, adam ómir baqı tynymsyz ári mán-maǵynasyz jumys isteı berýge tipti de tıis emes edi... Iá, bular da qol jaǵasynda emin-erkin ońasha oınap-kúlip jatqan bolatyn. Sonda qol betinde mahabbattyń sımvolyndaı qos aqqý júzip júrgen. Qazir olar qaıda eken? Bálkim, birjola ushyp ketken bolar? Álde olar bulardyń kózine kóringen bos eles qana ma edi? Jo-joq, bos eles emes! Ol qyz muny shyn súıgen bolatyn. Sodan soń óziniń boz bıesine minip, buǵan jetkizbeı, kógildir keńistiktiń alys túkpirine enip, kórinbeı ketken...

— Hrıst qaýymyndaǵy qymbatty aǵa-inilerim men apa-qaryndastarym, meniń senderdi aǵa-inilerim men apa-qaryndastarym dep batyl aıtýyma tolyq negizim bar. Sender sonaý bıik aspanǵa sharyqtap shyǵa alatyn úsh áripti, kishkentaı ǵana úsh áripti bilesińder me?

Pastor aqyrynda amvonǵa kóterildi. Endi ol uzaq — sonar taǵy bir psalom-duǵa oqýǵa kirisse eken. Sonda bul jas jigit jigerlengen shabyty kelip, áldebir batyl sheshim qabyldap ta qalar edi...

— Qane, qymbatty aǵa-inilerim men apa-qaryndastarym, bizdiń bárimizden joǵary turatyn sol úsh árip, nebary úsh kishkentaı árip týraly tereń oılanyp kórińdershi...

Iá, bul súıgen qyzyna astyndaǵy atyn syılaýǵa birjola bel býdy. Biraq ol munyń syılyǵyn qabyl ala ma álde qabyl almaı ma — ol jaǵy áli belgisiz. Eger qabyldaı qoısa, bul oǵan óle-ólgenshe rıza bolar edi, tipti ómir boıy qaryzdar bolyp qalar edi. Qyzdyń bylaı deýi de múmkin-aý: "Nemene meni aty joq dep oılaısyń ba? Mende at degeniń jetip artylady. At qorada tolyp tur!" Biraq Gvendýr áli úmitin úzgen joq. Bálkim, qyz mynadaı sózder aıtyp qalar: "Mynaý bir keremet jaqsy at eken. buryn-sońdy ózim kórmegen sulý jylqy! Men muny zor rızashylyqpen qabyl alamyn Óıtkeni óz qolyńmen sen syılap tursyń ǵoı! Sen óziń de sulý jigitsiń, kúshtisiń, keýdeń qushaq jetpesteı keń, jaýyrynyń qaqpaqtaı jalpaq... Biraq sen óziń atsyz qalasyń ǵoı. Úıińe jaıaý qaıtasyń ba?" Sonda bul oǵan: "Eshteńe etpeıdi. Maǵan jaıaý ketý bylaı tursyn, tipti tórt aıaqtap, jer baýyrlap, eńbektep ketýge de barmyn! Ol ol ma, ıt bolyp úr deseń de ázirmin. Tek seniń qalaýyń bilsin. Men kóp uzamaı, Jazǵy mekenniń ıesi bolamyn. Jaqynda qurylys salýǵa kirisemiz. Redsmırıdegi sıaqty úlken, eki qabatty, ekinshi qabatynyń ústinde úıshigi bar ádemi úı turǵyzatyn bolamyz. Biraq biz ony sender sıaqty aǵash pen temirden ǵana emes, tamasha tastan salatyn bolamyz..." dep jaýap qaıtarar edi. E, Qudaı, óziń keshe gór: shirkeýde jylqy týraly emes, tek esekter týraly sóz aıtý kerek edi-aý!

— Qane, kimdi kim shyǵaryp jiberdi? — dep, pastor daýsyn saltanatpen soza túsip, suraq qoıdy. Jazǵy mekennen kelgen jigit adamdy emes, áldebir atty shyǵaryp jibergen bolar dep oılady jáne solaı bolyp shyqsa eken dep búkil jan-júregimen qalady. Pastor amvonnyń ústinen tómenge eńkeıe ıilip qarady

— Sóıtip ony shyǵaryp jiberdi, — dedi pastor bar ekpindi "ony" degen sózge túsirip.

Ókinishke oraı, jas jigit áńgime kim týraly ekenin óz oıymen ózi bolyp otyryp estı alǵan joq edi.

— Qane aıtyńdarshy kimdi kim shyǵaryp jiberdi? — dep surady pastor. Bul joly ol edáýir uzaq úzilis jasap, shirkeýde ǵıbadat etip otyrǵandardy túgel sholyp shyqty.

"Bálkim, bul suraqqa meniń jaýap berýime týra kelse, qaıtemin?" degen oı kelgen kezde Gvendýrdyń záre-quty qalmaı, qatty degbirsizdendi. Qudaı jarylqap, pastor óz suraqtaryna ózi jaýap bere bastady:

— Ony Pılattyń jaýyngerleri shyǵaryp jiberdi. Olar ony qashan shyǵaryp jiberdi? Olar ony saǵat bestiń kezinde shyǵaryp jiberdi. Qaıda shyǵaryp jiberdi? Ashyq aspan astyna shyǵaryp jiberdi. Ony nege shyǵaryp jiberdi? Óıtkeni ol jerde qaldyrýǵa ruqsat etilmedi.

Jas jigit ýh dep endi ǵana erkin dem aldy.

Eger qazir bul Qudaıǵa qulshylyq etý ýaǵyzynyń aıaqtalýyn kútpeı-aq, aqyryn-aqyryn sytylyp, shirkeýden shyǵyp ketse qaıter edi. Bul eń sońǵy qatardaǵy skameıkanyń shet jaǵynda otyr ǵoı — kim baıqaı qoıar deısiń? Tizesin búge eńkeıip, esikke jaqyn barsa, syrtqa shyǵyp ketý qıyn emes. Sóıtip at baılaıtyn aýla jaqqa baryp, óziniń atyn jetektep alyp keledi. Qudaıǵa ǵıbadat etý rásimi aıaqtalǵansha shirkeýdiń esigi aldynda atyn tizgininen ustap, kúte turady. Al qyz shirkeýden shyqqan boıda tizgindi onyń qolyna bere qoıady da: "Mine, bul endi seniń atyń bolady!" deıdi. Osylaı oılaǵan kezde onyń esine myna qaptaǵan halyq túse ketti. Sonda búkil poselke halqy bul týraly ne aıtpaq?

Kedeı sharýa ulynyń Ýtıredsmırıdegi baı Ioýnnyń nemeresine at syılaǵany ersi bolmas pa eken? Muny masqara etip, mazaq etse, ne istemek? Osynshalyq óreskel batyldyǵy úshin buǵan qyzdyń ózi de renjip júrmeı me? "Sóıtip jalpy jurttyń kúlkisine qalmaımyn ba?" degen oı kelgende jigittiń mańdaıynan sup-sýyq qara ter burq ete tústi. Ol oılanǵan saıyn endi ne isteý kerektigin bilmeı, shatasa berdi, shatasa berdi.

— Hrıst qaýymyndaǵy qymbatty aǵa inilerim men apa-qaryndastarym, — dedi pastor. — Ýaqyt zýlap ótip barady. — Osy bir tereń maǵynaly sózdi aıtqannan soń ol edáýir uzaq ún-túnsiz turyp aldy. Alǵa qaraı umtyla eńkeıip, Qudaıǵa qulshylyq etip otyrǵandardy túgel sholyp shyqty da, olardyń jan dúnıesine barynsha jiti úńile túskendeı boldy. Ásirese Jazǵy mekennen kelgen Gvendýrǵa erekshe shuqshıa qadalǵan sıaqty. — Iá, ýaqyt zýlap ótip barady, — dep qaıtalady ol álgi sózin. — Oılap qarańdarshy. Keshe senbi edi. Búgin jeksenbi keldi. Erteń dúısenbi bolady. Sodan soń seısenbi kelip jetedi. Osydan az ǵana buryn saǵat bir edi. Qazir eki bolypty. Endi bir saǵattan soń úsh bolady. Odan soń tórt...

Osy bir tereń oılanyp aıtylǵan, mán-maǵynaǵa toly sózderdi Gvendýr eń aldymen ózine arnalǵandaı qabyldady. Oılap qarasa, shynynda da ýaqyt zýlap ótip barady eken. Al bul áli bir sheshimge toqtalǵan joq. Júregi qysylyp, dúrs-dúrs soqqan saıyn mańdaıynan sýyq ter tamshylaıdy. Qudaıǵa qulshylyq etý rásimi de aıaqtalyp keledi. Biraq qyzyl qalpaqty qyz óziniń turǵan ornynan qozǵalar emes. Basyn sál ǵana keıin shalqaıtty. Óıtkeni pastordyń aýzynan shyqqan árbir sózdi jan dúnıesine tereń sińirý úshin oǵan qadala qarap turyp tyńdaýǵa tyrysqan edi. Al Gvendýr beısharaǵa pastordyń keıbir sóz tirkesteri shala-sharpy estilýden aspady. Onyń ústine, jas jigittiń basy ózindik shym-shytyryq oılarǵa toly bolatyn.

— Osy kezde taý eki jaryldy, Hrıst qaýymyndaǵy qymbatty aǵa-inilerim men apa-qaryndastarym. Shirkeýdegi qasıetti perde joǵarydan tómenge deıin qaq aıyrylyp tústi. Dúnıe qapas qarańǵylyq qushaǵynda qaldy, barlyq jerde qarańǵy túnek ornady.

Iá, shyn máninde qarańǵy túnek ornaǵandaı boldy. Qudaıǵa qulshylyq etý rásimi aıaqtalyp keledi. Mine, aıaqtalyp ta qaldy. Sońǵy psalom-duǵa oqyldy. Gvendýrdyń kózi buldyrap, eshnárseni jóndi kóre almady, qulaǵy da nashar estigendeı body. Jurttyń bári oryndarynan turdy. Bul da kóterildi. Qyzyl qalpaq munyń janyna jetip, qabattasa bergenshe osy orynda tapjylmaı tura bergeni durys pa álde jurtpen birge syrtqa qaraı jyljı bergeni jón be? Báribir kútip turdy. Ol munyń janyna jete bergende betine qarap, óziniń búkil mahabbat sezimin bildirýge tyrysyp kórmek. Joq, tunjyraǵan kózderin ún-túnsiz qadap, mólıgen músápir keıip tanytady. Shamasy, osylaı etkeni durys bolar? Mine bul oǵan alystan qadala qarady. Mahabbat jalynyn qalaı jetkizsem eken degen oımen basyn qatyrdy... Mine endi ǵana aıqyn kórdi — qyzyl qalpaq tipti de bul qıaldaǵan qyz emes, osy poselkedegi jasamys áıeldiń biri bolyp shyqty. Ol osyndaǵy bireýden nekesiz bala taýyp alǵan áıel edi. Atap aıtqanda, gıtelgalyq Toýrırdiń ortanshy qyzy bolatyn. Endi bul ózi yntyǵa kútip turǵan qyzyl qalpaqtan qatty jerindi. Gvendýr aqyrynda esin zorǵa degende jıdy. Biraq buǵan deıin attaı týlap, tynym tappaı turǵan júregi endi sý sepkendeı basylyp, tym-tyrys bola qaldy. Bári de bos áýreshilik eken. Aınala tóńiregi de qańyrap bos qalǵandaı sezildi. Gvendýr manadan beri psalom-duǵalar ándete oqylyp, Qudaıǵa qulshylyq etý ýaǵyzy uzaq aıtylyp jatqanda shirkeýdiń ishinde tekke otyryp, óziniń jan dúnıesin bosqa qınaǵan bolyp shyqty.

Qudaıǵa qulshylyq etý rásimi aıaqtalǵannan keıin jurt shirkeýden aǵyla shyǵyp, jınalys ótetin orynǵa qaraı bettedi. Aýlada, starostanyń terezesi aldynda, aınadaı jarqyraǵan sý jańa avtomobıl tur. Jurt oǵan qyzyǵa tań qalyp, aınala qarap ótýde. Bireýler onyń terezesin búgilgen saýsaǵynyń súıegimen qaǵyp kórip, áldebireýler dóńgeleginiń rezınasy qanshalyqty qatty, tózimdi ekenin baıqaýda. Gvendýr da mashınanyń terezesin tyqyldatyp, dóńgeleginiń syrtqy rezınasyn kúshpen basyp kórdi. Áltıng depýtaty munda Qudaıǵa qulshylyq etý rásimi ótip jatqan kezde kelip, áke-sheshesiniń qonaq kútetin bólmesinde otyrǵan bolatyn. Bul úıge mashına mingen bank dırektory da kelip jetti. Ol óziniń jaqtastaryn birge ala kelipti. Kóligi esik aldyndaǵy kógaldy alańnyń bir shetine jetip toqtapty. Starosta ony qarsy alýǵa arnaıy shyqty. Ústine kıgeni — dal-daly shyqqan eski keýdeshe. It qorada bir jyl boıy jatqan jyrtyq tósenish pe dep oılap qalýǵa bolady. Starostanyń búgingi saltanatty jaǵdaıda arnaıy kıip shyqqan kıiminiń túri osy. Onyń yrsıǵan túımesiz jaǵasyn aǵylshyn túıreýishimen ilgektep qoıypty. Shalbarynyń balaǵyn uzyn qonyshty toqyma shulyǵynyń ishine salypty. Shulyǵyn qaıta-qaıta joǵary túrip qoıady. Kelisti palto kıgen, aq jaǵaly qurmetti qonaqtar ózderin quttyqtap qarsy alyp turǵan ony qaıyrshy ma dep qalyp, qaltalaryna eriksiz qol júgirtýde. Sóıtip onyń qolyna árqaısysy bes eırır ustatyp jatty. Jınalysqa kelgenderge zalǵa kirip, jaıǵasyp otyrý, az ǵana kúte turý usynyldy. Óıtkeni kandıdattar jınalysqa kofe iship, kóńilderin jaılap bolmaı, bara qoımaıdy. Gvendýr bir buryshtaǵy skameıkaǵa jaıǵasty, bas kıimin eki tizesiniń ústine qoıdy. Áldebir jigit nasybaı ıisketip, sypaıygershilik jasap edi, bul shydaı almaı, qatty túshkirip jiberdi. Mine kandıdattar da keldi. Ingolv Arnarson Ioýnsson. Mundaı jaqsy adamdy bul dúnıeden izdep taba almaısyń. Qudaı umyt qaldyrǵan myna keń ańǵarǵa kedeı sharýalarǵa arnap tamasha joldar saldyrǵan osy adam. Onyń beti-júzi, kózildiriginiń astynan jarqyraǵan ómirli, óktem kózqarasy qandaı! Kúıki tirshilikten aryp-ashyp, qaljyrap bitken kedeı sharýalarǵa beıne bir tóbelerinen quıylyp turǵan kún sáýlesindeı ǵoı. Ol syńǵyrlaǵan sulý únimen emin-erkin, eshqandaı qysylyp-qymtyrylmaı sóıledi. Onyń appaq qardaı jeń ushy erekshe sán berip turǵan kishkentaı qoldarynyń sonshalyqty jatyq ta jarasymdy qımyly qandaı tamasha! Oǵan qyzyǵa qaraımyn dep otyrǵanda sóziniń mán-maǵynasyna nazar aýdarýdyń ózi qajet bolmaı qalady. Onyń qolynyń sıqyrly qımylynan kóz almaı, qarap otyrýdyń ózi ábden jetkilikti. Jazǵy mekennen kelgen jas jigit onyń aıtqan sózderimen jurttyń báriniń nege birden kelise ketpeıtinine túsine almaı-aq qoıdy. Biraq óziniń júregi taǵy da attaı týlap, onyń qyzyn súıetini qaıtadan esine túsip ketkende osy bir qudiretti adam, syrtta, tereze aldynda jarqyrap turǵan ǵajaıyp avtomobıldiń ıesi, shynynda da óziniń týǵan qaıyn atasy sıaqty kóringen edi.

Jınalys qyzý júrip jatty. Halyq múddesi úshin eń zárý, eń qajetti, mańyzdy máseleler kóterilýmen boldy. Olardyń shegi joq kóp sıaqty: tutyný qoǵamdary jáne sharýalar týraly: kópesterdiń jáne alypsatar saýdagerlerdiń ozbyrlyǵy, bankterdiń kúıreýi jáne keme qozǵalysy kompanıalarynyń shekken zıany týraly: sharýalarǵa beriletin nesıeler týraly, agrarlyq reforma jobalary týraly, qural-saımandar salýǵa kómektesip, qol ushyn beretin qorlar týraly, kúl-qoqys saqtaıtyn sısterna ydystar týraly, telefon jelileri týraly, eksport máseleleri týraly, jol jáne kópir qurylystary týraly, jańa jerlerdi jyrtyp, keńinen ıgerý týraly, halyqqa bilim berý týraly, turǵyn úı qurylysy týraly, derevnálardy elektrlendirý týraly sıaqty bolyp jalǵasa beredi. Ingolv Arnarson ornynan qaıta-qaıta turyp, keýdesin ilgeri qaraı umtyla kerip, kánigi ártister sıaqty eki qolyn kezekpe-kezek siltep, óziniń básekeles qarsylasyn bas ızep kórsetip qoıyp, alýan túrli máselelerdiń sheshimi qalaı etse durys bolatynyna bultartpas dálelder keltirýden jalyqqan joq. Ol eldegi bankterdiń orasan zor mólsherde oısyraı zıan shegip otyrǵanyna, halyqtyń aqshasyn surqıa saýdagerlerdiń talan-tarajǵa salyp jibergenine, qarjy tóńiregindegi daý-damaıdyń órshı túsip kele jatqandyǵyna, munyń ózi keme qozǵalysy kompanıalarynyń shash etekten paıda taýyp, ońaı oljaǵa kenelýine, halyqtyń arasynda qý taqyr kedeılerdiń ejelden áleýmettik enshisi bolyp kele jatqan ókpe aýrýynyń etek alýyna, olardyń shuryq tesik lashyqtarda barynsha tyǵyz turyp, aýyr ómir súrýlerine, krona baǵamynyń quldyrap tómen túsip ketýine, qarapaıym eńbek adamdaryn ar-uıattan beze tonap, kúızeltip kele jatqanyna, halyqqa bilim berý salasyndaǵy qazirgi saıasattyń ońbaı otyrǵanyna, sóıtip, ıslandıalyqtardyń qaıdaǵy bir mesheý damý satysyndaǵy qara záńgirlerdiń (negrlerdiń) deńgeıinde qalýyna ózimen básekeles osy úmitker áriptesi ǵana kináli degen aıyptaýlardy qardaı boratyp, onyń bir basyna úıip-tókti. Sharýalar endi-endi bastaryn biriktirip, ózderiniń quqyqtaryn jáne turmys jaǵdaılaryn jaqsartý salasyndaǵy azyn-aýlaq qol jetken tabystaryn baıandy etip, saqtap qalaıyn dese, taǵy da tap osy adam — meniń básekeles úmitker áriptesim — olardyń jolyna kese-kóldeneń turyp alyp, kedergi keltirip otyr degendi aıtty. Sóıtip bul adam elimizdiń basyna túsken zil-batpan aýrytpalyqty myń jyl boıy óz ıyǵymen kóterip kele jatqan jáne ulttyq mádenıetimizdi tolyp jatqan dushpandarymyzdyń tarapynan jasalǵan qastandyqtardan qyzǵyshtaı qorǵap, saqtap kele jatqan sharýalar soslovıesin masqaralap, sumdyq qorlyqqa dýshar etpek.

Gvendýr Ingolv Arnarsonnyń bul aıtqandarymen túgel kelisti. Óıtkeni ózin áli de onyń týǵan kúıeý balasymyn dep bildi. Onyń jol jáne kópir salýmen aınalysyp qana qoımaı, endi árkimniń ózderiniń qalaýynsha qolaıly jaqsy úılerde turýy úshin kúsh salǵysy keletin keremet kemeńgerligin ózine zor maqtanysh tutty. Al, solaı bola tursa da, keıbireýlerdiń Ingolvtiń qarsylasy — tym semiz, onyń ústine sóz sóıleýge de onsha sheber emes, ózin shashynan kóp qylmystary bola tura ar-uıattan bezip, sonshalyqty miz baqpaı, salmaqty ustaıtyn adamnyń aıtqandaryna sonsha nege qumarta qulaq qoıatynyn tipti de túsinbedi. Ingolv oǵan betiń bar, júziń bar demeı, árbir kiná taqqan saıyn qysylyp, yńǵaısyzdaný ornyna beıne bir máz bolyp, yrjyń-yrjyń kúletinin qaıtersiń?! Ol osy ýaqytqa deıin nege túrmeniń túbinde shirip ketpegen? Tań qalýǵa bolady! Aqyrynda áltıng depýtattyǵynan úmitker eki kandıdat ta eldi jáne halyqty qıyn-qystaý jaǵdaılardan qalaı alyp shyǵatyny týraly egjeı-tegjeıli baıandap bolǵannan keıin endi aıtatyn eshteńe de qalmady. Jınalys jabyq dep jarıalandy. Álgi bir-birimen bitispes qas dushpandar sıaqty kóringen básekeles eki balama kandıdat áldebir nárseler týraly shúıirkelese áńgimelesip, baqtyń ishimen qol ustasa qatar ketip bara jatty. Birimen biri syrlas ári qımas dostar sıaqty qarq-qarq kúlip qoıady. Jınalys kezinde kóp adamnyń kóńili kóterilip, máz bolyp qalǵan edi. Biraq myna ekeýi sıaqty qatty qýanǵan ózge eshkim bolǵan joq. Al olarǵa alǵashqyda syrtynan qaraǵan adamdar endi bul ekeýi kózderine qan tolǵan ashý-yzamen birimen biri jaǵalasa keter, qyzyl ala qandy tóbeles bolar dep kútken edi. Sóıtse bári de beker eken. Olar qaqpa aldyna jete bere biriniń qolyn biri qaıta-qaıta shyn júrekten qushyrlana qysyp, uzaq qoshtasty, beıne bir qupıa kezdesip, endi qoshtasýǵa qımaı turǵan kóńildes ashyna erkek pen áıel sıaqty biriniń kózine biri uzaq qarap, telmirip turyp aldy. Bir kezde bank dırektory júrip ketti. Jurt jelkelerin qasyp qala berdi. Azdan soń álgi jınalysqa qatysqandar da tarqaı bastady. Olar at qoradan attaryn alyp shyǵyp, top-tobymen shaýyp ala jóneldi. Gvendýr ár nárseni bir syltaý etip, starostanyń úıin tóńirektep kópke deıin júrip aldy. Terezege urlana kóz tastap qoıady. Ol tipti ár túrli oıǵa ketti. Úıdiń syrt jaǵyna baryp, artqy esikti qaqsa qaıter edi? Atymdy taǵalap alaıyn dep, balǵa men qalyp surasam qaıtedi? Álde bir staqan sý suraǵany durys pa? Biraq budan ne shyǵady? Qaǵylǵan esikke úı qyzmetshisi shyǵady ǵoı. Al ol barlyq isti búldiredi. Aqyrynda aıaq astynan bir oı sap ete qalsa bolar ma?! Bul endi óziniń qamshysyn at qoranyń bir qýysyna tyǵyp qoıady da ony túsirip alǵan bolyp, osynaý tóbeniń basyna jetken jerinen munda qaıtyp keledi. Sóıtip esik qaǵady da eger osyndaǵy bireýler onyń joǵalǵan qamshysyn taýyp qalǵan jaǵdaıda ony ózi taǵy birde oralǵansha tyǵyp qoıa salýyn ótinetin bolady. Sonda starostanyń úıinde bolatyn áńgimelerdiń birinde, kim biledi, munyń aty atalyp, osynda bolyp ketkeni aıtylyp ta qalar. Bálkim, áldebireýler munyń qamshysyn izdeýge jasyrynyp shyǵatyn bolar. Sáti tússe qyzdyń ózi taýyp alýy da ǵajap emes. Gvendýr qamshyny qabyrǵaǵa qalanǵan tastardyń tereń bir qýysyna tyqty da óz jónimen kete berdi. Jańa ózi oılaǵan tóbeniń basyna kóterilgen kezde atynyń basyn keıin burady da, tómen túsip, Redsmırıge jol tartty. Gvendýr aýlaǵa kelip jetkende at baılaıtyn qora áldeqashan qańyrap bos tur eken — jurttyń bári bet-betimen tarap ketipti. Ol atynan tústi de tup-týra úıge bettedi. Kóshe jaqtaǵy úlken esik birden ashyldy. Keń palto kıgen Ingolv Arnarson sheshesimen birge esik aldyna shyǵyp kele jatty. Ol sheshesimen súıisip qoshtasty da avtomobılge otyrdy. Sońynan ile-shala qyzy da shyqty. Ústinde kógildir kóılegi bar, paltosyn bilegine ile salypty. Sary shashy jalt-jult etedi. Ol atasynyń moınyna oralyp, súıisip qoshtasty. Sóıtti de tekpishekti baspaldaqpen júgire túsip, avtomobıldegi ákesiniń janyna baryp otyrdy. Qyz óziniń aq oramalyn bulǵap, ájesimen jáne atasymen qımaı qoshtasqandaı boldy. Gvendýr avtomobıldiń terezesinen onyń máz-meıram bolyp shattanǵan kúlkisin ǵana kórip qaldy. Osynyń ózi de ǵajaıyp sıqyrly kórinis boldy. Motor zyr ete qaldy da áýeli tyq-tyq etken qatań, sońynan jumsaq ún shyǵardy. Avtomobıl ornynan qozǵala bergende qyz ákesine qarap kúlip qoıdy. Olar Gvendýrdyń janynan zýlap óte shyqqanda kún sáýlesi avtomobıldiń terezelerine, lak jaǵylǵan boıaýlaryna jarqyraı shaǵylysty. Jas jigittiń murnyna benzınniń jaǵymdy jaqsy ıisi sezildi. Al avtomobılde otyrǵandar muny kózderine de ilgen joq, kórmeı óte shyqty. Gvendýr lakty boıaýy jalt-jult etken mashına qashan uzap ketkenshe odan kóz almaı qarap, shirkeý aldyndaǵy bos alańda japadan jalǵyz qala berdi. Ol buǵan deıin eshqashan tap mundaı jalǵyzsyrap, kóńili qulazyp kórgen emes edi. Ol qoraǵa tyqqan qamshysyn taýyp aldy da, atyna minip, shaýyp ala jóneldi. Avtomobıl tóbeden asyp kórinbeı ketipti. Bir mınótten soń bıik asýdan ótip bara jatty... Qyzǵa at syılaımyn degenim qandaı esýastyq edi! Onyń astyndaǵy atyna qatty qamshy basqany sonsha, beıshara shydaı almaı, shyńǵyra kisinep jiberdi. Iá, bul shynynda da kári-qurtań nashar at bolyp shyqty. Esh nársege jaraıtyn túri joq. Endi muny satyp alatyn aqymaq bireý tabyla qalsa, tezirek qutylǵanym jón eken dep berik baılam jasady.

* * *

— Qyzym, sen azyraq kúte túr, — dedi áltıng depýtaty. — Men ana bir lashyqqa kirip shyǵaıyn. Ondaǵy bir qart adammen sóılesýim kerek. — Sóıtti de avtomobıldi joldyń shetine shyǵara berip toqtatty da, motordy óshirdi. — Álde sen de birge barasyń ba?

— Joq, — dedi qyzy. — Barmaımyn. Týflıim bylǵanady.

Qyz ákesiniń sońynan qarap otyra berdi. Ol hýtorǵa baryp kirdi. Ákesi tym symbatty, eki jaýyryny qaqpaqtaı keń eken. Endi baıqady.

Bártýr qotanda júr edi, munyń aldynan shyǵyp qarsy aldy. Ol muny "Jarqynym, Inge" dep atady. Úıge kirýge shaqyrdy. Biraq Ingolv Arnarson óte asyǵys ekenin óziniń eski dosyna jáne ókil aǵasyna bir mınótke ǵana qaıyryla ketýdi jón kórgenin aıtty. Sóıtip ony ıyǵynan qaǵyp qoıdy. Jınalysqa nege barmaǵanyn surap edi, Bártýr óziniń jınalys izdep baryp, kim-kóringenniń sýdaı sapyrǵan neshe túrli jalǵan sózderin tyńdaýǵa zaýqym soqpaıdy dep jaýap qatty.

— Qaıdam, men seni túsinbedim, — dedi áltıng múshesi. — Menińshe, qazirgi asa mańyzdy ári qajetti máseleler týraly pikir talasyn tyńdaý kimge bolsa da paıdaly. Adamnyń sanasy sergıdi, oıy tazarady.

— Al men aıdyń amanyndaǵy tap búgingideı tamasha jeksenbi kúni adamdardyń birine-biri: "Saıtan alsyn seni!" dep, qaıta bet kórispesteı salǵylasyp jatqanyn asa mańyzdy ári qajetti másele pikir talasy dep bilmeımin. Burynǵy zamandarda mundaı daý-damaı pikir talasy dep sanalmaıtyn. Ol kezde tek erlik jasaý ǵana bolatyn. Halyq arasynda neshe túrli naǵyz batyr, uly adamdar birin-biri jekpe-jek saıysqa shaqyratyn nemese jer qaıysqan qol jıyp, qaptaǵan qalyń jaýǵa qarsy qandy shaıqasqa shyǵatyn.

