InfoHub Logo

Anyq qaı jyly ekendigi esimde qalmapty, 1974 jyldyń sońy nemese 1975 jyldyń kóktemi shyǵar deımin, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda keńesshi bolyp istep júrgen meniń bólmeme muntazdaı bolyp syqıyp kıingen, barynsha jınaqy, barynsha sypaıy bir jigit kelip kirgen. Asqar Egeýbaev degen inińiz bolamyn dep tanystyrdy ózin, sizge rahmet aıtaıyn dep kelip edim. Men túsinińkiremeı, onyń betine bajyraıa qarap qalsam kerek, ol sál-pál ezý tarta kúldi de:

— “Jazýshy” baspasyndaǵy meniń kitabymnyń qoljazbasyna pikir jazǵan ekensiz. Keıbireýlershe “soıyp salmaı”, oń kózińizben qarapsyz, sony aıtaıyn dep edim.

Ol kezde sondaı bir qalyptasqan tıimdi dástúr bar edi. Baspa óziniń taqyryptyq josparyna engizeıin dep otyrǵan qoljazbalaryn eń aldymen jurt talqysyna salyp, biledi-aý deıtin adamdarǵa pikir jazdyratyn. Mundaı sarapqa salýdyń eki jaqqa da — baspaǵa da, avtorǵa da — paıdasy mol bolatyn edi. Men de mundaı iske ózimshe at salysyp, kezinde baspalardyń tapsyrmasymen shıkili-pisili qoljazbalardyń birazyna jabyq resenzıalar jazǵan edim.

Asqar óziniń “Qazaq ádebıeti” gazetinde qyzmet istep júrgenin aıtty. Sonyń aldynda onyń birli-jarym shaǵyn maqalalaryn da oqyp, unatqanym boldy-aý deımin, endi, mine, ózi de ishki bir mádenıeti, kishilik qylyǵymen ishi-baýyryma kirip bara jatty.

— Apyr-aı, qoljazbańdy qarap jatqan kezde kelip aıtpaǵanyń-aı, bálkı, basqasha kózqaraspen oqyp, ony-muny usaq kemshiligin “baıqamaı” da keter me edim, — deımin men oǵan.

— Joq, aǵa, osynyń ózi durys boldy. Aıtqan synyńyzdyń bárin de qup alyp, qabyldadym. Óńdeýge, jóndeýge beıilmin. Eger sizben burynnan tanys bolsam, qalaı degende de qazaqpyz ǵoı, kóńilime qarap, basqasha jazar ma edińiz, kim biledi, — deıdi ol barynsha baısaldylyqpen.

Qoljazbasy maǵan shynymen unaǵan edi. Ásirese tildik sapasy kóńilimdi aýdarǵan. “Sýsyldap suqsyr ushty saılarynan” degen sıaqty dybys úndestigine oraı qurylǵan biren-saran joldary esimde de qalypty. Sony táptishtep jazyp bersem kerek. Avtoryna da biraz “aqyl” aıttyp jiberdim-aý deımin.

Asqar óleń de jazdy, ádebı synmen de aınalysty. Bul eki janrdy qatar ustaǵan adamdar bizdiń ádebıette az bolmaǵan, biraq solardyń bárinde de bezbenniń bir jaǵy basyńqyrap jatatyn edi. Asqar olaı etken joq, óziniń oń jambasyna keletin ádebı shyǵarmalarynyń qaı-qaısysyna da baryn sala kirisetini sol bir balań kezinen-aq baıqalyp, ony basqalardan oqshaýlandyryp turatyn edi.

Sol bir Jazýshylar odaǵynda qyzmet istep júrgen kezim be edi, álde odan keıinirek pe, anyǵyn taǵy umytyńqyrap qalyppyn, birde qatar-qatar tizilgen esikterdiń birin kezdeısoq ashyp qalam dep, Ázilhan Nursha ıyqov aǵam basqaryp otyrǵan áldene jıynnyń ústinen túskenim bar-tyn. “Kel, kel, Sáken, — dedi meni kóre sala Áz-aǵań, — jaqsy boldy, myna Asqar inińniń kitaptaryn jastar syılyǵyna usynyp jatyr edik, birer aýyz pikirińdi bildire ket!”.

Bólmede biraz adam bar eken. Bireýleri sóılep qoıǵan, bireýleri endi sóılep jatty. Asqardyń eki kitaby — biri ádebı syn, ekinshisi — óleńder jınaǵy — sol jylǵy jastar syılyǵyna usynylmaq eken. Odaqtaǵy jastar seksıasyn, sirá, Ázekeń basqaratyn bolýy kerek, jınalys artyq-aýys burmalaýsyz, daý-damaısyz óz babymen ótip jatqan. Asqardyń álgi eki kitabyn men de aýdara-teńkere bir súzip shyqtym. Pikir aıtý kezegi kelgende ózimshe “bilgishsip”, “eki keme quıryǵyn ustamaı-aq, Asqardyń osy bastan bir jaqtanǵany durys edi, biz ne aqyn Asqardy, ne synshy Asqardy qoldaýymyz kerek sıaqty, sonda sózimiz de ótimdi, ózimiz de bedeldi bola túser edi, degen syńaıda kósilip bir kettim-aý deımin.

