InfoHub Logo

DÁRÝMENGE BAI - ASQABAQ
Alǵashbaı Erkin, Elemes Aqnıet, 2-synyp oqýshylary
Týngatova Raıkúl Bıebaevna
№264 mektep-lıseıiniń bastaýysh synyp muǵalimi. Qyzylorda qalasy.

Kirispe

ASQABAQ (Cucurbita) - asqabaq tuqymdasyna jatatyn bir jáne kóp jyldyq shóptesin ósimdik. Asqabaq bizdiń zamanymyzdan buryn İİİ ǵasyrda Meksıkada, Perýde belgili bolǵan. 15 ǵasyrdyń aqyrynda Mysyrǵa ákelingen. Qazaqstanda asqabaqtyń iri jemisti, qatty qabyqty jáne mýskatty túrleri, onyń ishinde "Volgalyq sur-92", "Mozolesvtik-10", "Qashǵarlyq-1644" sorttary ósiriledi. İri jemisti asqabaqty mal azyǵy úshin egedi. Qatty qabyqty asqabaq túrine kádi men tabaqsha askabaq (patıson) jatady. Olar jas jáne tuzdalǵan kúıinde tamaqqa paıdalanylady.

Mýskattyq asqabaq hosh ıisti, dámdi bolady. Asqabaq sabaǵynyń uzyndyǵy 2-10 m, jumyr, túkti, butaqty, jaıyla ósedi. Japyraǵy — iri, uzynsha qalemsheli, búırek tárizdes. Gúli qos jynysty, iri, sarǵysh tústi. Taramdalǵan murtshalary janyndaǵy ósimdikterge shyrmalyp ósedi. Jemisi iri, pishini dóńgelek, sopaqsha, túsi ár túrli bolady. Shyryny jumsaq, dámdi. İri jemisti asqabaqtyń salmaǵy 40-50 kg-ǵa deıin tartady. Asqabaq jemisiniń quramynda 15-18% qurǵaq zattar, 8-10% saharoza, askorbın qyshqyly, karotın, tıamın, rıboflavın, t.b. bolady. Dáninde 20-40% maı bar. Asqabaqtyń asqanalyq sorttaryn pisken, qýyrylǵan kúıinde tamaqqa paıdalanady. Mal azyqtyq túrinen súrlem daıyndalady.

Baqsha ósimdikteriniń negizgi erekshelikteri – shóptekti bir jyldyq ómsimdikter. Qazaqstanda asqabaq tuqymdastarǵa jatatyn kópjyldyq ósimdiktiń bir túri Qarataý mańynda kezdesedi. Ol qutyrǵan qıar dep atalady. Órkenderi shyrmalyp nemese tóselip ósedi, ıaǵnı olar – jataǵan sabaqty ósimdikter. Bulardyń sabaǵynda murtshalary bar. Asqabaq tuqymdastar tropıktik, sýbtropıktik elderde taralǵan.

Asqabaq tuqymdastar baqshada ósiriletin mádenı ósimdikter bolyp sanalady. Bular - jemisi eń iri ósimdikterge jatady. Jemisiniń salmaǵy 100 kılogramǵa jetetin túrleri de bar.

Asqabaq - iri jemisti taǵamdyq, dárilik, malazyqtyq jáne sándik, birjyldyq shóptekti ósimdik. Onyń uzyndyǵy 5 metrge deıin jetetin jataǵan sabaǵy bolady. Bes qyrly sabaǵyna tikenekter ósken. Jaı japyraqtaryna qarama-qarsy ornalasqan murtshasy bar. Murtsha túrin ózgertken órken, jataǵan sabaǵy názik bolǵandyqtan, jan-jaǵyndaǵy basqa ósimdikke oralýǵa tirek úshin qajet. Japyraǵy - iri, taqtasynyń jıegi 5 salaly tilimdelgen jaı japyraq. Gúli – dara jynysty, birúıli, japyraq qoltyǵynda jeke-jeke ósedi. Atalyq gúlder - uzyn gúlsaǵaqtarda, analyq gúl qysqa gúlsaǵaqtarda bolady.
Ǵylymı jobanyń maqsaty: Asqabaq daqylyn zertteı otyryp onyń emdik jáne paıdaly qasıetterin bilý, ósirý, qorǵaý joldaryn qarastyrý.
Mindetteri:

1. Asqabaqtyń shyǵý tegimen jáne túrlerimen tanystyrý.
2. Emdik maqsattaǵy jáne basqa da paıdaly qasıetteriniń mańyzdylyǵyn bilý.
3. Asqabaqtan jasalatyn taǵamdardyń jasalý joldaryn kórsetý.

