InfoHub Logo

Asan qaıǵy jeti jyl jelmaıa minip, jer qarap Jıdelibaısyndy unatyp, halyqqa aıtyp otyrǵanda on bes jastaǵy Jupar degen qyzynyń uǵyp, sezgen isteri.

Asanqaıǵy degen kisi jeti jyl jelmaıa minip, qonys qarap unatqan jeri Jıdelibaısyn degen jer eken. «Qudaı jaratqan jerdiń ońdysy. Adam júzge kelmeı ólmegen, qoılary jylyna eki qozdaǵan, jer shúıgini sol eken», — degende, halyq: «oǵan qalaı jetemiz», — depti. Asan aıtady: «oǵan jetý ońaı, maldy úsh jyl tý qylyp jeldendirip, jylqyǵa aıǵyr salma, qoıǵa qoshqar qospa, túıege býra qospasaq bolady», — degendi halyq aýyr kórip, kóshpeıdi. Ákesiniń bul aıtyp otyrǵan sózin keste tigip otyrǵan qyzy Jupar uǵyp otyrady. Sol Jupar sulýǵa Aıshora degen baı Ernazar degen balasyna quda bolyp, on jeti jasqa kelgende alyp beredi. Jelek astynda otyrǵan Jupar kelinshek Ernazarǵa:

— Siz halyqty aralap júrip sulýlyǵy menen de sulý bir qyzdy qalyńdyq qyp aıttyryp al! — deıdi. Kúıeýi Jupardyń bul sózine nanbady. Juparǵa:

— Siz aspannyń qyzy, sizdeı sulý tabyla qoıa ma? — dedi.

Aqyry sózben kúıeýin nandyryp:

— Ne degenińiz, el bolǵan soń tabylmaı ma? — degen soń, kúıeýi el aralap júrip bir baıdyń qyzyn aıttyryp alady.

Jupar:

— Endi mynadan da sulý áıel al! — deıdi. Ernazar:

— Endi maǵan áıeldiń qajeti joq, — deıdi. Jupar:

— Saǵan kereksiz bolǵanymen, maǵan kerek, — dep, bolmaı taǵy bir áıel aldyrady. Úsh áıel Jupardy qurmetteıdi, tatý-tátti ómir keshedi. Úsh áıel arasy bir jasardan árbiri on bes ul tabady. Úsheýi qyryq bes ul tabady. Jupar qyryq bes ulǵa qyryq besten qylysh, naıza, saýyt, dýlyǵa, sadaq, qoramsaq jasatady.

Jupar bir kúni kúıeýine:

— Meniń ákem jeti jyl jelmaıa minip, jer sharlaǵan eken. «Tapqan jerim — Jıdelibaısyn degen jer bar eken: taıy qulyndaıdy, taılaǵy botalaıdy, toqtysy qozdap, mal kindigi úzilmeıtin, urystan aman bolatyn jer eken» dep edi. Qalaı jetemiz, alys dep edi, ákem: «qoıǵa qoshqar, jylqyǵa aıǵyr, sıyrǵa buqa, túıege býra qospaı úsh jyl maldy jeldendirip kóshse, jetemiz» degen edi. Men ishimnen erge tıgen soń: «Qudaı jetkizse, atam aıtqan Jıdelibaısynǵa bararmyn» dep, sol oılaǵan oıyma Qudaı jetkizdi, — dep maldy jeldendirip alyp, malǵa erkek mal jibermeıdi. Jıdelibaısynǵa aýyp ketken eken. Kóship Jıdelibaısynǵa da jetedi. Shetten toqtamaı «Han qoryǵy» degen jerge kelip qonady. Basqalardy basqa jaqqa tastaıdy. Ol ýaq han bolyp turǵan adam Aqshahan degen eken. «Qoryqtan kóshir!» dep adam jiberedi. Kelgen adam qarasa, bir erkek, bir áıel ǵana. Kelgen adam olarǵa dereý kóshýge buıyrady. Jupar:

