InfoHub Logo

(Bilim keńesiniń bir múshesine)

«Aq jol» gazetiniń 417-nómirinde Qazaqstannyń «Bilim keńesiniń bir múshesi» dep qol qoıyp, meniń «Eńbekshi qazaq» gazetine Bilim keńesiniń isteri týraly jazǵan sózime qarsy bir kisi edáýir sóz jazypty.

Egerde jazǵan sózderiniń astyna jazýshy «Bilim keńesiniń bir múshesi» dep qol qoımaǵan bolsa, men bul sózdi jazbaı-aq qoıǵan bolar edim.

Qazaqstannyń Bilim keńesiniń bir múshesi bolyp otyryp, bu kisi ondaı sóz jazǵan soń, bul kisiniń teris uǵynýlaryn uǵyndyrý úshin ám jáne bul kisi Qazaqstannyń Bilim keńesiniń bir múshesi bolyp otyryp, meniń jazǵan sózimdi «orynsyz jala» dep Orynbordaǵy qazaq gazetine jazbaı, basqa respýblıkanyń gazetine jazǵanyn laıyqsyz minez dep tapqandyqtan, bul sózdi jazyp otyrmyn.

Qazaqstannyń «Bilim keńesiniń múshesi» meniń jazǵan sózimdi qate dep tapsa, sol Bilim keńesiniń janyndaǵy qazaq gazetine jazýy laıyq edi. Egerde Bilim keńesiniń janyndaǵy qazaq gazeti «Eńbekshi qazaq» onyń jazǵanyn baspasa, sonda baryp, shet jerlerdegi gazetterge jiberse oryndy bolar edi. Bulaı bolǵanda «Eńbekshi qazaq» ám ony shyǵarýshyǵa Bilim keńesi múshesiniń sózin baspaý úlken aıyp bolar edi. Muny Bilim kenesiniń múshesi istemeı otyr. Keńes úkimetiniń gazetteriniń bireýi ózimsinip, bireýin jatqa balap, ún joq, tún joq Orynborda «Enbekshi qazaqtyń» qasynda otyryp, basqa gazetke jazyp jiberip otyr.

Meniń oıymsha bul úlken uıat. Birinshi, bilim keńesine uıat, ekinshi, bizge de uıat. Úshinshi... joǵarǵy sózdi jazýshyǵa da uıat der edim. Biraq ol ádeıi «búırekten sıraq shyǵa bersin, kúl bolmasa, bul bolsyn...» dep jazyp otyr ǵoı. Oǵan uıat emes. Biraq aıtar: «Sáken Qazaqstanda, Orynborda, is basyndaǵy adam, komısar ám Orynborda qazaq gazeti sonyń qolynda, sol sebepti jazǵan sózimdi Orynborda bastyrmaıdy ǵoı dep, basqa respýblıkaǵa jiberdim», — dep aıtar.

Biraq osylaı dep aıtsa da orynsyz bolar edi. «Eńbekshi qazaq» gazetiniń bas jazýshysynyń biri Bilim keńesiniń bastyǵy joldas Joldybaıuly ǵoı. Men Bilim keńesi týraly qysqasha maqalamdy jazǵanda «is basyndamyn», «komısarmyn», «buǵan qarsy jazǵan kisiniń sózin Orynborǵa bastyrmaımyn» dep aıtqan joqpyn.

Qazaqstannyń Bilim keńesiniń atynan jazyp otyrǵan Bilim keńesiniń múshesiniń sózin baspasqa «Eńbekshi qazaq» gazetiniń eshbir erki joq, Keńes úkimetiniń ilgergi adamynyń biri bolyp júrgen Turar Rysqululynyń sózderin keketip, Keńes úkimetiniń ózin «jaýy» sanap Eýropada qańǵyryp júrgen Mustafa baıǵus Shoqaı balasy shet memlekettiń birinde shyǵatyn aqtardyń bir gazetine bir «uzynnan uzaq, kókke tuzaq» aljyǵan azbandarǵa bolmasa, eshkimge keregi joq bir kók myljyń sózdi jazyp edi. Biraq bul jerden Mustafa beısharany aıyptaýǵa bolmaıdy. Óıtkeni onyń zapyrandaı sandyraǵyn keńes respýblıkasynyń gazetteri baspaıdy ǵoı. Al Qazaqstan gazetterine baspaı, basqa respýblıkanyń gazetine minegen sózderin jiberýge bilim keńesiniń múshesi Shoqaı balasy emes te, men Rysqululy emespin ǵoı. Jáne «Eńbekshi qazaq» Keńes úkimetiniń gazeti bolǵanda, «Aq jol» da Keńes úkimetiniń gazeti ǵoı.