Sońy ne bolǵany esimde joq, shamasy Asqar sol syılyqty ala almady-aý deımin. Óıtkeni sol kezdiń ózinde-aq onyń jolyna kóldeneń turǵysy keletin ártúrli bógesinder bary baıqala bastaǵan...

Asqar óz turǵylastary arasynan sýyrylyp shyǵyp, ádebı ortaǵa tez sińisip ketken jigit edi. Sol otyzdyń o jaq, bu jaǵyndaǵy jasynda ol salıqaly oı, salmaqty pikirimen el aýzyna iligip, birte-birte úlken-kishiniń bári sanasarlyq úlken bedelge ıe bola bastady. Biraq ol kisige ishin bermeıtin, artyq aýys áńgimege de barmaı, boıyn ózgeden aýlaq ta salmaı, sol bir ózine ǵana tán salqyn saıaq qalpyn buza qoımaıtyn edi.

“Jazýshy” baspasynyń basshylyǵy kezekti bir aýysqanda dırektordyń kreslosyna Saıyn Muratbekov kelip otyrdy da, bas redaktorlyqqa Muhtar Maǵaýın, onyń orynbasary etip osy Asqar Egeýbaevty taǵaıyndaǵan. Saıynnyń óz yqpaly boldy ma, joǵarydan solaı uıǵaryldy ma, ol jaǵyn anyq bilmeımin, áıteýir osy úsheýi baspaǵa bir mezgilde kelgen.

Saıyn men Muhtar kópti kórgen, san alýan aıtystar men tartystarǵa da qatysyp, ábden pisip-qatqan, ystyq-sýyqqa tózimdi, ysylǵan azamattar ǵoı, óz qoldaryna tıgen eki tizgin, bir shylbyrdy berik ustap, ájeptáýir qomaqty ujymdy óz ıkemderine tez-aq kóndirip, isti ıgerip alyp kete berdi de, Asqar birazǵa deıin qońyltaqsyp, ózin syrǵaq ustaǵan qalpy, bólektene bergen. Baspada onnan astam redaksıa bar, árbir redaksıanyń óz aldaryna oryndaıtyn aılyq, toqsandyq josparlary bolady. Bas redaktordyń orynbasary kóbine-kóp sol jospardyń oryndalý grafıgin qadaǵalaıtyn. Buryn bul jerde Qaırat Jumaǵalıev istegen, elgezek, elmen til tapqysh, minezi jumsaq jigit. Bólme-bólmege ózi kirip, grafıktiń qalaı oryndalyp jatqanyn esepke alyp, redaksıalardyń da ishki jumysyna aralasyp júretin.

Asqar olaı etpedi. Óziniń ishki túısik, daǵdysy sol ma, álde joǵarydan “oqytyp jibergenderdiń” aqylyn maldandy ma, áıteýir, alǵashqy kúnnen biz sıaqty qyryqtyń qyrqasyna shyǵyp qalǵan aǵalaryn kabınetine shaqyrtyp alyp, jumys barysyn surap, tapsyrmany sol jerde beretin ádet shyǵardy. Munysy ózge túgili, ony burynnan biletin maǵan da unaǵan joq. Sony ózine syr ǵyp aıtyp kórip edim, “jańa basshy — jandaıshap”, sózimdi qulaǵyna iler bolmady. Sonysyna men de eregesip, sózin júre tyńdaýǵa kóshtim.

Birde baspa dırektory ótkizip jatqan áldene jıyn ústinde ol maǵan qarata:

— Bul kisi keıbir Máskeýge tikeleı shyǵatyn mınıstrler men vedomstvolar sıaqty dırektordyń ózine ǵana baǵynady ǵoı, — dep qaǵytyp qalǵan edi.

Túsine qoıdym. Meniń azdy-kem úlkendik tanytyp júrgenimdi irilik kórsetý dep bilip, namystana bastaǵan syńaıy bar.

Jıyn sońyna men Asqardyń kabınetine kirip, ońasha otyryp, asyqpaı ǵana mán-jaıdy uǵyndyrdym. Bir-birimizdiń minez-qylyǵymyzdy túsinbeı júrgenimizge ekeýmiz de kúlip aldyq. Aqyldy jigit qoı, arǵy jaǵyn ózi de ilip áketti. Aradaǵy azdy-kem uǵyspaýshylyq sonymen birjola seıildi de, biz qaıtadan qaltqysyz til tabysyp ketken edik. Sodan keıingi qyzmettes bolǵan birer jylda bizdiń aramyzda basqadaı shashaý shyǵar áńgime bolǵan emes.