— Jolaýshy edik, at burlyqqan soń túsip edik, ázir ketemiz, — deıdi. Hanǵa aıtqan soń, han jata beredi. Jupar keshte barlyq kóshti qoryqqa qondyryp, úı tiktirip, eki toqaldy eki jaǵyna alyp, jataqty burynǵydan da artyq jasatyp, ábden jaılanyp toıǵan soń, balalaryn otyrǵyzyp bylaı degen eken:

— Shyraqtarym, bóten elge, kórmegen jerge keldik. Jolaýshy — elden kóp bolmas, shuqanaq — kólden kóp bolmas» degen. Keshe jalǵyz arbamen kelgen bireý kósh degende, qazir kóshemiz degen edim. Osynsha kóp ul, maldy kórgen soń han kóp adammen «kóshińder!» dep keler. Sender erteń tańnan turyp, atqa minińder. Úıde bolmańdar. Besten úshke bólinip, ózimnen týǵan on beske aq at, aq shapan, aq tumaq kıińder. Ortanshydan týǵan on beske qara at, qara shapan, qara tumaq kıdirip, kishi toqaldan týǵan on beske kúreń at mingizip, kúreń shapan kıgizip uıyqtap qalmaı, aýylǵa qarańdar. Kisiler kelip, úıge kirgende úzdik-sozdyq bolmaı, birdeı kelip ádeppen sálem berińder. ózdikterińmen aralaspaı, bólek otyryńdar. «Adam aqyly kózinde» degen. Jabaıy adam tárizdenbeı, jadyrap turyńdar! — dep balalaryna aqyl aıtyp, maldy qoryqqa qoıa berip, jatyp qalady.

Jupar tańnan turyp, balalaryn turǵyzyp, atqa mingizedi de jiberedi. Ózi jatyp qalmaı han jaqqa qarap tursa, shapqan kóbeıip, han eli jınalyp aýylǵa kele jatady. Han kele jatqan jolǵa Jupar kilem tósep, ózi han aldynan shyǵyp ordasyna túsirip, ordaǵa kirgizedi. Orda
tórine on bestiń qarýlaryn ilip qoıady. Úıdiń eki jaǵyna qalǵan ekinshi on bes qarý-jaraǵyn ilip qoıady. Han ordaǵa kirip, buǵan qarap otyra beredi. Han:

— Sizder kim bolasyzdar, qaıda barasyzdar? — dep sóz suraǵanda, Jupar báıbishe:

— Biz Saryarqadan kóshken elmiz. Ákem Asan qaıǵy jeti jyl jer sholyp júrip «urys bolmaıtyn qonys bar ma eken?» dep, sonda tapqan qonysy — osy Jıdelibaısyn degen jer. El kónbegen soń ózi qatyn-balasymen aýyp ketken edi. Men atamnyń artynan izdep, qara qazan sary bala qamy úshin kóship kele jatqan balamyz, — dep aıtyp bolyp, —  burynǵynyń bir sózi bar edi:

«Aqylyń aýsa — balǵa bar,
Qonysyń aýsa — hanǵa bar.
Qarnyń ashsa — baıǵa bar,
Qaıǵyly bolsań — hanǵa bar», —

degen edi. Osy ýaqytynda aqyl aýǵanda, qonys aýǵan da, qarny ashqan da, qaıǵyly bolǵan da biz bolǵan soń, qara ǵarip bas bolǵansha etegine ilesken hanǵa baryp, joldas bolaıyn dep ózimsinip, ruqsat suramaı qoryǵyńyzǵa qonyp jatqanym, — dep jaýap berip otyrǵanda, úıge kirip-shyǵyp júrgen adamdar:

— Kúnshyǵystan bir top keledi, — dedi. Sońynan: — oń jaqtan bir top keledi, — degenshe, — sol jaqtan bir top, — deıdi. Kelgenderge aýyldaǵylar jınaldy. Kelgen jigitter dereý dalada turmaı, hanǵa kelip sálemdesti. Jigi boıynsha otyrǵanda, han:

— Jupar báıbishe, bulardy tanystyr! — dedi.

