InfoHub Logo

Sońǵy ýaqyttarda «atqaminer» degen sóz qozǵalyp júr. «Eńbekshi qazaqtyń» sońǵy nómirlerinde bul másele talqyǵa túsken tárizdi.

Máseleni talqyǵa salýshylardyń aıtýynsha, «atqaminer» ártúrli kórinedi.

Orynbek: «Baı tabynyń atqamineri óz aldyna jáne kedeı tabynyń atqamineri óz aldyna», — deıdi. Toty:

«Atqaminer»—baı taby men kedeı tabynyń arasynda júrgen Qańbaqbaı», — deıdi.

Beısembaı: «Atqaminer, árbir rýdyń kósemi», — deıdi.

«Eńbekshi qazaqtyń» 110 (547) nómirinde Ǵabıden degen jigit jańaǵylardyń sózine qanaǵattanbaı, «atqaminerdi» ózinshe sýretteıdi. Biraq sýretiniń boıaýlary kúńgirt, alamysh kórinedi1.

«Atqaminerler» kim, qandaı? — degen suraýǵa qysqasha jaýap berý kerek bolsa, — bizdiń bilýimizshe, jańaǵy aıtqandardyń ishinde Orynbektiń aıtýy durys. «Baıdyń da atqamineri bar, kedeıdiń de atqamineri bar».

Árıne, «atqaminerlerdiń» ishinde qulqynǵa, malǵa satylatyny bolmaıdy dep eshkim aıtpaıdy. Satylatyndary kóp. Aýyldaǵy oqymaǵan «atqaminer» bylaı tursyn, qaladaǵy oqyǵan «atqaminerlerdiń de» satylatyny az bolmaıdy. Bizdiń nadan aımaqtardaǵy qalalardyń oqyǵan «atqaminerleri» bylaı tursyn, ónerli, kóp oqyǵan aǵylshyn tárizdi elderdiń úlken qalalaryndaǵy zor oqyǵan «atqaminerleri» de satylady.

Máselen, aǵylshyn jumysker tabynyń «atqaminerleri» — Makdonaldtary baılar tabyna satylmaı júr me?

Meniń munym, «atqaminerler satyla bersin» degenim emes. Satylý eskilikten qalyp kelgen jaman, shirik jemistiń biri deıin degenim. «Atqaminer» degen sózden kedeı tabyn jáne onyń ókimetin bólekteý emes. Ǵabıden aıtqandaı, «atqaminer» dep baılar, aqsaqaldar aıtqan eken. «Sol sebepti mundaı bylǵanysh ataqty eńbekshilerdiń azamattaryna taqpaımyz», — deýi qate.

Baıaǵyda, «aq patshanyń zamanynda», «Abylaı hannyń zamanynda» shyqqan qajyrly pysyq adamdardy, sol zamandaǵy baılar, aqsaqaldar «atqaminer» dep ataǵan eken. «Atqaminerler» baılardyń, aqsaqaldardyń degenimen júrgen eken dep qazirgi bizdiń zamanymyzdaǵy atqaminerdiń bárin bir kógenge kógendep, bárine bir tańba basý qate.

Bulaı etý — kitapty da, Eýropany da, qazaq turmysyn da bilmegendik.

«Eńbekshi qazaq» 110 (547) nómirinde Ǵabıden: «Kitapqa qarap, Eýropaǵa eliktemeımiz. Qazaq turmysynan qaraımyz», — deıdi de, kitap pen Eýropa bylaı tursyn, «bilim» degen qazaq turmysynyń ózine jete tanys emes ekenin kórsetedi.

Máseleni durys táptishteı almaıdy.

«Atqaminer» degen sózden Ǵabıden qashqanmen, el qashpaıdy. Eldegi kedeıler de qashpaıdy.

Ol aýyldyń, toǵan basyndaǵy aýyldyń (eginshilerdiń) qazirgi «bas kótereri», endigi atqamineri Jaqyptyń oqyp júrgen balasy Sátjan, — deıdi.

Burynǵy ýaqyttarda «atqaminerler» ylǵı baıdiki, aqsaqaldiki bolsa, qazirgi 2kedeılerdiń de, eńbekshilerdiń de atqaminerleri bar. Qazir burynǵy kózben ólsheýge bolmaıdy, Gegel men Marks qaǵıdasy boıynsha ár zat dáıim ózgere berýde bolady. (Vse techet, vse ızmenáetsá). Aýylda kedeı tobyn qorǵaýshy tek keńes qyzmetkerleri, partıa músheleri, komsomol músheleri ǵana deý qate. Al bulardy, bolǵan kúnde, aýyldaǵy kedeı tabynyń «bas kótererleri», «atqaminerleri» emes deý tipti qate.

