InfoHub Logo

KİRİSPE
Búgingi tańda álemdik arenadaǵy  ózindik ornyn oıyp turyp alýdy, jer betinde «máńgilik el» bolýdy maqsat etken qazaq degen ulttyń osy bir sara jolǵa túsý jolynda adam aıtsa nanǵysyz aýyr ótkelderden ótkeni- tarıh betterindegi ashshy shyndyq. Keń baıtaq dalanyń ashyq aspany astynda ómir súrip jatqan beıbitsúıgish elimiz bir kezderi surqıa saıasattyń saldarynan joıylyp ketýdiń az- aq aldynda qalǵan edi. 
1925 jylǵy qyrkúıekte Qazaqstandy basqarýǵa kelgen BK(b)P Ortalyq Komıtetiniń emıssary Fılıpp Goloshekın totalıtarlyq oılaý júıesiniń qazaqstandyq «uly qurylysshysy», ıaǵnı sol kezgi qaıratkerlerdiń ózderi atap aıtqandaı, dıktatorǵa aınalyp, ulttyq múddeni kózdeıtin sheshimderdi qıly bólshevıktik aıla-amal qoldaný arqyly joqqa shyǵarýmen shuǵyldandy. 1927 jylǵy BK(b)P XV sezi sheshimi boıynsha eldiń aýyl sharýashylyǵy 1932 jyldyń kóktemine deıin jeke qojalyqtardan ujymdyq sharýashylyqtarǵa aınalyp úlgerýge tıis edi. Partıa alǵa qoıǵan osy mindetti oryndaý úshin, 1928 jylǵy 27 tamyzda Qazatkom jartylaı feodaldardy tárkileý týraly arnaıy dekret shyǵardy. 1928 jylǵy 13 qyrkúıekte tárkileýge qarsylyq kórsetkenderdi qylmystyq jaýaptylyqqa tartý jáne baılardy jer aýdarý týraly qaýly qabyldady. Tárkileý sońynan «Alash isi» atanǵan saıası repressıalar bastalyp, «keńes ókimetiniń qas-dushpandary» dep tanylǵan alashtyqtardy túrmege japty. 1930 jylǵy 19 aqpanda aýyl sharýashylyǵyn sosıalısik turǵyda qaıta qurý isin nyǵaıtýdy jáne kýlaktar men baılarǵa qarsy ymyrasyz kúresýdi kózdeıtin qaýly qabyldandy. Alashpen «ashyq aıqas» dál osy qatigez ári qısynsyz qaýlylardy qabyldaý qadamdarynan bastaý aldy. Sebebi, halyqty tize búktirýdiń oraıly sáti, kóshpendilerdiń eń bir osal tusy- mal sharýashylyǵy ekendigin KSRO úkimeti sózsiz uqqan edi. Bul solaqaı saıasattyń nátıjesi qazaqty qynadaı qyrǵan 1931- 1933 jyldardaǵy asharshylyqqa ákelip soqty.