Al áltıng depýtatynyń ejelgi eski dastandarda jyrlanatyn kózsiz batyrlyq kórsetý saıasaty týraly áńgime tyńdap turýǵa ýaqyty joq edi. Ol tikeleı iske kóshti. Óziniń bireýlerden Jazǵy mekendegi Bártýrdyń qurylys salýmen aınalysatyn nıeti bar eken degenin estigenin aıtty. Eger osy sóz ras bolsa, onda qurylysty qashan bastamaqshy — sony bilmek eken.

— Bastaǵym kelgen kezde bastaımyn. Onyń saǵan qajeti qansha? — dedi Bártýr.

— Eger qurylysty osy jazda bastar bolsań, onda osy bastan qam jep, aldyn-ala kelisip alýymyz kerek. Óıtkeni osy aptanyń ortasynda men is-saparǵa ketip qalamyn. Odan, shamasy, saılaýdan keıin ǵana oralatyn shyǵarmyn.

— Al sen, súıikti Inge, maǵan basqa bireýlerdiń senen góri anaǵurlym tıimdi shartpen usynys jasap qoımaǵanyna kámil senimdisiń be? — dep surady Bártýr.

— Men saǵan eshqandaı shart usynaıyn dep kelgen joqpyn. Olaı dep oılasań, qatelesesiń, — dep jaýap qaıtardy áltıng depýtaty. — Tutynýshylar qoǵamy usaq-túıek satatyn shaǵyn ǵana dúken emes. Bizdi áldebir kópestiń: "Bizden mynadaı taýarlar satyp alyńdar!" dep zar qaǵyp turatyn saýdager áıelderi sıaqty eken dep oılap qalma. Tutynýshylar qoǵamy — seniń eń basty múddeńdi kózdeıtin uıym. Sen onda óz sharttaryńdy óziń usynatyn bolasyń. Bógde bireýler tipti de aralaspaıdy. Sementtiń de, basqa qurylys materıaldarynyń da baǵasyn basqa eshkim emes, tek óziń anyqtaısyń. Qandaı tólem jasaýdy da ózińnen-óziń talap etetin bolasyń. Meniń senen surap bileıin dep turǵanym — maǵan beretin qandaı buıryqtaryń bar? Meni ózimniń qyzmetshim dep bil Qandaı qurylys materıaldaryn qaı kezde alǵyń keledi? Kasadan qansha nesıe alýyń kerek ekenin men eseptep bereıin be álde ony óziń-aq eseptep shyǵara alasyń ba?

— Nesıe beretin kasadan qaryzǵa aqsha alý tıimsiz. Odan kádimgi úırenshikti bankiden suraǵanym áldeqaıda jaqsy.

— Iá, qurmetti Bártýr, kádimgi úırenshikti banktiń áldeqaıda tıimdi ekeni sonsha, endi sen qara da tur, eger bizdiń Taý korolimiz aldaǵy Rojdestvo merekesine deıin óziniń hýtorynan jáne búkil mal-múlkinen aıyrylyp shyǵa kelse, men oǵan tipti tań qalmas edim. Sóıtip ol óz kúıeý balasynyń batyraǵyna aınalady áli. Al men onyń kúıeý balasyn qaı kúni túrmege tyǵyp jibergim kelse, ol tap sol kúni túrmeniń túbinen tabylatynyna kúmándanba. Maǵan sene ber, osy jaz aıaqtalmaı jatyp, halyqtyq banktiń búkil taǵdyry tek meniń ashsam alaqanymda, jumsam judyryǵymda bolady. Sonda myna aldamshy alaıaqtardyń jemqor toby túgeldeı belshelerinen batqan qaryzdaryn óteı almastaı zıan shegip, bankrotqa ushyramasa, onda meniń atymdy Ingolv Arnarson emes, basqasha qoıyńdar! Mine, sonda meniń osy sózimdi esterińe túsiresińder. Aldamshy alaıaqtarǵa senip qalyp, ózderiniń taǵdyryn solardyń qolyna tapsyrǵandar áli-aq barmaqtaryn shaınap, ólerdeı ókinetin bolady. Al bizdiń nesıe beretin kasamyz, jarqynym Bártýr, uzaq merzimdi nesıe bere almaıtyn bolǵanymen, óte senimdi. Uzaq merzimdi nesıeden ne paıda bar? Eger hýtor uzaq merzimdi ıpotekalyq qaryzynan qashan qutylamyn degenshe ol óz ıesiniń tek qaǵaz júzindegi ǵana menshigi bolyp qala beredi. Qolyńnan keler sharań joq!

Bul ózi qaryzǵa qatysty óte kúrdeli másele edi. Bártýr eki oıly bolyp, qobaljı bastady. Ol qarapaıym ǵana sharýa bolatyn.

Buǵan deıin tabıǵattyń qatal kúshterimen de, sıqyrly zulym kúsh ıelerimen de qur qolymen kúresip keldi. Búkil bilimin ejelgi eski jyrlar men sagalardan ǵana sarqyp alǵan bolatyn. Al olarda adamdardyń bosqa artyq sózdi shyǵyn etpeı-aq bir-birimen keskilesken ashyq shaıqasqa shyǵatyny, qandy qyrǵynnan soń adamdardyń taý-taý bolyp úıilgen máıitteri ǵana qalatyny aıtylatyn.

— Bizdegi qurylys materıaldary Vıktegi baǵamen salystyrǵanda úshten bir ese arzan, — dep sózin jalǵastyra tústi tóraǵa. — Bizdiń qoǵam jazdygúni sementti shetelderden tikeleı satyp ákeldi. Mundaı qolaıly jaǵdaı barlyq ýaqytta birdeı qaıtalana bermeıdi. Onyń ústine, aldaǵy kúzge qaraı qoıdyń baǵasy elý kronaǵa deıin kóteriletin sıaqty.

— Senderdiń, sonyń ishinde ásirese seniń, qashan ótirik sóıleıtinderińdi, qashan shyn sóıleıtinderińdi adam bilip bolmaıdy, — dedi Bártýr. — Al, menińshe, sender barlyq ýaqytta da ótirik aıtasyńdar. Men solaı dep oılaımyn.

Áltıng depýtaty ony ıyǵynan qaqty da qarq-qarq kúldi. Sodan soń ketýge aınaldy.

— Sonymen men saǵan sementtiń alǵashqy bóligin kúni erteń jiberetin bolamyn, — dedi ol — Qalǵan is ózinen-ózi júrip ketedi. Sen syzba josparmen meniń orynbasaryma baryp tanysa alasyń. Tas qalaýshylar men aǵash ustalary bizde jetip artylady. Qalaǵanyńsha shaqyrýyńa bolady. Al saǵan qansha mólsherde nesıe kerek ekenin biz shamalap bilip otyrmyz. Bizge erteń nemese búrsigúni kelip, jolyǵyp ket, qalǵan egjeı-tegjeıli áńgimeni sonda jalǵastyramyz.

Avtomobıl Jazǵy mekenniń aldynan ótetin joldyń ústinde tur edi. Astyndaǵy mingen aty odan úrkip, qos qulaǵyn tikireıtip, oınaqshı bastaǵan soń Gvendýr taqymyn barynsha qatty qysa tústi. Aqyrynda jaıaý túsip, atyn shylaýynan ustap, jetekke aldy. Batyp bara jatqan kúnniń sáýlesimen jarqyraı kóringen mashına beıne bir qıal-ǵajaıyp ertegilerindegi adam tań qalarlyq keremettiń dál ózi sıaqty. Ol óziniń erekshe ǵajaıyp beınesimen qorshaǵan tabıǵatty sulýlyq salystyrýǵa shaqyryp turǵandaı. Gvendýr atyn jetektegen boıy oǵan tym jaqyn bardy. Ashyq terezeden kógildir tútin býdaqtaıdy. Aldyńǵy orynda — jalǵyz qyz. Ol temeki shegip otyr eken. Jas jigittiń kózi áýeli onyń eki ıyǵyna, almadaı jumyr appaq moınyna, altyndaı sap-sary qos burymyna, oń jaq betine tústi. Gvendýr tym taıaý kelip qalsa da qyz oǵan moıyn buryp qaraǵan joq. Ashyq terezeden burynǵysynsha saqına tárizdenip dóńgelene shyǵyp jatqan kógildir tútin joǵaryǵa baıaý kóteriledi. Gvendýr mashınaǵa óte jaqyn kelip:

— Qaıyrly kesh, bıkesh! — dedi.

Qyz selk ete qaldy da qolyndaǵy papırosyn jasyra qoıdy. Biraq ony ile-shala aýzyna qaıta jaqyndatty.

— Meni sonsha qorqytqanyń qalaı? — dedi ol, azdap murnynan mińgirlegen áýezdi únimen.

— Saǵan ózimniń atymdy kórseteıin dep edim, — dedi yrjıa kúlip.

— Aty nesi? — dep, sonshalyqty nemkettilikpen samarqaý suraq qoıdy qyz, ondaı janýar týraly beıne bir buryn-sońdy estip-bilmegendeı-aq.

— Iá, — dedi jigit óziniń atyn kórsetip. Qanshaǵa satyp alǵanyn da aıtty. Óıtkeni bul okrýgtaǵy eń qymbat attyń biri ekenin eskertti.

— Solaı de, — dedi qyz, atqa kóz qıyǵyn da salmastan. — Al meniń onda qandaı jumysym bar dep oılaısyń?

— Sen meni shynymen-aq tanymaı otyrǵannan saýmysyń? — dep surady jigit.

— Qaıda kórgenim esimde joq, — dep jaýap qatty qyz, aldaǵy sozylyp jatqan jolǵa qaraǵan boıy. Al Gvendýr eki kózin qyzdan sonda da aıyrar emes.

Aqyrynda qyz moıyn buryp, buǵan sonshalyqty óktem menmendikpen jerkenishti qarady. Gvendýr beıne bir onyń jeke basyn qorlaǵan adam sıaqty kórindi. Sóıtip tym salqyn sarynmen ún qatty:

— Sen nege Amerıkaǵa ketpeı qalǵansyń?

— Men sol túni parohodqa jetip úlgere almadym, keshigip qaldym.

— Al sodan keıingi parohodpen nege ketpediń?

— Meniń mynadaı at satyp alǵym keldi.

— At satyp alǵym keldi?..

Jigit batyldana tústi de bylaı dedi:

— Men senimen kez bolyp, tabysqannan keıin osynda júrip te táýir adam bola alatyn shyǵarmyn dep oıladym.

— Qańǵybas neme! — dedi qyz.

Jigittiń boıyn ashý — yza kernegendeı sezim paıda bolyp, qyzaryp ketti. Álgindegi kúlkisiniń izi de qalmady. Tek ústińgi erni zorlana qaltyrap, dirildeı berdi.

— Men qańǵybas emespin! — dep aıqaılap jiberdi ol — Men saǵan muny dáleldeımin! Sen áli meniń kim ekenimdi biletin bolasyń!

— Eger sen oıyńa alǵan armanyńdy jarty jolda qaldyryp ketken bolsań, onda naǵyz qańǵybas jansyń. Qańǵybastyń tap ózisiń! Shóp basyn syndyrmaıtyn jalqaýsyń! Qoıan júrek qorqaqsyń! Iá, sý júreksiń! Meniń saǵan kóz qıyǵyn salǵanym uıat-aq. Al sóılesip turǵanym odan saıyn masqara!

Gvendýr bir adym keıin shegindi. Onyń kózinen ot shashyrady. Qyzdyń qylyǵyna qaraı bul da qalyspaı minez kórsetti:

— Osydan qara da tur. Biz de tap Redsmırıdegi sıaqty, bálkim, tipti odan da jaqsy, odan da kórkem úı salyp alatyn bolamyz.

Qyz buǵan murnynan mińgirlegen jerkenishpen kúldi de qoıdy.

— Sender, Redsmırıdegiler, — dep, taǵy da aıqaılap jiberdi Gvendýr, — bizdiń bárimizdi de aıaqtaryńnyń astynda taptap tastamaq bolasyńdar! Iá, solaı dep sanap keldińder, solaı dep áli de oılaısyńdar! — Jigit qaıtadan jaqyn kelip, judyryǵyn túıe qyzdyń tumsyǵyna taqap, yzaly ses kórsetti. — Men senderge kóresini kórsetemin!

— Meniń senimen sóıleskim de kelmeıdi, — dedi qyz. Mazamdy almaı, joǵal ári!

— Birneshe jyldan soń men Jazǵy mekenniń naǵyz ıesi bolamyn. Baı sharýaǵa aınalamyn. Seniń atań sıaqty dúrildeımin. Bálkim, odan asyp ketken baı bolarmyn! Mine, sonda kóresiń meni!

Qyz aýzyndaǵy tútindi dóńgelengen saqına tárizdi etip syrtqa shyǵardy. Kózin syǵyraıta túsip, jigitti basynan aıaǵyna deıin júgirte sholyp shyqty.

— Meniń ákem kóp uzamaı búkil eldi bılep-tósteıtin bolady. — Ol endi kózin badyraıta ashyp, eńkeıe tústi de, beıne bir qaýip-qaterge toly qoqan-loqqy jasap qorqytqandaı túr tanytty. — Bildiń be, búkil Islandıaǵa bılik júrgizedi, búkil elge bılik júrgizedi!

Gvendýr bir túrli úrpıe qalǵandaı kózin tómen túsirdi.

— Sen maǵan búgin nege osynsha qatygez bola qaldyń? Meniń Amerıkaǵa saǵan bola barmaı qalǵanymdy óziń de jaqsy bilesiń ǵoı. Sen meni shynymen súıetin shyǵarsyń dep oılap qalyp edim.

— Sen aqymaq eseksiń! — dedi qyz. — Eger sen Amerıkaǵa ketip qalǵanyńda onda, bálkim, azdap súıgen de bolar edim. — Dál osy kezde qyzdyń oıyna bir tapqyr jaýap sap ete qaldy. — Ásirese sen munda qaıtyp oralmaıtyn bolǵanyńda! Oı, ákem kele jatyr. Qarańdy batyr endi! — Qyz papırosynyń túbirtegin jol boıyndaǵy shuqyrǵa laqtyryp jiberdi.

— Sen bireýmen áńgimelestiń-aý deımin, qyzym? — dedi Ingolv Arnarson. — Juǵymdylyq — jaqsy qasıet.

Ákesi mashınaǵa otyrǵan boıda sıgaretin tutatty.

— Myna jigit osy hýtordyń turǵyny, — dedi qyz. — Bul Amerıkaǵa ketpek bolǵan eken, biraq...

— Á, bul sol jigit eken ǵoı, — dedi áltıng depýtaty, starterdi basa berip. — Bala, Amerıkaǵa ketip qalmaı, óte durys istegen ekensiń. Bizge osynda, óz otanymyzda kúresetin qıynshylyqtar da jetip artylady. Bizge qajymaı-talmaı kúresý kerek, qalaı da jeńip shyǵý qajet. Ózińniń týyp-ósken jerińe degen senimiń bolsyn — etken eńbegiń sonda ǵana janady. Bári Islandıa úshin! Aıtpaqshy, seniń jasyń qanshada?

Gvendýrdyń jasy áli on jetide ǵana edi — saılaýda daýys berýge áli quqyǵy joq bolatyn.

Áltıng depýtaty muny bilgen boıda bul jigitke degen ynta-yqylasyn birden toqtata qoıdy da, mashınany júrgizetin tetikti tezirek basýǵa tyrysty. Bul onymen qoshtasqan belgi bergendeı bir saýsaǵyn abaısyzda qalpaǵynyń bir shetine tıgizip úlgerdi, bálkim, qalpaǵyn jaı ǵana azdap túzetip kıgisi kelgen de bolar.

Olar júrip ketti. Joldyń shańy burqyraı kóterilip, birte-birte shubatyla artta qalyp jatty.

ALPYS SEGİZİNSHİ TARAÝ

OSY ZAMANǴY POEZIA

Qandaı shıelenisip, bylyqqan is bolsa da áıteýir bir rettelip, ózinen-ózi júıege keledi. Degenmen de buǵan kóptegen adam qashan kezi kelip, kózi jetkenshe sene bermeıdi. Sóıtip júrip, ańsaǵan armandarymyzdyń qalaı oryndalǵanyn bilmeı de qalamyz. Ásirese ondaı armanǵa jetý úshin ózimiz eshnárse jasaı qoımaǵan kezimizde jıi-jıi solaı bolady. Bártýr áli oılanyp-tolǵanyp, belgili bir sheshim qabyldaımyn degenshe sementtiń birneshe tonna alǵashqy partıasy aýlaǵa túsirilip jatty. Adam ózine laıyq eń jaqsy úıde turatyn kezim kelip jetti-aý degen kezde ondaı úı jer astynan ózi ósip shyǵa kelgendeı nemese aspannan túse qalǵandaı bolady eken Ózimiz ne nársege laıyq bolsaq, ómir sonyń bárin de op-ońaı bere salady. Munyń tek jeke adamdarǵa ǵana emes, tutas bir halyqqa da qatysy bar. Mysaly, keshegi soǵysty alyp qaraıyq. Ol keıbir adamdar men keıbir halyqtardy, olardyń ózderi eshqandaı kúsh-jiger jumsap, qınalmasa da, shyrqaý bıikke kóterip áketti. Island halqyna eń kúshti degen kemeńger saıası qaıratkerlerdiń ózderi jasaı alýy ekitalaı óte-móte kúmándi jaqsylyq ataýlynyń bárin de bizdiń jerimizden jyraq áldebir jaqta aıaq astynan burq ete qalǵan bir ǵana alapat soǵys úıip-tógip artyǵymen bere saldy. Qadirli adamdar qataryna qosylǵan Bártýr óziniń Jazǵy mekeninde neshe túrli qıyn-qystaý jaǵdaılar bolyp ótkenin moıyndaýǵa beıimdele bastady. Nesi bar, jamandyq kórmeı, jaqsylyqqa jete almaısyń. Biraq eń jaqsysy — búl alaqan jaıyp, basqa bireýdiń nesibesi esebinen tamaq asyrap kórgen joq. Basqa bireýdiń nesibesi — óz erki ózindegi, eshkimge táýelsiz derbes adam úshin baryp turǵan qaterli ý. Basqa bireýdiń nesibesine qarap, alaqan jaıý — óz erki ózindegi, eshkimge táýelsiz derbes jandy shyn mánindegi qymbat bostandyǵynan birjola jurdaı etetin birden-bir sumdyq nárse. Bir kezde bireýler Bártýrǵa saýýly sıyr syılamaq bolǵan. Biraq ol óz dushpandarynan syılyq ala salatyn adam emes. Eger Bártýr sol sıyrdy bir jyldan keıin-aq soıyp tastaǵan bolsa, onyń sebebi munyń aldynda neǵurlym joǵary, neǵurlym abzal mindetterdiń turǵandyǵynda ǵana edi. Búl sol kezdiń ózinde-aq aıtqan bolatyn: bolmashy nársege bola, sıyrdyń jem-sýy úshin aqsha shasha beretin nıeti joq ekenin, ondaı aqsha bolashaqta qajet bolatynyn jasyrǵan joq. Bálkim, saltanatty saraı salyp alýdy oılaǵan shyǵar. Endi mine ol tutyný qoǵamynyń dúkeninde turyp ta sol oıyn aıtty: úı salǵan soń ony salǵan sıaqty etip salý kerek: ol eki qabatty, eńseli, ekinshi qabatynyń ústinde jáne bir úıshigi bar ǵajaıyp úı bolýy tıis. Alaıda Bártýrdy bul oıynan qaıtýǵa ázer kóndirdi — úıdi kádimgideı bir qabat etip salý da jaman emes, onyń da ústinde shatyry, astynda jer tólesi bolady. Sonda ol da úsh qabat úıge aınalyp shyǵa keledi. Bártýr nesıe beretin kasadan aqsha aldy. Qurylys salynbaǵan jer uzaq merzimdi nesıe alýǵa kepil bola almaıdy dep sanalady eken. Sondyqtan da ázirshe nesıe bir jylǵa ǵana beriletin bolypty. Sondaı-aq salynatyn qurylys úshin jumsalatyn nesıe mólsheriniń alǵashqyda otyz paıyzy kepil retinde ustap qalynatyny da aıtylady. Sonyń ózinde tutyný odaǵy tarapynan kepildik tapsyrylýy shart kórinedi. Al tutyný qoǵamy salynatyn qurylys úshin jumsalatyn nesıeniń ekinshi kezegin alarda taǵy da kepil aqsha qaldyrýdy talap etedi eken Sonymen kasa Bártýrǵa nesıeniń ekinshi bóligin aldaǵy kúzde berýge kelisti. Ol kezge deıin úı tolyq salynyp bitýi shart. Úı salynyp bitkennen keıin kezdegi jumsalatyn ekinshi nesıe mine, sonda ǵana beriledi. Búl nesıeniń esebinen qurylys materıaldaryn alǵany úshin tutyný qoǵamyna qaıtarylýy tıis qaryzdar ótelýi kerek. Joǵary deńgeıdegi qarjygerlerdiń oılap tapqan bas qatyrarlyq kúrdeli mehanızmi, mine, osyndaı edi. Osyndaı qyzmet gúrlerin kórsetpek bolǵany úshin hýtor turǵyny Bártýr saılaýda Ingolv Arnarson Ioýnsson úshin daýys berdi. Óıtkeni ol halyq úshin asa mańyzdy máselelerdi áltıngte talqylap sheshý kezinde bulardyń senimdi ókili retinde qatysýy kerek. Tutyný qoǵamynyń ókili áltıngke taǵy múshe bolyp ótti. Sóıtip kópester qaýymyna eseńgirete aýyr soqqy berildi.

Endi tutyný qoǵamynyń ókili úshin daýys bergender máz-meıram bolyp, shattyqqa bólendi, al bank dırektory úshin daýys bergenderdiń unjyrǵalary temen túsip, ólerdeı ókinýmen boldy. Óıtkeni, birinshiden, banktiń irgetasy qatty shaıqalyp, jaǵdaıy nasharlady, endi onyń kez-kelgen ýaqytta bankrotqa ushyraýy ábden múmkin: al, ekinshiden, bank dırektoryn jaqtaýshylar Redemırı qojaıyndaryna ashyqtan-ashyq jaý bolyp shyǵa keldi. Óıtkeni ózderiniń bastaryna ózderi tilep alǵan qıyn-qystaý qaterli jaǵdaı týa qalǵan kezde bular endigi jerde kimnen kómek kúte almaq? Osynyń báriniń ústine, sheteldikterdiń bir-birimen odan ári soǵysa berýge murshalary qalmaǵan bolyp shyqty. Sondyqtan da endigi jerde aýylsharýashylyq ónimderiniń baǵasy kez kelgen mınótte kúrt tómendep ketkeli túr.

Úıdiń irgetasy qalanatyn qazan shuńqyr tebeniń dál ústinen qazyldy. Burynǵy eski jer úıdiń ońtústik jaǵyna taman jap-jaqyn. Tas qalaýshylar, aǵash ustalary kelip, jertóleniń qurylysyn birden bastap jiberdi. Jertóle ete tamasha bolyp shyqty. Jumys bir apta boıy toqtatylǵannan keıin turǵyn úı qabatynyń qabyrǵalary shuǵyl túrde qalana bastady. Onda tort bólme jáne as úı bolady dep josparlanǵan. Endigi jetpeı turǵany jas balalar ǵana. Aýlada asyr salyp, tynym tappaı, sekirip oınap júretin kip-kishkentaı, ár nárseni bilýge qumar balalar-aýlanyń sáni ǵoı. Bir kezde, osynda qoı qoranyń qabyrǵalary qalana bastaǵan kezde asyr sala ýlap-shýlap, oınap júrgen jas balalar qandaı súıkimdi edi. Qazir munda sol kezdegiden de qyzyq bolar edi. Óıtkeni qyzyqty nárse óte kóp — aǵash pen betonnyń ıisi burqyraıdy, tars-turs soǵylǵan balǵalardyń úni men beton aralastyrǵysh qondyrǵylardyń ý — shýy qulaq tundyrady. Júmysshylar da, mashınalar da, attar da kop. Qum men kıyrshyq tas taý-taý bolyp úıilip jatyr. Burynǵy kezde terezeniń kózderi eki qabat etip salynbaýshy edi, temir — beton degeniń de qoldanylmaıtyn. Úıdiń qabyrǵalary qarapaıym tásilmen qalana salatyn, biraq óte qalyń bolatyn. Pishen shabylatyn kez kelgende úıdiń shatyryn qalaý men tóbesin jabý ǵana qaldy. Buǵan deıin aqsha da taýsylyp bitken edi. Bártýrdyń qalaǵa barýyna týra keldi — nesıe beretin kasadan taǵy da qaryz alý kerek boldy. Biraq búl kezde Ingolv Arnarson astanada júr edi. Kasa Bártýrǵa nesıe berýden úzildi-kesildi bas tartty — qalǵan nesıeńdi tek kúzge qaraı ǵana ala alasyń degendi aıtty. Kóktemde tutynýshylar qoǵamynda úıdiń tóbesin jabatyn shıfer men terezelerge kóz salatyn áınekter joq bolatyn. Óıtkeni úı salýshylar óte kóbeıip ketkendikten ondaı materıaldar tipti de jetispeıtin. Dúken endi terezege kóz salatyn áınekterdiń kezekti partıasyn aldaǵy jyldyń jazynda, al shıferdi sodan soń, kúzde kútip otyrǵandaryn aıtty. Ondaǵylar "Kúzde qoıdyń baǵasy qandaı bolatynyn bilýdi kútetinderin de jasyrmady. Sóıtip Bártýr bastap jibergen úıdiń qurylysy jaz boıy toqtap qaldy. Qara jolmen ary-beri ótken-ketken jolaýshylarǵa búl úıdiń qurylysy beıne bir kózge shyqqan súıeldeı óte sıyqsyz kórindi. Olar búl jerde jarasymdy jaıly úı jasyl jelekke bólenip turatyn shyǵar dep oılaıtyn. Endi mine áldebir dúleı daýyldan keıin qırap qalǵan úıindilerdiń jıyntyǵyna uqsas jupyny úıdiń súlderi ǵana turǵan qorash kórinistiń kýási bolýda. Alaıda Bártýr endi búl úıdiń qurylysyn bitire almaı, osylaı qaldyratyn shyǵar dep oılaǵandar qatty qatelesken edi. Osydan bir jyl buryn aıaqtalǵan soǵys kúzge qaraı baǵany burynǵydan da sharyqtata qymbattatyp jiberdi. Mundaı baǵany Islandıada buryn-sońdy eshkim kórmek túgili, estigen de emes. Kúzdigúni Áıelder odaǵynyń astanada ótken bir jınalysynda Redemırıden barǵan frýdyń dýaly aýzynan shyqqan "Islandıa sharyqtap kókke kóterilgen el" degen qanatty sózi búkil elge tarap ketti.

Bir qoıdyń baǵasy elý kronaǵa deıin jetti. Astanalyq gazetter sharýalardyń burynǵy jáne qazirgi mádenıetiniń artyqshylyǵyn tilderi jetkenshe asyra madaqtaýmen boldy. Sharýalardyń oǵan tikeleı ózderi qosqan úlesine úlken mán berildi. Bártýr kasadan taǵy da aqsha aldy. Aǵash materıaldary, terezege kóz salynatyn áınek, úıdiń tóbesin jabatyn shıfer jetkizildi. Júmysshylar da keltirildi. Kúzge qaraı jańa úıdiń tóbesi jabyldy. Syrttan qaraǵanda úı daıyn bolyp qalǵan sıaqty kórindi. Alaıda shatyrdy endi jaýyp bola bergende jáne bir qyrsyq kez boldy: desátnık jertóleniń qabyrǵalary birneshe jerinen jarylyp turǵanyn málimdedi. Búl, onyń oıynsha, jer asty dúmpýiniń saldary kórinedi. Biraq Bártýr bıylǵy jazda eshqandaı da jer silkinisi bolmaǵanyn aıtyp, onyń pikirimen kelispedi.

— Koreıada jer silkinisi boldy ǵoı, — dedi desátnık. — Jalpy alǵanda ondaı jarylǵan jerlerden keletin qaýip-qater joq — olardy jaı sylaqtyń ózimen-aq op-ońaı biteı salamyz.

Ondaı jaryqtary bola tursa da úı ıesi búl ǵımarattyń keleshektegi ǵajaıyp kórinisterin kóz aldynda maqtanyshpen súısine elestetýden raqat sezimine bólenip júrdi. Oǵan qaıta-qaıta súısine qaraýdan jalyqpaıdy, ózine-ózi áldebir nárselerdi aıtyp kúbir-kúbir etýmen boldy.

Taýdaǵy qoılardy jınap, aıdap qaıtqan sapardan keıin Bártýr balasy men ekeýi eki salt atqa minip, Fordqa baryp qaıtpaq. Úıdiń qurylysy úshin áli de tolyp jatqan usaq-túıek nárseler kerek eken. Bártýr jol boıy ún-túnsiz kele jatty. Al ıen dalanyń shyǵys jaq shetine jete bergende Gvendýrǵa mynadaı suraq qoıdy:

— Kóktemde sen Aýsta meniń óleńderimdi ánsheıin súıkeı salǵan nashar nárseler dep aıtty degen joq pa ediń?

— Iá, onyń osy tárizdi bir nárse aıtqany ras bolatyn, — dep jaýap berdi Gvendýr.