Bólshevık komısarlaryn jek kórgen kisi bárin birdeı jek kóredi. Bólshevık gazetterin jaqtyrmaǵan kisi bárin birdeı jaqtyrmaıdy. «Azamatpyn» degen kisilerde bir qatty tutynǵan jol, ıman bolý kerek qoı (prınsıp); tym bolmasa, ózinen-ózi júrip-aq qoıansha kóleńkesinen úrkip júrgen, eshkim elep, «jer ústinde bir Shoqaı balasy degen bar edi demese de, ózin Keńes úkimetiniń dushpany» sanap, Don Kıhotqa usap júrgen Mustafa sorlynyń prınsıpindeı bolsaıshy... A-a... baıqamaı máseleden shyǵyp ta kettim. Já... endi máselege keleıik.

Bilim keńesiniń múshesi aıtady:

«Bilim keńesiniń istegen mańyzdy isteriniń bári de «Qyzyl Qazaqstan» ám «Eńbekshi qazaq» gazetine jarıalanyp otyryldy. Sáken muny nege kórmeıdi», — deıdi. Durys aıtady. Jarıalanyp otyrylmady degenim joq. «Kóptiń talqysyna túsip otyrylmady» degenmin.

Bilim keńesi emle ám pán sózderin jarıalaǵanda jurt sol qoldansyn degen retpen ǵana jarıalap otyrdy. Al meniń oıymsha: emle ám pán sózderi tárizdi máselelerdi áýeli baspasóz júzinde ám basqa retpen de ábden kóptiń talqysyna salyp alý kerek edi. Óıtkeni meniń oıymsha kóp sózder bilim keńesinde qate sheshilgen. Muny jazý tanıtyn ám til biletin qazaqtyń kóbi aıtady. Oǵan dálel — qazaqtyń eski, zor jazýshysy Muqametjan Seralyulynyń gazet betterindegi sózderi.

Jáne maǵan keııdi: «Sákenniń bilim keńesiniń istegen isterine rıza emes ekendigin buryn da bilemiz» dep, ınternasıonaldy bilim keńesi aıtqandaı «bıbaýyrmal» dep aıtý durys emes ekendigi jóninde meniń bir jazǵan kishkene eskertýimdi dálel qylyp keltiredi.

«Sáken bilim keńesiniń barlyq isine rıza emes» dep aıtý tym qate bolar. Al meniń oıymsha bylaı qylsa durys bolar edi degen sózdi aıryqsha jarıalap aıtyp otyrmyn. Meniki qate bolsa, qatesin aıtý, kórsetý kerek qoı.

Sóz kóptiń ortasyna, talqyǵa tússin, bireýdiń bilmegenin bireý biler degen nıetpen gazetke jazyp otyrmyn ǵoı. Áıtpese bilim keńesi ózimizdiń mekeme ǵoı. «Bulaı qylsa durys bolady» degen sózdi gazet betine jarıalamaı-aq jetkizýge bolar edi ǵoı.

Jáne maǵan: «Internasıonaldyń» maǵynasyn «Sáken tapty dep jurt shý ete túsken joq» deıdi.

