InfoHub Logo

№16 kolej MKQK
Sapa menedjmenti júıesi
Oryndaǵan: Q-55 top stýdenti – Bekzat Jumabek

 

Jańa zamannyń qurylys tásilderi

Kelesi ǵasyrlardy qurylys ónerine negiz bolǵan jańa qurylys tásilderi H-Hİİ ǵasyrlarda Ońtústik Qazaqstanda qalyptasty. Keńes ǵalymdarymen birneshe ret H-Hİİ ǵasyrlar - «bylı epohoı chrezvychaınogo razvıtıa stroıtelnogo ıskýsstva v Sredneı Azıı ı Iýjnom Kazahstane» dep aıtyldy. Sol zamannyń sáýlet ónerindegi eń bastysy -jańa ıdeıalardyń paıda bolyp, olar saraılardyń, sobor meshitteriniń, kúmbezderdiń, sardobtardyń, medreselerdiń, kerýen-saraılardyń, feodaldyk qamaldardyń bezendirilýinen jáne olardyń qurylymdarynan baıqaldy.

Betshe bosaǵany jasaýmen qatar tromptardyń, kóp qyrly barabandardyń jáne kúmbezderdiń tromp jıekterinen turatyn ǵımarattyń qurylymdyq bóligi qarqyndy damı bastaıdy. Kúmbezder, súıirli arkalar, qýystar jáne tas úńgiler úlken ónermen jasala bastady, olardyń sándik jáne qurylymdyq mańyzy bolǵan. Orta ǵasyrlardaǵy qurylystardyń arhıtektonıkasyn «jelkendi» kúmbezder quraıdy.

H-Hİ ǵasyrlardan bastap Ońtústik jáne Ortalyq Qazaqstanda kesenelerdi salý kezinde kúıdirilgen kirpish negizgi qurylys materıaly bolyp tabyldy. Osy kezde tórt buryshty kirpishter kóp tarala bastaıdy. Memorıaldyq sáýlet eskertkishterinde tórt burysh, úshburysh, romb, shyrshaly órnek túrinde kirpishterdi qalaý ádisimen ajarlandyrý elementteri paıda bolady, ol úshin bederli kirpishter jáne kesilgen terakota qoldanylǵan. Ǵımarattardy kirpishpen sándeý qalaý kezinde asa muqıattylyqty qajet etti.

Osy zamanda galereıasy bar eki qabatty ǵımarattar paıda bolady. Joǵarǵy beti ganch eritindidegi baılanysqan taqtalar qatarymen qaptalǵan jarty sferaly kúmbezder kóp qyrly nemese pishini basqa barabandarǵa súıendi. Osy qurylym pishinder úılesiminiń aıaqtaý nysany boldy.

Sáýlettik sándeýdiń bir elementi - túrli turmystyq, ańshylyq, soǵys kórinisterin, máıittiń ómirinen epızodtardy beıneleıtin sýretterdi qabyrǵaǵa salý. Ejelgi qabyrǵa sýreti Keńgir ózeniniń kesenesinde beıit taqtasynda saqtalǵan, qarý- jaraqtarymen jáne atymen turǵan jaýynger boıaýmen beınelengen. «Baǵana» tańbasynyń bolýy bul jaýyngerdiń baǵanaly rýynan shyqqandyǵyn dáleldeıdi. Kesene qabyrǵalaryndaǵy sý-retter Syrdarıa, Talas, Shý, Embi ózenderiniń ańǵarlarynan tabyldy. Qabyrǵa sýretteri Jambyl oblysy Merki aýdanyndaǵy Baıtymbet, Jantaıa kesenelerinen baıqaldy. Olar kıiz úıdiń ishki kórinisin jáne qazaqtar ómiriniń turmysyn beıneleıdi.

Qurylys isiniń jáne sáýlettiń damýy úshin — qurylys materıaly basty másele bolǵan. XIX ǵasyrlardaǵy orys ǵalymdary N. Bogaevskııdiń, M. Tatarjınskııdiń, M.Ia. Kıttardyń, keńes ǵalymy A.N. Glýhovtyń eńbekterinde Qazaqstan sáýletiniń tarıhynda alǵash ret qurylys materıaldarynyń máseleleri jazylǵan.