— Sonda qalaı, onyń dostary qazirgi jańasha poezıany jaqsy kóre me eken?

— Solaı-aý deımin, — dedi balasy. — Ol áldebir jas aqynmen nekelesken kórinedi.

— Jaraıdy. Óleńdi qazirgi aqyndar sıaqty jazýdyń túk te qıyndyǵy joq, — dedi Bártýr. — Laqyldaǵan qusyq sıaqty aqtara beredi. İshki yrǵaqtan jurdaı. Tek sońǵy sózderi uıqassa boldy.

Gvendýr ózi óleń jaza almaıtyn. Sondyqtan da eshteńe dep jaýap qatpady.

Az ǵana únsizdikten soń ákesi bylaı dedi:

— Eger sen qalada Aýsta Soýllılány taǵy da kezdestire qalsań, meniń qazirgi jańa poezıa tásilimen jazylǵan úsh shýmaq óleńimdi oqyp ber. Ol oılap júrgen shyǵar: men jańasha óleń jaza almaıdy dep. Tyńdap kórsin qane!

— Men ol óleńdi jattap ala alsam, — dedi Gvendýr.

— Jattap almaı, nesi bar?! Nebary úsh shýmaq óleńdi jattaı almaımyn degen sózińdi budan bylaı eshkimge esittire kórme! — Bártýr óz ishinen áldebir nárselerdi kúbir-kúbir etti. — Bul soǵys týraly úsh shýmaq óleń edi:

Bul dúnıe ajal tókti
On mıllıon adamǵa —
Ólim dámin tatty bári.
Onda meniń isim qansha —
Joly bolsyn, ketsin ári!
Taýdaǵy alyp jartastardyń
Janyndaǵy jekpe-jek
Sumdyq edi surapyl,
Kóktemgi gúl taptalǵanda
Tabylmady qaıyrymdy tiri jan,
"Qoı!" dep aıta alatyn tek bir aqyl.
Sodan beri jyrlarymnyń nári joq,
Eńbegim — esh, tuzym — sor,
Úmit etken qýanyshym ári joq!
Aqsha, múlik, dúnıe — baılyq
Endi maǵan qajet emes, óziń bil,
Óz úıimde óspegen soń lala gúl!

— Oǵan óziń baryp, oqyp bergeniń jaqsy bolmas pa edi? — dep surady Gvendýr.

— Meniń ózim? — dep tań qaldy ákesi. — Joq! Meniń ondaı adamdardy kórgim de kelmeıdi.

— Qandaı adamdardy?

— Meniń senimimnen shyqpaı, aldap ketken adamdardy! Ondaı adamdardyń ózderi kelip, aıaǵyma jyǵyla keshirim surasyn Al meniń olardyń aldynda bas uryp, keshirim suraıtyn jaıym joq. Onyń ústine, — dep, qosyp qoıdy Bártýr, — meniń Aýstaǵa eshqandaı da týystyǵym joq. Úsh qaınasaq, sorpamyz qosylmaıdy.

— Báribir oǵan seniń baryp shyqqanyń durys bolar edi, — dedi jas jigit, oz aıtqanynan qaıtpaı. — Árıne, Aýstaǵa qıyn tıetinine kúmándanbaımyn. Ony ekiqabat bolyp qaldyń dep, úıden qýyp jibergen óziń ediń ǵoı.

— Meniń kimdi qýyp jibergenimde seniń jumysyń bolmasyn! Ózińdi qýyp jibermegenime taǵdyryńa rıza bolyp, shúkirshilik et. Eger sen ádepsiz qylyq kórsete beretin bolsań, seni de qýyp jiberýden taıynbaımyn.

— Al sen Aýstaǵa kirip shyǵatyn bolsań, ol beısharanyń qýanyp qalatyny sózsiz.

Bártýr atynyń tizginin tez julqyp silkidi de, bylaı dep jaýap qatty:

— Joq, men kózimniń tirisinde oǵan eshqashan da barmaımyn, tipti aıaq baspaımyn. — Sodan soń azdap únsiz qaldy da ulyna onyń ıyǵynyń ústinen moıyn bura qarap, bylaı dedi: — Eger men óle qalsam, sen oǵan sálem aıt: meni jerleýge kelip qaıtsyn — topyraq salsyn.

Aýsta Soýllılá taıaýda ǵana Sandeırdegi kúıeýiniń úıine kóship barǵan edi. Ol shaǵyn ǵana úı bolatyn. Ony úı dep aıtýdan góri tóbesi gofrırlengen qańyltyr temirmen jabylǵan jertóle deýge kóbirek keletin. Ol Ortalyq Afrıkada turatyn záńgilerdiń lashyqtaryna uqsaıtyn. Tereze aldyndaǵy tabansha taqtada qumyra retinde qoıylǵan tot basqan eki qańyltyr ydystyń bireýinde áldebir gúl ósimdiginiń sabaǵy joǵary umtyla túsip, ómir súrý úshin jantalasa kúresetin tárizdi. Bólmede eki kereýet túr: bireýi — Aýsta men kúıeýiniń, al ekinshisi qart enesiniń kereýeti. Úı ıesi osy kempir eken Balasy jumyssyz júrgen kórinedi. Aýsta Soýllılá inisin kádimgideı jyly júzben qarsy aldy. Biraq onyń sol kózi oń kózine qaraǵanda edáýir badyraıyp ketkendeı kórindi. Óńi bop-boz, júdep ketipti. Burynǵysyna qaraǵanda muny edáýir jatyrqap qalǵandaı ma qalaı? Aýyryp búlingen tisin juldyryp tastapty, orny úńireıip túr. Ol inisimen shúıirkelesip sóılese qoımady. Onyń Amerıkaǵa nege barmaı qalǵanyn da suraǵan joq. Shamasy, ondaı alys sapardan bas tartýda turǵan tań qalarlyq eshteńe joq dep oılasa kerek. Óıtkeni Amerıka kimdi bolsa da jarylqaı qoıady degenge onsha ılanbaıtyn. Gvendýr onyń ekiqabat ekenin birden baıqady. Aýstanyń súırikteı uzyn saýsaqtarynyń, ondaǵy ómirlik kúshtiń moldyǵyna súısine qarady. Biraq sonymen qatar eki ıyǵy qýshıyp, aryqtap ketkenin, qurǵaq jótelden qınalyp júrgenin de baıqady.

— Sen, nemene, sýyq tıgizip alǵansyń ba? — dep surady Gvendýr.

Aýsta sýyq tıgizip almaǵanyn aıtty. Biraq osy bir qý jótelden qutyla almaı júr eken. Tańerteń qaqyrǵanda qan túkiretinin de jasyrǵan joq. Gvendýr endi onyń nekesi resmı túrde qashan qıylatynyn surady. Biraq Aýsta búl joly aldaǵy bolatyn úılený toıy týraly kóktemde Bártýrdyń ulyna aıtqanyndaǵydaı, bir jas aqynǵa turmysqa shyǵatyn boldym dep habarlaǵan kezindegideı maqtanysh sezdire qoıǵan joq.

— Meniń qalaı turyp jatqanymdy bilýdiń kimge keregi bar? — dedi ol

— Búgin tańerteń ákem óziniń saǵan arnaǵan úsh shýmaq óleńin oqyp ber dep ámir bergen edi. Sony oqyp bersem, qaıtedi?

— Qajeti joq, — dedi Aýsta. — Men úshin túk te qyzyq emes.

— Meniń oıymsha, oqyp bergenim artyq bola qoımas, — dedi de, Gvendýr úsh shýmaq óleńdi túgel oqydy.

Aýsta tyńdap shyqty. Tyńdaǵan saıyn júzi jylyp sala berdi, óńi de jumsara tústi. Endi bolmasa eńirep jylap jiberýge sál-aq qaldy. Álde yza bolyp, bulqan-talqan ashý shaqyrar ma eken? Biraq eshteńe demedi. Oıynda ne bolsa da júregine tas túıin etip túıip aldy da, teris burylyp ketti.

— Jańadan salyp jatqan úıimizdiń tóbesin jaýyp úlgerdik, — dedi Gvendýr. — Kúzge qaraı kirip alamyz.

— Solaı ma edi? — dedi Aýsta. — Al meniń oǵan qatysym qansha?

— Ákemniń osy úıge baılanysty óz josparynyń bolýy tipti de ǵajap emes, Eger sen qaıtyp baratyn bolsań, úlken bir bólmeni saǵan beretinine kámil senimdimin.

— Men be? — dep suraq qoıa jaýap qatty. Aýsta basyn keýdesinen tez kóterip aldy da, maqtanyshpen bylaı dedi: — Men ózimdi jan-tánimen súıetin talantty jas aqynmen nekelesip qoıǵan adammyn!

— Degenmen de seniń bizge kelgeniń durys bolar edi, — dedi Gvendýr.

— Sen sonda meni ózimdi jan-tánimen súıetin adamdy birjola umytyp, tastap kete alady dep shynymen-aq oılaısyń ba?

Peshtiń janynda manadan beri turǵan kempir osy kezde sózge aralaspaı qala almady:

— Olaı bolsa, sen meniń beıshara balama nege az da bolsa qaıyrymdylyq jasamaısyń? Sen úıde bolǵan kezińde sorly balaǵa kún kórsetkendi qoıdyń ǵoı!..

— Ótirik aıtasyń! — dedi ashý — yzaǵa býlyqqan Aýsta, kempirge jalt qarap. — Men ony óte jaqsy kóremin, súıemin. Búl dúnıede odan artyq súıetin eshkimim joq. Basqa bireýlerdiń kózinshe seniń mundaı sózder aıtýǵa qandaı quqyǵyń bar? Meni oǵan qatalsyń, kún kórsetpeısiń degeniń qaı sasqanyń? Uıat qaıda?! Men oǵan shamadan tys artyq qamqorlyq jasap júrmin! Meniń qursaǵymdaǵy náreste onyki emes dep aıtyp kórshi qane! Tilińdi kesip alaıyn seniń! Al eger Jazǵy mekenniń ıesi Bártýr menen keshirim suraý úshin jer baýyrlap, eńbektep kelip, aıaǵyma bas ursa da oǵan ishim jylymaıdy. Onyń maǵan jasaǵan zulymdyǵynda shek joq. Jaryq dúnıege shyr etip kelgen alǵashqy mınótte-aq dýshar bolǵanmyn ol zulymdyqqa! Men onyń atyn da estigim kelmeıdi, úıin de kórmeýge ant etemin. Ondaı oı mıyma kirip te shyqpaıdy. Men endi ol jaqqa qaraı bir qadam da jasamaımyn! Kórmegenim Bártýr men Jazǵy meken bolsyn! Sen oǵan osyny aıtyp bar, Gvendýr. Men tiri júrgende ony tipti de kórgim kelmeıdi. Al óle ketsem, meniń máıitimdi jerleýge kelemin dese, ony ózi bilsin.

ALPYS TOǴYZYNSHY TARAÝ

ADAMNYŃ BOIDAQ KEZİNDE

Jańa úıdi salyp bolǵansha dińkálep sharshaısyń. Bir qyzyǵy — eziń armandaǵan qutty mekenge súısinip, ony raqattana tamashalaý ornyna oǵan qashan kirip alǵansha asyǵasyń. Bártýrdyń jańadan salyp alǵan úıi týraly áli ne aıtýǵa bolady? Ol týraly tym jetkilikti aıtyldy. Joǵaryda atap kórsetkenimizdeı, Koreıada jer silkinip, mundaǵy qabyrǵalarda jaryqtar paıda bolǵanyna qaramaı, úı salynyp bitti. Tereze jaqtaýlary da, oǵan kóz salatyn áınekter de, úıdiń tóbesin jabatyn túnike temirler de, tútin shyǵatyn murjanyń qubyrlary da, as úıge qoıylatyn edáýir arzan baǵaǵa túsken úsh kamforaly gaz plıtasy da birinen soń biri toqtaýsyz kelip jatty. Eń sońynda úıge kirip-shyǵý úshin esik aldyna ornatylatyn bes aıaq basqysh satysy bar edáýir bıik qondyrǵy da jetkizildi. Endi aýyz úı salýǵa kiristi. Óıtkeni, árıne, ár úıdiń aýyz úıi bolýy tıis. Jańa ǵımaratqa kúzge qaraı kirip alamyz dep sheshti. Eń úlken bólmeniń qabyrǵalary áshekeılep oıylǵan juqa taqtaılarmen jabyldy. Bireýler ony boıap qoıýdy, al endi bireýler, qaladaǵy úılerde jasalynatyny sıaqty etip, oǵan sheteldik gazetterde jarıalanǵan sýretterdi kóptep japsyryp, jelimdep tastaýdy usyndy. Biraq Bártýr olardyń aıtqandarynyń bireýin de istegisi kelmedi — úıdiń ishin tekke ybyrsyta berýdi unatpady. Kúz túsisimen-aq shyǵystan daýyldy jel soqty, qar da jaýyp ketti. Úıdiń ishinde jel gýledi. Onyń kúshi syrttaǵy jelden tipti de kem emes derlik. Nege bulaı boldy eken? Sóıtse esikterge kúni buryn topsa salýdy, ilgek ornatýdy, qalqa jasaýdy umytyp ketipti. Endi kesh — óıtkeni aǵash ustalary Fordqa ketip qalǵan. Olardyń aldaǵy qysqa shuǵyl ázirlik jasaýǵa baılanysty jumystary bastarynan asady, ıaǵnı endi qoldary tımeıdi.

— Birneshe taqtadan qalqa jasap kórshi, — dedi Bártýr aǵash ustasyna.

Buǵan ol: "Tastan salynǵan úıdiń sańylaýy bar esikterinen keler paıda joq — sýyq jel barlyq bólmege báribir ótip ketedi" dep, kóne qoımady. Onyń esesine, ózi ketkenshe olardyń tabaldyryqtaryn tamasha etip bıiktetip berýge kelisti.

— Biraq saǵan qoıar bir shartym bar — dedi ol, — ondaı tamasha bıik tabaldyryq úshin eń joǵary sapaly, erekshe qymbat baǵaly aǵashtan jasalǵan esikter kerek. Olardyń topsalary da berik bolýy tıis.

— Temir ustasyna ilgek jasaı salý túk te emes, — dedi Bártýr.

— Joq, — dedi oǵan aǵash ustasy. — Esikke ilgek jasaýǵa bolmaıdy. Ol qol sandyq emes qoı! Esikke eń tamasha topsa qajet. Zaman jaqsarǵan kezde bári de berik topsamen bekitiletin bolýy tıis.

— Saıtan alsyn mashaqaty kóp mundaı úıdi! Tozaq otyna nege órtenip ketpeıdi deseńshi! — dep, daýystap jiberdi kúıip ketken Bártýr. Ol osy bir tastan qalanǵan qurylys aqshaǵa toımaıtyn qubyjyq bolǵanyna yzylandy.

Esik degenimiz áli eshteńe emes. Ras, úıdiń tóbesi jabylyp bitti. Biraq úıge úıdeı mol nárseniń ózi de jetpeıdi. Sol jabdyqtardyń bári birdeı bolmasa, ol úıdi úı deý qıyn! Al búl sharýanyń áli tipti kereýeti de joq. Eski lashyǵynda qabyrǵaǵa qosa qaǵyp ornatylǵan sáki-tósekter ǵana bolatyn. Olardy munda alyp kelý múmkin emes. Tipti ústelderdiń ózi de jóndi jonylyp tegistelmegen birneshe taqtaıdan qurastyryla salǵan ári terezeniń taban aǵashyna myqty shegelermen berik bekitilip tastalǵan edi. Ony ýaqyttyń ózi jonyp, tegistegen-di-kópke deıin iske asyp keldi. Taqtaılary eskirip, qaraıyp ketken bolatyn. Ony ústel deýge de kelmeıtin. Jaı ǵana taqtaılar edi. Shkaf ta joq. Ac úıdegi eski sóreler de qabyrǵaǵa qosa qaǵylǵan-dy. Sol qabyrǵamen qosa shirip bitken. Al oryndyqtar she? Jazǵy mekende eshqashan jeke oryndyq nemese uzynsha otyrǵysh bolyp kórgen emes. Al tereze perdeleri nemese Qutqarýshynyń, Hatlgrım Petýrssonyń nemese orys patshasynyń beıneleri salynǵan portretter sıaqty sán-saltanatty zattar týraly soz etýdiń de qajeti joq edi. Farfor kúshikter de joq bolatyn. Qysqasyn aıtqanda, kúndelikti turmysta qoldanylatyn nemese naǵyz turǵyn úıdiń sán-saltanatyn kirgizetin zattar Jazǵy mekende múlde joq edi. Sóıtip adam órkenıettiń bıik satysyna endi kóterildim-aý, táýir úı salyp alamyn-aý degen kezde onyń aldynda qyrýar qıyndyqtar paıda bolady. Jetpeıtin nárse tek esik qana emes eken. Sonymen Bártýr taǵy bir qysty eski jertólede ótkizbek boldy. Onyń ústine, bıyl sýyq ta erte túsetin sıaqty. Sóıtip esik ornatylatyn tesikterdi taqtaımen jaýyp, shegelep tastady. Tóbeniń basynda boı kóterip turǵan úı búkil dúnıege óziniń qas betin qasqaıta kórsetip, áldebir ǵajaıyp zamannyń elesindeı kórinip, bosqa qańyrap turdy da qoıdy.

Endi úı sharýasymen aınalysatyn qyzmetshi áıelder týraly azyn-aýlaq sóz etýimiz ǵana qaldy. Ondaı áıel tabý óte qıyn edi. Olar kúıeýi bar úı ıesi áıelden múlde ózgeshe: kúıeýi bar áıelder kelise ketýge mindetti máselege kelgende olar qısyq minezdi, qyńyr keledi. Udaıy áldebir nárselerdi talap etýmen bolady. Al kúıeýi bar áıelder tipti eshnárse almaǵan kúnniń ózinde de alǵysyn aıtady. Úı sharýasymen aınalysatyn qyzmetshi áıelderge qashan da bir nárse jetispeıdi áıteýir, al kúıeýi bar áıelder qanaǵatshyl keledi. Qyzmetshi áıelder óz mindetinen tys keıbir jumys túrlerin atqarýdan kúńk-kúńk ursa júrip, bas tartsa, búl ájeptáýir áńgime bolady. Al kúıeýine baqyryp-shaqyryp, kún bermeıtin áıeldiń qylyǵyna eshkim de mán bermeıdi. Qaıta ol kúıeýi bar áıeldiń ózine jaman. Kóńil-kúıi buzylyp, ózin-ózi jaman sezinetini týraly aıtyp jatýdyń ózi artyq. Al qyzmetshi áıel ózine bir nárse unamaı qalsa, úı ıesine maza bermeıdi, onyń qulaǵynyń qurt etin jeıdi. Mundaıda ondaı áıeldiń únin óshirý úshin oǵan úılenip alǵannyń ózi artyq sıaqty kórinedi. "Bir qyzmetshi áıel bolǵanynan ózińniń zańdy nekede turatyn úsh áıeldiń bolǵany jaqsy" deıtin keı-keıde Bártýr. Biraq búl sóziniń údesinen shyǵa almaıtyn bolǵan soń áıteýir bir qyzmetshi áıel ustaýdy durys kórdi. Ol endi qyzmetshi áıel qanshalyqty urysqaq, beıaýyz bireý bolsa da shydap baqty. Bir-birine jaman sózderdi qardaı boratyp, balaǵat sózder aıtysyp júre beretin de boldy.

Alǵashqy úsh jylda ol birinen soń biri úsh qyzmetshi áıel ustady. Jyl saıyn aýysyp turdy. Birinshisi jas edi, ekinshisi orta jastaǵy áıel, al úshinshisi kempir bolatyn. Jas áıelmen til tabysý qıyn edi. Orta jastaǵy áıelmen túsinisý odan áldeqaıda qıyn tıdi. Al kempirmen jumys isteý bárinen de aýyr azapqa aınaldy. Aqyrynda Bártýr jas mólsheri belgisizdeý bir qyzmetshi áıeldi tapty. Onymen til tabysý onsha qıyn bolmady. Onyń aty Brýngılda eken. Biraq, nege ekenin qaıdam, ony jurttyń bári Brýná dep atap ketipti. Brýnányń jumys istegenine eki jyl bolyp qaldy. Ózgelermen salystyrǵanda munyń bir artyqshylyǵy — úı ıelerimen túsinisip, shyn yqylaspen jumys isteıtindiginde. Búl burynǵy jas qyzmetshi áıel sıaqty dámdi taǵamnyń jyly-jumsaǵyn jurttan jasyryp batyraq jigitterdiń aýzyna tospaıdy, túni boıy olarmen kóńil kóterip, kúlip-oınamaıdy. Bártýrdy batyraq jigitterdiń erteńine denelerin aýyrsynyp, jumysqa qoldary barmaı, zaýyqsyz júrýinen qutqardy. Búl sondaı-aq buǵan deıingi orta jastaǵy qyzmetshi áıel sıaqty ustamaly qoıanshyq aýrýy bar adamdaı-aq aýzynan aq kóbigi aǵyp, óziniń taǵdyry osylaı qalyptasqany úshin Qudaıdy da, adamdardy da aıyptamaıdy, balaǵattap tildemeıdi. Búl burynǵy qyzmetshi kempir sıaqty Bártýrdyń aryna tıip, qorlamaıdy. Jazǵy mekenniń tamshy aǵyp turatyn tóbesin pastordyń tamasha úıiniń bútin tóbesimen salystyrmaıdy, "Onda turǵanda býyn-býynymnyń saryp aýrýy qınaıdy-aý dep qaýiptenbeýshi edim, ózimdi Hrıstostyń qamqor qoltyǵyndaǵydaı sezinýshi edim" degendi aıta bermeıdi. Joq, jańa qyzmetshi áıel Bártýrdy qurmet tutady, óz qojaıyny týraly eshqashan artyq sóz, ósek-ótirik aıtýdy bilmeıdi. Biraq búl da jalpy áıel jynystylarǵa tán usaq-túıek kúdiktenýshilikten quralaqan emes. Barlyq áıelder sıaqty Brýná da: "Qudaı meni áýel bastan-aq jarylqap jarytpady. Jurt qatarly meniń de odan biraz nárseni talap etetin quqyǵym bar emes pe?" dep sanaıtyn. Onyń ústine, búl ózin eshkim túsinbeıtindeı kóretin. Ózgeler muny urlyq jasaıdy dep oılaıdy-aý dep, ózinen-ózi udaıy kúdiktenetin de júretin. Jurt maǵan ádiletti qaramaıdy dep biletin. Sondyqtan da árqashan meılinshe saq júretin, shabýylǵa aldymen ózi shyǵýǵa ázir bolatyn.

Bártýr tańerteń kofe ysytyp bere qoıýdy suraǵan kezde Brýná:

— Túngi kofeniń tunbasy buzaýlarǵa jaqsy jem bolyp ketken, — dep jaýap qatty.

Al Bártýr túnde jegen balyqtyń tańerteńge qaldyrǵan quıryǵyn sypaıy túrde suraǵan kezde ol:

— Endi túsinikti boldy. Shamasy, ony men urlap alǵan shyǵar dep otyrǵan shyǵarsyń? — dedi ol.

Al eger Bártýr tańerteńgi sıyrlardy erterek saýyp alý kerek dep eskertý jasaı qalsa, ol:

— Nemene, osy jurt meni áldebir tákappar báıbishe sıaqty mańǵazdanyp tósekte kerilip jatyr dep oılaı ma eken?! — deıtin

Brýná eshqashan kúıeýge tıip kórmegen áıel edi. Jurttyń alypqashpa áńgimesine qaraǵanda, bunyń qyz kezinde áldebir erkekpen ámpeı — jámpeı qarym-qatynasy bolǵan kórinedi. Biraq onyń áıeli, bala-shaǵasy bar bolyp shyǵypty. Al búl sonda da ony osy ýaqytqa deıin umyta almaıtyn kórinedi. Qyz baıǵus sodan beri búkil ómir boıy jumys istep, jınap-tergen aqshasyn bankke sala beripti. Jurt muny baı qalyńdyq dep atap ketipti. Munyń áli bas bildirip minilmegen sary bıesi bar ekenin, al ony munyń janyndaı jaqsy kóretinin biletin. Osy okrýgtaǵy basqa da eńbek adamdarynan taǵy bir artyqshylyǵy bolatyn — munyń búkteletin, jazylatyn jáne bir ornynan ekinshi orynǵa op-ońaı jyljytylatyn kereýeti, bir sozben aıtqanda keremet qolaıly jıhazy bar edi. Onyń ústine, jumsaq matras-tósenishi de bar bolatyn. Ony jyl saıyn jazdyń alǵashqy kúni dalaǵa jaıyp, ıis-qońysyn ketirip alatyn. Sondaı-aq matras-tósenishiniń ústine tóseletin eki par aq jaımasy men jumsaq qus júni salynǵan juqa jamylǵysy bar edi. Al tamasha qus jastyǵynan "Qaıyrly tún!" degen jazýdy oqýǵa bolatyn. Jalpy alǵanda, búl óte senimdi, alyp deneli jáne er azamatqa tán kúsh-jigeri bar áıel edi. Ol ózin mysyq sıaqty sonshalyqty taza ustaýǵa beıim bolǵanyna jáne óz aıtqanynyń árqashan durys ekendigin dáleldep, ne nárseni bolsa da talap ete alatyndyǵyna qaramaı, eshqandaı jumystan jerkenip, bas tartpaıtyn — qandaı kóń-qoqysty bolsa da kúndiz demeı, tún demeı tası beretin. Qoldary qashan bolsa da soıylǵan qoıdyń sýyqqa úsigen qyzyl-kók ushasyndaı dombyǵyp ketkendeı kórinetin de júretin. Keýdeshe kóılegi árqashan tyrsıyp, tartylyp turatyn. Beldi qysyp turatyn belbeý taqpaıtyn. Sondyqtan da árqashan óte tolyq deneli, beıne bir kúshti jumys aty sıaqty edi. Jel qaqqan betterinde bir túrli súıkimdi qyzyl shyraıly óń baıqalatyn, al eger denesin sýyq alyp, jaýraı bastasa, birte-birte azdap kógildir túske enetin. Kózderi tunyq, aıqyn da ashyq bolatyn. Eki ezýinde eńbeksúıgish jan ekenin baıqatatyn eleýli syzyqtar bar edi. Brýnányń oı-pikiri men sezimi osy zamanǵa tán synshyldyqtan múlde ada sıaqtanatyn. Ol ádette áldebireýdiń jala jabýymen sotqa tartylyp turǵan adamdaı barynsha batyl ári salqynqandylyqpen sóıleıtin, al jan dúnıesinde ózin árqashan sonshalyqty jábir kórip, qorlanǵan jan sıaqty sezinetin.

Aıazdy kúnderdiń aıaǵy kenet jańbyr men jylymyqqa ulasty. Jazdygúni jańa ǵımaratqa kirip alamyz deýmen júrgende jer úı jóndeýsiz qalǵan edi. Bólmeniń tóbesinen sorǵalap tamshy aqty. Shamasy kelgenshe shydap baqqan Bártýr aqyrynda tómengi bólmege túsýge májbúr boldy. Al Halbera kempir qasarysqan boıy tómenge túspeı qoıdy. Óıtkeni ol qandaı da bolsyn ózgeris ataýlyny unatpaıtyn. Qashan aýa raıy qalpyna kelip, kúnniń kózi ashylǵansha qapshyq jamylǵan boıy qımyldamastan jatyp aldy. Bir kúni keshke qaraı Bártýr tómengi bólmede otyr edi. Qyzmetshi áıel oǵan botqa pisirip ákeldi. Úı ıesi keshki asyn iship bolǵansha ol tikesinen tik turyp, odan kózin almaı, qaıta-qaıta qaraı berdi. Bártýr botqa salynǵan tostaǵandy tizesine qoıyp otyrǵan. Ol tamaǵyn jep bola bergen kezde Brýná ádettegisinshe oǵan arqasyn bere tez teris aınaldy da, beıne bir qabyrǵaǵa ún qatqandaı bolyp áldebir nárse dep kúńk ete qaldy.

— Úlken sáýletti úı salǵanyńdy qaıteıin?! Ózi eski, ózi tar úıshikte júreńnen otyrysyń mynaý. Tóbeńnen sorǵalap turǵan tamshy anaý! Osynyń bári meniń kinámnan bolsa, qanshama kúshti aıqaı-shý týar edi, — dedi ol

— Menińshe, tóbeden tamǵan tamshynyń anaý aıtqan zıany joq — bul degen tap-taza sý ǵoı. Eger esikter ázir bolmasa, qoldan keler qaıran joq. Jalpy mundaıda ne isteı qoıarsyń!?

— Eger maǵan kúnilgeri buryn eskertip, ótinish jasaǵanda men ózime tıisti aıadaı bólmeme arnalǵan esikke áldeqashan aqsha tólep qoıǵan bolar edim.

— Iá, men seniń aıtyp turǵanyńdy túsinemin. Biraq úı meniki bolǵan soń onyń esikteriniń bári de meniń esebimnen jasalýy tıis qoı, — dedi Bártýr. — Onyń ústine, jetpeı turǵany tek esikter ǵana emes, men áli úlken úıge laıyq jıhazdar satyp alýǵa da kirisken joqpyn. Endi, mine, qys ta kelip qaldy.