Negizgi bólim

2.1 Asqabaq shóptesin ósimdik

Qos jarnaqty bir jáne kóp jyldyq shóptesin ósimdikter. Keıde buta ne kishigirim aǵash túrinde ósedi. Asqabaqtyń Qazaqstanda 9 týysy, onyń ishinde qaýyn, qarbyz, asqabaq, qıar, sánqabaq (lúffa) bar. Asqabaq qoldan egiledi, al atpaqıar, ıtjúzim, końyraýsary jabaıy túrde ósedi. Asqabaqtyń uzyn shyrmalǵysh sabaqtarynyń ushynda dara ne aıyr murtshalary bolady. Tutas ne salalanǵan dara japyraqtary sabaqqa kezektese ornalasady. Gúlderi sarǵylt, keıde jasyl tústi gúl shoǵyryn quraıdy nemese japyraq koltyǵyna jekelene ornalasady. Asqabaq tuqymdastary — dara jemisti, bir jáne qos úıli, aıqas tozańdanýshy ósimdikter. Jemisi — jalǵan jıdek nemese qaýashaq, olardyn salmaǵy keıde 100 kılogramǵa jetedi. Tuqymdary etti, jalpaq tukym jarnaqtarynan turady. Keıbir túrleriniń tuqymdarynan taǵamdyq jáne tehnıkalyq maı alynady, al keıbir túrlerinen arnaıy ydystar (ojaý, t.b.) jasalynady.

Asqabaq tuqymdastardyń gúlinde jińishke 5 tostaǵansha japyraqshalary, 5 tutasqan kúltesi bar. Atalyǵy 5-eý, onyń 4-eýi tutasyp, eki-ekiden birikken. Bir atalyǵy bos turady. Keıde 5 atalyq tutasyp, gúl ortasynda baǵana túzedi. Atalyq tozandyǵy - ımek. Analyq jatyny -úsh uıaly. Jemisi - qabaq (tykvına). «Qabaq» degen - ósimdikterdiń syrty qatty, shyryndy jemisserigi bolatyn jıdektektes jemisi. Asqabaq tuqymdastardyń tuqymy óte kóp bolady. Bir tuqymdy túrleri de bar, mysaly, meksıkalyq qıar – chaıot.

Asqabaq – iri jemisti taǵamdyq, dárilik, malazyqtyq jáne sándik, birjyldyq shóptekti ósimdik. Onyń uzyndyǵy 5 metrge deıin jetetin jataǵan sabaǵy bolady. Bes qyrly sabaǵyna tikenekter ósken. Jaı japyraqtaryna qarama-qarsy ornalasqan murtshasy bar. Murtsha túrin ózgertken órnek, jataǵan sabaǵy názik bolǵandyqtan, jan-jaǵyndaǵy basqa ósimdikke oralýǵa tirek úshin qajet. Japyraǵy – iri, taqtasynyń jıegi 5 salaly tilimdengen jaı japyraq. Gúli dara jynysty, birúıli, japyraq qoltyǵynda jeke-jeke ósedi. Atalyq gúlder – uzyn gúlsaǵaqtarda, analyq gúl qysqa gúlsaǵaqtarda bolady.

Tuqymdasqa 1 myńdaı túr (120-týys) jatady. Jer sharynyń eki bóliginde tropıkalyq jáne sýbtropıkalyq aımaqtarynda keń taralǵan ósimdikter, qońyrjaı klımatty oblystarǵa da ótedi. Túrleriniń paıda bolǵan ortalyǵy bolyp Gımalaıdyń Shyǵys bóligi, Azıanyń Ońtústik-SHyǵysy jáne Ońtústik Amerıka tabylady. Túrleriniń basym kópshiligi órmelep, sırekteý uzyn sabaqtary arqyly jerge tóselip ósetin birjyldyq ósimdikter. Kóp jaǵdaıda pálmalardyń arasynda ósedi, sabaqtarynyń syrtynda qatty túkteri bolady.