Ejelgi zamannan beri Qazaqstanda jáne Orta Azıada tas, saz balshyq, sarǵysh topyraq, shıki jáne samandy kirpish, aǵash, shym, qamys, saban, gıps - qurylys materıaldary bolǵan.

Ejelgi orta ǵasyrda záýlim eskertkishterdi turǵyzý kezinde tas basty qurylys materıaly bolǵan. Osy zamandaǵy qabirler ıashmadan, porfırden, qyzyl jáne jasyl qumdaqtan jáne t.b. salynǵan. Mańǵystaýda, Qý, Degeleń taýlarynda bul jaǵdaıda áktas keń paıdalanyldy, Atasý ózeninde aq tastan jasalǵan qurylystar kezdesedi. Granıtten, sıenıtten, dıorıtten, gabrodan jasalǵan músinder qypshaq beıitteriniń aınymas bóligi.

Osy kezde tastan salynǵan qurylystarmen qatar ǵımarattar saz balshyqtan, pahsadan jáne iri shıki kirpishterden salyna bastaıdy, ganch^*alebastr - jańa qurylys materıaldary ıgerile bastaıdy.

İrgetasy myqty bolǵan jaǵdaıda shıki kirpishten turǵyzylǵan ǵımarat óte berik bolǵan, ony júz jyldyqtar boıy turǵan keıbir qamaldar men kesenelerdiń qabyrǵalary dáleldeıdi. N. Pýdovıkov: «Doma ız syrsovogo kırpıcha ýdobny, teply, prochny ı deshevy», «lýchshımı stroıtelámı jılyh domov ız syrsovogo kırpıcha bylı kazahskıe mastera»- degen. Sútteri mol bolǵandyqtan ejelgi malshylar sony shıki kirpishtiń jáne qysh ydystardyń sapasyn jaqsartatyn qural retinde paıdalanǵan, sonyń arqasynda olar óte myqty bolǵan.

Kúıdirilgen kirpish baıyrǵy kúıdirilgen batpaq pen shıki kirpishpen qatar keńinen qoldana bastaıdy. Ǵımarattyń irgetasyn salý kezinde dástúrli qurylys materıaly - tas paıdalanylǵan, al aǵashtardy baılastyrý úshin jıde jáne shoq tal qoldanylǵan.

Ejelgi qurylysshylar saz balshyqtyń ıilimdiligin jaqsy bilgen. Úı-jaılardy, qystaýlardy salý kezinde shıki saz balshyqty qabat-qabat etip japsyrǵan. Mundaı ǵımarattar - saz balshyqty dep atalǵan. Saz balshyqtan qabyrǵalardy turǵyzý kezinde «pahsa» dep atalatyn sarǵysh topyraq tamasha qurylys materıaly bolyp tabyldy. Odan salynǵan molalar birneshe júz jyldar boıy buzylmaı saqtalǵan. Ásirese osyndaı saz balshyqtan jasalǵan kúmbezder Balqash óńirinde jáne Shyǵys Betpaqdala kóp. Saz balshyqtan salynǵan ǵımarattar búkil Ortalyq Azıada keń taralǵan.

Saz balshyq eritindisi - laı, qaq, maı qabyrǵany shıki kirpishten turǵyzý kezinde baılanystyrý materıaly retinde qoldanylǵan. Kóbinese qabyrǵalar gıps qosylǵan saz balshyq eritindisimen jasalǵan, ol «ganchhak» dep atalǵan.

Saz balshyq, sondaı-aq sylaq daıyndaıtyn materıal retinde paıdalanyldy. Ol úshin saz balshyq eritindisine qamyr sıaqty qoımaljyń bolǵanǵa deıin saman qosylǵan, ony bir táýlik qoıyp qoıǵan. Jáne kóbine saz balshyq shańy men kishkentaı samandardy ıleýishten ótkizgen. Bul eritindi sylaqtyń birinshi qabaty retinde paıdalanyldy, odan keıin ganchhak, onyń ústinen - taza gıpstyń qabaty ótti, sońǵy qabatqa sý búrkip, temir úkkishpen tegistelip otyrǵan.