— Osy ýaqytqa deıin jıhazsyz da jaman turyp kelgen joqpyz ǵoı, — dep jaýap qatty Brýná. — Al eger qajet bolsa, men óz aqshama-aq eki oryndyq satyp alǵan bolar edim. Al kereýetti bireýden ýaqytsha ala túrý da qıyn emes. Nemese osy úıde ózimmen bir kereýette jata ketýge kelisetin tiri jan tabylsa, oǵan da kelisýden qashpas edim.

— İ-im, — dedi Bártýr. Sóıtti de qyzmetshi áıelge oılana qarap qaldy.

Mundaı tulǵasy kelisti, isti japyryp jiberetin epti, aqyl-esi bútin, dańǵoı minezi men mansapqorlyǵy joq, qyńyrlyq qylyq tanytpaıtyn ámbebap áıelge úılenip alýdan qandaı erkek bas tartýshy edi? Osylaı dep oılaǵan Bártýrdyń oǵan úılenip alǵysy da keldi nemese, onyń ózi edáýir ersi ári qolaısyz túrde usynys jasap turǵanyndaı, tósek qyzyǵyn birge bólisip júre berse, qaıtedi? Munyń myzǵymas berik jartas sıaqty myqty, kóptegen aýyr jyldar jigerin muqalta almaǵan búl áıelge renjip kórgen emes, oǵan aıqaılap sóıleýdiń de reti bolǵan emes — eshqandaı kemshiligi joq edi. Bártýr ózinen-ózi mynadaı oıǵa keldi: osy meniń búl áıeldiń eńbegine aqy tólep júrgenim ári tıimsiz, ári aqymaqtyq nárse eken-aý. Odan da onyń osy okrýgtaǵy tamasha kereýettiń biri bolyp tabylatyn tósegine kirip alǵanym artyq emes pe? Búl ózi ondaı kereýetke kúni búginge deıin jatyp kórgen emes qoı! Onyń ústine, Brýnányń bankide aqshasy bar.

— Sen beri qarashy, qymbatty Brýná, — dedi Bártýr. — Eger men osy kúzde jańa úıge kóship kire almaǵan bolsam, búl jerde oǵan aqshanyń eshqandaı da qatysy joq. Meniń esikti de, kereýetti de, oryndyqtardy da jetkilikti etip satyp alýǵa shamam keledi.

Tipti, qajet bolsa, Qudaıdyń óziniń jáne orys patshasynyń beıneleri salynǵan, qabyrǵaǵa ilip qoıatyn sýretterin de satyp ala alamyn.

— Men nege ekenin suramaı-aq qoıaıyn, — dedi qyzmetshi áıel teris qarap turyp qabyrǵaǵa sóılegendeı bolyp. — Keıbir erkekter ózin túsinbeıtin, tipti túsingisi de kelmeıtin bireýlerge óleń arnap áýre bolady. Biraq olardan bir aýyz jyly lebiz estı almaıtyny qyzyq. Al basqa bir áıelderdiń mańdaıyna olardyń búl ómirden alatyn sybaǵasy sol ǵana sıaqty tóbeden sorǵalaǵan tamshylar ǵana jazylady.

— Tóbeden aqqan tamshynyń eshkimge de zıany joq, — dep qaıtalady Bártýr óz oıyn. — Qudaı adamnyń ishki jan dúnıesindegi júıkeni juqartar tamshydan saqtasyn — dúnıede sol jaman!

Adamnyń boıdaq kezinde keıde onyń qyzmetshi áıeldiń únsiz kelisimin alý úshin neshe túrli tuspaldap soz aıtýyna týra keledi eken.

JETPİSİNSHİ TARAÝ

PAIYZDAR PROBLEMASY

Jazǵy meken ıesi Bártýr jańa úıdi beker saldy dep qalyptasqan pikirge tań qalýdyń qandaı reti bar?

Al siz Taý koroliniń jaǵdaıyn surap kórdińiz be? Múmkin onyń joly bolǵan shyǵar? Joq, tipti de olaı emes. Shynyn aıtqanda, Bártýr Taý korolimen salystyrǵanda áldeqaıda baqytty bolyp shyqty.

Óıtkeni Bártýrdyń salǵan úıi kasadan alǵan nesıesiniń, onyń ósim paıyzyn óteýge ketip jatqan qoılardyń arqasynda qalqaıyp tur. Ras, qańyrap bos tur. İshi jıhaz, jabdyqtan jurdaı, esik-tereze ornatylmaǵan. Al Taý koroli úıiniń irgetastary opyrylyp, qulap tústi. Ol úı barynsha muqıat árlendirilgen, jaqsy jıhazdarmen tolyq jabdyqtalǵan edi, Redsmırıdegi úıden tipti de kem emes-ti. Ondaı úıde kez kelgen órkenıetti jandardyń uıalmaı turýyna ábden bolatyn Biraq Taý koroliniń ol úıdi tastap shyǵýyna týra keldi. Sóıtse baı sharýanyń da tipti el aman, jurt tynysh jaqsy zamannyń ózinde adamdarǵa laıyqty turýy úshin qarjysy jetispeıtin kezderi bolady eken. Bul ózi buryn da osylaı bolǵan, budan bylaı da osylaı bola beredi. Qatardaǵy qarapaıym adamdardyń shaǵyn lashyqtarda turýǵa ǵana shamasy keledi jáne olar Ortalyq Afrıkadaǵy záńgilerden artyq tura almaıdy.

Sonyń ózi de kópester onyń ómiriniń óship bara jatqan shoǵyn aman alyp qalýǵa kómektesken jaǵdaıda múmkin bolmaq. Islandıanyń halqy myń jyl boıy osylaı ómir súrip kele jatyr. Óz basynnan óziń joǵary sekire almaısyń. Burynǵy kezde kópesten kótere qaryz alý ádettegi úırenshikti is bolatyn. Al eger qaryzyń tym kóbeıip bara jatsa, nesıe alý quqyǵynan aıyrylatynsyń. Adamdar ashtan ólip jatsa da eshkim eshqandaı shý shyǵarmaıtyn. Qaıta munyń ózi beısharalar qıyndyqtan tez qutylǵan, sáti túsken is boldy dep sanalatyn. Qalaı degende de onyń ózi, qazir jıi-jıi kezdesetinindeı, bankiniń shyrmaýyna túsýden jaqsy edi. Ol kezde sharýalar eshkimge táýelsiz, óz erki ózindegi derbes jandar bolatyn. Olar ashtan ólip jatsa da bas bostandyqtary bar adamdar dep esepteletin. Alaıda olardyń qatesi mynaý edi: bankterdiń aıqara ashqan qaıyrymdy qushaǵy qaýip-qatersiz ári typ-tynysh bolatyn shyǵar dep oılady. Al, shyn mánine kelgende, ol bank qaryzy bastarynan asyp jatatyn — keminde bir mıllıonnan bes mıllıon kronaǵa deıin qaryzy bar adamdar úshin ǵana qaýipsiz bolatyn. Bártýr jumysshylarǵa aqsha tóleý úshin óziniń eń jaqsy sútti sıyryn satqan, qaryzyn óteý úshin myń krona aqshany kasaǵa quıǵan, al nesıeniń ósim paıyzynan qutylý úshin qoı satyp, alty júz krona tólegen kezde Taý koroli óziniń hýtoryn onyń ózi kepilge qoıylǵan somaǵa zorǵa degende satyp jiberip, qalaǵa kóship ketti. Ol tipti osylaı op-ońaı qutylǵanyna qýandy. Halyq banki Ingolv Arnarsonnyń qolyna ótip, úkimettiń Anglıadan alǵan orasan zor mólsherdegi qaryzynyń arqasynda memlekettik bankke aınaldy. Tek mıllıondaǵan krona mólsherindegi somalar týraly sóz bolmasa, qaryzdardy tóleýdiń merzimin uzartý nemese qaryzdarǵa keshirim jasaý jóninde sóz bolýy da múmkin emes edi.

Al aýyl sharýashylyq ónimderiniń baǵasy tez ári tym tómendep ketti. Iá, Jazǵy meken ıesi Bártýrdyń úıi salynǵanyna bir jyl tolǵan kúzde baǵa osylaı kenetten arzandap shyǵa keldi. Dúnıejúzilik soǵys saýda-sattyq pen ónerkásipke berekeli ıgi yqpalyn tıgizýden qaldy. Endi sheteldikter birin-biri qyryp-joıýdy qoıa salyp, qoı asyraýmen ózderi de aınalysa bastady. Ókinishke oraı, Islandıadan jetkiziletin et endi dúnıejúzilik rynokta eshkimge kerek bolmaı qaldy. Islandıadaǵy qoıdyń júnine de eshkim kóńil aýdara qoıǵan joq. Shetelderdegi qoılardyń óz júni de jetkilikti edi. Bártýr júz-júzdegen ıslandıalyq beıshara qoılardyń ósim paıyzdary jónindegi qaryzdar men alynǵan nesıelerdi óteý jolynda joıylyp ketip bara jatqanyn baqylaýmen júrdi. Biraq ol mundaı "qan aldyrý" sharalaryna burynǵysynsha, sonaý asharshylyq jyldaryndaǵydaı tabandy tózimdilikpen shydap baqty. Ol eshkimge shaǵym jasaǵan joq Onyń qaryzdarynan qalanǵan túrmeniń qabyrǵalary barǵan saıyn qalyńdaı tústi, al óndiretin ónimderiniń baǵasy udaıy tómendeı berdi. Biraq Bártýr basyn taýǵa da, tasqa da soǵyp, barlyq qıynshylyqqa aqyryna deıin qarsy turýǵa bekem bel býdy. Onyń bostandyq jolyndaǵy taýsylmas kúresiniń jańa kezeńi — "qalypty" ekonomıka jaǵdaıyndaǵy kúres kezeńi týdy. Soǵystyń tabıǵattan tys baqyty aıaqtalǵan kezdegi jaǵdaılardyń qaıtalanbaýy múmkin emes sıaqty kórindi. Alaıda kedeı sharýany, shamasyna qaratpaı, jaqsy úılerde turýǵa qulshyndyra túsken, aqylǵa qona bermeıtin, tátti qıalǵa toly shekten tys optımızmniń endigi jerde izi de qalǵan joq.

Abyr-sabyr, aıqaı-shý aıaqtalǵan kezde Bártýr sonaý aýyr jyldardyń ózinde aınalyp ótip, talaı ret aman ketip júrgen tartpaly mı batpaqqa endi tap boldy. Ol asharshylyq jyldary óziniń eshkimge táýelsiz bostandyǵyn saqtap qala bilgen edi, endi mine jaqsy jyldardyń ózinde ósim paıyzynyń tutqynyndaǵy qulǵa aınaldy. Saıyp kelgende, aýyr degen jyldardyń ózinde balalary birinen keıin biri ólip, ózderi shymtezekpen jabylǵan jertóle úıde turdy, ári asharshylyqtan kóz ashpady demeseń, eshkimge qaryzdar bolyp kórgen joq bolatyn. Ol kezde jalpy ómir súrý qazirgi nesıe bergish ushqalaq toıymsyz mekemeleri bar, jantalasa jappaı qurylys salý etek alǵan berekeli zamandaǵydan áldeqaıda jeńil edi.

Ingolv Arnarson Islandıa memleketinen — ıaǵnı London bankteriniń birinen — alynǵan birneshe mıllıon krona mólsherindegi aksıonerlik kapıtaldyń kómegimen halyq bankin memlekettik bank etip qaıta qurǵannan keıin Fordqa tutynýshylar qoǵamynyń tóraǵasy retinde keldi. "Bastan-aıaq bylyqqan, sheshýin tabý múmkin emes shym-shytyryq shıelenisip jatqan, astan-kesteńi shyqqan dúnıe! dep ashý-yzamen sóz sóıledi ol İstiń jaıymen kóbirek tanysqan saıyn onyń yzasy kúsheıip, qaharlana tústi. Qaryz mólsheri shekten tys kóbeıip ketipti. — Bul ne qylǵan bassyzdyq! Shuǵyl túrde meılinshe qatań sharalar qabyldaý kerek!". Alǵan qaryzdary óziniń múlkiniń qunynan asyp ketkender birden bankrot dep jarıalandy — óıtkeni olar qaryzdaryn óteı almaıdy dep tabyldy. Al olar osylaı ońaı qutylyp kete alatyny úshin qudaılaryna myń mártebe shúkirshilik etýi tıis. Áli de bolsa áıteýir bir nársesin óndirip alýǵa bolatyndardy bereshek qaryzynyń tuzaǵynda ustap, barǵan saıyn qylǵyndyra tústi. Óıtkeni bulardan ósim paıyzymen qosa qanyn da sora aıyz qandyrýǵa bolatyn edi, Al mundaı jaǵdaıǵa dýshar bolý bankrotqa ushyrap, bar mal-múlkinen aıyrylyp, eki qolyn tóbesine qoıyp, qańǵyp ketkennen de jaman sıaqty. Tutynýshylar qoǵamyndaǵy bılep-tósteýshiler ondaı qaryzy barlardy ólmes tamaq berip, óz qamqorlyǵyna aldy — sebebi olar tıisti ósim paıyzyn ótep ketýi kerek. Olarǵa ómir súrý úshin asa qajet azyq-túlikti shym-shymdap berip otyrdy. Sonda olar ósim paıyzyn tólep qutylý úshin qaıyrshylyq jaǵdaıda jaryp tamaq ta ishe almaı, áıteýir ómir súre beredi. Keıde olarǵa eń qajetti degen azyq-túliktiń az ǵana mólsheriniń ózin berý úshin basqa bir baı sharýanyń kepildigin ákelý talap etiletin boldy. Kofe men qant kózden bulbul ushty. Olar baılardyń ǵana iship-jeýine arnalǵan sıaqty. Bıdaı mysyqtyń tumsyǵy kótere alatyndaı az mólsherde bosatyldy, al keıbireýlerge tipti eshteńe tımedi, qur alaqan qala berdi. Usaq-túıek taýarlar múlde satylmaıtyn boldy. kıim-keshek satýǵa, ásirese oǵan óte muqtaj adamdarǵa satýǵa qatań tyıym salyndy. Alaıda temeki ónimderin satýǵa kelgende úkimet erekshe jomarttyq tanytty: sharýalarǵa temekini memleket esebinen tegin taratý jóninde zań qabyldandy — óıtkeni qoıdy qotyr men ishek qurt aýrýlarynan aman saqtaý úshin aldyn ala sharalar qabyldaý qajet edi. Árıne, bul ǵajaıyp shıpaly dárini aýyzǵa salyp, ezip shaınap, sólin jutý arqyly da, syrttaı qoldaný arqyly da paıdalana berýge bolady. Temekiniń bulaı tegin taratylýy jurtshylyq tarapynan qatty rızashylyqpen qoldaý tapty. Ony "halyq qazynasy" nemese "ishek qurttyń shıpaly emi" dep atap ketti. Temekini starostanyń ózi de shegetin boldy: qazirgideı qıyn-qystaý aýyr kezeńde únem jasaý úshin ne jasasań da jarasa beredi-mis!

— Menińshe, bul tym artyq talap! — dedi Bártýr, ózine beriletin azyq-túlik mólsherin bilgennen keıin Bul oǵan jańa úı salǵannan keıin qystyń ekinshi jartysynda ólmes tamaq bolsyn dep belgilengen azyq-túlik úlesi bolatyn. — Meniń óz erkim ózindegi táýelsiz jan retinde dúkennen ne satyp alýym kerek ekenin shynymen-aq ózim sheshe almaıtyn bolǵanym ba? Eger men ózime qajetti nárseni bul dúkennen taba almasam, basqa bir jaqtan-aq satyp alamyn ǵoı.

— Ol — seniń óz erkińdegi jumysyń! — dep jaýap qatty dúkendegi satýshylar. — Onda biz seniń mal-múlkińdi satýyńa zań arqyly tyıym salamyz.

— Sonda meniń kim bolǵanym — buralqy ıtpin be álde qulaq kesti qulmyn ba? — dep surady Bártýr.

— Kim ekenińde jumysymyz joq, — dep jaýap qaıtardy olar. — Biz zań boıynsha áreket etetin bolamyz.

Bártýr jarty qap qara bıdaı unyn, sonsha suly unyn, tutynýshylar qoǵamynyń qoımalarynda qoqsyp jatqan balyq qaldyqtarynyń edáýir mol bóligin, "halyq qazynasy" temekisiniń úlken bir býmasyn aldy. Bártýr óz erki ózindegi eshkimge táýelsiz adam bolǵaly beri onyń qonaq kelip qalǵanda bálish pisirý úshin kerek bolatyn qos ýys aq un satyp alýyna birinshi ret ruqsat etilmedi. Kofe men qant týraly sóz bolýy da múmkin emes edi — olardy qolma-qol naqty aqshaǵa ǵana satyp alýǵa bolady. Buryn Bártýr kedeı sharýany kemsitip, qyspaqqa alǵysy keletinderdiń janyna batatyn qatty sózderdi tańdap aıtýǵa kóp oılanyp jatpaıtyn. Biraq tap qazir kimdi balaǵattaýǵa bolady? Zańdy balaǵattaı ma?

Degenmen de kúzdigúni ol, eshnárseniń de, eshkimniń de kedergisine qaramaı, jańa úıge kirip aldy. Ras, bul úıge áli de kóp nárse jetispeıtin. Ekinshi qabattaǵy eń úlken bólme men as úıdi ǵana edáýir tártipke keltirgen boldy. Úsh esik — bir syrtqy, eki ishki esik — ornatyldy. Báriniń de qymbat baǵaly táýir topsasy jáne tutqasy bar. Bártýr Fordqa baryp, ózine jáne Gvendýrǵa arnap, bir ustalǵan kóne kereýet satyp aldy. Enesine eski taqtaıdan qurastyryp kereýet jasap berdi. Sondaı-aq ol óz qolymen taqtaıdan ústelge uqsas bir zat pen uzynsha oryndyq ta jasady. Onyń aǵash ustasy retinde qolynyń táp-táýir ebi bar ekenine buǵan deıin de eshkim kúmán keltirmeıtin. Mine endi jańa úıge jaıǵasty. Bári bir bólmede. Qyrsyqqanda jáne bir kemshilik tabyla ketti — pesh durys salynbapty, tútin tartpaıdy. Úıdiń ishin tútin men ys qaptaıdy da ketedi. Ártúrli bilgir sheberler shaqyryldy. Olar ózara keńese kele adam tań qalarlyq sanalýan teorıalar týraly sóz qozǵady. Báriniń aıtatyny bir-aq nárse — peshtiń murjasy durys emes: bireýleri ony áli de bıiktete túsý kerek dep sanasa, ekinshi bireýleri, olarǵa kerisinshe, murjany qysqartý qajet dep soqty, jáne bireýler murjanyń tútin shyǵatyn qýysy tym keń dese, bularǵa qarsy bolǵandar da tabyldy — murjanyń qýysy tar, tútin sondyqtan shyqpaıdy dep dáleldep baqty. Al taǵy bireýler gazetterde jazylǵan ǵylymı teorıalarǵa silteme jasady: eger peshtiń murjasy teńizdiń sýy kóterilip, jaǵaǵa soǵyp jatqan kezde qalanatyn bolsa, onda tútinniń taýqymetin tartýdan qutyla almaıtyn kórinesiń. Murjanyń myna túrine qaraǵanda, ol tap sondaı sátsiz kezde qalansa kerek. Osyndaı ártúrli pálsapalyq aıtys-tartys qyzǵan saıyn bólmeniń ishi kóz ashtyrmaı ashytatyn býdaq-býdaq kók tútinge burynǵysynan da kóbirek tola tústi. Aqyr aıaǵynda mynadaı tıanaqty berik boljam jasaldy: peshtiń murjasyn jóndeý úshin úıge tym qymbatqa túsetin jóndeý jumystaryn júrgizý kerek. Biraq ondaı kóp shyǵynǵa barýdyń tipti de mán-maǵynasy joq. Onyń ústine, peshke jaǵatyn otynnyń ózine de qulaq estip, kóz kórmegen mol qarjy jumsalatyn túri bar eken.

Sonymen Bártýr tamaq pisirip ishý úshin bireýdiń tozyǵy jetken eski prımýsyn satyp aldy. Al úsh jerinde qaqpaqty qazandyq oıyǵy bar temir pesh as úıde sánge qoıylǵan áshekeıli zat retinde bostan-bos tura berdi.

JETPİS BİRİNSHİ TARAÝ

KÚZDİGÚNGİ ALYPTAR

Úı qyzmetshisi Brýnányń ár kúz saıyn óziniń bıesin minip, qalaǵa baratyn, onda ony — muny qajetti zattar satyp alatyn ádeti bar bolatyn. Bir apta boıy joq bolyp ketetin. Óıtkeni óziniń tıisti demalysyn alatyn edi. Jurt sıaqty onyń da tanystary bar bolatyn. Ádette betine qan júgirip, qyzara túsetin, tulǵasy kelisti ol óziniń sary bıesin jeldirte túsip, úıge kóńildi oralatyn. Erdiń ústine asyra salynǵan birneshe túıinshek zattary bolatyn. Olary: kádimgi usaq-túıek taýarlar, shyt kezdeme, ıne-jip, saltanatty sátterde tiske talǵajaý etetin, qurmetti adamdaryna syılaıtyn azyn-aýlaq pechene, kofe, qant sıaqty azyq-túlik túrleri. Bul joly Brýná sary bıege salt minbeı, ony jetegine alyp, jaıaý keldi. Óıtkeni erdiń ústine úıip-tógip artqan zattary tym kóp eken. Úı qyzmetshisi burynǵy qaı kezdegisinen de kóńildi oraldy. Bártýrdy shaqyryp, attyń ústindegi júkterdi túsirip, úıge kirgizýge kómektesýdi ótindi.

— Osynsha kóp zatty satyp ala berýińe jol bolsyn? — dep surady Bártýr.

— Oı, usaq-túıek qajetti nárseler ǵoı! Ne zattar ekenin aıtyp jatýdyń qajeti joq, — dep jaýap qaıtardy Brýná.

Brýnányń munyń bári qandaı zattar ekenin birden aıtqysy kelgen joq. Ol edáýir mańǵazdanýdy qalady. Ózin azdap bolsa da baqytty ári maqtanyshty sezindi. Bálkim, ol ıen dalamen jaıaýlatyp kele jatqanda shyn nıetimen úmit arta qýanǵan da bolar? Óıtkeni Bártýr myna úıip-tógip alyp kele jatqan zattarymnyń ne ekenin egjeı-tegjeıli qyzyǵa surastyratyn shyǵar dep oılaǵan edi. Biraq Bártýr eshqandaı da qyzyǵýshylyq nyshanyn tanytpady — onyń ne satyp ala bergenin surastyrǵan joq. Al Brýná onyń túrli suraqtar berip, bireýdiń mazasyn alýdy unatpaıtyn ádeti bar dep oılady da qoıdy. Ol munyń satyp ákelgen zattaryn aýyz úıge jıystyryp qoıdy da, sary bıeni shalshyqty balshyq jaqqa judyryǵymen bir ıterip, bosatyp jiberdi. Kúzgi keshtiń qarańǵylyǵy qoıýlana tústi.

Bártýr aýlada ózine bir jumys taýyp aldy da, úıge jurt uıqyǵa jatar aldynda ǵana kirdi. Onyń ústine, úıge erterek kirsem, qyzmetshi áıel maǵan pechene usynyp bále bolar dep oılaǵan edi. Óıtkeni Brýná ár demalysynda qalada bolyp qaıtqannan keıin buǵan pechene syılap, dám tatqyzatyn. Biraq Bártýrdyń tap bul joly pechene jeýge burynǵy qaı kezdegiden bolsa da zaýqy joq edi. Munyń aıaǵy áldebir aıtys-tartys áńgimege ulasyp keter dep qaýiptengen de bolatyn. Biraq úıge kirgen boıda ózin-ózi toqtata almaı, balyq maıymen janatyn shamdy jaǵyp, Brýnányń satyp alyp kelgen zattaryn qaraı bastady. Olardyń arasynda jarty qap aq un, qaǵaz qapshyqqa salynǵan jarma, shaqpaq kók qanttyń úlken bir bóligi, kofe, meıiz sıaqty basqa da bakaleıa taýarlarynyń ıisi ańqyp turǵan jáshik bar edi. Bul taýarlardyń qaı-qaısysyn da qaryzǵa belshesinen batqan óz erikteri ózindegi, táýelsiz derbes adamdardyń qazirgi bostandyǵy bar elde satyp alýyna tyıym salynǵan bolatyn. Bártýr jáshiktiń aýzy jabylǵan qaqpaq taqtaıshanyń bireýin julyp alyp, ishine qarap edi, óz kózine ózi senbedi... Mynaý ne boldy eken? Sóıtse shaınap-shaınap, sólin soratyn hosh ıisti temeki japyraǵy eken!? "Halyq qazynasy" atalyp ketken temekiden basqa bir aı boıy eshteńe tatyp kórmegen adamnyń ashý-yzasy keldi. Endi bul jáshiktiń ishinde taǵy ne bar ekenin bilgisi de kelgen joq! Bártýr shamdy tez óshirdi de bólmege kirdi.

Kempir baıǵus uıqyǵa ketipti. Gvendýr da jatyp qalǵan eken, endi irgege qaraı bir aýnap túsip, teris aınaldy. Brýná óz kereýetinde bir ózi otyr edi. Ústinde merekede kıetin sándi kóılegi bar. Áldebir túıinshektiń aýzyn sheship, ondaǵy ártúrli zattardy ózi ǵana qyzyǵa qarap otyr. Biraq bir nárseden kóńili qalyp, túńilgendeı keıippen olardy keıin ysyryp qoıady. Ol Bártýrǵa burylyp qaraǵan joq. Osydan bir mınót qana buryn bir túrli maqtanyshpen mańǵazdana túsip, kóńildi otyr edi, endi unjyrǵasy túsip ketkendeı túnere qaldy — manadan kútip otyrǵan qýanyshy sý sepkendeı basyldy.

— Shamnyń maıyn sonsha shyǵyndaýdyń ne keregi bar osy?! — dedi de, Bártýr onyń biligin jaryqty eki ret kem beretindeı etip burap qoıdy.

Brýná, óziniń úırenshikti ádetine qaramaı, esh nárse dep ún qatpady. Tek biraz ýaqyt ótkende baryp, onyń aqyryn ǵana óksip-óksip jylaǵany estilip jatty. Bártýr bátińkesiniń baýyn aǵyta bastady. Brýná pechene syılaımyn degenshe tez sheshinip, mamyq kórpeni basynan asyra jamylǵan boıda ún-túnsiz jatyp úlgerermin dep oılady. Ol Brýná jaqqa kóz salýdan qashqaqtady. Biraq onyń myna qylyǵy týraly san túrli oıǵa ketti. "Mynaý ózi esinen adasqannan saý ma?" dep oılady. Qashan kórseń de aqyl-esi bútin áıel sıaqty emes pe edi?! Qarap tursań, jeligi basylmaǵan jas áıel emes. Biraq sóıte tura oǵan osynsha ysyrapshyldyq pen jeńiltektikke barýdyń ne qajeti bar edi? Ómir boıy tirnektep jıǵan-tergen qarjysyn orynsyz shashyp-tógip jumsaýdan barynsha tartynyp, sarań minez tanytyp kelgen, jeke basynyń muqtajyna jylyna bir ret bir fýnt pechene satyp alýdan ózge artyq shyǵyn jasaı qoımaıtyn áıeldiń munysyn qalaı túsinýge bolady? Endi, mine, Bártýrdyń úıine, eski úıine de emes, jańa úıine neshe túrli taýar túrlerin úıip-tógip, artynyp-tartynyp alyp kelgenine súısine qýanyp, máz-meıram bolý ornyna túsiniksiz tań qalǵan sezimde qalǵany úshin kóńili qabyrjyp, bir túrli burtıyp otyr. Árıne, ol óz isine shyn berilgen, meılinshe adal áıel, tipti de maqtanshaq bóspe emes. Ony eshqandaı jamandyqqa qımaısyń, oǵan bir aýyz artyq sóz aıtýdyń ózi de retsiz. Tek ótken jyly onyń ózine qatysy joq iske bir ret orynsyz kılikkeni ǵana bar. Ózi dene bitimi kelisti, tulǵasy jarasymdy, boıynda kúsh-jigeri jetkilikti, qyzyl shyraıly júzi de súıkimdi, táni de kóz tartarlyq áıel Eger kózine sándi qara kózildirik kıgize qoısańyz, Redsmırıde osydan birneshe jyl buryn kúsh-jigeri tolysyp, naǵyz kemeline kelgen frýdyń tap ózi sıaqty bolyp shyǵa keletini kúmánsiz. Túr-tulǵasy kórnekti de kelisti. Bas báıbisheniń ózine uqsaıdy. Onyń ústine, Brýná ústi-basyna kir jýytpaıtyn. Tazalyqty óte-móte jaqsy kóredi. Onyń jyrtyǵy bar kıim kıip júrgenin de kóre almaısyz. Úı jınaǵanda sypyryndy qoqyr-soqyrdy bir buryshqa úıip, qaldyra salmaıdy. Taǵamdy da dámdi pisiredi. Jumys isteýden jalyqpaıdy, kóń-qoqyrdy kún demeı, tún demeı tası berýge bar. Onyń tósekte jatyp alyp, náýetektenetin, áldebir mańyzdy báıbishe sıaqty qylyq kórsetetin ádeti joq. Onyń ústine, edáýir dáýletti — bankke salyp qoıǵan aqshasy, kapıtaly bar. Ras, sary bıesi tym oınaqshyp turatyn sergek jylqy emes. Bıeniń aty qashan da bıe ǵoı. Al Brýnányń kereýetiniń ózi nege turady deseńshi! Ondaı kelisti kereýet kózdiń jaýyn alady. Bártýrdyń jańa úıindegi eń tamasha zat sol ǵana. Bálkim, ondaı jumsaq tósekke Redsmırıdegi bas báıbisheniń ózi de jatyp kórmegen shyǵar, sirá?..

