InfoHub Logo

Tólegenova Altyn Hadımqyzy
Atyraý oblysy Qurmanǵazy aýdany
Abaı atyndaǵy qazaq orta mektebi


Áýezovtaný jáne Zeınolla Qabdol
Mektep dep atalatyn kıeli mekenge qadam basqan ár shákirt "ádebıettaný" ǵylymynyń alǵashqy dáristerin tyńdaǵan kezden-aq osy salanyń eren júırigi, syrly sóz zergeri, halqymyzdyń maqtanyshyna aınalǵan Zeınolla Qabdolovpen “týysyp” ketetinin baıqamaı da qalar. Shákirt zerdesine ádebıettiń alyptar kóshiniń ne bir tamasha talanttaryn zerdeleýdiń álippesin úıreter de – Zeınolla Qabdolov. Onysy durys ta. Óıtkeni qazaq kórkem oıynyń ádebıettaný ǵylymynyń estetıkalyq tabıǵaty, kórkem shyǵarmanyń bolmys- bitimi, taqyryptyq, dúnıe tanymdyq máni, tektik sıpaty, sýretkerge qoıylar talap týraly aıtqanda muǵalim mindetti túrde óziniń basty quraly, Temirqazyǵy retinde Z.Qabdolovtyń "Sóz óneri” monografıasyna bas qoımaýy múmkin emes.

Keýdesi syr sandyqtaı shejire, Ádebıet salasynyń bilgiri, nebir qanatty sózderdiń telegeı teńizi qolyna qaǵaz almaı, qara sózdiń qaımaǵyn qalqyp sóıler, suńǵyla sheshenderdiń sarqyty bola bilgen Zeınolla Qabdolov beınesi ólmek emes. Sondyqtan da kóz jasyndaı móldir,júrek lúpilindeı ystyq, ulttyń kórkem aınasyna aınalǵan qasıetti ónerdiń damýyna eren eńbegin sińirgen bedeldi jazýshy, bilikti ǵalym, biregeı tulǵalardyń ólsheýsiz eńbegin baǵalaý,keleshek urpaqtyń rýhanı ıgiligine aınaldyrý – bizge, ustazdar qaýymyna, úlken mindet.

Ádebıet áleminde Z.Qabdolovtyń negizgi úsh qasıeti birikti: ustazdyq pen qalamgerlik, ǵalymdyq.. Shákirt sanasyna talmaı, qajymaı úıretken ilimi de, bergen qymbat bilimi de - ádebıet.
Ǵalym retinde teorıalyq tuǵyrnamasyn jasap, tereńdep taldap, derektep saralaǵany da - ádebıet. Sýretker sanatyn kórsetip, sheberlik shyńyn baǵyndyryp, qalamgerlik qasıetin tanytqany - ádebıet. Ádebıetke kindigimen baılanyp, ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp, ardaǵyna aınalǵan.

Ádebıet alyby sanalǵan Z.Qabdolovtyń ǵalymdyq sanaty, únemi tynymsyz beınetkerligi men tabıǵı talǵampazdyǵy óz ortasynan aıryqsha bıiktetedi. Onyń ústine estetıkalyq tereń mádenıetin qossań ádebıet maıdanynyń aldyn bermegen alamandyǵy men oza shaýyp báıge alǵan ushqyrlyǵynyń syryn uǵyna túsemiz. Bilýge baladaı qushtar,danalyqqa daladaı darqan ári ańqyldaq qazaqy minezi de jaısańdyǵyn, bólekshe bitimin aıǵaqtaıdy.

Zeınolla Qabdolovtyń búginde ańyzǵa aınalǵan ustazdyq biligi de uly sýretker M.Áýezovten juqqan. Júrekte jattalatyn, kóńilde hattalyp, este saqtalatyn ustazdyq ulaǵaty týraly da shákirtteri az aıtyp júrgen joq..Ultqa ustaz bolǵandaı syry nede?