Ras, kúlli Qazaqstan shý ete túsken joq. «Internasıonaldyń» dál maǵynasyn Sáken tapty dep shý ete túspegenmen Bilim keńesiniń teris aýdarýyn Sáken tapty dep gazet oqıtyn ám oryssha biletin adamdar shý ete tústi. (Shý ete tústi degen sóz oryndy bolsa) eshkim bilim keńesiniń «bıbaýyrmaly» durys dep aıtqan joq. Sondaǵy gazetterdi oqyńyz ám Muqametjan Serǵalyulynyń sózderin oqyńyz. Bul týraly maǵan qystykúni Ahmet Baıtursynovtan qaı jaǵynan bolsa da kem emes dep júrgen Eldes Omaruly kelip, biraz sóz aıtqan... Oǵan da men máseleni gazet betine, kóptiń talqysyna sal degen edim. Ol aýyryp qaldy.

Jáne meniń: «Bilim keńesi Orynbordaǵy qazaqtyń biletin adamdarymen paıdalanyp isteı almady...» degenime Bilim keńesiniń múshesi aıtady:

«Biz jaqyn arada bir jıylysqa Orynbordaǵy barlyq jaýapty is basyndaǵy adamdardy shaqyrdyq. Máselen: Nurmaquly, Zalıuly, Meńdeshuly, Álibekuly, Qasabolatuly... ám basqalar» deıdi.

Biraq bul jıylysqa ýaqytym joq dep «Sáken kelmeı qaldy» deıdi. Másele: bir meniń kelý-kelmeýimde emes... Másele Bilim keńesiniń jumysyna jaýapty is basyndaǵy adamdardyń bári bolmasa da birazynyń kelip turýynda ǵoı. Olaı bolǵanda joǵarǵy aıtylǵan adamdar, bilim jıylysynda sol bir retten basqa neshe ret boldy eken?.. Neshe ret shaqyryldy eken? Bulardyń qoldary bos ýaqyttarynda shaqyrdy ma eken? Jurttyń qoldary bos ýaqytyn kózdep, Bilim keńesiniń jıylystary shaqyryldy ma eken? Joq, óıtken joq...

Minekeı, aınalasy máseleniń azyraq, terisirek jan alǵan jerleri osylar ǵana.

Meniń nıetim bireýdi kemitý emes. Meniń nıetim Qazaqstannyń Bilim keńesiniń isteriniń kólemin zoraıtý, emle, pán sózderi ám basqa sondaı máselelerdi qaı retpen bolsa da kóptiń talqysyna salyp otyrǵyzyp, Qazaqstannyń barlyq kári-jastarynyń kúshterin, bilimderin paıdalandyrý.

Sol sebepti sóz qozǵala bersin dep máseleni gazet betine shyǵarǵan edim. Áıtpese erikkendik emes, sóz taba almaǵandyq emes. İs taba almaǵandyq emes. İs tipti kóp, isteýshi az. Oǵan bir kisi aıypty emes. Egerde isteýshi kóp bolsa, búıtip eki týdyń astyndaǵy egeskendershe ár jerdegi gazetke sóz jazysyp otyrmas edik.

Bilim keńesi de, «Eńbekshi qazaq» ta Qazaqstandiki, ekeýi de Qazaqstandaǵy keńes úkimetiniki, birinen birin aıyrý dostyq emes. Bireýin ózimsinip, bireýin jatsyný dostyq emes.

Kimde-kim bir jumysqa kirgen soń, taza ujdanmen mindetti isterin durys atqaryp otyrý kerek. İshten, kezi kelgen kezińdi ańdyp, ózi shetine jegilgen aýyr arbanyń dóńgelegin shyrmap, shatastyra berý shyn azamatqa laıyqsyz minez.

Bilim keńesiniń bastyǵy «Eńbekshi qazaq» gazetiniń bas jazýshysynyń biri joldas Joldybaıuly bul máseleniń túbine kózin jiberer. Bilim keńesi týraly jazylǵan maqalalardyń bárin sol ózi jazysyp otyrǵan «Eńbekshi qazaq» gazetiniń betine bastyrtyp otyrar. Áli de bolsa bizdiń tilek: Bilim keńesiniń isteriniń kóleminiń zoraıýy. Qazaqstannyń biler degen adamdarynyń bilimderinen kóbirek paıda shyǵarý. Bilim keńesi emle, pán sózderi tárizdi máselelerin kóptiń keńesine salynyp otyrylýy kerek.

1924 jyl

---