Joq, shamasy, Brýnányń bul joly Bártýrǵa pechene usynǵysy kelgen nıeti bolmaǵan-aý. Biraq ol eki qolyn eki tizesiniń ústine salyp, kereýetiniń ústinde uzaq otyrdy. İsteıtin jumysy joq kezde bul eki qoldyń da dármensiz kórinýi kisi tań qalarlyq nárse edi. Bártýr jartylaı jaryqta oǵan qaıta-qaıta kóz júgirtip jatty.

Brýnányń júzinde áldebir qara kóleńke júgirip ótkendeı boldy. Aqyrynda ol óziniń satyp ákelgen bazarlyǵynyń bárin de bir jerge úıip qoıdy da olardy endi eshqandaı qajeti joq nárseler sıaqty bir-birimen aralastyra sandyqqa sala bastady. Sóıtti de aqyryn ǵana bir kúrsinip aldy. Tósektiń ústindegi jamylǵyny alyp, úırenshikti ádetimen muqıat búktep bylaı qoıdy. Qyzyl sharshyly ádemi tyspen qaptalǵan mamyq kórpe men appaq qardaı aqjaımanyń bir shetin ysyra kóterip ashty da, kereýetiń shetine otyryp, sheshine bastady. Áne ol kókirekshe lypasynyń, keýdeshe kóıleginiń túımelerin aǵytyp, beldemshe kóılegin sheshti. Olardy muqıat jınastyryp, búktegen qalpynda sandyqqa saldy. Endi onyń ústinde ózi qoldan júnnen toqyp kıgen qalyń ish kóılegi ǵana qaldy. Denesine qonymdy kıimderin sheship tastaǵannan keıin onyń tulǵasy tolysa túsip, jaıylyp sala bergendeı bolyp kórindi. Erekshe myqty, qaıratty bóksesi bult-bult etip, ıkemdi qımyldaıdy, shamasy, onyń bala týý qabileti áli de saqtalǵan sıaqty. Qýatty qos tizesi men eki sany jalt-jult etedi, moıny jup-jumyr ári myqty. Tósi áli de boı jetken qyzdyń tósindeı — qos almasy keýdesin serippedeı kerip, dir-dir etedi. Ol endi ish kóılegin de sheshti. Iá, bul naǵyz alyp áıeldiń tap ózi eken. Biraq Bártýrdyń ózi de eshkimnen kem emes, alyp azamattyń biri emes pe? Eki ıyǵyna eki jigit mingendeı, keń jaýyryndy. Onyń alyp keýdesi zil batpan salmaqty kóterip kete beretindeı. Brýná túnde tósekte jatqanda kıetin ish kóılegin kıip bolǵannan keıin ǵana shamdy óshirdi. Ol jata bere kereýet syqyrlap qoıa berdi.

Bártýr kópke deıin uıyqtaı almady. Bir búıirinen ekinshi búıirine qaıta-qaıta aýdarylyp, dóńbekshı berdi. Manadan beri qoryldap jatqan ulynyń uıqysyna qyzyqty. Ózine uıqy bermeı, mazalaýmen bolǵan qaıdaǵy bir paıdasyz tátti qıaldarǵa berilgenine ózine-ózi yzalanyp, keıbir balaǵat sózderdi de aqyryn ǵana birneshe ret qaıtalady. Endi onyń naǵyz taza temeki shekkisi keldi! Biraq ondaı temekeni dál qazir qaıdan taba qoıasyń! "Qarǵys atqyr" "halyqtyq qazyna", — dep oıǵa shomdy ol. — Qarǵys atqyr nesıe beretin kasa, qarǵys atqyr jańa úı!" Bul jańa úıde áldebir jerkenishti jaman ıis bar — Bártýr ózin sodan tunshyǵyp ólip qalatyndaı sezindi. Eger tap qazir myna saıtan alǵyr "halyq qazynasynyń" ornyna azdaǵan naǵyz temeki bolsa ǵoı! Endi ne isteý kerek? Burynǵynyń adamdary "Uıqyń qashsa, óleń oqy!" dep keńes beredi eken Bul da áldebir óleńdi mińgirlep oqýǵa kiristi:

Qasiret emi — ýly ishkilik.
Uzaq tańǵa jan qınalyp,
Azap shektimishtim ony!
Ulylardyń ýly balyn
Simiredi sondyqtan da
Sherge toly meniń janym.

Osydan keıin Bártýrdyń oıyna qaıdaǵy bir ádepsiz uıat sózderge toly óleń joldary birinen soń biri orala berdi, orala berdi. Olar asa kúrdeli kelisti yrǵaqtarmen jazylǵan jaqsy óleńderdiń ózderin de esinen shyǵaryp, aýzyna túsirmeı qoıdy.

Bólmede jatqandardyń bári de áldeqashan uıyqtap qaldy. Al Bártýrdyń kózi ilinbeı-aq qoıdy, tósekte dóńbekshı berdi. Ol mahabbat muńyna berilip, qatty qajyǵandyqtan biraz bylapyt sózderdi de aıtyp jiberdi. Taǵy da naǵyz temekige ańsary aýyp, shydamy taýsylaıyn dedi. "Saıtan alǵyr túge! Aýyz úıge shyǵyp, temeki taqtasynyń bir bóligin syndyryp alyp, shaınap-shaınap, silekeı sólin jutqannan basqa amalym joq. Janym sonda ǵana jaı tabatyn shyǵar!"

Ol dambalyn tarta kıip, dybys shyǵarmaýǵa tyrysyp, tósekten aqyryn ǵana tústi de, aıaǵyn kón kebisiniń basyna suqty. Biraq kúzgi túnde bólmeniń ishi kózge túrtse kórgisiz tas qarańǵy. Al munyń tezirek esikke jetýi kerek. Esikke bara jatqan jolynda onyń qolyna domalanǵan áldebir kishi shar tárizdi bir nárse ilikti. Apyr-aı, bul ne boldy eken? Qolyn odan ári soza berip edi, Brýnányń bet-júzine ilikti. Shamasy, álgi shar tárizdi nárse munyń kereýetiniń bas jaǵyndaǵy áshekeıli oıýdyń biri bolýy kerek.

— Bul kim? — degen sybyr qarańǵydan anyq estildi.

— Men seni uıqyńnan oıatyp jiberdim be? — dedi Bártýr, ony áldeqashan uıyqtap qalǵan bolar degen oıynan qaıtpaı.

— Bul seniń óziń be? — dep sybyrlady Brýná.

Osy kezde onyń kereýeti syqyr ete qaldy. Shamasy, Brýná buǵan qaraı aýnap túsip, burylǵan bolýy kerek. Endi ol ornynan kóterilmek te edi.

— İ-im, — dedi Bártýr. — Jo-joq. Áýre bolma!

Bártýr qarańǵyda kereýettiń boıymen qarmalaı sıpap júrip, aqyrynda esikke jetti-aý áıteýir. Onyń murnyna qymbat baǵaly ári dámdi bakaleıa taýarlarynyń hosh ıisi keldi. Óziniń temeki izdep shyqqanyn umytyp ta ketti. Endi oıynan shyqpaı qoıǵan bir-aq nárse boldy. Ol — munyń úıine bóten bir áıeldiń osynshama taýar satyp ákelgeni. Sonda Bártýrdyń kim bolǵany: ıt pe, qul ma? Masqara! Munyń úıine, bóten bireýdiń nesibesi birinshi ret ákelindi.

Bártýr aýlaǵa shyqty. Jaıaý burqasyn soǵyp tur eken. Kún óte sýyq. Biraq ol muny sezetin emes. Ýchaskeniń bir buryshynda jeńil-jelpi sharýasyn bitirip alyp, kón kebistiń basyn qońyltaıaq kıe salǵan boıy juqa dambalmen tura berdi. Úıdiń ishin qaptaǵan zák pen kirpishtiń qolqa qabar aýyr ıisinen keıin daladaǵy taza aýany qushyrlana raqattanyp jutty. Jańa úıdiń aýasy shyn máninde óte aýyr, densaýlyqqa jaǵymsyz edi. Ózine de obal joq — osy úıdi salyp nesi bar edi?!

Mine ol taza aýa jutyp, biraz turǵan soń denesi tońazyp sala berdi. Endi uıyqtaý kerek. Ol úıge qaıtyp oraldy, bes tekpishekti qarańǵyda qabyrǵany qarmalap sıpaı júrip, aýyz úıge kirdi. Murnyna bakaleıa taýarlarynyń ıisi taǵy da keldi — qolma-qol naqty aqshaǵa úıip-tógip molynan alyp kelgen taýarlardyń ańqyǵan hosh ıisi. Joq, munyń úıine bógde bireýdiń nesibesin kirgizýdiń aldy da, arty da osy bolýy tıis.

Tańerteń Bártýr ádettegisinen de erte turdy. Syrtqa shyǵyp, edáýir jumys istep, qaınaǵan ystyq sý ishý úshin úıge kirdi. Brýná buǵan úlken ydyspen kofe usynbaq. Dámdi sýsynnyń burqyraǵan hosh ıisi muryn jara bastady. Shynyn aıtqanda, Bártýrdyń burynǵy áıelderiniń birde-bireýi kofeni Brýná sıaqty óte dámdi qaınata almaıtyn. Bártýrdyń pikirinshe, bul óńirde kofeni eń jaqsy ázirleı alatyn áıel — tek Brýná ǵana. Munyń pisirgen taǵamdarynyń bári de óte-móte erekshe dámdi, aýzyńnan silekeıińdi shubyrtady. Qazir ol Bártýrǵa syrtyn berip, teris qarap tur edi. Tek kofe usynǵan kezde ǵana qas-qaǵym sátke burylyp qarady. Aıtpaqshy, bul ózi Bártýrdyń "Qaıyrly tań!" degen sózine jaýap qatty ma? Múmkin, bul búgin "Qaıyrly tań!" degen sózdi aıtpaǵan da bolar? Bártýr kofe quıylǵan ydystan kóz almaı, edáýir únsiz turdy... Iá, ol kofeni óte jaqsy kóretin. Biraq kofeniń dámin de tatpastan, ydysymen qoıa saldy da, eshqandaı tuspaldap sóılemeı-aq, sóziniń týrasyn birden aıtty:

— Brýngılda, men seniń bul úıden birjola ketkenińdi qalaımyn.

Brýná oǵan jalt qarady. "Birjola ketkenińdi qalaımyn" dedi me? Onyń óńi áli jas kórinetin, onsha kóriksiz de emes edi. Kádimgi jas kelinshektiń beti-júzi sıaqty bolatyn. Ol álgi sózden shoshyp ketip, Bártýrǵa qadala qarap qaldy.

— Sen meniń baıqaýymsha, oılaıtyn bolýyń kerek... — dep, áldebir nárseni baıaý byldyrlap aıtpaq boldy da, kenet ol oıynan qaıtyp, eshteńe demeı qoıa saldy...

Alyp — áıel beıne bir aýyr soqqydan jasqanǵandaı bolyp, búrise tústi, óńi buzylyp sala berdi. Ol beti-júzin qos alaqanymen jaýyp, kishkentaı qyz sıaqty barynsha daýystap, ókire jylap jiberdi. Bártýr esikti tars jaýyp, syrtqa óz jumysyna ketti.

Bul kúni Brýná kúni boıy jylap, kóldegen kóz jasyn tyıa almady. Beti isip ketti. Aqyrynda ún-túnsiz júrdi. Kelesi kúni ol birjola ketip tyndy.

JETPİS EKİNSHİ TARAÝ

MURATTAR JÚZEGE ASQANDA

Ingolv Arnarsonnyń murattary shynymen-aq eshqashan júzege asyp kórgen joq pa? Qalaı júzege asqan joq! Onyń murattary árqashan jáne barlyq salada júzege asyp keledi. Aýyl sharýashylyǵy týraly zań júzege asty. Adamdar egic kólemin arttyryp, ony óńdegeni úshin mol mólsherde syılyqtar alyp jatty. Tipti aıadaı az ǵana jerdi jyrtqany úshin de birneshe krona aldy. Betonnan salynǵan tamasha mal qoralary men pishen saqtaıtyn saraılar úshin de syılyq berildi. Qymbat baǵaly aýylsharýashylyq mashınalaryn — traktorlar, soqalar, tyrmalar, egin oratyn, shóp shabatyn, tipti is toqıtyn mashınalar satyp alýshylarǵa aqshalaı járdem kórsetildi. Kóń saqtaıtyn sısternalar týraly másele de op-ońaı sheshildi — sharýalarǵa ondaı tamasha sesternalar salyp alýy, tyńaıtqysh qordalar quıatyn shuńqyrlar qazyp alýy úshin qarjy bólindi. Halyq bankinde arnaıy bólim ashylyp, ol derevnáda turǵyn úılerdiń qurylysyn salamyz deýshilerge nesıe berýmen boldy. Áltıngtiń kóptegen depýtaty qurylys salýǵa nesıe berýdi qamtamasyz etetin bolamyz dep bergen ýádeleri úshin ǵana saılanǵan-dy. Sharýalarǵa shynynda da shamaly ǵana ósim paıyzymen uzaq merzimdi nesıeler berile bastady. Biraq olarǵa mynadaı shart qoıyldy: olar ózderiniń jer ýchaskelerinde osy zamanǵy ǵajaıyp turǵyn úıler salýǵa tıis boldy. Ol úılerdiń qabyrǵalary beriktigi kúsheıtilgen betonnan eki qabatty etip qalanatyn bolýy kerek. Ol qabyrǵalardyń betteri faner taqtalarmen jabylýy shart. Edenderge lınoleým tóselýi tıis. Sý qubyrlary tartylyp, kanalızasıa, bir ortalyqtan jylytý júıeleriniń iske qosylýy, tipti elektr jaryǵy jelisiniń júrgizilýi mindetti túrde oryndalýy qajet boldy. Sapasy óte joǵary úıler ǵana salý usynyldy. Óıtkeni, tájirıbeniń kórsetip bergenindeı, arzanǵa túsetin, nashar jabdyqtalǵan turǵyn úıler múlde tıimsiz bolady-mys. Aqyrynda sharýalardyń mol mólsherde qaryzǵa alǵan nesıeleriniń tólem mólsherin júıeli túrde udaıy kemitip otyrý týraly zań da qabyldandy. Ieliginde jeri mol sharýalardyń kókten izdegeni jerden tabylǵandaı edi. Olar ózderin baqytqa bólengendeı sezindi — orasan mol mólsherde nesıe-qaryz ala alatyn boldyq dep qýandy. Tutynýshylar qoǵamynyń isi ońǵa basyp, barǵan saıyn kúsheıe tústi. Olar baýyrlastyq negizde qurylǵan saýda kásiporyndary bolǵandyqtan buryn ónim óndirýshilerdiń esebinen aramtamaqtyqpen kún kórip, olardyń qanyn sora qanap kelgen alypsatar saýdagerler men deldaldardy mańaıyna da jolatpady. Al sharýalardyń ózderine olardyń tapsyrǵan ónimderiniń mólsherine qaraı birneshe kronadan myń kronaǵa deıin syılyqtar berildi. Mysaly, Ýtıredemırıdegi starosta birneshe myń krona mólsherinde mol syılyq aldy. Oǵan aýyl sharýashylyǵyndaǵy naýqandy jumystardy úlgili júrgizgeni úshin de qyrýar syılyq tólenip turdy. Ol jyrtylǵan jer kólemin kóbeıtip, egistik alqapty ulǵaıta tústi. Onyń ústine, tamasha úlgi boıynsha mal qora da salyp aldy. Oǵan aýylsharýashylyq qorynan járdem kórsetilip, jańa traktorlar, soqalar, tyrmalar, egin oratyn, shóp shabatyn mashınalar, taǵy basqa da qymbat baǵaly qural-jabdyqtar, tipti is toqıtyn mashınalar satyp alýyna mol múmkindik týǵyzyldy. Oǵan kóń-qoqys saqtaıtyn sısternalar qurylysy qorynan da járdem berilip, búkil prıhodta teńdesi joq tamasha sısternalar salyp aldy. Sodan keıin onyń otyrǵan úıi irip-shirip buzyla bastaǵan bolyp shyqty. Sóıtip starosta "qurylys qorynan" da nesıe alyp, orasan zor ári myqty úlken úı saldy. Onyń jer tólesiniń ózi de tamasha bolyp shyqty. Úı eki qabatty, al ekinshi qabatynda qosymsha taǵy shaǵyn bólmesi bar edi. Úıdiń qabyrǵalary beriktigi kúsheıtilgen betonnan eki qabatty etip qalandy, olardyń betteri faner taqtaılarmen jabyldy, edenge lınoleým tóseldi. Bul úıde frýdyń jeke ózine arnalǵan vana bólmesi de boldy. Úı ortalyq jylý júıesine qosyldy. Oǵan ystyq jáne sýyq sý úzdiksiz kelip turdy. Elektr jaryǵy da jetkilikti. Tap osy starosta nemese Taý korolin túrmeden qutqaryp qalǵan álgi bir alaıaq sıaqty adamdar — ultymyzdyń naǵyz maqtanyshy! Ony alaıaq deýge bola ma? Joq, tipti de alaıaq emes. Ol ózine endi tek aýyl sharýashylyǵymen aınalysý kerek degen oı der kezinde sap ete qalǵan naǵyz osy zamanǵy qabiletti qarjyger ǵana! Al anaý Taý koroli qolynan eshteńe kele qoımaıtyn, eshnárseniń shegin bilmeıtin qyrsyz bireý bolatyn. Ol "Ár nárseniń altyn ortasy bar" dep udaıy qaıtalaı berýdi súıgenimen ózi eshqashan qarjyger bolyp kórgen emes edi. Endi jasy jetip, qartaıǵan shaǵynda qalaǵa baryp, kúıeý balasynyń qolynda turyp, ár jerde bir kúndik jumys isteýmen aınalysady. Zorǵa degende tamaǵyn taýyp júr. Jo-joq, Taý koroli úıiniń qazirgi ıesi tipti de alaıaq jan emes. Ol prıhod keńsesine birden baryp, osy zamanǵy aýylsharýashylyq mashınalaryn satyp alý úshin járdem aqsha surady. Ony alyp bolǵannan keıin osy zamanǵa laıyq tamasha mal qorasyn salyp, úlken syılyqqa ıe boldy. Kóń-qoqys saqtaıtyn sısterna salý úshin járdem aqsha, ózi óndirip, tapsyrǵan ónimderi úshin syılyq aldy. Sóıtip Taý koroliniń burynǵy úıine elektr jaryǵyn kirgizdi. Ondaı adamdar týraly oılaı qalsań-aq, dúnıe júzilik soǵys tekten-tek bolǵan joq eken-aý degen qorytyndyǵa sózsiz kelesiń.

Al Bártýrdyń jáne onyń dostarynyń jaǵdaıy ne boldy?

Áńgimeni áýeli gılteıgalyq Toýrırden, kezinde bıttiń qabyǵyndaı juqa, sala qulash uzyn shulyqtarǵa qumar bolǵan kóńildi qyzdardyń ákesi kádimgi Toýrırden bastaıyq. Onyń jaǵdaıy qaı jaǵynan bolsa da jurt kútkendegiden áldeqaıda jaqsy bolyp shyqty. Kenje qyzy bir aýqatty adamǵa turmysqa shyqty da qalada turdy. Al Toýrır ózine úlken adamdardyń qataryna qosatyn tym úlken nesıe qaryz ala qoıǵan joq bolatyn. Biraq jıǵan-tergen mal-múlkin kepilge qoıyp, akýsıondaǵy báseke saýdaǵa salyp, balǵanyń bir soqqanynan-aq aıyrylyp shyǵa keletindeı mólsherdegi nesıe — qaryzdan kem de emes edi. Soǵys aıaqtalǵan kezde ol orta sharýa dárejesine jetken-di. Poselke turǵyndary ony Taý koroli etip saılady. Ol taý aralap júrgende qoılar men ıtterdi ustap emdeýmen aınalysty. Óıtkeni munyń ózi oǵan júktelgen úlken jaýapkershilik edi ári qosymsha tabys kózi bolatyn. Toýrır shirkeýdegi kishi din qyzmetkeri bolyp ta saılandy. Ol óz mindetterin muqıat ári jaqsy atqardy. Áıelderdiń jeńiltek minezin jaqtyrmaıtyn ádetin qoıdy, tipti ondaı áıelderdi prıhod keńesiniń músheligine ótkizýdi de oılap júrdi. Bir tań qalarlyq nárse — keshegi qıyn-qystaý aýyr jyldarda oǵan úlken kómek kórsetip, qaýip-qaterden qutqaryp qalǵan jandar onyń teris jolǵa túsip ketken qyzdary boldy. Olar ártúrli syltaý-sebeptermen ákesiniń úıinde qalyp kelgen edi. Soǵys jyldarynda aıanbaı eńbek etip, Toýrırge qolǵabysyn tıgizdi, tipti ózderiniń jas balalaryn da jumys isteýge májbúr etti. Ákesi óziniń bala-shaǵasyna arnap saltanatty saraı salǵan joq — oǵan táýekeli jetpedi. Onyń bar salǵan qurylysy qoı qora ǵana boldy. Onysy durys ta edi. Óıtkeni jurttyń basynan keshirgen azapty aýyr tájirıbesiniń kórsetip bergenindeı, eń durys nárse ózińe eń jaqyn jandarǵa jaqsylyqty barynsha az jasaý kerek eken.

Al Bártýrdyń basqa dostary she? Olardyń moıyndarynan baıaǵy eski qamyty túspeı-aq qoıdy. Salyq tóleýden. Jemshóp satyp alýǵa jumsalatyn shyǵyndardan, qaryzǵa alynǵan azyq-túlik ónimderi úshin tólenetin tólemderden kóz ashpady. Jer jyrtyp, egin salǵany, ártúrli juqpaly aýrýlardan qoldaryndaǵy malynyń qyrylyp qalǵany, adamdardyń da aýrý-syrqaýǵa dýshar bolyp, ólim-jitimge ushyraǵany saldarynan — qysqasy, — Ingolv Arnarson ıdeıalarynyń júzege asýynyń saldarynan azap shegip, qınalýdan qutyla almady. Múmkin bolǵan barlyq ıgilik pen jeńildik ataýly tek baı sharýalardyń tóbelerinen aıaǵyna deıin taýsylmas qazyna retinde quıylyp jatty.

Istadaldyq Oýlavúr óziniń hýtoryn basqa bireýdiń ıeligine ótkizý týraly qujatqa qol qoıǵan bolatyn. Sondyqtan da sol baıaǵy eski, tóbesi shymtezekpen jabylǵan shuryq tesik lashyǵynda turyp jatty. Munyń ózi áıeli men balalarynyń ólimine dýshar etti. Kedeı sharýanyń ómiri onyń aýqatty sharýaǵa aınalýy úshin tym qysqalyq jasaıdy. Munyń ózi keıbireýlerdiń aıtýynsha, sheteldik bir ǵalymnyń jazǵan kitabynda da baıandalǵan kórinedi.

Keldtegi Hrodlogýr starostadan jalǵa alǵan hýtorda uzaq ýaqyt turdy. Aqyrynda, halyqqa ıgilikti bolǵan soǵys aıaqtalǵan kezde, tipti ony satyp alyp tyndy. Endi onyń da, ósim paıyzyn tólep qutyla almaı, basy qatyp júr. Tipti qurylysyn bastap ta úlgergen joq. Ol úshin taǵy bir ıgilikti soǵystyń bolýyn kútýine týra keldi. Bálkim, oǵan deıin starosta onyń hýtoryn tólep úlgere almaǵan ósim paıyzdarynyń ótemi retinde tartyp alyp qoıýy da ǵajap emes. Degenmen bári de óz kezegimen júre bergeni durys. Hrodlogýr tabıǵı nárseni tabıǵattan tys qubylystardan aıyra bilýdi úırene almaı-aq qoıdy, óziniń mańdaıyna ne jazylsa, sonyń bárin de qarsylyqsyz qabyldaı beredi — tipti qaıyrshylyq halge túsetin jaǵdaıdan da bas tartpaıdy.

Ýndırhlıdtaǵy Eınar sońǵy bir-eki jyldyń bedelinde qaryzynyń mólsherin edáýir kemitken boldy. Biraq bir hýtorǵa ıe bola alǵan joq — úı salyp ala almady. Sóıtip júrgende qaryzdary qaıtadan óse tústi. Eger endigi jerde qoı satýdan túsken qarjysy salyǵyn tóleýge jáne jemshóp satyp alýǵa jetetin bolsa, sonyń ózine bórkin aspanǵa ata qýanar edi. Dári-dármek alǵandaǵy qaryzdaryn ázirshe tólemeı qoısa da bolady — shydaı turady. Balyqtyń qalǵan-qutqan qaldyqtaryn satyp alýdan tartyna tursa da bolady — onshalyqty qajeti joq. Adam ómiri degenimiz adam ómiri ǵoı. Ony baǵalaý kerek. Áıteýir bireý ólgen saıyn Eınar, óziniń daǵdyly eski ádeti boıynsha, oǵan arnap tamasha eske alý óleńin shyǵarady. Onda ol Jaratqan ıemiz sharýalarǵa bul dúnıedegimen salystyrǵanda o dúnıede soǵurlym meıirimdi bolady, sonda bular barlyq ıgiliktiń raqatyna bólenedi degen kámil senim bildiredi. Adamdardyń táni ólgenimen jany ólmeıdi, máńgi tirshilik etip, ǵajaıyp ómir súredi dep biletin.

Ingolv Arnarson murattarynyń júzege asyp, oryndalǵanynan qatardaǵy qarapaıym adamdardyń úlesine tıer qaıyrymdylyqtyń shynymen-aq joq bolǵany ma? Buǵan ne dersiń? Shynyn aıtqanda, barlyq másele mynada bolatyn: qandaı da bolsyn kedeı-sharýaǵa onyń traktor nemese egin oratyn osy zamanǵy mashına satyp alýy úshin memlekettik kasadan járdem aqsha alýdy usyný eshqandaı da mán-maǵynasy joq, aqylǵa qonymsyz bos áýreshilik edi; olarǵa qabyrǵalary eki qabat qalanatyn, onyń beti faner taqtalarmen jabylatyn tas úıler salýǵa, olardyń edenine lınoleýmder tóseýge, elektr jaryǵyn kirgizýge dep uzaq merzimdi nesıe-qaryz berýdiń de qajeti joq bolatyn; sharýalardyń ózderi óndirip ótkizgen ónimi úshin, jańadan jer ýchaskelerin jyrtyp, egis kólemin arttyrǵany úshin, nemese qorasyndaǵy jalǵyz-jarym sıyrynyń kóń-qoqyryn saqtaıtyn tamasha sısterna ornatqany úshin syılyq berý de qajeti joq nárse edi. Iaǵnı, baı adamdardan ózge kim-kóringenge jeńildikter jasap, artyqshylyqtar berýdiń keregi joq-tyn. Ondaı jeńildikter men artyqshylyqtar baı adamdarǵa ǵana jarasady. Ony solar ǵana alýy tıis. Kedeıliktiń ózine tán bir belgisi — baı adamdardyń tóbesinen aıaǵyna deıin jomarttyqpen quıylyp jatqan qazynany qabyl alýǵa qabiletsiz. Kedeı sharýa bolý degenimiz saıası qaıratkerler usynatyn nemese úıip-tógip ýáde etetin ıgilikter men jeńildikterdi paıdalaný múmkindikterine eshqashan qol jetkize almaý bolyp tabylady. Al munyń túpki máni baılardy baıyǵan ústine baıyta túsetin, al kedeılerdi odan saıyn qaıyrshylyq halge dýshar etetin "murattar" bıligine bas ıe berilýde jatyr.

Bártýr qysta da, jazda da óziniń jańa úıinde turyp jatty. Biraq ol úı dúnıe júzindegi eń nashar jáne adam aıtsa nanǵysyz eń sýyq úı edi. Rojdestvo merekesi qarsańynda Halbera ornynan tura almaıtyn halge dýshar boldy. Bártýr ony kereýetimen qosa qańyrap bos turǵan qoı qoraǵa jaıǵastyrdy. Óıtkeni baıǵus úıdegi sýyqqa úsip, ólip qalmasyn degendegisi edi. Azynaǵan sýyq Bártýrdyń ózin de qatty qınap júrgen. Ol qartaıyp qalǵanymnyń belgisi osy boldy ǵoı dep shoshynǵan-dy. Biraq kúsh-qýaty tasyp, naǵyz kemeline kelgen uly Gvendýrdyń da tap ózindeı bolyp qatty qınalyp júrgenin kórgende baryp, ózin-ózi jubatyp, shúkirshilik etip qoıatyn boldy. Bólmeniń ishi eshqashan qurǵaq bolyp kórgen emes. Saqyldaǵan sary aıazdy kúnderi úıdiń ishin túgeldeı muz qursaıtyn. Al onyń erýinen úmit etýdiń ózi qıyn. Óıtkeni úıdiń ishinde sýyq jel udaıy gýlep turady. Bólmege tipti úrindi qar da kirip ketetin. Bıylǵy qysta ákeli-balaly ekeýi tamaqty ózderi ázirlep ishetin boldy. Bul jaǵdaı olardy onsha qýanta qoıǵan joq. Onyń esesine, hýtorda kúńkildegen sóz estilýden qaldy. Eshkim de óz isiniń durystyǵyn dáleldep, qyzyl keńirdek bolǵan joq.