Asqar sol baıaǵy alǵash kezdesken kúngideı salmaqty, sypaıy da sylyńǵyr, kózildirik astynan kisige týra qaraıtyn ádepti ádetinen aınyǵan emes. Ústi-basyna qylshyq jýytpaıdy, qysy-jazy moınynan galstýgi túspeıtin dese de bolǵandaı. Sóıte tura ózi kóp is tyndyra júripti. Onyń sol kezde Shyǵys ǵylymynyń shyrqaý bıigi “Qudatlý-Bilikti”, Qashqarı, Balasuǵynılerdiń qalyń-qalyń týyndylaryn búgingi qazaq tilinde sóıletkenin bilemiz. Bulardyń árqaısysy bir-bir kisige júk bolarlyq qomaqty dúnıeler edi.

Ol keıinirek Ǵylym akademıasyndaǵy M.O.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtyna bólim meńgerýshisi bolyp ornalasty da, osy bir tusta qatty qaırat kórsetip, qyrýar is tyndyrǵanyn bilemiz. Mahambettiń 200 jyldyq uly toıy qarsańynda onyń basshylyǵymen daýylpaz aqynnyń qalyń-qalyń tórt tomdyq kitaby jaryq kórdi. Meniń bir ádetim — óz qolymnan kelmeıtin sharýany atqaryp shyqqan adamǵa asa bir qurmetpen qaraıtynym bar. Asqarǵa da sony aıttym. Bar bolǵany sońyna eki qoldyń saýsaqtarynyń sany jeter-jetpes jyrlary qalǵan Mahambet aqyn ómirinen dál bulaısha tórt tom shyǵarý, arǵy-bergi málimet-maǵlumattyń bárin jınastyryp, basyn quraý naǵyz bir ınemen qudyq qazǵandaı-aq aýyr eńbek edi. Asqar soǵan qaımyqpaı baryp, artynda iz qalarlyqtaı adal atqaryp shyqqan.

Asqardyń jankeshti eńbekqorlyǵyna keıingi bir jyldary kózim jete túsip edi. Ol ádebı jyl qorytyndysynda, úlken sýretkerlerdiń dástúrli mereıtoılarynda asa bir bilgirlikpen, tereń taldaýly, keń aýqymdy baıandamalar jasap júrdi. Ózi qolǵa alǵan isin úlken-kishi, mańyzdy, mándi dep bóle-jara qaramaıtyny kórinip turatyn.

Birde sonaý Katon-Qaraǵaıdaǵy Oralhan Bókeıdiń 60 jyldyq mereıtoıyna bara qaldyq. Almatydan qarasy qalyń bir qaýym el bolyp attanǵan bizdi meımanhana bolmaýy sebepti jergilikti belsendiler úıdi-úıge bólip ornalastyryp edi. Asqar ekeýmiz úsh-tórt kún bir úıde jatyp júrdik. Alǵash qonǵan kúngi túnde áldene tyqyrdan oıansam, álgi úıdiń as bólmesindegi uzyn stoldyń bir jaq shetinde Asqar otyr eken. Aldynda qobyraǵan kóp qaǵaz. Shuqshıa túsip, áldenelerdi asyǵa jazyp jatyr. Esikten tańyrqaı syǵalaǵan meni kórip: “Túnniń osy ýaǵynda oıanyp, birer saǵat jumys isteıtin ádetim edi, uıqyńyzdy buzyp jibergen joqpyn ba?” — dep surady.

Uıqy buzylsyn-buzylmasyn, másele onda emes, másele túnniń bir ýaǵynda shyrt uıqydan oıanyp alyp, Asqardyń jumysqa berilip ketýinde edi. Óz basym bul mezgilde aıaǵymnan súırese de turmas edim, sony oıladym.

Taǵy birde Jazýshylar odaǵyndaǵy jınalys ústinde meniń qasyma kelip jaıǵasqan Asqar:

— Aǵa, men bir roman jazyp bitirdim. Qudaı qalasa jýyrda jeke kitap bolyp ta shyǵyp qalar, “Juldyz” jýrnalynyń birneshe nómirine jarıalaý da oıda bar, — degendi aıtty. Jáı bir habarlama retinde, sybyrlap qana aıtty.

Men de oǵan sybyrlap:

— Asqar-aý, úndemeı júrip doktorlyq dısertasıa qorǵaısyń, qanshama ǵylymı jumystar júrgizesiń, qyzmet jáne bar, endi roman jazyp tastasań, — osynyń bárine qaıda júrip úlgeresiń! — degenim bar edi.

Ne desek te Asqardyń artynda adam qyzyǵarlyq mol mura qalǵany ras. Sonyń bárine aldaǵy kezde qanshama ret oralyp soǵyp, áli de qanshama bir áńgimege altyn ózek etetin de bolarmyz dep oılaı beremin. Ázirshe osymen azdy-kem kidire turaıyq.

---