Bizdińshe, bunyń syry shákirt júregin jaýlap, janyn baýrap, kóńil hoshyn juparlandyrýynda bolsa kerek.
Asyly, ustazdyq-kásip emes, juldyzdy jaratylys bolsa kerek. Búginde qazaq ǵylymynyń qara shańyraǵy sanalatyn Ál-Farabı atyndaǵy qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń profesory Z.Qabdolovtyń tálimin kórip, dárisin tyńdap qanattanǵan, azýyn aıǵa bilegen aqyn-jazýshylar, ǵıbratyn ult gúldenýine sarqa jumsaǵan ǵalymdar, jýrnalıser qanshama deseńizshi?!

Alypty arqalaý úshin asqaraly arqa, danalyqty dáripteý úshin darhan daryn kerektigi aqıqat. Shákirt oıynyń shyraǵyn jaqqan ustaz ǵıbratynyń sheksiz qamqorlyǵy týraly qalam terbeý zor adamgershilik, azamattyq jaýapkershilikti júkteıdi. M.Áýezovteı uly tulǵanyń dárisin tyńdap, shákirti bolý bıik baqyt bolsa, ustaz jaıynda máńgilik estelik jazý asqan abyroı. Árıne, jas býynnan «jyl kelgendeı jańalyq sezinip» ulan-asyr úmit kútken M.Áýezov úshin Z.Qabdolovtaı shákirttiń jóni bólek. Bul shákirtinen kúter dáme de zor, artar senimi de bólek boldy.

Sútteı sulý minezin ǵazız kórgen, ónerdiń ıesi retinde júregi ıgen ustaz aldyna shákirt Qabdolov óz paryzyn tolyqtaı atqardy. Ustaz ulaǵatyn ulyqtaı bildi. Z.Qabdolovtyń «Meniń Áýezovim» atty roman-essesi-shákirt júreginiń erekshe tartýy bolǵandyqtan, ony ustazdyń jarqyn beınesi týrasyndaǵyjan tolǵanysy, ári asyl aǵa aldyndaǵy inilik paryzynyń oryndalýy dep bilemiz.

Zańǵar jazýshynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn qamtyp jazǵan kórkem de derekti týyndylar az emes. Desek te, uly Áýezov tulǵasyn áspettegen kórkem eńbekterdiń kóz tartar kesegi de, shoǵyry bıik shoqtyǵy da, oı yrysy da, júrekke jylysy da Z.Qabdolovtyń roman-essesi dep uǵamyz. Uly Muhannyń jaz dıdaryn kórip, taǵylymyn alyp, qatar júrip, ult bolashaǵy úshin tize qosyp qyzmet jasaǵan avtordyń ortanqol shyǵarma jazýǵa moraldyq quqy joq.
Qabdolov romanynyń kirispe taraýy «Romanǵa barar jol» dep atalady. Roman-ásse-syr tarqatar dúnıe. Sol syr kirispeden bastaý alady. Shyǵarma Shyńǵys Aıtmatovtyń áleýmettik tapsyrysy boıynsha dúnıege kelgendeı. Ondaı tapsyrma tegin berilýi múmkin be?
Shyńǵys ata,Zeınolla da zańǵar jazýshynyń shákirtteri ,bolashaq shyǵarma qaharmanyn óte jaqsy biledi . Uly adam Zeınolla Qabdolovtyń stýdent kezindegi ustazy, keıin kóp jyldar boıy ýnıversıtet qabyrǵasyndaǵy, ádebıet maıdanyndaǵy qyzmetteri, shyǵarmashylyq eńbekteri jaıyndaǵy aǵaly-inili áriptester.

Áýezov pen shákirt Zeınolla.

Danyshpan ustazdyń dáristeri baı mazmun men tereń ǵylymılyqqa qurylyp, tyńdaýshysyn tókpe kúıdeı tógilgen sheshen tilimen uıyta baýrap, sulý sezimge, shabytty shaqqa jeteleıdi «Áýezovtiń árbir leksıasy – bir-bir oqýlyq, bar leksıasy – ulanǵaıyr uly mektep». Áýezovten eki saǵat leksıa tyńdaǵan adam – budan eki saǵat burynǵy psıhologıalyq hal-kúıinen kádimgideı ózgerip, jańaryp, jańǵyryp shyǵady. Iman turǵysynan birshama pisip, jetile túsedi. Óıtkeni, Áýezov dáristeri bar shákirt úshin tańǵajaıyp, tylsym dúnıe.