Aýylda keńes qyzmetinde emes, bir jyl keńsede istep, bir jyl istemese de, kedeı tabynyń sońǵy jyldarda shyǵa bastaǵan kedeılerdi qorǵap júrgen azamattary bar. Bulardy kedeıler «atqaminerimiz», «bas kótererimiz» deıdi. Bulardy baılar «selteńdegen qýlar» dep keketip, mazaq qylyp otyrady. Ústerinen ótirik, jala «materıaldar» túsiredi. Alasuryp, bulardy qurtýǵa áreket qylady.

Kedeıden shyqqan pysyqtardyń baıǵa satylyp júrgenderi az emes ekeni bar.

Elde baıdyń degeni áli de kúshti. Eldegi keńesterge jáne qaladaǵy keńesterge baıdyń jaqsy kóretin ne baıdyń ózi ne quıyrshyqtary kirip ketip júrgenderi de ras. Mine, mundaı keńeske kirip qoqyraıyp alǵan, aıaqtaryna shań jýymaıtyn baılardyń báıgege urlap qosqan «júırikteri» eldegi kedeıden shyqqan qajyrly, pysyq«atqaminer», «bas kóterer» azyn-aýlaq azamattardy neshe túrli qýlyq, sumdyq, amalmen ezip tastaýǵa áreket qylady. «Atqaminer» degen atty «qubyjyq», «quqaı» qylyp kórsetip, «atqaminerdiń» bári buzyq dep laqap qylyp, olardyń ishinen kedeıdi qorǵaıtyn «atqaminer», «bas kótererlerdi» ǵana qurtpaqqa, únderin shyǵarmaı qoıýǵa áreket qylady. Úkimettiń, partıanyń saq bolatyn bir jeri osy.

Eldegi baı men kedeıdiń jigin ajyratýda kedeı tabynyń «bas kóterer», «atqaminer» azamattarynyń isteıtin qyzmetteri zor. «Atqaminer», «bas kóterer» degen atty jalpy «qubyjyq» qylmaý, qazirgi bizdiń zamanymyzdaǵy «atqaminerlerdi» tegis buzyq dep jalpy laqap qylmaý kerek. Óıtkeni kedeıden jańa shyǵyp kele jatqan «bas kóterer», qajyrly azamattar jasqanyp, buǵyp qalady. Óıtkeni bular jańadan ǵana... «atqa mine...» bastady. Bular áli ysylǵan joq. Ysylmaǵan azamat tez, ońaı jasqanady. Baıdyń «atqaminerleri» ysylǵan, irge tepken, sabaqty kóbirek alǵan múıizdiler, «júırikter». Bular ońaı qolǵa túspeıdi, ońaı jeńilmeıdi.

Ańyzǵa shyqqannyń bári alabuta deý qate. Qazirgi «ańyz» burynǵy «ańyz» emes. Qazir alabutamen azdap jarysa bıdaı shyǵyp keledi. Bári alabuta dep, jańa shyǵyp kele jatqan kók bıdaıdy da julý ózine-ózi qastyq qylǵanmen teń. Qazir kedeılerden jańa shyǵa bastaǵan «atqaminer», «bas kótererler» sondaı.

Soıyl ustap, atqa minip, maıdanda júrgenniń bári birdeı jaý emes. İshterinde shyn jaýlar da bar, jaýǵa qarsy atqa minip, soıyl alyp shyqqan erleri de bar.

«Atqaminerdiń», «bas kótererdiń» bárine bir tańba basyp, bárin birdeı «buzyq» dep laqap taratý bas bilmegendik. Bárine birdeı tas atsa, úlken bir tamasha derlik is, árıne, qazaq arasynda, qazaq arasy túgil ónerli jurttardyń arasynda da tuqymǵa, týys-jaqynǵa tartý bar ekeni ras. Biraq o da baı men kedeıdiń tartys jolyna búrkeý bola almaıdy.

«Kól kólge quıady, shuqanaqqa dáneńe de joq».

Shyndap kelgende baıdy baı súıeıdi, kedeıge kedeı ǵana janasady. «Teń teńimen, tezek qabymen» deıdi.

Kedeı tabynan jańa shyǵa bastaǵan «atqaminer», «pysyq», «bas kóterer» azamattarǵa únemi járdem bere berý kerek, bulardy órkendete berý kerek.

«Atqaminer» degen sózdi olarǵa da «quqaı» qylyp, qorqytyp buqtyrmaý kerek.

Baılar tabynyń atqaminerleri aýylda taǵy da jalańdap júre bastady. Bulardy tumyldyryqtap, qozǵalsa tumsyqqa uryp qoıý kerek.

1926 jyl

---