Jaz shyǵa Bártýr óziniń qoılaryna arnap shóp shaptyrý úshin taǵy da birneshe adam jaldady. Biraq sońǵy kezde dúnıe júzinde ıslandıalyq tuqymdas qoıdyń etine degen suranys múlde qalǵan joq edi. Ony tek taý túlkileri men ishek qurt qana qorek etetin bolǵan. Kúzge qaraı qoı ónimderiniń baǵasy barǵan saıyn tómendep, kúrt túsip ketti. Islandıa qoılary endigi jerde eshkimge kerek bolmaı qaldy. Iá, olar buryn da kerek bolyp jarytpaǵan. Úkimet halyqtyń qalyń tobynyń negizgi qorek kózi bolyp tabylatyn balyq sharýashylyǵyna edáýir basym, artyqshylyq quqyq berýden bas tartty. Onyń esesine sheteldikter tuzdalǵan balyqtyń qyrýar mol bóligin bóshke-bóshkesimen satyp alǵan edi. Biraq olar borsyp, ıistene bastaǵan bolyp shyqty. Jeýge jaramsyz bolyp, shirı bastaǵan soń olardy teńizge tastap, zorǵa degende qutyldy. Bártýrdyń qoı ósirýden tapqan búkil tabysy jaldanǵan qyzmetkerlerdiń aqysy men mýnısıpaldy keńestiń salǵan salyǵyna ázer jetti. Nesıe-qaryzdy qaıtalaýǵa, onyń ósim paıyzyn óteýge eshnárse qalmady. Eger ol qolyndaǵy qoılaryn túgel satyp jibergen kúnniń ózinde de alatyn aqshalarynyń mólsheri qaryzymen salystyrǵanda teńizdegi tamshydaı ǵana bolar edi. Ol nesıe beretin kasaǵa baryp, qaryzyn óteý merzimin keıinge qaldyra turý týraly ótinish jasap kórmek boldy. Biraq onda sóılesetin adam tabylmady. Sozylmaly qurt aýrýynan ábden qajyp, qaljyrap bitken, saýdyraǵan qur súıegi ǵana qalǵan bireý býhgalterıanyń qalyń kıiz kitabyn paraqtap otyr eken. Ol eshkimniń de qaryzyn óteý merzimin keıinge qaldyrýǵa óziniń ruqsat bere alatyn quqyǵynyń joq ekenin aıtty. Sonymen másele mynaǵan tireldi: halyq banki kelesi kúzge qaraı Vıkte óz fılıalyn ashatyn kórinedi, Fordtaǵy nesıe beretin kasa soǵan qosylatyn sıaqty. Sondyqtan da qaryzdy óteý merzimin keıinge qaldyrýdy bank dırektory Ingolv Arnarsonnyń ózi ǵana sheshe alady eken. Álgi qyzmetker Bártýrǵa barynsha samarqaý keńes berdi: "Reıkávıkke baryp, dırektordy izdep taýyp, sonymen ǵana sóılesip kórý kerek. Basqa eshqandaı jol joq". Bártýr "oılanyp kórý" úshin úıine qaıtyp ketti. Múmkin, oılanyp kórýdiń qajeti joq ta shyǵar. Qalaı oılansań, olaı oılan, halyqtyń qanyn súlikteı soratyn kázzaptar báribir aldamaı turmaıdy. Bártýr osylaı oılanyp-tolǵanyp júrgende búkil elge mańyzdy habar tez tarady: Ingolv Arnarson halyq banki dırektory qyzmetin tastap, eldiń premer-mınıstri bolypty.

JETPİS ÚSHİNSHİ TARAÝ

ITTER, ADAM JANY JÁNE BASQALAR

"Aýksıon. Osy arqyly mynany habarlaımyz: halyq bankiniń Vıktegi fılıalynyń talap etýi boıynsha Redsmırı prıhodyndaǵy Jazǵy meken hýtory qaryzdardy tóleý, sondaı-aq nesıeniń ósim paıyzy men saýda shyǵyndaryn óteý maqsatymen aýksıonda satylatyn boldy. Aýksıon 29 mamyr kúni túski saǵat úshte bastalady.

Ýezik sottyń tóraǵasy ".

Bul habarlandyrý kóktemniń bas kezinde-aq Vıkte de, Fordta da jer-jerge jappaı ilingen bolatyn. "Zań habarshysynda" da basyldy. Jazǵy mekenniń aldaǵy kezde aýksıonda satylatyny týraly sodan edáýir keıin baryp Bártýrǵa birneshe ret habar berildi. Ádette aıyrylyp qalǵan nársesine eshqashan ókinbeıtin ol eshqandaı qarsy sóz aıtpady — ondaı ádeti joq bolatyn. "Eger ózińde bar nárseńniń birazyn joǵaltyp alǵan bolsań, qolyńda qalǵanyn qanaǵat tut" deıtin de júre beretin. Bártýr qoıdan aıyrylmaı, ony neǵurlym uzaq ýaqyt ustaýdyń tásilin jaqsy bildi. Onyń áli de júz qoıy, eki sıyry, úsh jumys aty, sondaı-aq óziniń alǵashqy qanshyǵy jaǵynan eseptegende onyń tórtinshi urpaǵy bolyp tabylatyn sary qanshyǵy bar edi.

Bul keshte eski qoı qoraǵa kirgen Bártýr Halbera kempir jatqan kereýettiń janyna baryp toqtady da oǵan bylaı dedi:

— Qurmetti Bera, sonaý soltústiktegi Sandgıl ıen dalasynda bir kezde hýtoryń bolǵany esińde me?

— Hýtor deısiń be? — Kempir bul suraqqa tıanaqty anyq jaýap bere almady. Ol kóp nárseni áldeqashan umytyp qalǵan bolatyn.

— Qalaı degende de ol hýtor áli kúnge deıin sol ornynda tur ǵoı, áıteýir? — dedi Bártýr.

— Iá, ıá, ol ózi jap-jaqsy-aq hýtor bolatyn. Men onda qyryq jyl boıy turǵanmyn, — dedi Halbera. — Onda eshqandaı tótenshe oqıǵa bola qoımaıtyn. Al munda neshe túrli báleden kóz asha almaısyń — áıteýir bir nárse bolady da jatady.

— Endi bizdiń Jazǵy mekenmen birjola qoshtasatyn kezimiz keldi, — dedi Bártýr.

— Ózim de osylaı bolatyn shyǵar dep oılap edim, — dedi Halbera.

— Álgi qarǵys atqan jyn-shaıtan bul jerdi baıaǵydan beri jaılap alǵan, áli de solaı qala beredi. Bul hýtordyń ıesin atyshýly Kolýmkıllı óziniń qandy sheńgelinen shyǵaryp kórgen emes. Al men bolsam, Jazǵy mekendi óz úıim eken dep eshqashan eseptegen emespin.

Biraq Bártýr sıqyrly zulym kúsh elesteri týraly áńgimeni qoldaı qoıǵan joq. Óıtkeni onyń óz basy eshqandaı sıqyrly zulym kúshterge de, tabıǵattan tys qubyjyqtarǵa da senbeıtin. Ol tek poezıadaǵy qubyjyq kúshterdiń bolǵanyna ǵana ılanatyn. Sóıtti de ol dereý sózden iske kóshti:

— Qymbatty Bera, sen maǵan Ýdarseldi bıylǵy kóktemde tura turýymyz úshin jalǵa bere alar ma ediń? Buǵan qalaı qaraısyń? Oılanyp kórshi.

— Ýdarselde kúnniń batýy qandaı ádemi edi deseıshi! — dep, kempir óz aldyna sóılep ketti. — Jarqyn júzińniń elesinen aınalaıyn Toýrarın merekede kıetin sándi kóılegin kıip alyp, atqa minip ala sala ıen dalamen quıǵyta shaýyp júrip, qashaǵan qoılardy kózdi ashyp-jumǵansha ustap alyp, tap sol jerde júnin qyrqa qoıatyn. Ras, onyń jaqsy ári júırik ıtteri de bolatyn.

— Iá, qymbatty Bera, onyń — marqum Toýrarınniń jaqsy ıtteri bar edi, — dedi Bártýr. — Men onyń qońyr tóbetin áli kúnge deıin umytqan joqpyn. Naǵyz tóbet dep sony aıt, shirkin! Basqa ıtter kúndiz ǵana kóre alatyn nárseni ol tas qarańǵy túnde de jaqsy kóre beretin. Sırek kezdesetin qymbat qazyna edi. Meniń de jaqsy ıtterim bolǵan, qymbatty Bera. Olar maǵan shyn berilgen ıtter edi, ózime opasyzdyq jasap kórgen jeri joq. Birde meniń sary qanshyǵym boldy. Qazirgi qanshyǵymnyń úsh urpaǵynyń arǵy ólekshini edi. Ondaı ıtti qazir tapa-tal túste qolyńa sham alyp izdeseń de tabý qıyn. Ol maǵan keı kezderi ómirge de, ólimge de bas ımeıtin táýelsiz ıt sıaqty bolyp kórinetin.

Qalaı degende de adam jaqsy ıtti umyta almaıdy, ol árqashan esińde qalady. Ony eshkim de umyttyra almaıdy. Tipti keshegi dúnıe júzilik soǵys ta, bir uly adamnyń onyń aıaǵyn ala ile-shala quıyndaı burqyrata jalǵastyryp áketken, beıshara sharýanyń kóz jeter kókjıegin buldyrata tumshalaı túsken "izgilik murattary" da kózden tasa, kóńilden shet ete alǵan joq.

— Iá, qymbatty Bártýr, zaman osylaı ózgerip shyǵa keledi ǵoı, — dedi birde gılteıgalyq Toýrır. Onyń úninen áldebir ókinishtiń saryny baıqaldy.

Erte kóktem edi. Birneshe sharýa qotannyń qorshaýy janynda otyrǵan bolatyn. Olar ózderiniń qoılaryna en salýdy endi ǵana aıaqtaǵan-dy. Qoldaryna qan juǵyp qalǵan. Qoılar olardyń aıaqtary arasynda ójettikpen ashyna mańyraýmen bolǵan.

— Kelesi kezek seniki, — dedi Bártýr. — Biraq biz seniń ıtterdi emdeýshi bolǵanyńnan bireýge tıgizgen kómegińdi kóre almaı-aq qoıdyq qoı osy.

— Qaıdam, qymbatty Bártýr, — dedi Toýrır, edáýir ashýly keıip tanyta. — Men ıtter úshin jaýap bere almaımyn. Biraq maǵan mynadaı oı keledi: eń bastysy — qandaı qıyn jaǵdaı týsa da óz balalaryńa ózińniń senýiń kerek. Men ózim olarǵa árqashan kámil senip keldim. Meniń balalarymnyń basyna qandaı qıyn jaǵdaı týsa da olardy úıimnen qýyp jiberip kórgen emespin. Olar meniń paıdama da, óz paıdalaryna da jumys istedi. Óz balalaryńa sený — óz otanyńa senýmen para-par is.

Iá, ol orta sharýaǵa aınalyp úlgergen edi. Munysy qazirgi sóz saptaýynan da sezilip turdy. Onyń el qataryna qosylǵanyna eń aldymen qyzdary kómektesti. Olar nekesiz balalar taýyp, ákesiniń úıinde tura berdi. Sóıtip ony ata atandyrdy. Soǵys jyldarynda Toýrırde tegin jumys qoly jetkilikti boldy. Ol tabysy molaıǵan saıyn el arasynda syı-qurmetke bólene bastady. Onyń otanǵa degen senimi osylaı qalyptasyp, "Bári de Islandıa úshin!" degen uranǵa qosyldy.

— Sen óziń ne ottap tursyń? Meniń balalarym meni eshqashan uıatqa qaldyrǵan emes, — dedi Bártýr. — Olar meniń balalarym, ez erikteri ózindegi, eshkimge táýelsiz jandar.

Otyrǵan sharýalar áńgimeniń qalaı-qalaı bet alyp bara jatqanyn tez túsine qoıdy. Endi sál shydasa, jaǵdaı ýshyǵyp, istiń nasyrǵa shabatyn túri bar. Aqyry jaqsylyqqa alyp barmaıdy. Aýyr únsizdik oryn aldy. Osy kezdi sheber paıdalana bilgen ıstadaldyq Oýlavúr bir sózdi qystyra qoıdy. Ol mundaı qolaıly sátten aıyrylyp qalsa, qaıtadan qolyna túse qoımaıtynyn óz tájirıbesinen jaqsy biletin.

— Jalpy alǵanda men bylaı dep sanaımyn, — dedi ol — Qazirgi aýmaly-tókpeli zamanda, bul ǵana emes, burynǵy qaı kezde bolsa da, ózińe jaqsy úı salyp alý degenimiz seniń ez erkiń ózińde, eshkimge táýelsiz derbes janǵa aınaldyń degendi tipti de bildirmeıdi. Islandıaǵa el alǵashqy qonystana bastaǵan kezden bastap kúni búginge deıin qatardaǵy qarapaıym eńbek adamdarynyń ózderine arnap úı dep atarlyq baspana salyp alǵanyn kórgen eshkim joq. Qazir de tap solaı. Ondaı áreketten túk te shyqpaıdy! Bizge jertóle de jetip artylady. Iá, jalpy alǵanda, onda turǵan ne bar, — ómir boıy jertólede tura berýge ábden bolady. Óıtkeni ómir degenimiz, eger ony shyn máninde ómir dep aıtýǵa bolsa, óte qysqa. Kózdi ashyp-jumǵansha-aq óte shyǵady. Eger biz ólmeıtin, máńgi jasaıtyn jandar bolsaq, is basqa — onda áldebir táýir úı salýdyń mán-maǵynasy bolar edi.

Ýndırhlıdtik Eınar bylaı dedi:

— Árıne, men Oýlavúr emespin. Eger ilýde bir ret óz oıymdy aıta qalsam, ony ǵylymı dálelge negizdep baıandaı almaımyn. Men ózim týraly ne oılaı alsam, sony ǵana aıtamyn. Meniń biletinim — árkimniń jany bar. Ol máńgi ómir súredi. Tap sondyqtan da janymyz jer betinde qınalyp, japa shegetin az ǵana ýaqytta jertólede tura berýimizge de bolady. Maǵan báribir — ózim solaı da tura beremin. Eger ómirimiz kedeı, úıimiz tar, qaryzymyz shashymyzdan kóp ári aýyr, qaltamyz juqa, toıa tamaq ishýge qarjymyz jetkiliksiz bolsa da, túrli aýrý — syrqaýǵa dýshar bolýdan qutyla almasaq ta, jannyń aty jan emes pe, ol bári bir ólmeıdi, máńgi jasaıdy. Oǵan laıyqty oryn jer betinde emes, joǵaryda — eń jaqsy jumaqta, jannatty jaıda bolýy tıis.

— Jan týraly ottaǵan bylshylyńmen qosa seni saıtan alsyn! Kózime kórinbeı, joǵalshy ári! — dep, meılinshe jek kórgen óshpendi ún qatqan Bártýr qorshaýdyń arǵy jaǵyna sekirip ótti.

Keldten kelgen Hrodlogýr endigi áńgimeni qoıdyń ishek qurtyna qaraı burdy.

JETPİS TÓRTİNSHİ TARAÝ

SAGANYŃ SOŃY

URLANǴAN NAN

Bártýr Ýdarseldegi jer úıdi bir kúni oıyna Qudaı ózi sala qoıǵan úlgimen qaıta jóndep bitirgen kóktemde Ýtıredsmırıdegi starosta óziniń burynǵy Qystaýyna ol hýtor kepilge qoıylǵan somaǵa satyp ala qoıdy. Muny jurttyń bári de sáti túsken saýda boldy dep sanady. Starosta ony túlki ósiretin paıdaly iri orynǵa aınaldyrýdy oılady. Óıtkeni qazir adam úshin eń zulym qaskúnem jaý túlki emes, qoı ekeni belgili boldy. Bártýr óziniń qoılaryn soltústiktegi ıen dala Sandgılge aıdady, dúnıe-múlkin de tasyp áketti. Qıraǵan eski jurtta Halbera kempir ǵana qaldy. Bátýr ony qalaǵa baryp qaıtqannan keıin soltústikke alyp ketpek boldy. Sóıtip ol "Ýrdarseldegi Bártýr" degen atpen qalaǵa tuńǵysh ret jol tartty. Qasynda uly da boldy. Bártýrdyń tutynýshylar qoǵamyna qaryzynyń kóbeıip ketkeni sonsha, endi bul odan óz atyna qos ýys qara bıdaı unyn da ala almady. Óıtkeni buǵan budan bylaı azyq-túlik ónimderin marqum Ioýnnyń qyzy, qazir qolyndaǵy enesi, jesir kempir Halberanyń atyna ǵana, sonyń ózinde onyń bergen senim hatyn kýálandyrý arqyly alýǵa ruqsat etiletin. Ashýyn basyp, ishtegi sherin tarqatý úshin doq kórsetip, qoqan-loqqy jasaýdyń, bylapyt sózdermen balaǵattaýdyń eshqandaı mán-maǵynasy qalmaǵan bolatyn. Óıtkeni, báribir, ony tyńdap jatqan eshkim joq. Eshkimniń de tyńdaıtyn, oǵan jaýap qaıtaratyn ýaqyttary joq. Estıtin eń jaqsy jaýaby — qoımadaǵy jas balanyń: "Óshir únińdi. Qarystyr jaǵyńdy!" degen sózderi ǵana. Bireýge judyryq jumsaýdan da qaıran qalmady. Onyń ústine, judyryǵyń jańylys tıip júrse, kaıtyp qutyla almas bálege qalasyń. Bártýr qazir eki jaqsy atyn Ýdarseldegi eski bólmeni jóndeýge qajetti materıaldar alý úshin satyp jiberdi. Endi onyń qolynda jalǵyz aty — jıyrma alty jastaǵy jasamys, kóterem Blesı ǵana qaldy. Biz bul janýardy sonaý bir jyly Jazǵy mekendegi jerleý rásimine qatysqan kezdegiden beri bilemiz. Sodan beri qanshama kóp ýaqyt etti deseńizshi! Biraq kúni keshegideı kóz aldymyzda. Qystyń qytymyr sýyq kúni edi. Esiktiń bosaǵa jaqtaýyna baılaýly turǵan Blesı qoı qora jaqtan kez almaıdy — qaıta-qaıta moınyn sozyp, qaraı beredi. Al nıdýrkottyq Toýrdýr psalom-duǵa oqyp turdy. Jylqy jaryqtyq tózimdi túlik qoı. Osy Blesı ne kórmedi — óziniń ıesi, Jazǵy mekendegi sharýa Bártýrdyń basynan keshken qıyn-qystaý aýyr kúnderiniń bárin de birge kórdi. Aýyr jyldardaǵy birden-bir senimdi serigi, al jaqsy kezeńdegi kóp jylqynyń biri ǵana boldy. Endi, mine, taǵy da jalǵyz at qana bolyp qaldy. Qazirgi Blesı — ábden qartaıǵan, qajyp bitken, kóterem halge jetken, qotyr bolǵan bir kózine aq túsip, kórmeı qalǵan soqyr at. Jasamys janýarǵa janyń ashıdy! Biraq bir qaraǵanda onyń keýdesi de Bártýrdyń óziniń keýdesindeı keń ári tózimdi kórinedi.

Bular Fordqa jetken edi. Bártýr tezirek jolǵa shyǵyp, keri kaıtyp ketýge táýekel ete almady — atty zoryqtyryp alarmyz dep qoryqty. Sóıtti de Blesıdi otqa qoıa berdi. Beısharanyń tisi de nasharlap bitken edi. Endi onyń toıynyp jaıylýyna kóp ýaqyt kerek. Ol emin-erkin ottasyn dep, tań atqansha kútýge týra keledi. Ábden kesh bolǵan kez edi. Tutynýshylar qoǵamynyń dúkeni áldeqashan jabylyp qalǵan. Ákeli — balaly ekeýi ony — muny sharýalaryn bitirip alǵannan keıin endi tańnyń atýyn kútýden basqa eshnárse qalmady. Olar dalaǵa shyqty. Ekeýi de ash edi — búgin kúni boıy nár tatqan joq bolatyn. Qaltalarynda kók tıyn aqshasy taǵy joq. Eshqaıda bara almaıdy. Kofe ishýge ańsarlary aýyp, qatty qınalyp keledi. Biraq ózderiniń bul jaǵdaılary týraly lám-mım dep til qatpaıdy. Tuman tústi. Bir kezde teńiz jaqtan sýyq jel soqty. Áıteýir jańbyr jaýa qoıǵan joq.

— Búgin túnde jańbyr jaýa qoımaıdy, — dedi Bártýr, aspandy aınala sholyp shyǵyp. — Bir qorshaýdyń túbindegi yq jerde birer saǵat kóz ilindirip alaıyq.

Qalada áldebir qobaljyǵan tártipsizdik bar sıaqty, dabyrlaǵan daýystar estiledi. Ýrdarselden kelgen Bártýr alǵashqyda muny basqasha qabyldady, — áldeqaıda mańyzdy sharaǵa baılanysty daýryǵý bolar dep oılap qaldy. Óıtkeni Ingolv Arnarsonnyń "murattary" Fordta da júzege asyryla bastaǵan bolatyn. Osydan eki apta buryn munda úlken aılaqtyń qurylysy qolǵa alynǵan edi. Bul qurylystyń baǵdarlamasyn bir kezdegi saılaý naýqany barysynda qazirgi premer-mınıstr usynǵan. Keıin ol áltıngte qaralyp, zań retinde qabyldanǵan. O, Ingolv Arnarson — óz aıtqanynan qaıtyp kórmegen adam. Myna úlken qurylysqa jergilikti halyqpen katar Vıktegi kóptegen turǵyndar da jumysqa jaıǵasty. Olar ózderiniń bala-shaǵasyn úılerinde qaldyryp, soqa bastary osynda kelgen. Munda buryn balyq tazalanatyn, keıin jumysshylarǵa arnalǵan baraqtarǵa aınalǵan eski saraılarda turyp jatqan edi. Bularǵa tólenetin eńbekaqy mólsheri ádette shalǵaı aýdandarda isteıtin júmysshylardyń tabysyna teń bolady dep ýáde etilgen. Aılaqqa kire beriste salynady dep belgilengen ataqty qurylys qaıtadan qolǵa alyndy. Ol úshin qyrýar mol tas pen beton qajet, júmysshylar bir apta boıy taý qoparyp, tas tasyp, janqıarlyqpen eńbek etti. Alǵashqy jalaqy beretin kún de kelip jetti. Shalǵaı aýdandarda isteıtin jumysshylardyń jalaqy mólsheri týraly málimet tym asyra kórsetilgen bolyp shyqty. Bulardyń alatyn jalaqysy ózderiniń qara bastary men bala-shaǵasyn asyraýyna jetpeıdi eken. "Biz de el qataryna qosylatyn boldyq!" degen úmit úzilip, kózden bulbul ushty. Bular mundaı jarytymsyz jalaqyny, mundaı satqyn saıasatty jumysshylardy ezip-janshýǵa jasalǵan qatygez shabýyl dep bildi jáne ózderin qazirgi qoǵamdyq tártiptiń qas jaýlarymyz dep sanady. Óıtkeni eńbekshi halyqtyń tapqan tabysy tamaǵyn asyraýǵa jetpeıdi. Olar qoǵamdyq tártip ózgergen shyǵar, endi jarylqaıtyn bolar dep oılap qalǵandaryn málimdedi. Jumysshylar eńbekaqy mólsheriniń neǵurlym arttyrylýyn talap etti. Biraq qazirgideı qıyn-qystaý aýyr kezeńde neǵurlym joǵary eńbekaqy mólsherin taǵaıyndaýǵa da, tóleýge de eshkimniń quqyǵy joq edi. Olardyń bala — shaǵasynyń isher as, kıer kıimge jarymaı otyrǵanynda kimniń qandaı jumysy bar?! Islandıadaǵy qasıetti qoǵamdyq tártipke qol suǵýǵa, ony ózgertýge bolmaıdy! Másele osyǵan kelip tirelgen soń jumysshylar jumysty toqtatyp, ereýilge shyqqan bolatyn. Buryn bul qalada, Fordta, mundaı ereýil eshqashan bolyp kórmegen edi. Qozǵalystyń basy — qasynda Vıktiń turǵyndary júrdi. Óıtkeni olar bir kezde Vıktegi jumysty toqtatyp, ereýilge shyqqan, sóıtip oıdaǵydaı tabysqa jetken bolatyn: olardyń bala-shaǵasy ereýilden keıin biraz ýaqytqa deıin qara bıdaıdyń nany men balyqtyń qalǵan-qutqan qoqtyǵyna jaryp qalǵan edi. Biraq Ford turǵyndarynyń pikiri ekige bólindi: kópshiligi jumysqa shyqpaı, ereýil jasaı berýge bel býdy, al ekinshi bir úlken toby oıynnan shyǵyp qaldy — osylaı bolatyny beseneden belgili nárse — ózimizdi Islandıanyń táýelsizdigi jolyna qurban etemiz dep soqty! Jumys júrgizýshi top basshylary mynadaı narazylyq týdyrǵan mardymsyz jalaqyǵa jańadan jumysshylar qabyldaı bastady. Keme ıelenýshi shaǵyn top pen usaq býrjýazıa ókilderi ózderiniń qyzmetin aıamaıtynyn, tipti tegin kórsetetinin málimdedi. Óıtkeni olar ózderin halyqtyń táýelsizdigi men Islandıadaǵy qoǵamdyq tártipti saqtap qalýshylarmyz dep jarıalady. Biraq ereýilshiler jumys oryndaryn tastap ketýden úzildi-kesildi bas tartty. Ol ol ma, jumys ornyna keletin joldarǵa tosqaýyl qoıyp, óz erikterimen jumysqa shyqqysy kelgenderdi jibermedi. Jetkilikti mólsherde baı, Islandıanyń táýelsiz derbestigin saqtap qalamyz dep qulshynǵandar men bala-shaǵasyn ashtyqtan qutqaryp qalamyz dep ereýilde júrgenderdiń arasynda qandy qyrǵyn tóbelester de boldy. Adamdar birin-biri beıne bir kepken treskany tasqa uryp jumsartqandaı aıaýsyz soqqyǵa aldy. Keıbireýlerdiń basy jarylyp, kózi shyǵyp, aıaq-qoldary syndy. Osy óńirde burynnan málim sózder qaıtalanyp, tanys oılar aıtyla bastady — bul jerge ar-uıattan bezgen qaıdaǵy bir jat bireýler osyndaǵy halyqtyń beıbit ómiri men tynyshtyǵyn buzý úshin ádeıi kelipti-mis degen áńgime gýlep ketti. Olar bylaı dep te soqty: ereýilshiler elimizde jańa qoǵamdyq tártip ornatpaqshy, sóıtip ózderin — eńbekshilerdi ash-jalańash turmystan qutqarmaqshy. Bul qalada olardyń oılaryn mundaı esýastyqtan arylta alatyn polısıa joq bolatyn. Sondyqtan da eski qoǵamdyq tártiptiń basyna, sonymen qatar halyqtyń jeńip alǵan táýelsizdigine qater tóngen edi. Aqyrynda ýezik sottyń tóraǵasy ókimet oryndarynyń qolyna bılik berdi de jumys istegisi keletinderdi qorǵaý úshin jáne búlik uıymdastyrýshy qaıdaǵy jat bireýlerdi, jumys isteımiz deýshilerge zańsyz kedergi keltirýshilerdi qatań jazalaý úshin polısıa kúshterin shaqyrtýdy ótindi. Úkimet bul ótinishke qýana qulaq asty. Fordqa polısıa otrády arnaıy qatermen shuǵyl túrde jiberiledi eken Ereýilshiler berik qorǵanysqa kóship jatty, qandy qyrǵynnyń kókesin endi kóretin bolamyz degen áńgime tarap ketti. Shaǵyn qalany qorqynysh bılep, adamdar asyp-sasyp, abyrjı tústi.

Mine mundaı jaǵdaıda bir kezdegi Jazǵy mekenniń turǵyny Bártýrmen eshkimniń de isi bolmaǵanyna qalaı tań qalarsyń? Jurttyń báriniń oıynda bir-aq nárse — erteń ne bolar eken?!

Ýaqyt tym keshkirip ketti. Jumysshylardyń yrdý-dyrdý dabyrlaǵan daýystary da basyldy. Tek teńiz qarlyǵashtarynyń ashshy shańqyly ǵana estiledi. Qalany tańǵy móldir aýa bólep aldy. Ańǵardan kelgen sharýa men onyń uly jol boıynda qaraýytqan, áli uıqy qushaǵynda jatqan úıdiń tusyna jete bere otyra ketti de, kók shópti julyp jeı bastady, bir-birine kópke deıin til qatqan joq.

Únsizdikti birinshi bolyp uly buzdy.

— Aýsta Soýllılányń úıine soqsaq qaıtedi? — dep surady Gvendýr. — Men ony aýyryp qalypty dep estidim.

Ákesi jaýap qata qoıǵan joq.