Roman –essedegi osy tańdanysty oqyǵan kezde kóz aldyma uly sýretkerdiń ǵajaıyp beınesi elestedi. Uly adamnan ulylyq dáristerin tyńdaǵan Zeınolla Qabdo- lov ta esimin «ózindeı» shákirtter ulyqtaǵan Uly ustazǵa aınaldy. Men eki ustazdy da kórgen emespin, aldynan dáris te tyńdamadym, biraq osy bir tańǵajaıyp úndestikke tań qalyp, óz shákirtterime qarapaıym muǵalim retinde izgilikti nasıhattaýmen kelemin. Pán muǵalimi retinde zańǵar jazýshynyń shyǵarmashylyǵyn oqytýda Z.Qabdolovtyń «Meniń Áýezovim» roman-essesin aınalyp ótý – men úshin úlken kúná.

Ulydan ulylyqqa baǵyt alǵan shákirt jyldar óte ustazy sıaqty akademık – jazýshy atandy, Qabdolov ómir boıy ýyz jas kezindegi ustazyna degen uly súıispenshilikten, kishilik, adaldyqtan bir mysqal aınymady. Jas kezindegi aǵat isterin eske túsirip, qatelikterine oqýshymen birge kúledi. Urpaqqa sabaq bolsyn degeni. Shákirt Abaı óleńin múdirmeı jatqa aıtyp turyp, bir sózden múlt ketedi. «Myńmen jalǵyz alystym» degen óleń jolyndaǵy bir sózdi almastyryp jiberedi, «Myńnyń» ornyna qatelesip «kóppen» dep aıtady. Bir ǵana sóz! Al sonyń ózi – Abaıǵa qıanat jasaýmen para-par. Óıtkeni Abaı kóppen, ıaǵnı halyqpen emes, «myńmen» alysqan. Ustazy aıaq astynan tas-talqan boldy. Shákirti tóbege urǵandaı sileıdi de qalady. Ustazyn qatty ashýlandyryp alady.
Osy detal arqyly Z.Qabdolov sóz ónerine degen talaptyń deńgeıi eshqashan tómendemeýi tıistigin aıtqysy kelgen. Bul oraıda Abaı men Muhtardyń birde-bir óleńin, ne shyǵarmasynyń atyn bilmeıtin búgingi kúnniń toǵysharlaryna janyń ashyǵandaı bolady.

Muhtar Áýezov somdaǵan Abaı-bir halyqtyń, qazaqtyń ulttyq beınesi.El rýhanıatynyń taýsylmas qazynasy, kenishi.
Zeınolla Qabdolov sýrettegen «búgingi Abaı»-Áýezov-Maǵjansha aıtsań «Abaıdaı altyn hakimniń» jalǵasy, mıraskeri, eliniń eńirep týǵan eri, synbas harakteri, halqynyń sóz ónerin bastaǵan kósemi.

Roman-ássede uly Áýezovtiń ómir ótkelderi keýdesin jaryp shyqqan rýhanı perzentterimen bir tutas júıede sýrettelgen. Z.Qabdolovtyń ádebıettaný mamany retinde júıriktigi shyǵarmada aqyndyq,, jazýshylyq sheberligimen juptasyp ketken.Ár nárseniń sáti bar. Sáti túsip qazaq ádebıeti qoryna jazýshy týraly jańashyl shyǵarma qosyldy. Táýelsizdiktiń qas qaǵym ótken alǵashqy on jylynda oqyrman qaýym uly sýretkerdiń nurly da oıly júzimen jáne bir romanda dıdarlasty.
Ádebıettiń eń bıik muraty-halyqtyń qasıetin, sulýlyǵyn, ulylyǵyn tanytý. Aldymen sol halyqtyń ózine tanytý, sodan soń búkil álemge tanytý. Z.Qabdolov M.Áýezov leksıasyn tyńdaý arqyly onyń adamı týrǵydan tanyp qana qoımaıdy, qıyn-qystaý kúnderde qasynan tabylyp, onyń aýyr da arpalysqa toly ómir kezeńderine kýá bolady. Ómir shyrǵalańdarynda jasymaıtyn, qaısar minezi shákirtin shıryqtyra túsedi.Sol kezeńde Áýezovtiń «Abaı joly» romanyn tek taptyń turǵydan ǵana taldaǵan turpaıy sosıologızm ádisi jazýshyǵa jasalǵan qıanat ári tarıhı ádiletsizdik retinde shyǵarmada esh búkpesiz berilgen. Kórkem óner tabıǵatyn múldem túsinbeıtin taıaz da toǵyshar partokrattardyń aıyptaýlary ádebı talqy emes jan túrshiktirer úkim syqyldy.