Erte orta ǵasyrdyń sońynan bastap kesenelerdiń (keshen, kúmbez) jáne basqa ǵımarattardyń qabyrǵalary shıki kirpishten salynyp, kúıdirilgen kirpishpen qaptalǵan. Keıde tek qana kúıdirilgen kirpishten salynǵan. Qurylys isinde sharshy, úshburysh, romb, shyrsha túrindegi qoǵamdyq jáne memorıaldyq ǵımarattardyń mańdaıshalaryn bederli kirpishpen qalaý ádisi keń tarala bastaıdy. Kolonnalary, pılondary, ushqyr arkasy bar betshe bosaǵa (peshtakı) túrli órnektermen áshekeılendi, mysaly, «shym-shımen» jáne órnektelgen jıektermen kómkerildi.

Orta ǵasyrdyń sáýlet eskertkishterinde kúmbezderdi, arkalardy jáne qabyrǵalardy nyǵaıtý úshin jáne japsyrma órnekter men terakotany oryndaý úshin qurylysshylar gıps pen alebastrdy (bor) qoldanǵan, sońǵysy túsiniń aq bolýyna baılanysty qymbat baǵalandy. Gıpspen qosa alebastr kesenelerdiń ishki qabyrǵalaryn sylaý úshin qoldanylǵan.

Aǵash «astaýda» nemese jer shuńqyrynda shıki kirpish daıyndaý úshin saz balshyqty sýmen nemese ák-qumdaq eritindisimen belgili bir qoımaljyń bolǵanǵa deıin aralastyrǵan. Ol úshin ógizder men attar paıdalanylǵan. Osy qoımaljyńnan shıki kirpish daıyndalǵan. Kirpishter myqty bolýy úshin eritindige saban, jún jáne sút qosylǵan, sodan kirpish óte myqty bolǵan. Shıki kirpishti kúıdirip, sodan kúıdirilgen kirpish shyqqan. Kúıdirilgen kirpishten ejelgi Túımekent, Jankent, Sozaq qalalary, tamasha Juban ananyń, Joshy hannyń keseneleri jáne t.b. salynǵan. Kesenelerden alys emes keıbir jerlerde kirpishter kúıdirilgen peshterdiń izi saqtalǵan.

Aǵash súregi - Jetisýda, Ertiste, Altaıda, Soltústik Qazaqstanda biregeı qurylys materıaly bolyp esepteldi. Qaraǵaıdan, maıqaraǵaıdan jáne qaıyńnan úı-jaı salynyp, kesenelerdi turǵyzý kezinde aǵash súregi paıdalanylǵan. Syrdarıada, Talas jáne Shý ózenderiniń ańǵarlarynda úı-jaılar terekten, jıdeden jáne qaraǵashtan jasalǵan arqalyqtarmen jabylyp, jaıpaq tóbe qamyspen, shóppen, al eń ústi topyraq aralastyrylǵan qımen jabylǵan. Osy úılerdiń tóbesi saz balshyq eritindisimen sylanǵan. Aǵash materıaldarynyń arasynda terek óte myqty bolyp eseptelgen.

Jańa sáýlet feodaldardyń jańa talǵamy men ıdeologıalyq qajettilikterine jaýap berdi. Sol zamandaǵy eskertkishterdiń arasynda dinı jáne qorǵanys ǵımarattary, qamaldar, keseneler, sobor jáne basqa da meshitter, sondaı-aq kerýen-saraılar, sardobtar, monshalar jáne t.b. kóp kezdesedi. Hİ-Hİİ ǵǵ. eskertkishteri arasynda saqtalyp qalǵany az, jáne olardyń kóbisi ýaqyt óte kele buzylǵan.

---