— Aldyńǵy on bes aq ózimnen týǵan, ortańǵy qara on bes ortanshy sińlimnen týǵan, sońǵy kúreń on bes kishi sińlimnen týǵan, — degende, han:

— Ózińiz Asannan týyp, ústińizge áıel aldyrǵanyń qalaı? — degende, Jupar qaıtarǵan eken:

— Ýa, taqsyr, burynǵynyń sózi bar emes pe:

«It jamany úı qorıdy,
Qatyn jamany er qorıdy.
Joldasy jaman bı qorıdy,
Han jamany jer qorıdy».

Jáne burynǵylar «baıtal kóp bolsa, qulyn kóp bolady» dep. Sol burynǵylar ótirik aıtypty deýge bola ma? Bir erden týǵan balanyń bótendigi bola ma? Men áıel aldyrmasam, myna balalar qaıdan paıda bolar edi? — degende, han Juparǵa jaýap qaıtara almaı, dalaǵa shyǵady. Azdan soń han:

— Mynaý áıel de bolsa, ózine sengen adam bolý kerek qoı dep oılaımyn. Qoryqqa suraqsyz, izdenip kelip qonýy jáne qyryq bes ul — anaý, saılanǵan qarý-jaraq, saýyt-saıman —  anaý. Osy qoryqty sender unatsańdar men Juparǵa bergim keledi, — degende kóp:

— Jeti atadan kele jatqan qoryqty bir qatynǵa bosqa berem degenińiz — ne degenińiz? — deıdi. Han:

— Aı, halyq-aı! Men de osy qoryqty bosqa bergim kelip otyrǵanym joq. Men de istiń artyn oılap, qaýip kórip otyrmyn. Biz kóp bolǵanmen qoımyz, olar az bolǵanmen qasqyr sıaqty. Olar Saryarqadan kóshkende-aq janyn shúberekke túıip shyqqan joq pa? Jáne anaý qyryq bes
uldyń ózindeı jaýynger, saımandarydaı saıman bizde bar ma? Qan tógip, urys-talas qylǵansha óz qolymyzdan abyroı men erýlikke dep bergenimiz maqul dep oılaımyn, —  degen soń, kóp:

— Aıtqanyńyzdyń bári de durys. Ózińiz oılap kórińiz, — depti.

Han úıge kirip otyrǵan soń, qonaqqa dep soıǵan tý bıe men qoı etin asqyzyp, daıarlap, sonshama kóp qoldy bir kisideı kútip, qurmettep úsheý ara bir tabaq jasap, aldaryna ákelip qoıady. Kóp halyq et jep, sorpa iship bolǵan soń qol jýyp, jaılanyp otyrǵan soń han aıtady:

— Ýa, Jupar hanym, myna qoryq meniń jeti atamnan qalǵan qoryq edi. Sonaý Saryarqadan jer dep ańsap kelipsiz. Bul qoryqty sizge erýlikke berdim. Budan bylaı «Jupar qoryǵy» atalsyn! — depti. Sonda Jupar hanym balalaryna:

— Shyraqtarym, han bizge jeti atasynan kele jatqan qoryǵyn bergen bolsa, burynǵynyń sózi bar edi: «Han qarashasyna qaıyr qylsa, qarasha hanǵa syı qylady» degen. Hanǵa báıge at bastatqan toǵyz, qara kilem, qara nar, taı-tuıaq jamby, ózgelerge at, shapan jol berip syıla! — depti.

Jupardyń mundaı jol-joralǵysyna, bilimine, qaıtarǵan jaýabyna kórkine han ábden rıza bolyp:

— Báıbishe, siz bizdiń jolymyzǵa kilem jaıdyńyz. Sonda dál bizdiń jolymyz ekenin qaıdan bildińiz? — dedi. Jupar aıtty:

— Dalaǵa shyǵyp, kóp qolǵa qarap turǵanymda kóp qol jylqyǵa qaraı boı urdy. Siz kele jatqan jaǵyńyz týra burylmaı aýylǵa kele jatqan soń han osy jaǵynda eken dep oılap edim, — depti. Han qosh aıtysyp, eline qaıtady. Erdiń baqytyna jaqsy qatyn kez bolady. «Yrys aldy — jaqsy qatyn» degen osy. Jupardyń bilimimen soǵyssyz han qoryǵy «Jupar qoryǵy» atanypty.

---