— Sonda biz Aýsta Soýllıláǵa soqpaı kete beremiz be? — dep taǵy da surady uly. — Beısharany kúıeýi tastap ketipti desedi.

Taǵy da únsizdik ornady.

— Áke, biz barsaq, Aýsta Soýllılányń qatty qýanyp qalatynyna men kámil senimdimin. Onyń bizge kofe qaınatyp berip, syılaıtynyna da kúmánim joq.

Aqyrynda ákesiniń tózimi taýsyldy. Ol ulyna ashýly yzamen qarap, jaýap berdi:

— Qoıasyń ba, joq pa? Óshir únińdi! Álde menen taıaq jegiń kelip otyr ma, qarǵys atqan qańǵybas neme? Sen óziń eshqashan naǵyz erkek bola almaıtyn shyǵarsyń, sirá!

Osymen áńgime bitti.

Olar osylaı uzaq otyrdy. Bir kezde jol ústinde bularǵa qaraı bir adamnyń baıaý ilbip kele jatqanyn baıqady. Uzyn boıly, sıdıǵan aryq. Ústinde sarǵylt tústi qalyń kezdeme — nankadan tigilgen kóılegi men shalbary bar. Telpegin jelkesine qaraı qaıyra kıipti. Oqtyn-oqtyn kidirip, áli qaraýytyp turǵan úı jaqqa qarap qoıady. Kenet onyń kózi jol jıeginde otyrǵan Bártýr men onyń ulyna tústi. Endi úı jaqqa qaraǵanyn qoıa salyp, bularǵa qaraı aqyryn júrdi. Birneshe qadam jaqyn kelip, kilt toqtady. Ol qaltasynan shala tartylǵan shylymnyń tuqylyn alyp, birese qolyndaǵy tuqylǵa, birese myna ekeýine qaraı berdi. Sodan soń yrjań etip bir kúldi de, shylymnyń tuqylyn tutatyp, bularǵa jaqyn keldi.

— Qaıyrly kesh, baýyrlar! — dedi ol.

Bular onyń sálemine samarqaý erinshektikpen nemketti jaýap qatty ári tapjylmaı qımylsyz otyra berdi. Aýyzdarynan shaınap bitip, sólin taýysqan kók shópti túkirip tastaǵan da joq. Jol boıyndaǵy sozylyp jatqan taıyz ordan kóz almady. Kelgen adam aspanǵa bir qarap qoıdy da:

— Keshke qaraı bult úıirilgen sıaqty edi, — dedi.

Bular taǵy da ún qatqan joq.

— Qarǵys atqan qıyr shet! — dedi álgi adam. Úıge qaıtqym-aq keledi. Biraq shynym aıtsam, jaǵdaı onda da ońyp turǵan joq.

— Sen qaıdan kelip ediń? — dep surady Bártýr.

— Vıkten keldim. Mundaǵy jaǵdaı durystaý ma dep edim, durys eshteńesi de joq eken. Jarylqaımyz dep daýryǵa jar salyp edi, sóıtsek bári ótirik, bári jalǵan sóz bolyp shyqty. Siz meni tyńdańyzshy, — dedi ol kenetten bir oı sap ete túskendeı, Bártýrǵa jalt qarap. — Maǵan az ǵana nan satpaısyz ba?

— "Nan satpaısyz ba?" deısiń be? Ózińniń esiń durys pa? Qaıdaǵy nandy aıtyp tursyń?! Satpaq túgili jeıtin de nanymyz joq.

— E, solaı eken ǵoı, — dedi álgi adam, kúle sóılep. — Oqasy joq... Nan satyp ala qoıatyn aqsham báribir menen de tabylmaıtyn edi.

Az-kem únsizdik ornady. Sodan soń álgi adam taǵy da bylaı dedi:

— Munyń bári de qyp-qyzyl ótirik, qarǵys atqyrdyń! Saıtan alsyn túge saıtan alǵyrdy!.. Osy sóz qaı kitapta jazylǵan edi?

— Kıeli kitapta jazylǵan ǵoı deımin, shamasy, — dep jaýap qaıtardy Bártýr.

— Iá, maǵan ne bolǵan ózi? — dedi álgi adam. — Árıne, Kıeli kitapta jazylǵan!

— Sen ereýilshisiń be? — dep surady Bártýr. — Sender qalaı uıalmaısyńdar osy?! Odan da jumys istemeısińder me? Sol jaqsy ǵoı.

— Jumys istegennen ne paıda? Bizdi aqymaq etip, aldap otyrsa, qalaı jumys isteısiń?! Men sizdi jumysty jalǵastyrýdy qalaıtyndardyń biri emes shyǵar dep úmittenemin.

— Solardyń birimin, — dedi Bártýr. — Men ómir boıy eńbek etip kelemin. Biraq eshkimge batyraq bolyp jaldanǵanym joq. Men áli kúnge deıin óz erkim ózimdegi, eshkimge táýelsiz derbes adammyn.

— Erteń munda polısıa keledi desedi, — dedi álgi adam. Siz álgi qanisher qabaǵan tóbet Ingolv Ioýnssonǵa daýys bergen joq shyǵarsyz? Men solaı shyǵar dep úmittenemin.

Biraq Bártýrdyń bul suraqqa jaýap bergisi kelgen joq edi.

— Saıtan alsyn túge! Bir japyraq nan satyp alý qandaı qıyn!

— dedi álgi adam. — Jigitter meni nan taýyp kel dep jiberip edi. Kofe qaınatyp ishýge jınalyp otyr olar.

— Sen jańa ǵana kók tıyn aqsham joq dep ediń ǵoı, — dedi Bártýr.

Álgi adam Bártýrǵa taǵy da jalt qarady, tilin tańdaıyna shyrt etkizip, tamsanyp qoıdy da taǵy kúlimsiredi.

— Meniń oıymda nan satyp alý emes, nan dúkenin baıqap kórý ǵana bolǵan.

— Nan dúkeniniń jabylyp qalǵany qashan! — dedi Bártýr.

— Jabylsa, jabyla bersin. Onda turǵan eshteńe joq. Tek nandy basqa jaqqa tyǵyp ketpese bolǵany.

— Tyǵyp ketkeni qalaı?

— Iá, ıá, tyǵyp ketken bolýy kerek. Saǵat jetiler shamasynda men munda ǵajaıyp bólkeler túsirilip jatqanyn kórgenmin — naǵyz qara bıdaı nany bolatyn!

Álgi adam aýzyndaǵy shylym tuqylyn tartyp boldy.

— Siz qalaı dep oılaısyz — búgin jańbyr jaýa ma? — dep surady ol, aspandy taǵy da bir sholyp shyǵyp.

— Jaýa qoımas, — dedi Bártýr.

— Meıli maǵan báribir — jaýsa, jaýa bersin, — dedi álgi adam. — Osyny da ómir deımiz-aý! Meniń áıel zatymen bolmaǵanyma qansha ýaqyt ótti deseńizshi!

— E, solaı ma edi? — deı saldy Bártýr.

— Biraq, bir jaǵynan, solaı bolǵany da jaqsy, — dedi álgi adam.

— Kúshimizdi boıymyzda saqtaýymyz kerek. Myna jeksuryn jaýyzdardyń shaqyrýymen erteń shynymen-aq polısıa kele qalsa... Beri qarańyzshy, bálkim, bizben birge ereýil jasaýǵa sizder de baratyn shyǵarsyzdar?

— Sonda kimge qarsy ereýil jasaımyz?

— Árıne, álgi sumyraı saıtan Ingolv Ioýnssonǵa qarsy. Bártýr oılanyp qaldy. Biraq bylaı dedi:

— Meniń tóbeleske túser dármenim qalǵan joq qoı.

— Bizdiń bar qarýymyz — ketpenniń saptary men soıyl-taıaqtar ǵana...

— E, solaı ma edi? — dedi Bártýr oǵan jaýap retinde.

— Eger álgi jeksuryn jyn-periler myltyqpen qarýlanyp keletin bolsa, onda bizdiń qol kóterip, berilgennen basqa amalymyz qalmaıdy, — dedi álgi adam. — Biz osylaı dep sheship te qoıdyq. Óıtkeni kóbimizdiń bala-shaǵamyz bar ǵoı. Eger meniń balalarym bolmasa, eshnárseden taısalmas edim. "Syrdyń sýy sıraǵymnan kelmes edi!". Qyryp-joıyp atqanyna da qaramas edim. Tyńdańyzshy meni — sizder munda neni kútip otyrsyzdar? Áldebir erekshe jaqsylyqty kútip otyrǵan joqsyzdar ma?

— Joq, ondaı eshnárseni de kútip otyrǵan joqpyz. Anaý kóterem kári atymyzdy otqa qoıyp, azyraq áldenip alsyn dep otyrmyz. Beıshara jasy jıyrma besten asyp ketti. Bizdiń ıen dala arqyly úıimizge qaıtýymyz kerek. Biz endi ertelep júrip ketemiz.

— Munda qyzyl sheke tóbeles aıaqtalyp, bir jaqty bolmaı turyp, sizder eshqaıda ketpeıtin shyǵarsyzdar, baýyrlarym?! Bul jerde ne bitirip otyrsyzdar? Odan da bizben birge bolyp, kofe iship, nan jep alyńyzdar.

— Sonda sende nan bolǵany ma?

— "Nan bolǵany ma?" degenińiz ne? — dep tańdana surady álgi adam. — Bar bolǵanda qandaı! Iá, ıá, bar. Bárimizge de jetip artylady. Qane, júrińizder.

Ol sonshalyqty sózsheń ári jarqyn júzdi, aqkóńil, joldastyqqa adal adam bolyp shyqty. Endi eki sharýa da oryndarynan turyp, onyń sońynan erip júre berdi. Biraq ol týra jolmen tike tartýdyń ornyna, kisi tań qalarlyqtaı qaıdaǵy bir buralań-buralań qısyq joldarmen bastap keledi. Oqtyn-oqtyn kidirip, jan-jaǵyna kezek-kezek kóz tigedi. Osylaı kele jatyp, bulardy eki jerde toqtatyp, azyraq kúte turýdy ótindi, ózi bir úıdiń syrt jaǵyna júgirip baryp qaıtty.

— Saıtan alsyn túge! Adamnyń kúlkisi keledi eken, — dedi ol — Jurttyń báriniń úreılengeni sonsha, áıel bitken as úılerdiń esigin tas qylyp bekitip tastapty.

Ol osy áreketti áldebir qyzyq nárse sıaqty kórgendeı, qarqyldap turyp kúldi. Biraq Bártýr men onyń uly munyń nesi kúlkili ekenin túsinbedi — kúlgen joq. Álgi beıtanys adam polısıa týraly, aýa raıy týraly, áıelder týraly áńgimesin jalǵastyra berdi. Oıyna kelgenin jasyrmaı aıtýdan jalyqpady.

— Menińshe, — dedi ol, — bizdiń myna zamanymyzda áıel alý, úılený — baryp turǵan aqymaqtyq!

— Nege? — dep surady Bártýr.

— Iá, qyp-qyzyl aqymaqtyq! — dedi álgi beıtanys adam, óziniń sózin ózi qostap. Sóıtti de úırenshikti ádetimen tilin tańdaıyna shyrt etkizdi.

— Ondaı bolǵanda úılenbeı-aq qoıǵanyń kerek edi ǵoı, — dedi Bártýr.

— Siz tyńdaı berińizshi. Men osynda bir erjúrek batyl jigitpen sóılesip qalyp edim, ol bylaı dep, ashyna shynyn aıtty: "Ókimet oryndary eńbek adamdaryn mundaı qaıyrshylyq qyspaǵynda qınap, tiri ustaǵansha qyryp tastasa, áldeqaıda jaqsy bolar edi!"

— Qaıdaǵy joq bos sózdi aıtyp tursyń, — dedi Bártýr.

— Jo-joq, bos sóz emes, — dep jalma — jan jaýap qatty ol — Bul — baryp turǵan ashshy shyndyq. Men de solaı dep oılaımyn. Qatardaǵy qarapaıym adamdar qazirgi tártipke beıim emes. Olardyń qylmys jasaý qoldarynan kelmeıdi. Alaıaq adamdar ǵana jaqsy ómir súre alady bul zamanda.

Bártýrge bul sózderdiń astaryn, mán — maǵynasyn túsiný qıyn edi. Sondyqtan da eshteńe dep jaýap qatqan joq.

— Átteń, qolymyzda qarý joq! — dep, sózin ókinishpen jalǵastyrdy álgi beıtanys adam. — Eger qarýymyz bolsa, biz olarmen tipti basqasha sóıleser edik. Al ázirshe kúrek pen ketpenniń saptaryn urlap, soıyl saılap jatyrmyz. Sonymen-aq sulatyp salamyz. Al eger olar qarýlanyp keletin bolsa, onda, árıne, soz basqa... Osy jerde sál ǵana tosa turyńyzdar. Mynaý úıde bir áıel turýshy edi...

Ol kózdi ashyp-jumǵansha alasa úıdiń art jaǵyn aınala berip, joq bolyp ketti. Úıdiń terezesi aldynda gúl ósip tur eken. Onyń janynda — taýyq qamaıtyn ketekhana. Arada az ǵana ýaqyt ótkende álgi beıtanys bir jaqtan sekirip tústi. Qolynda dáý qara bólke nany bar.

— Shegege jyrǵyzyp alǵanymdy qarańyzdarshy, — dedi ol qolyndaǵy jaranyń qanyn bir jalap qoıyp. — Biraq túk te etpeıdi. Qane, endi júrińizder.

— Men seni bul nandy urlap alǵan joq shyǵar dep oılaımyn. Solaı ma?

— Aıtatyn áńgime tolyp jatyr! — dedi álgi adam tilin tańdaıyna taǵy da shyrt etkizip. Sóıtti de nandy shalbarynyń ishine tyǵyp jiberip, syrtynan kóıleginiń etegimen jaba qoıdy. — Eshteńe etpeıdi, bul áıeldiń birneshe hýtory bar. Onyń ústine, pastordyń jesiri.

Bártýr kilt toqtady da bylaı dedi:

— Men barmaımyn.

— Joq, barasyz, — dedi álgi adam. Barasyz da ystyq kofe ishesiz. Myna ǵajaıyp bólkeni bólisip jeımiz. Bul nannyń men aıtqan jesir qatynǵa múlde qajeti joq eken.

— Men óz ómirimde urlyq jasap kórgen emespin, — dedi Bártýr.

— Urlyq jasaǵan adamdy jasyryp ta kórgen joqpyn.

— Men de solaımyn, — dedi álgi adam. — Eger seni jan-jaǵyńnan tonap, qanap jatsa, onymen de qoımaı, atyp, asyp, qyryp salatyn bolsa, basqa qandaı amalyń bar? Kapıtalızm keshegi soǵysta óz qara basynyń qamyn jep, múddesin kózdep, on mıllıon adamdy qyryp salǵan joq pa? Oǵan qaraǵanda bir bólke nanda turǵan ne bar táıiri!? Kapıtalızm qolynan urlyq kelmeıtinderdi barynsha aıaýsyz jazalaıdy. Olaı bolsa, urlyq istegenniń nesi aıyp? Túrmede otyryp shyqqandardyń aıtýynsha, eń raqat ómir sonda kórinedi. Al myna men aıtqan qatyn óz hýtorlarynda turatyndardyń qaqqanda qanyn, soqqanda sólin alady — jalaqy salyǵyn eń aqyrǵy eırırine deıin túgel jınap bitkenshe jany jaı tappaıdy. Siz sıaqty hýtor ıesi bolǵansha, onda túrmede otyrǵannyń ózi artyq. Meniń kámil senimim boıynsha, adam ózin neǵurlym erkin sezinedi — naǵyz óz erki ózindegi, eshkimge táýeldi de, qaryz da emes, derbes adam dep sony aıtý kerek! Qane, baýyrlarym, qozǵalaıyq. Kofe de qaınap turǵan shyǵar, tezirek baraıyq. Bul ómirde kapıtalızmnen basqa eshqandaı ury joq. Sony túsinińizder.

Barakta on ba, on eki me jumysshy otyr eken. Qońyrsyp, byqsyp janǵan kishkentaı kerosın peshtiń ústinde kofe qaınap tur. Qaınaǵan ystyq sý da daıyn. İshke kirip kelgender kofeniń muryn jarar hosh ıisin birden sezdi.

— Bular qaı jigitter?

— Qaı jigitter ekenin qaıdam, — dep jaýap qatty álgi beıtanys adam. — Áıteýir jol boıynda temeki shaınap otyr eken. Onyń munysy sonshalyq dál jaýap bolmady. Óıtkeni bular temeki emes, kók shóp shaınap, tisterine talǵajaý etip otyrǵan bolatyn. — Sodan men bulardy kofe ishýge shaqyryp keldim.

— Sen óziń nan ákeldiń be?

— Iá, ıá, nan jetedi. Qane, baýyrlarym, kire berińizder!.. Al, sender, bulardy qaýiptenbeı qabyl alyńdar. Óıtkeni bular da kapıtalızmge qarsy eken.

Úı ishindegiler qonaqtardy tórge shaqyryp, sáki-tósekke shyǵyp otyrýdy usyndy. "Bular kim ózi?" degendeı, shetterinen qadala qaraı bastady. Olardyń bireýi Jazǵy meken ıesi Bártýr týraly estigen bolyp shyqty. Onyń qurylys salǵanyn da, osydan birneshe kún buryn ol hýtordyń qaryzynan qutylý úshin ótkizilgen báseke — saýda kezinde pyshaq ústinen satylyp ketkenin de biledi eken. Otyrǵandardyń bul jóninde egjeı-tegjeıli surap bilgisi-aq kelip edi, biraq Bártýr jarytyp eshnárse aıtqan joq. Oǵan bir shyny aıaq kofe quıyp edi, ony alǵys bildire qabyl aldy. Al másele nanǵa kelip tirelgende ol endi ishteı ashý-yzaǵa taǵy keneldi. Óıtkeni bul urlanǵan nan, basqa bireýdiń nesibesi bolatyn. Eger aqshasy bolsa, qymbat baǵasyn-aq satyp alar edi. Biraq oǵan aqshasy joq. Gvendýr nannyń úlken bir bóligin qolyna ala berip, ákesine burylyp qarady.

— Bul úshin men emes, óziń kinálisiń, óziń jaýap beresiń! Óz obalyń — ózińe, — dedi Bártýr.

— Bártýr, siz ózińiz-aq aıta qoıyńyzshy, — dedi bir jas jigit. Onyń adam tań qalarlyq ashyq kóz qarasy men shyraıly júzi áserli kórindi. — Siz orys sharýalarynyń mundaıda ne istegenin bilesiz be?

Bártýr jaýap qatpady. Únsiz otyra berdi. Jas jigit sózin jalǵastyra tústi:

— Olar este joq erte zamannan beri ıen daladaǵy jabaıy mysyqtar sıaqty nemese, dálirek aıtar bolsaq, myna siz tárizdi, ózge de Islandıa hýtorynyń ıeleri sıaqty óz erikteri ózderinde, emin-erkin eńbek etip kelgen derbes jandar edi. Kapıtalızm olardy aıaýsyz tonaýdyń astyna aldy, uryp-soqty, atyp-asyp óltirýmen boldy. Osydan segiz jyl buryn kapıtalızm óziniń múddesi úshin soǵys órtin burq etkizip, olardy kóshedegi buralqy ıtter sıaqty qyryp-joıa bastady. Sóıtip úsh jyl boıy keskilesken qandy qyrǵynǵa dýshar etti, tipti keıbir kúnderi eki júz myń adamǵa deıin opat boldy. Aqyrynda orys sharýalarynyń tózimi taýsylyp, shydaı almady. Olar ózderiniń senimdi odaqtas joldastary — qaladaǵy júmysshylarmen tize qosa birigip, kapıtalızmniń kúlin kókke ushyrdy, orys patshasyn taǵynan taıdyryp, óltirip jiberdi. Olar kapıtalızmniń ózderinen tonap alǵan dúnıe-múlkin keri qaıtaryp aldy. Jańa qoǵam qurdy. Endi ol qoǵamda bireýdiń eńbegin bireý qanap, eshkim de belshesinen baılyqqa bata almaıtyn bolady. Ol ujymdyq qoǵam dep atalady.

— Mássaǵan! — Bártýr kenetten kúlip jiberdi. — Iaǵnı orys patshasynyń saýdasy bitti deseńshi! Solaı ma?

Sóıtti de Bártýr endi myna otyrǵandarǵa óz ómiri týraly, tipti ómir boıy tirnektep jıǵan-tergen dúnıe-múlkinen qalaı aıyrylyp qalǵanyna deıin aıtyp berdi.

— Qane, jigitter, maǵan da bir japyraq nan berińdershi, — dedi ol aqyrynda, aınala tóńiregindegilerdiń báriniń de aýyzdaryn qımyldatyp, raqattana nan jep otyrǵanyn kórip. Bul kezde úlken bólkeniń jartysy ǵana qalǵan edi. Buǵan qalyńdaý etip nan kesip berdi. Nan ǵajaıyp dámdi eken.

— Iá, olar, bálkim, men úshin de kek alar, — dedi Bártýr, aýzyna buralaqtata nan asap otyryp. — Sonda bir kezde sonaý bir qıandaǵy shyǵysta, Mıklagardta, Alyp Grettır úshin kek alǵany sıaqty bolyp shyǵar edi. Sóıtip ol báribir Islandıa tarıhyndaǵy eń úlken uly adam sanalyp keledi ǵoı. Sol sıaqty men de...

— Qoıa tur. Sen áli ólgen joqsyń ǵoı, — dedi egde jumysshylardyń bireýi. — Erteń sen bizben birge jaýmen shaıqasatyn bolasyń.

— Joq, — dep ún qatty Bártýr. — Men basqa ýchaskege jetýge tyrysamyn. Meniń munda teńizdiń jyrym-jyrym jaǵalaýynda júrip jaýmen jaǵalasatyn ýaqytym joq.

— Sáti kelgen bir kúni eńbekshiler urylar men jendetterdi óz jelkelerinen laqtyryp tastaıtyn bolady, — dedi otyrǵandardyń bireýi. — Sol kezde sen bizge kómek qolyn sozbaı, ketip qalǵanyń úshin ókinip júrmeısiń be?

— Men árqashan óz erkim ózimdegi, eshkimge táýelsiz derbes adam bolyp keldim, — dedi Bártýr. — Meniń óz jerime ózimniń ıe bolǵym keledi. Osydan tań ata bere, kári bıem Blesı otta júrip toıynǵan boıda, Ýrdarselge shuǵyl túrde júrip ketemin. Bul — meniń berik sheshimim. Al Gvendýrdyń sendermen birge qalýyna bolady. Eger sender qarǵys atqan redsmırılikterdi taıaqqa jyǵyp, jeńip jatsańdar, oǵan men tıtteı de ókinbeımin. Gvendýr, sen meniń sózimdi tyńda. Seniń myna jigittermen birge qalýyńa bolady. Kim biledi, jyl boıy armandap, saryla saǵynǵan Amerıkańa, bálkim, osy jigitterdiń arqasynda qol jetkizetin bolarsyń.

Kofe ishilip bolǵannan keıin bireýler án saldy, ózgeleri jatyp, dem alýǵa jınala bastady. Olar kıimderin sheshinbesten, aǵash kereýettterdiń ústine ekeý-úsheýden jata-jata ketisti. Kereýetterdiń ústindegi birneshe alba-julba jamylǵy olardyń báriniń birdeı jamylýyna jetpeıtin edi. Biraq Gvendýrǵa da jata ketýdi usyndy.

— Eger biz jeńip shyqsaq, buǵan da jumys tabylady, — dedi jumysshylar. — Biz muny ózimizdiń odaǵymyzǵa múshelikke qabyldaımyz.

Kóp uzamaı bári de tynyshtaldy, jata — jata ketisti. Bártýr da jatty. Biraq onyń júregi aınydy qusyp jiberemin be dep qoryqty. Júregin aınytqan, árıne, urlanǵan nan edi. birte-birte basyldy-aý, áıteýir. Alaıda kirpiginiń ilinetin túri joq. "Qaıdaǵy bir qaǵynǵan ury-qarylardyń qamaýyna tap bolǵan joqpyn ba osy?" degen oı maza bermedi. Bular — naǵyz kúsh qoldanýshylar, qandy qol qaraqshylar. Erteń ókimet bıligin qulatyp, eldiń búkil baılyǵyn tonaıtyndar bolyp júrmese, ne qylsyń?! Ol óz ulyn osyndaı qaraqshylardyń ortasynda qaldyryp ketýge sheshim qabyldaǵan kezde tym asyǵystyq jasaǵan joq pa ózi? Basynda bostandyǵy bar adam men mynadaı qaraqshylardyń nemese olardyń balalarynyń arasynda qandaı ortaq qarym-qatynastyń bolýy múmkin? Bul qandaı saıtan azǵyryp, osylarǵa tap boldy eken? Jańa hýtorǵa keshe ǵana ıe bolǵan, óz erki ózindegi, eshkimge táýelsiz derbes adamnyń munysy qalaı?! Biraq ekinshi jaǵynan, bálkim, naǵyz ádil adamdar osylar shyǵar? Eger osylaı bolyp shyqsa, onda bular — munyń óz ómirinde kórgen birden-bir ádil jandar. Qalaı degende de ekiniń biri: ne ókimet oryndarynda ádildik bar — onda mynalar naǵyz Qudaı atqan qylmyskerler, ne bul adamdarda ádildik bar — onda ókimet oryndary baryp turǵan qylmyskerler. Mundaı asa kúrdeli máseleni bir ǵana qysqa túnde sheship tastaý tym qıyn edi. Bártýr myna ortaǵa qalaı dýshar bolǵanyna taǵy da qatty ókindi. Urlanǵan nan jegennen endi onyń ishi búrip aýyra bastady. Ol óz ómirinde eń bir aýyr soqqy jep, ońbaı jeńilgendeı sezindi. Ózinen-ózi uıalyp, qınalǵany sonsha, tipti qany basyna teýip, beti qyzaryp ketti. Mine, endi ol aqyryn ǵana tysqa shyǵyp, qazir ózin sonshalyqty qoryntyp jatqan álgi nandy qusyp tastaýdy da oılady. Biraq, nege ekenin qaıdam, olaı etken joq. Qımylsyz jata berdi. Aınala tóńiregindegiler áldeqashan qoryldap, uıqy soǵyp jatqan bolatyn.

JETPİS BESİNSHİ TARAÝ

ORYS PATSHASY TAǴYNAN TAIDY

Sóıtip jatyp, aqyrynda Bártýr da uıqyǵa ketti. Ol oıanyp, kózin ashqan kezde baraktyń ishi jap-jaryq eken. Tańerteńgi kún sáýlesi ashyq qalǵan esikten syǵalap tur. Ol ornynan kóterilip, kúnge qarady. Qazir, shamasy, saǵat altynyń kezi bolýy kerek. Tapjylmaı úsh saǵat uıyqtapty. Al jumysshylar áli qoryldaǵan uıqy qushaǵynda jatyr. Keshe keshke jegen urlanǵan nan da, kofe iship otyrǵanda bolǵan áńgime de Bártýrǵa áldebir eles sıaqty. Beıne bir ózine múlde laıyqsyz tús kórgendeı boldy. Bir tań qalarlyq nárse — osynyń bári de bir óziniń basynda bolǵan sıaqty. Bártýrdyń arqasy aýyryp, búkil saı-súıegi syrqyraıdy, tula boıynan jany ketip, uıyp qalǵandaı. Áńgimeni qoıshy, ondaı áńgimelerdi kim estimeıdi, bári de estıdi... Biraq másele myna qarǵys atqyrlardyń jegizgen nanynda bolyp tur ǵoı. Kenet munyń esine óziniń ulyn osylarǵa qaldyryp ketýge ýáde etkeni tústi. Sonda munyń basy ne jumys istegen? Álde munyń ishken kofesine sıqyrly dýasy bar bir nárse qosyp berdi me eken? Ol baraqtyń tabaldyryǵyn attaı bere birese syrtqa, kúnge qarady, birese áli uıyqtap jatqandarǵa qarady. Ulymdy ózimmen birge qalaı alyp ketsem eken dep oılady. Sodan soń aıaǵynyń ushymen basyp, bir bólmeden ótip baryp, ulyn ózgelerge sezdirmeı oıatpaq boldy. Jas jigit Gvendýr eki jumysshynyń ortasynda emin-erkin uıyqtap jatyr eken. Eki jumysshynyń ekeýi de shombal, iri deneli, jaýyryndary qaqpaqtaı, ábjil qımyldaı alatyn, buǵaqtary bileýdeı, áleýetti qoldaryn kús basqan qarýly jigitter kórindi. Qabyrǵaǵa ketpen men kúrektiń birneshe saby súıeýli tur. Bártýr óz ulynyń myna eki qarýly jigittiń ortasynda raqattana uıyqtap jatqanyn kórip, onyń uıqysyn buzǵysy kelmedi. Tipti ony osy jerden alyp ketýdiń de qajeti joq shyǵar degen oıǵa qaldy. Ol uıqysynan oıanǵanda óziniń mynadaı jigitterdiń ortasynda jatqanyna qýanatyn bolady dep bildi. Óıtkeni kúni erteń búkil eldiń ıeleri de, ony basqaratyndar da tap osylardyń ózderi bolmaı ma?! Al eger Ingolv Arnarson shaqyrtqan jan alǵysh qarýly jendetter jetip kelip, bulardyń bárin de, sonyń ishinde munyń ulyn da, atyp óltirip ketse she? Sonda ne bolmaq? Sondyqtan da óziniń ulyn oıatyp, typ-tynysh taýdyń ishine alyp ketkeni jaqsy emes pe? Áıtpese erteń ony kósheniń qaq ortasynda qańǵybas buralqy ıt sıaqty atyp óltirip ketedi ǵoı. Bártýr bul ulyn árqashan jaqsy kóretin. Biraq onysyn balasyna tipti bildirmeıtin. Ras, Gvendýr Amerıkaǵa endi bolmasa ketip qala jazdaǵan edi. Biraq onyń sanasynda óz erki ózindegi, eshkimge táýelsiz derbes adam bolýǵa degen asyl arman berik ornyqty da, óz otanynda ákesimen birge qalyp, barlyq qıyndyqty jeńip shyǵýǵa bekem bel býdy. "Nesi bar, — dep oılady Bártýr, — men budan buryn da talaı ulymnan aıyrylǵan edim ǵoı". Sóıtti de ol Redsmırıdegi zıratqa jerleý úshin jáshikke salyp, ózi arqalap alyp barǵan jas nárestelerdi de, óz erki ózindegi, eshkimge táýelsiz derbes jan bolý jolyndaǵy kúrestiń barysynda aıyrylyp qalǵan uldaryn da esine aldy. Munyń sońǵy ulynyń da ómirden solaı ótkeni áldeqaıda jaqsy! Eger meniń jalǵyzdyqtan qorqyp kúresýge batyldyǵym jetpese, onda meniń óz erkim ózimdegi, eshkimge táýelsiz derbes adam bolǵanym qaısy! Asmýndtyń uly Grettır úlken joldyń boıyndaǵy úısiz-jaısyz júrgen qaraqshy emes pe edi?! Ol ózin Drangeı degen jerde óltirgenshe on toǵyz jyl boıy Islandıa taýlaryn kezip júrip-aq kún keshti ǵoı! Onyń kegi dúnıe júzindegi eń úlken qala sanalatyn Mıklagardta alynǵany belgili. "Múmkin ýaqyt óte kele meniń de kegimdi alýshylar tabylyp qalar, — dep oılady Bártýr. — Bálkim, meniń kegim de úlken bir qalada alynatyn bolar". Ol orys patshasynyń taǵynan taıǵanyn kenetten esine aldy jáne bul jaǵdaı ony qýantty. Muny estise, Ýtıredsmırıdegi Ioýn shal ne der eken endi?