Asqabaq (tykva — Sucurbita). Tamyry urshyq tárizdi bolyp keletin, keıde túınekteri bolatyn kópjyldyq nemese birjyldyq shóptesin ósimdik. Týystyń quramynda 18 jabaıy ósetin túrleri bar, al 5 túri tek mádenı jaǵdaıda ǵana kezdesedi. Túrleriniń kóp mólsherde kezdesetin ortalyqtary Meksıka, Gvatemala, Gondýras. İri asqabaqty BOR-dyń evropalyq bóliginiń ortalyq aýdandarynda (Ýkraına, Povolje) jáne Prımorskıı aımaǵynda ósiredi. Mýskatty asqabaqtyń tropıkalyq aýdandardyń jyly jáne ylǵaldy klımatyna beıimdelgen sorttary bar, olardyń jemisterińde qanttyń mólsheri asa joǵary bolady. Pisip-jetilgen dánderinde 52% deıin maı bolady, BOR-dyń terıtorıasynda Kavkazda jáne Orta Azıa men Qazaqstanda ósiriledi. Kádimgi asqabaqtyń jemisiniń formasy men mólsheri jáne túsi kóp ózgerip otyrady. BOR-dyń terıtorıasynda, onyń ishinde Qazaqstanda bul ósimdikti kókónistik ósimdik retinde ósiredi. Asqabaq tuqymdasynyń kópshiliginiń dáninde kóp mólsherde maı bolady, ony tamaqqa da, tehnıkaǵa da paıdalanady.

Qazaqstanda asqabaqtyń kádimgi túrleri men iri asqabaqtardyń túrleri men sorttary ósiriledi. Quramynda 18 paıyz qurǵaq zattar, 10 paıyz saharoza, askorbın qyshqyly, karotın, tıamın, rıboflavın, dáninde 40 paıyz maı bar. Quramynda ártúrli fızıologıalyq áseri bar kýkýrbıtasın zaty bolady. Adamǵa paıdalylyǵy jaǵynan bul baqsha ónimi ózge jemis jıdekter men kókónisterge qaraǵanda dárýmenderge óte baı. Adam aǵzasyna qajetti S, V1, V2, V5, E, RR, aǵzadaǵy zat almasý jedeltetetin T jáne qannyń uıýyna yqpal bolatyn K dárýmeni, kalıı, kálsı, temir kezdesedi.

Asqabaqtyń jabaıy túri tabıǵatta kezdespeıdi. Ol jyl sanaýǵa deıin 3 000 jyl buryn Meksıkada mádenı daqyl retinde ósirile bastaǵan. Qazir kádimgi asqabaq elimizdiń barlyq aýmaǵynda ósiriledi. Kádimgi asqabaqtyń san alýan iriktemeleri (qaýaq, bálishqaýaq) bar. Asqabaq tuqymdastar azyqtyq, dárilik jáne tehnıkalyq maqsatta ósiriledi.

Asa zor asqabaqtar
Shveısarıada jyl saıyn eń úlken asqabaq saıysy ótedi. Saıystyq úlgiler jyldan jylǵa úlken bolyp keledi jáne shamamen 450kg-ǵa deıin jetedi.

Keltter merekesi
Sondaı áıgili jáne qazirgi tańda Amerıkamen baılanystyrylatyn Helloýın merekesiniń negizin 31 qazanda Barlyq Áýlıeler Kúni qarsańyn mekerekeleı otyryp, Keltter qalaǵanyn bári bile bermeıdi. Olar tirilerdiń tánderimen birigý úshin ólgen adamdardyń jandary qaıta oralady dep sengen jáne osyǵan kedergi jasaý úshin, osy mereke qarsańynda keshke betperdelerdi qoldanǵan jáne jyn-perilerdi qorqytatyn kıimderdi kıgen.

2. 2 Asqabaqtyń paıdasy jáne emdik qasıeti

Densaýlyqqa paıdasy. Asqabaq ásirese asqazany aýyratyndarǵa taptyrmaıtyn dári. Sonymen birge júregi álsizderge, túrli aýrýdan júdep, sharshaǵandarǵa qýat beretin birden-bir paıdaly as. Asqabaqtyń ishindegi jumsaq jerin, ıaǵnı «etin» kúıgen denege tańýǵa da bolady. Muny dárigerler de maquldaıdy. Otqa, ystyq sýǵa kúıip qalǵandar úı jaǵdaıynda asqabaqtyń sary etin alyp tańsa bolǵany.