Ádil syn aıtyp, ara túser ádebıetshi qaýymnyń jaltaqtyǵy, rýhanı dármensizdigi roman oqyrmanyn túńildire túsedi. Tek shákirt júregi shyr-shyr etip, arasha tilep syńarjaq ta turpaıy taldaýlarǵa shara taba almaı del-sal bolady. Uly ustazyn qurbandyqqa shalǵaly turǵan ımansyz topqa degen júreginde esh keshirim joq. Osynaý qym-qýyt daý-damaılar ustaz ben shákirt arasyndaǵy rýhanı týystyqty berik etip, máńgige tabystyra túsedi.
Ulynyń shákirti bolý tek dárisin tyńdaýmen ǵana shektelmeıdi, sonymen qatar, ustaz ónegesin baǵyt tutyp, óz ustanymynan aınymaýǵa shaqyrady. Sheshen til men utqyr oılar romannyń ón boıyna kórik berip, qanatty sózder Qabdolovtyń qalamgerlik qarymyn, sheberlik qyryn áńgimelegen. Kesteli, kelisti oılar nárli de sýretti tilmen órilip, naqyl sózdeı náshin tapqan. Sóz zergeriniń ár sózdi ornyn taýyp oınata qoldanatyn sheshendik qasıeti tereń oı, bıik parasatpen astasyp jatyr. Bul qasıeti de ustazy Áýezovten sińgen.
Bul roman-ásse avtordyń kórgen-bilgenderin uzyn-sonar tizbektep-sozbaqtaýy emes, qaıta ózindik dara stılimen qyrnap názik te oramdy tilimen kestelep, sýretkerlik talǵammen ábden ekshep alǵan ómir shyndyǵynyń jelisi. Adamzat aqyl-oıynyń alyby, syr men sezimniń aǵyny uly Muhtardyń ustazdyq fenomenin tanytý arqyly qalamger qazaq ádebıetindegi Áýezovtiń ádebı beınesin jasaý tájirıbesin jańa sapaǵa kóterdi.
Kózi tirisinde halyqty toı toılaýdan aýlaq bolyp, oı oılaýǵa úndegen akademık jazýshy , dilmár sheshen , daryndy bolýǵa bel býǵan qazaq qoǵamynyń aqyl-parasatyn bıik órege jetelep, jas urpaqtyń sanasy men sezimine sáýle shashýda. Z.Qabdolov óz ustazyna uqsap «adamdy adam etýge, qazaqty qazaq etýge» barsha ǵumyryn sarp etken ar isiniń abyzy.


Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. «Ana tili» gazeti. № 34 23.08.2007j M. Táj-Murat «Nar sútinen shyqqan qumarshyq»
2. «Egemen Qazaqstan» № 25.08.2007j J.Dádebaev «Ustaz»
3. «Qazaq ádebıeti» gazeti №30,31 27.07.2007j A.Espenbetov «Ádebıet – ardyń isi»
4. «Ana tili» gazeti №37 13.09.2007j B.Sharahymbaı «Talant taǵylymy»
5. Sh.Eleýkenov «Táýelsizdik jáne qazaq ádebıeti» 2007 j Almaty6. Z.Qabdol «Meniń Áýezovim» 1997 j Almaty

---