Bártýr uıqydaǵy ulyn oıatpaýǵa bel býdy da baraktan, aıaǵyn aqyryn basyp, shyǵyp ketti.

Bártýrdyń otqa qoıǵan bıesin taýyp alyp, jolǵa shyǵatyn ýaqyty áldeqashan ótip ketken edi. Biraq ol áli qybyr etip, ersili-qarsyly júrip jatqan jan joq balyqshylar kentin aralap kele jatty. Anda-sanda bir kezdesken kart balyqshynyń bergen sálemine samarqaý jaýap qatady. Olar uıqylarynan endi ǵana turyp, alaqandaı ǵana baqshalarynda ony — muny sharýalarymen aınalysyp júrgen edi — biri balyq aýlaıtyn aýlaryn kógalǵa jaıyp tastap, ne tańerteńgi kúnniń kózine keptirip, ne setinegen jerlerin jamap-jasqap áýre bolýda. Bártýr kenetten Fordqa kire beris bir shettegi yǵy — jyǵy syǵylysqan usqynsyz lashyqtarǵa qaraı buryldy. Qalanyń bul bóligi Sandeır dep atalady eken. Bártýr bul jerde buryn-sońdy bolyp kórmese de keıbir turǵyndardy biletin edi. Birqatar áıel erte turyp, qapshyqtaryn úıdiń qabyrǵalaryna qaqqylap júr. Ol bir lashyqtyń janynda jınalyp turǵan bir top jumysshyny kórdi. Biraq olardyń eshqaısysy da Bártýrǵa nazar aýdarǵan joq. Bul olardy, shamasy, jınalysqa kelgen bireýler shyǵar dep oılady.

Joldyń jıeginde tyrıǵan aryq jap-jas qyz balshyqtan bálish pisirgen bolyp, oınap otyr eken. Bártýr onyń janynan ótip bara jatqan kezde álgi qyz ornynan turyp, qolyn kóıleginiń etegine súrte bastady. Jas shamasyna qaraǵanda aıaǵy tym uzyndaý eken, qoldary da sondaı. Jas balaǵa tán emes beti-júzinen ájeptáýir eseıip, biraz nárseni bilip qalǵany baıqalady. Ol Bártýrǵa qarap edi, bul onyń bireýi tip-tike, ekinshisi, sál qıtarlana qaraǵan kózderin tanyǵandaı áser aldy. Sóıtti de toqtaı qalyp, oǵan qadala qarady. Oıbaı-aý, mynaý jas kezindegi Aýsta Soýllılányń dál ózi ǵoı!

— Ne deısiń? — dep surady Bártýr. Óıtkeni qyz buǵan bir nárse degendeı, áldebir daýys estilgendeı bolǵan edi.

— Men sizge eshnárse degen joqpyn, — dep jaýap qatty qyz.

— Baıǵus balam-aý, sonsha nege erte turǵansyń? Saǵat endi ǵana alty boldy ǵoı.

— Men uıyqtaı almadym — kókjótel aýrýym bar. Sheshem maǵan dalada, taza aýada bolǵanyń jaqsy deıdi.

— Mássaǵan, kókjótel aýrýyń bar eken ǵoı. Qalaı aýrý bolmaısyń, qalaı kókjótel qysyp qınalmaısyń?! Ústińdegi kóılegiń de jup-juqa.

Qyz eshnárse dep jaýap qatpady. Balshyq bálishin jasaýmen qaıta aınalysa bastady. Bártýr ne derin bilmeı, jelkesin qasydy.

— Solaı de, meniń súıikti Soýlam, — dedi ol — Qandaı aıanyshty ediń!

— Meniń atym Soýla emes, — dep qarsylyq bildirdi qyz.

— Al sonda seniń atyń kim bolǵany?

— Meniń atym Bort, — dep birtúrli maqtanyshpen jaýap qaıtardy ol

— Solaı-aq bolsyn, súıikti Bort, — dedi Bártýr. — Onsha aıyrmashylyǵy joq.

Bártýr joldyń jıeginde otyryp, qyzdan kózin almaı qaraı berdi.

Bort eski emal tostaǵanǵa salynǵan qumdy tastyń ústine qoıdy da onyń pisýin kútti.

— Bul — Rojdestvo bálishi, — dedi ol kúlip qoıyp, álgi áńgimeniń jalǵasýyn qalaǵandaı.

Biraq Bártýr eshteńe degen joq. Qyzdan kóz almaı, oǵan qarady da otyrdy.

Aqyrynda qyz ornynan turdy da, odan bylaı dep surady:

— Siz munda nege otyrsyz? Maǵan nege qadalyp qaraı beresiz?

— Ekeýimizdiń endi shesheńe baryp, kofe ishetin ýaqytymyz bolǵan joq pa?

— Bizdiń úıde kofe joq, — dep jaýap qatty qyz. — Tek sý ǵana bar.

— Jaraıdy, qazir kóp adam sýdy da qanaǵat etedi.

Qyzdy jótel qysa bastady. Onyń túsi qashyp, kógerip sala berdi. Qashan jóteli basylǵansha jer baýyrlap jatyp aldy.

— Siz nege áli osynda otyrsyz? — dedi ol, ustamaly jóteli basylǵannan keıin. — Nege ketip qalmaısyz?

— Meniń sendermen birge sý ishkim kelip otyr, — dedi Bártýr, tuspaldamaı, týrasyn aıtyp.

Qyz onyń betine tańdana synap qarady da:

— Onda júrińiz. Úıge baraıyq, — dedi.

Eger bul búgingi ótken túni basqa bireýdiń nesibesin, onyń ústine, urlanǵan nan jegen bolsa, endi myna kishkentaı qyzdyń qolynan nege sý ishpeske? Ol qorshaýdan attap ótti de qyzben birge jupyny lashyqqa qaraı bettedi.

Bártýrdyń búgingi uzaqqa sozylyp, áreń degende aıaqtalǵan túndegideı jáne búgingi shýaǵy mol tańdaǵydaı eshqashan rýhy qashyp, abyrjyp kórgen emes edi. Buǵan qaraǵanda, ózin áli óz erki ózindegi, eshkimge táýelsiz derbes adam dep ataýdyń ózi kúmándi sıaqty.

Shaǵyn ǵana tórt sharshy kózi bar tereze aıqara ashyq tur eken Onyń tórt kóziniń bireýinde ǵana bútin áınek bar, ekeýine qapshyq tutylypty, tórtinshisine taqtaı qaǵylypty. Bort jol bastap, alda kele jatty. Bólmege bir kezde kádimgi qaladaǵydaı etip, túsqaǵaz jelimdep japsyrylǵan eken. Qazir onyń áldeqashan zeń basyp, ábden qaraıyp ketkeni, julym-julymy shyǵa jyrtylǵany kórinip tur. Bir kereýette osy úıdiń ıesi, egde tartqan jasamys áıel, al ekinshi kereýette Aýsta Soýllılá kishkentaı bóbegin qushaqtap jatyr eken. Terezesiniń aldynda bir jáshik, aıaǵy synyq oryndyq jáne ústel tur. Ústel ústinde kerosınmen janatyn sham.

— Sen qaıtyp kelip qaldyń ba? — dep surady Aýsta Soýllılá, esikten kirip kele jatqan qyzyn kórgen boıda. Sóıtti de tóseginen tura bastady. Júnnen toqylǵan kóıleginiń omyraýyndaǵy oıyǵynan solyp, salbyrap qalǵan qos emshegi kórindi. Shashy uıpalaqtanypty. Ózi ábden júdep, bop-boz bolyp, óńi qashyp ketipti. Ol Bártýrdy kórgende kózi badyraıyp, sharasynan shyǵyp kete jazdady. Ol myna kórinisti kóz aldynan ysyryp tastaǵysy kelgendeı basyn qaıta-qaıta keri silkı berdi. Óz kózine ózi senbedi. Biraq bul qaıdaǵy bir eles emes, naqty kórinistiń tap ózi edi. Bólmede Bártýr tur. Iá, bul — sonyń dál ózi!

— Áke! — dep aıqaılap jiberdi Aýsta. Sóıtti de aýany qomaǵaılana qaıta-qaıta jutty. Ol Bártýrǵa qarap, aýzyn ashyp qaldy. Kózderi úlkeıip, dóńgelene tústi, qarashyǵy ulǵaıyp sala berdi. Beti-júzi jumsarǵandaı bolyp kórindi. Ol osy bir ǵana mınóttiń ishinde edáýir tolyǵyp, qaıta jasara túskendeı edi.

Aýsta ózin-ózi umytyp:

— Áke! — dep shyńǵyryp jiberdi.

Aýsta beldemshe kóılegin asyǵys kóterip, joǵary tarta tústi, eki jambasynyń etegin sıpap tegistedi. Tóseginen atyp turǵan boıy jalań aıaq, jalań bas ákesiniń qushaǵyna qaraı tura umtyldy. Onyń moınynan qushaqtaı túsip, óziniń betin Bártýrdyń kókiregine basyp, saqalynyń astyna tyǵa berdi.

Iá, bul — sonyń tap ózi. Aýsta betin óziniń súıikti de úırenshikti jerine basa tústi. Iá, ákesi Bártýr keldi! Aqyrynda Aýsta basyn kóterip, onyń beti-júzine qarady da aýyr kúrsinip, demin aldy.

— Men seni endi qaıtyp eshqashan kelmeıtin shyǵar dep oılap edim, — dedi ol

— Sen meniń sózime qulaq sal, baıǵus balam, — dedi Bártýr. — Tez qımylda. Sýyńdy qaınat, balalaryńdy kıindir. Men seni ózimmen birge alyp ketemin!

— Áke! — dep daýystap jiberdi ol taǵy da. Ol beıne bir edenge qaqqan qazyqtaı bolyp tikesinen tik turǵan boıy Bártýrdan kóz almady. — Jo-joq, bul seniń óziń ekenińe men áli sene almaı turmyn!

Bártýr onyń kereýetine taqap bardy. Al Aýsta oǵan burylyp qarap, áldebir esinen aıyrylǵan adamsha qadala qaraýmen boldy. Bártýr uıyqtap jatqan nárestege úńile kóz saldy. Ol emshektegi náresteni kórgen saıyn oǵan sonshalyqty aıanysh bildirgendikten júregi syzdap qoıa beretin.

— Bul náreste qandaı kishkentaı, qandaı názik! — dedi ol — Iá, jalpy alǵanda, adam tym álsiz, tym osal ǵoı. Mine, myna nárestege qarap turyp, qanshalyqty názik ekenin kórgen kezde ǵana onyń óte osal ekenin tolyq túsine alasyń.

— Men óz kózime ózim áli sene almaı júrmin, — dedi de, Aýsta Soýllılá ákesine taǵy da jaqyndap, onyń qoınyna tyǵyla tústi.

— Balam, kóılegińdi kıip al, — dedi Bártýr. — Bizdiń júrer jolymyz uzaq.

Aýsta kıine bastady. Onyń ózi de jóteledi eken

— Seniń qashan keýdeń qýshıyp, sileń qatyp, qaljyrap bitpeı turyp, qaıtyp kelmegeniń qandaı ókinishti boldy! — dedi Bártýr. — Men, ózińe ýáde etkendeı, saǵan arnap jańa úı salyp edim. Biraq onyń eshqandaı qyzyǵyn kóre almadyq — bar eńbegimiz bosqa ketti. Qazir men Halbera kempirden jalǵa alǵan Ýrdarselde turamyn.

— Áke! — dedi Aýsta taǵy da. Biraq bul joly osydan basqa eshnárse aıta almady.

— Men tiri adam óziniń jıǵan — tergen múlkinen túgel aıyrylyp qalsa da eshqashan jeńilip, berilmeýi kerek dep udaıy oılap kelgen edim. Óıtkeni onyń jutatyn aýasyn eshkim tartyp ala almaıdy ǵoı! Iá, qyzym, ómir solaı! Al men búgingi ótken túni óz ómirimde birinshi ret urlanǵan nannyń dámin tattym. Onymen qoımaı, óz ulymdy myna ókimet bıligin qulatýdy kókseıtin adamdardyń arasyna qaldyryp kettim. Sodan keıin búgin tańerteń qalaı da saǵan keleıin dep berik sheshim jasadym.

JETPİS ALTYNSHY TARAÝ

KÓK SHÓP ÚSTİNDEGİ QYZYL QAN

— Seniń munda kópten beri kórinbeı ketkeniń qalaı, qyzym? — dedi Halbera kempir keshke qaraı Aýsta Soýllılá onymen birge ońasha qalǵan kezde. Bul olardyń Jazǵy mekendegi eń sońǵy qonǵan túni bolatyn. Bártýr azyq-túlikti Ýrdarselge jetkizýge alyp ketken. — Men seni áldeqashan ólip qalǵan shyǵar dep oılap edim.

— Iá, meniń ólip qalǵanym ras, ájetaı, — dep jaýap qatty Aýsta.

— Qandaı tamasha! Menen basqalardyń bári de óle alady.

— Iá, men de óldim, ájetaı. Biraq bir ǵajaby — qaıta tirildim.

— Ne deısiń? — dep surady Halbera.

— Men ólip, qaıta tirildim.

— Jo-joq, qyzym. Ólgen adam eshqashan qaıta tirilmeıdi.

Halbera teris aınaldy da is toqyp otyrǵan bizderiniń basyndaǵy ilmekterdi bir qarap qoıdy. Sodan soń ólgen adamnyń qaıta tirilýi jónindegi psalom-duǵany óz ishinen kúbirlep, shubyrta oqı bastady.

Keshke qaraı Aýsta balalaryn ertip, shaǵyn ózenge bardy. Ol tik buryshty, kózge qorash sıyqsyz úıge tańdana qarady. Onyń terezelerinen sementtiń juǵyndylary baıqalady. Terezelerdiń keıbir kózderi synyp, qırap qalypty. Úıdiń aınala tóńiregi qazyp tastalǵan. Bul jańa úıdiń qurylysy bolatyn. Ol jańa úıden góri soǵystyń saldarynan qırap qalǵan ǵımarattyń qaldyǵyna kóbirek uqsaıtyn edi. Munyń, Aýstanyń, qaıtyp oralýyn kútken úmitpen salynǵan saltanatty saraıdyń búgingi sıqy shynymen-aq osyndaı bolǵany ma? Bir kezde Aýstanyń ózi de alystaǵy teńiz jaǵasyndaǵy jasyl orman arasynda turǵan sáýletti saraı týraly talaı ret armandaǵan. Endi, mine, ol Jazǵy mekendegi dóńgelek pishindi, úılesimdi proporsıasy bar aıadaı tar lashyqtyń ózine de zar bolyp otyr. Osyndaı lashyqpen onyń eń qasıetti qasiret shekken kezderi de, eń qymbat tátti úmitteri te tyǵyz baılanysty edi. Biraq, qalaı degende de, ózine tanys sol baıaǵy oryndarynda miz baqpastan áli tur. Al Aýstanyń olardy qaıtadan kórmegenine júzdegen jyldar ótip ketken sıaqty.

Kól de ez ornynda jatyr. Shalshyqty balshyq ta sol baıaǵy qalpynda. Balshyqty aralap, baıaý aǵatyn ózen de ózgermegen. Jazdyń bir ǵajaıyp keshinde, Ivan Kýpala kúniniń qarsańynda, Aýstanyń ıe dalaǵa shyǵyp, keń dúnıeni kórmek bolǵany áli kóz aldynda. Bul kúni beıtanys bóten bireýdiń buǵan qadala qaraǵanyn, al munyń názik jan dúnıesi sol kózqarasty ómir boıy qyzyǵa ańsap turatyndaı bolyp kóringen. Qyzdyń ómiri Bártýr Ioýnssonyń myna úıi men óz erki ózinde, eshkimge táýelsiz derbes adam jónindegi armany sıaqty áli bastalmaı jatyp-aq merziminen buryn byt-shyt bolǵan edi. Qazir bul — eki balanyń anasy. Úshinshisiniń de bolyp qalýy ǵajap emes. Biraq onyń bul jaǵdaıymen eshkimniń de jumysy joq.

Aýsta bul jerge balalaryn ertip keldi de: "Meniń burynǵy kishkentaı ózenimdi kórińder" dep, olardyń betterinen kezek-kezek súıdi. Aýsta qorǵaýsyz jatqan taý jynystaryna uqsaıtyn edi. Olardy jel buzýmen bolatyn. Al muny qorǵaıtyn eshkim de, eshnárse de joq — Qudaı da, adamdar da qorǵamaıdy. Adamdar — olar tipti birin-biri qorǵamaıdy. Al Qudaı she? Ony keıin, ókpe aýrýynan azap shegip ólgennen keıin bilesiń. Bálkim, qudireti sheksiz Jaratýshymyz Aýstanyń basynan keshken qaıǵy-qasiretteriniń bárin de umytpas? Qalaı degende de ol búgingi keshte ózin áli qartaıa qoımaǵandaı sezindi. Ol áli óziniń bolashaǵy, jańa bolashaǵy týraly armandaı alady. Úmit etý — áli de ómir súrý degen sóz!

Erteńine Bártýr óziniń úı-ishin Ýrdarselge alyp júrdi. Ol kári Blesıge erinen asyra eki kárzeńkeni aıqastyra artty da, onyń bireýine toqsanǵa kelgen Halbera kempirdi, al ekinshisine áli jas eki balany ornalastyrdy. Atty jetegine aldy. Aýsta Soýllılá Bártýrdyń óziniń qatarynda jaıaý júrip otyrdy. Olar birneshe tóbeden asyp, batysqa qaraı bet aldy. Sońynan ıti júgire erip keledi. Ol kóktemniń hosh ıisi ańqyǵan ádemi kúninde árbir ıtke árqashan tán ádetpen jol boıynda kózine túsken nárseniń bárin de barynsha beıqamdyqpen túgel ıiskeleýmen kele jatty. Al jolaýshylarda ún joq. Olar ıen dalada kezdeısoq túnep, qonyp shyqqan áldebir túsiniksiz jandarǵa uqsaıtyn edi. Shynynda da munyń ózi ómirdiń óz ıen dalasy bolatyn. Myna jol onyń budan da meńireý tereń túkpirindegi bir qıanǵa tartyp bara jatqandaı. Buǵan ókpeleýge de, shaǵymdanýǵa da bolmaıdy! Ózińniń qaıǵy-qasiretińe qulaı berme, joǵaltqan nárseńe bola jylana berme! Bártýr osy mańdaǵy eń bıik tóbeniń basyna kóterilgen kezde óziniń artta qalyp bara jatqan ańǵaryna tipti bir ret te qaıyrylyp qaramady. Biraq Gýnverdiń tóbeshigi janynan ótip bara jatqanda ol toqtaı qaldy da, joldan burylyp ketti. Bártýr osydan birneshe jyl buryn Gýnverdiń qurmetine ózi ornatqan tas eskertkishti qos qolymen qapsyra qushaqtap qulatty da, tereń shatqalǵa qaraı domalatyp jiberdi.

Bártýr endi, shamasy, Gýnverdi Kolýmkıllıden bólip qaraýdyń eshqandaı qajeti joq ekenin túsingen bolýy kerek. Gýnver onymen qıyn-qystaý aýyr jyldarda da, jaqsy zaman ornaǵanda da, birge boldy, tipti qazir de solaı. Olar kedeı sharýanyń úıin taǵy da qıratyp ketti. Olar ǵasyrlar boıy qandaı bolyp kelse, qazir de tap sondaı. Onyń sebebin bilý op-ońaı. Kedeı sharýa da ǵasyrlar boıy qandaı bolyp kelse, qazir de tap sondaı. Shetelderde bolyp jatatyn soǵystar sharýalardyń jaǵdaıyn birneshe jyl ǵana jeńildete aldy. Biraq munyń ózi jeńildik sıaqty bolyp kórinetin jaı eles, buldyr saǵym ǵana edi. Kedeı sharýa óziniń qaıyrshylyq, joqshylyq azabynan ǵasyrlar boıy eshqashan qutyla almaq emes. Adam adamǵa qamqor qorǵaýshy bola almaı, bir-birine qatygez zulym jaý qalpynda qalyp kele jatqanda kedeı sharýa joqshylyq azabynan kóz ashpaı, burynǵysynsha tirshilik ete beredi. Kedeı sharýanyń ómiri de, óz bıligi ózindegi, eshkimge táýelsiz derbes adamnyń ómiri de, óziniń tabıǵı sıpaty jaǵynan alyp qaraǵanda, olardy óltirýdi ǵana kókseıtin ózge adamdardan irgesin aýlaq salyp, udaıy qashyp júrý ǵana bolyp tabylady. Olar bir túnep shyǵatyn orynnan ekinshi bir túnep shyǵatyn orynǵa, birinshisinen ekinshisi óte nashar orynǵa úzdiksiz qashyp júrýge májbúr. Mine sondaı bir kedeı sharýanyń úı-ishi qonys aýdaryp kele jatyr. Bular — osy eldegi ómirdi myń jyl boıy jalǵastyrǵan otyz urpaqtyń sońǵy tórt urpaǵynyń ókilderi. Olar bul ómirdi kim úshin jalǵastyryp keledi? Qalaı degende de óz bastary úshin ǵana emes, ózderiniń týystary úshin ǵana emes. Kedeı sharýalar qatygez jaý shaýyp, olardyń óte uzaqqa sozylǵan qaharyna ushyraǵan, dushpan aıaýsyz qyryp-joıyp, birjola jutatyp ketken eldi kezip júrgen beıshara bosqyndar tárizdi. Olar zańnan tys dep jarıalanǵan adamdarǵa uqsaıdy. Sonda olar mundaı halge qaı elde dýshar bolǵan? Qalaı degende de olardyń óz elinde dep aıta almaısyń. Sheteldik kitaptarda orasan zor kúsh-qýatqa ıe bolǵan, óıtkeni kúndiz demeı, tún demeı, óziniń qas jaýynyń egis dalasynda dán seýip, egin egýge májbúr bolǵan adam týraly ańyz aıtylady. Jazǵy mekenniń ıesi bolǵan Bártýr týraly saga — búkil ómirinde bastan-aıaq kúndiz demeı, tún demeı, óz qas dushpanynyń egis dalasynda qoı ósirgen adam týraly saga. Mine, óz erki ózindegi, eshkimge táýelsiz derbes adam týraly saga osyndaı.

Ien dala. Shalshyqty balshyq. Áldebir qorqynyshty sumdyq dúbir estiledi. Bul — shatqalǵa qaraı qulap domalap bara jatqan tas eskertkishtiń dúbiri.

Endi biraz júrip asýdyń ústine shyqqannan keıin aldyńǵy jaqtan Ýtıredsmırıdi kórýge bolatyn edi. Biraq jolaýshylar olaı júrmeı, úlken joldan soltústikke qaraı tik burylyp ketti de, Sandgıl ıen dalasyna alyp baratyn jolsyz soqpaqqa tústi. Blesıge artylǵan júk syqyr-syqyr etedi. Jas náreste uıyqtap keledi. Kempir baıǵus kókpeńbek bolyp qatyp-semip qalǵan eki qolymen erdiń basynan jabysa ustap otyr. Ol ıen daladan, óziniń kezdeısoq bir kezekti túnep shyǵar jerinen, araǵa uzaq ýaqyt salyp, óz úıine qaıtyp kele jatyr.

Olar soltústikke qaraı uzaǵan saıyn júrý burynǵydan da qıyn bola tústi: qulama jar kóshkininiń úıindileri, jyqpyl-jyqpyl jylǵalar, batpaqty jerler, qırap jatqan tastar jıi kezdesti. Aýsta Soýllılá aıaq basýǵa áli kelmeı, kók shóptiń ústine qulap tústi. Onyń ústine, jóteli qatty qysyp, ábden qınaldy. Al jóteli basylǵan kezde yńyrsyp, yńqyldaı bastady. Onyń ornynan kóterilýine ál-dármeni jetpedi. Bártýr Blesıdiń arqasyndaǵy júgin túsirip, ony jaıylsyn dep, otqa qoıa berdi. Ol balalardy kárzińkeden shyǵaryp aldy, Halbera kempirdi qoltyǵynan súıep, jer basýyna járdemdesti. Al kishkentaı Bort aıaǵynan tik turyp, suq saýsaǵyn aýzyna salyp alypty. Sheshesine jany ashyp, qınala qaraıdy. Aýsta Soýllıláǵa jaqyn jaıǵasqan Halbera kempir áli emshektegi jas náresteni eki tizesiniń ortasyna alyp, bylaı dep áldılep otyrdy:

Gýnver júrip ótken jerde
Qan sasıdy árqashan.
Uıyqta, qane, balaqaıym,
Uıyqtaı tússhi sen taǵy —
Azyn-aýlaq tynystaıyn men daǵy.

Bulardy tap osy besik jyryndaǵy sıaqty kók shóptiń qyzyl qanǵa boıalǵany tań qaldyrdy. Bári de Aýsta Soýllılány kúsh jınap, ornynan kóteriler dep kútti. Esi shyǵyp abyrjyǵan Bártýr bir shetke shyǵyńqyrap ketti. Qyz sheshesinen "Aýrý janyńdy áli qınap jatyr ma?" dep surady. Ol: "Joq, aýrý qınap jatqan joq, tek ornymnan turýǵa ál — dármenim qalmady" dedi. Endi Aýsta múlde júre alatyn emes. Ol kók shóptiń ústinde jata berdi. Bir kezde onyń aýzynan qan kete bastady. Ol aqyryn ǵana aýyr yńqyldap, dem shyǵardy. Sodan soń kózin jumdy. Halbera kempir oǵan eńkeıe túsip, kóziniń bir qıyǵymen úńile qarady.

— Iá, ózim de osylaı bolatyn shyǵar dep oılap edim, — dep kúbirledi ol — Endi meniń taǵy bir marqumnyń mańdaıynan súıýime týra keletin boldy-aý!

Bártýr bul jas áıeldiń endi ilgeri júre almaıtynyn sezgen edi. Ol eki bala men Halbera kempirdi erdiń ústinen asyra artylǵan kárzińkelerge qaıta otyrǵyzdy, al Aýsta Soýllılány eki qolyna kóldeneń jatqyza kóterdi de, Blesıdi jetegine alyp, ilgeri júrip ketti. Bular jáne bir bıik tóbeniń basyna kóterilgen kezde Aýsta Soýllılá álsireı til qatyp:

— Men senimen taǵy da birgemin, — dedi.

Bártýr oǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Moınymnan myqtap ustashy, meniń jaınaǵan jaqsy gúlim.

— Iá, — dep, ázer kúbirledi Aýsta Soýllılá. — Tiri bolsam, árqashan myqtap ustaımyn. Men seniń birden-bir gúlińmin ǵoı. Seniń ómirińniń gúlimin. Jo-joq, men áli óle qoımaımyn. Jo-joq, kópke deıin ólmeımin — ómir súretin bolamyn.

Olar ilgeri qaraı taǵy da jolǵa shyqty.

Reıkáhlıd — Laýarvatn.
1935 jyldyń kóktemi.

---