Myń da bir aýrýǵa daýa bolatyn asqabaqtyń paıdasyn aıtyp taýysý múmkin emes. Ol:
– kózi nashar kóretinderge;
– qanazdyqqa (anemıa);
– semizdikke;
– nesep-jynys júıesiniń kóptegen aýrýlaryna;
– ót aıdaýǵa;
– búırekke;
– parazıtterdi joıýǵa kómektesedi.

Naýqastarǵa jarasyn tańýǵa keńes beredi. Asqabaq kórý qabileti nasharlaǵandarǵa, qanazdyqtan japa shegetinderge kómek bere alady. Quramyndaǵy jasandy talshyqtyń arqasynda artyq salmaqtan arylǵysy keletinder úshin de taptyrmaıtyn em.
Asqabaq aǵzany shlaktan tazartyp, zat almasýdy turaqtandyrady. Nesep-jynys júıesiniń kóptegen aýrýlaryn emdeýge kómektesedi. Nesep aıdaýshy, qabynýǵa qarsy, ót aıdaǵysh qasıeti bar jáne de parazıtterdi joıady.

Quramynda jasandy talshyq, aqýyzdar, karotın, kálsı, temir, magnıı, fosfor jáne A, B1, B2, PP jáne C dárýmenderi, aǵzadaǵy zat almasý prosesin jedel¬detetin T jáne qannyń uıýyna yqpal etetin K dárýmenderi, kalıı, kálsı jáne temir bar. Quramynda dárýmenderdiń kóptiginen bolar, ol myń bir aýrýǵa em bolarlyq kókónis dep esepteledi.

Asqazanyńyz qyjyldasa…

1 Eger dárigerlik tekserýler sizdiń asqazanyńyzda qyshqyldyń joǵary ekenin anyqtasa, asqynýdyń aldyn alý úshin kádimgi aranyń balyn paıdalanyńyz. 30-35 gram baldy stakandaǵy jyly sýǵa salyp eritip, tamaq ishýden 1,5-2 saǵat buryn, bolmasa tamaq iship bolǵan soń 3 saǵattan keıin ishińiz.Bal qosylǵan sýdy kúnine 3 ret ishesiz. Biraq esińizde ustańyz, bul emdi qabyldap júrgende basqa táttilerdi qoldanbaý kerek.
Eger asqazan qyshqyly tym joǵary bolsa, baldy sýdy tańerteń iship, oǵan múmkindiginshe súzbe, bolmasa sút qosý kerek.
2 Kádimgi kartoptyń sólin syǵyp alyńyz da stakannyń tórtten bir bóligin toltyryp tamaq ishýge jarty saǵat qalǵanda kúnine úsh ret ishińiz. Kún ótken saıyn bul mólsherdi kóbeıte berýge bolady. Emdelý merzimi 4-5 apta. Asqazandaǵy qyjyl qaıtady.
3 Asqazandaǵy qyshqyldy taýyq jumyrtqasynyń aqýyzy aıtarlyqtaı qalpyna keltire alady. Jumyrtqanyń aq bóligin tamaqtyń aldynda salqyndatylǵan qalpynda ishedi. Asqazan aýrýlary asqynǵanda taýyq jumyrtqasynyń belogynan býǵa pisirilip daıyndalǵan amlet asa paıdaly.
4 Sýǵa nemese sútke pisirilgen asqabaq botqasy asqazan qyshqylynyń azaıýyna áserin tıgizedi. Sol úshin asqabaqtyń uzaqqa shydaıtyn túrin alyp, úıińizde saqtasańyz qajet kezinde paıdasyn kóre alasyz.
Asqabaq - myń bir aýrýǵa em

Aıaýly oqyrmandarymyzǵa kúndelikti turmysta jıi paıdalanatyn kókónisterdiń qasıetteri men paıdasy týraly áńgimeleýdi jalǵastyramyz.
Búgingi taqyrybymyzǵa arqaý bolyp otyrǵan asqabaq jıdegi adam densaýlyǵyna paıdalylyǵy jaǵynan ózge jemis-jıdekter men kókónisterge qaraǵanda dárýmenderge asa baı.