Qasiretti jyldardyń aýyr kórinisi talaı ǵalymnyń eńbekterinde baıandalyp, jazýshylardyń shyǵarmasynda paıymdalyp, sýretshilerdiń týyndysynda beınelendi de. Sol zulmatta jan saqtap qalǵan adamdar ashtyqtyń barysyn úlken qaıǵymen eske alyp,  búgingi urpaqqa jetkizip otyr. Solardyń biri, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, abaıtanýshy Mekemtas Myrzahmetov anasy týraly esteliginde:  «...Asharshylyq jyly sen úsh jasta ediń. Emshekte náreste qyzym bar. Ashtyqtan óletin bolǵan soń tús kezinde Kemerbactaýdaǵy jezdem Qurmanbektiń úıine qaraı jolǵa shyqtyq. Seni qolyńnan jetelep, qyzymdy baýyryma alyp, ashtyqtan buralyp, áreń júrip kelemin. Jol ónbeı, aýylǵa jaqyndaǵan shaqta qas qaraıyp ketti. Sarttar ekken qaýyndyqqa jetkende uıaly qasqyr qamap, topyraq shashyp, qaýmalaı bastady. Taıaǵymdy kóterip, aıbat shege aıǵaılasam da qaımyǵar emes. Esim shyǵa, ne isterimdi bilmeı oraýly qyzymdy jerge qoıyp, seni arqalap sytylyp shyqtym. Sol-aq eken, top qasqyr qyzǵa qaraı bas saldy. Shar etken náresteniń daýsyn estidim... Týra osylaı bolǵandyǵyn sheshemniń aýzynan estigem. Biz atadan 17 edik. Keıin asharshylyq bastalyp, biri coǵysta ólip, biri «halyq jaýy» bop aıdalyp, aqyrynda úsheý-aq qaldyq. Eger sonyń on jetisi de tiri bolǵanda búgin sanymyzdyń qansha bolatynyn Qudaı bilsin. Keıin bala bop úıdiń betin kórmeı, uzap ketkenimde anam qatty qınalsa kerek. Bir sózinde «sol kezde qasqyrǵa qyzymdy tastaǵansha, seni bermeppin...» degeni bar» dep baıandaǵan. Ananyń alpys eki tamyryn ıdirip týǵan balasyn jemtik etken, ákeniń óz balasynan bezip, biriniń etin birin jeýge deıin barǵan faktilerge senýdiń ózi qorqynyshty.
Al akademık, zańger ǵalym Salyq Zımanovtyń «Azattyq» radıosyna bergen ashtyq jyldary týraly aıtqan pikirinde: «Ashtan qyrylǵandardy arbamen tasyp, qazylǵan shuńqyrlarǵa aparyp tastap jatatyn. Olardyń arasynda tiriler de bar bolatyn. Áli quryp, ornynan tura almaı qalǵandardy da ólilermen birge shuńqyrǵa toǵytatyn. Úlkender jumystan qaıtyp kelisimen, álgi shuńqyrǵa baryp, ashyq-shashyq shybyn úımelep jatqan ólikterdiń betin jaýyp qaıtatyn. Kempir, shaldar ár jerde qalatyn. Ol kezde negizinen 35-40 jastaǵylar qyrylyp jatatyn. Tipti, Atyraýǵa Arqadan bala ákelip satyp jatyr eken dep te estıtinbiz. Qaladaǵy bireýler astyqqa aıyrbastap alatyn bolýy kerek. Bazarda tyshqannyń, ıttiń etin satqandar da boldy. Jergilikti qazaqtar ózderi áreń kún kórip otyrsa da, ashtardy qoldan kelgenshe panalatýǵa tyrysaty»- dep asharshylyq jyldaryndaǵy jantúrshigerlik beıneni kóz aldymyzǵa ákeledi. Osy sıpatta jalǵasqan ashtyqtan uzaq ýaqyt boıy qazaq dalasy qan sasyp jatty. 

«Asharshylyqty toqtatý úshin KSRO basshylyǵy tarapynan qandaı is- sharalar qabyldandy?» degen zańdy saýal týyndary anyq. Keńestik bılik Qazaqstanda ashtyq bolyp jatqanyn bildi. 1932 jyly 17 qyrkúıekte Máskeýde Stalınniń qatysýymen Bólshevıkter partıasy Saıası búrosynyń májilisi ótip, «Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy, onyń ishinde mal sharýashylyǵy jóninde» degen qaýly qabyldanady. Qaýlynyń kólemi bir jarym-aq bet, ishinde asharshylyq týraly bir de bir sóz joq. Tek azyq-túlik tapshylyǵy bolyp jatqany ǵana aıtylady. Osy Qaýlynyń ózin oryndaý jarty jyldan soń ǵana bastaldy. 1932 jyl – asharshylyqtyń eń shegine jetken jyly, adam etin jeý faktileri boldy. Bul jóninde joǵary jaqqa túsken aryzdardyń bárinde jazylǵan. Biraq qaýlyda aıtylmaıdy. Keńes Odaǵynyń eń joǵary organy – Saıası búro májilisinde bundaı máseleni qarap, qaýly qabyldaý úshin belgili bir qujattyq negiz bolýy kerek. Biraq, qaýly qabyldaýǵa negiz bolǵan materıaldar arnaıy qupıa saqtaýǵa jiberilsin degen nusqaý bolǵan eken. Saıası búronyń ózi qupıa mekeme, sonda qupıadan qupıa jasalyp otyr. Sol sebepti Máskeý arhıvterinen mundaı qujatty tabý múmkin emes.

Asharshylyqtyń saldarynan aýyl sharýashylyǵynda eginshilik kólemi kúrt azaıyp, mal sharýashylyǵy tereń kúızeliske ushyrady. Ujymdastyrý qarsańynda Qazaqstanda 40,5 mln bas mal bolsa, 1933 jyldyń 1 qańtarynda olardan qalǵany bar- joǵy 4,5 mln bas edi. 1931—1933 jyldary búkil Qazaqstandy qushaǵyna alǵan ashtyqtan 6,2 mln respýblıka halqynyń 2,1 mln-y qyryldy.
«Bárinen eń kóp qyrylǵan respýblıkanyń shyǵysynyń qazaqtary boldy.Bul aımaqtyń halqy kórshi elderge Reseı men Qytaıǵa jappaı aýyp kóshe bastady. Soltústik Qazaqstan aımaǵy qazaqtardyń jartysynyń kóbinen - 410,1 myńnan aıryldy. Batys Qazaqstan 394,7 myń, Ońtústik - 632,7myń qazaqtan aıryldy. Azdaý ólim Ortalyq Qazaqstanda - 22,5 myń oryn aldy. Tek qana 1931 jylda 1 mln. 30 myń adap kóship ketti, onyń 616 myńy qaıtqan joq. Júzdegen myń qazaq Qytaı jaǵyna qashty. Olardyń kóp kóshkendigi sonsha Qytaıda 1954 jyly İle-Qazaq avtonomıalyq okrýgi qurylyp, ortalyǵy bolyp Qulja qalasy belgilendi»- dep, Tarıhshy A.N.Alekseenko asharshylyq qarsańynda tarıhı Otanyn tastap, bosyp ketkender týraly sandyq derekter keltiredi.

QORYTYNDY 
Qoryta kele, Qazaqstandaǵy 1931- 1933 jyldardaǵy asharshylyq jurtty materıaldyq turǵyda ashyqtyrý arqyly rýhanı kúızeltýdi kózdegen jáne soǵan qol jetkizgen Stalındik úkimettiń «adamı azǵyndyǵynyń» jemisi edi. Eń qynjyltatyny- bul zobalańnyń oryn alǵanyna bir ǵasyrǵa taıap qalsa da, oǵan áli de tarıhı baǵa bere almaı kele jatqanymyz. 1948 jyly BUU qabyldaǵan genosıd týraly konvensıada «Genosıd degenimiz – belgili bir halyqty, taıpany qasaqana joıyp jiberý úshin júrgizilgen saıasat» dep jazylǵan. Sıpaty jaǵynan genosıd bolǵanymen halyqaralyq qoǵamdastyqtyń qaǵıdasyna saı kelmeıdi. Sondyqtan, biz qazaq ultynyń bolashaǵyna jasalǵan qasaqana «qylmysqa» da genosıd dep baǵa bere almaı otyrmyz.  Belgili tarıhshy Talas Omarbekovtyń baıandaýynsha, 1931-1933 jyldardaǵy ashtyqty zertteýshi shetel ǵalymdary  «qazaq jazyqsyz qyrylǵan, biraq Stalın qazaq halqyn ádeıi qyrýdy maqsat etken joq» degen tujyrymǵa toqtalypty. Olardyń qateligi- Qazaqstandaǵy asharshylyqty Ýkraınadaǵy «golodomormen» salystyrýynda. Bárine túrtki kúshtep ujymdastyrý bolǵanymen, sebepteri san qıly. Máselen, ýkraındar dástúrli mal sharýashylyǵymen aınalysqan joq. Et taǵamdaryna táýeldi bolǵan joq. Al Qazaqstanda 70 aýdan boldy. Sol aýdandarda búkil qazaqtyń 83 paıyzy ómir súrdi. Mine, osy aýdandarda qyrylǵan halyq negizinen dástúrli mal sharýashylyǵymen aınalysatyn qazaqtar edi. «Bireýdiń qańsyǵy, bireýge tańsyq» degendeı, sheteldikter tarıhı tragedıanyń sıpatyn ádil tarazylaý úshin eń aldymen qazaqtyń otyryqshy jáne jartylaı kóshpeli sharýashylyǵyn zerttep, ulttyq ereksheligin tanýy kerek. Bul máseleniń sheshimi- qazaqty qazaq qana túsinetindigin umytpaý. El basyna túsken osy bir aýyr qasiretti túısiný, áli de birizdilikke túspeı kele jatqan derekti naqtylaý, ashyna qyrylǵan qanshama qazaqtyń «qunyn suraý» - jas qazaqtyń ǵana mindeti.

Jetekshisi: Qozybaqova F.A.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń tarıh jáne etnologıa fakúltetiniń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń profesory

Daıyndaǵan: Álı Shuǵyla 

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1- kýrs stýdenti

---