Asqabaq – qıar, qarbyz, qaýyn syndy baqsha kókónisteriniń týystasy. Asqabaqty jeýge jaramdy jáne tehnıkalyq (tútikshe jáne mýzykalyq aspaptar jasalatyn) dep ekige bóledi. Jer sharynda bul kókónistińondaǵan túri bar: onyń úsh túri birjyldyq, qalǵan jeteýi kópjyldyq. Siz ben bizdiń baqshamyzdan nemese analarymyzdyń dámdi taǵamdarynan kórip júrgen asqabaqtyń túsi sarǵylt bolǵanymen, jasyl, aq, sary, qyzyl jáne sur tústi asqabaqtar da bar eken. Asqabaqtyń ortasha salmaǵy 4-8 kg, al eń joǵarǵy salmaǵy – 800 kg. Asqabaqtar Antarktıdadan basqa kez kelgen jerde óse beredi jáne aıtarlyqtaı kútimdi qajet etpeıdi.

1.Apıyn ýyn qaıtarý úshin onyń etin janshyp, sýyn syǵyp alǵannan keıin, ýlanǵan adamǵa tıisti mólsherde ishkizedi.
2.Otqa nemese qaınaǵan sýǵa kúıip jaraqattanǵanda, asqabaq etin janshyp (tazalyǵyna kóńil bólińiz), jaraǵa tańady.
3.Ókpege shyǵý shyqqanda, asqabaqqa 250 g sıyr etin qosyp, sýǵa pisirip, tamaq ornyna jeıdi. Maı men tuz qospaıdy.
4.Qurtty túsirý úshin ishki asqabaq etinen eresekterge 500 g, balalarǵa 350 g jegizdi, 2 saǵattan soń ish aıdaıtyn dári ishkizedi, sonda qurt túsedi. Dárini 2 – 3 kún ishedi.
5.Taspa, sazan qurttardy túsiredi.
6.Kókjótelge em bolady.
7.Tuqymynyń 1 kelisin sýǵa qaınatyp, gemoroıdy kúnine 2 ret býlaıdy.
8.Balalardyń jutqynshaǵy aýyrǵanda emge qoldanady.
9.Júrek álsizdiginen júdegenge shıpa.
10.Bosanǵannan keıin analardyń omyraý súti azaıǵanda qabyǵy men ishki tuqymyn dárige orap qaınaǵan sýmen ishedi.

100 g asqabaqta - 19 kkal bar.
Quramynda jasandy talshyq, aǵýyzdar, karotın, kálsı, temir, magnıı, fosfor jáne A, V 1 , V 2 , RR jáne S dárýmenderi bar.
Aryqtaýǵa sebepshi bolatyn asqabaq quramyndaǵy jasandy talshyqtyń, sýdyń jáne jasunyqtyń kóp mólsheriniń arqasynda, asqabaqty aryqtaýǵa sebepshi bolatyn emdámderde jıi qoldanylady. Aǵzadaǵy asqorytý úderisterin tezdetedi, ýyttardan tazartady, ZAO almasýdyń artyq ónimderin joıady jáne SÝ tepe-teńdigin retteıdi .

İshinen qundy Mıneraldy tuzdarǵa jáne dárýmenderge baı asqabaqtyń, sonymen qatar erekshe baǵaly dánderi bar, onyń quramynda aǵýyzdar , omega-3 qanyqtyrylmaǵan maı qyshqyldary, selen, magnıı, myrysh, sondaı-aq S dárýmeni jáne V tobynyń dárýmenderi bar. Nesep jynys júıesiniń kóptegen aýrýlaryn emdeýge kómektesedi. Nesep aıdaýshy, qabynýǵa qarsy, ót aıdaǵysh qasıeti bar jáne de parazıtterdi joıady.

Dárýmenderdiń kóptigine bola, myń bir aýrýǵa em. Kórý nasharlaǵanda, qanazdyq, artyq salmaqtan, taǵy basqadan arylǵysy keletin taptyrmaıtyn em. Shlaktan tazartyp, zat almasýdy turaqtandyrady.

Aýa raıyn men topyraqtyń jaǵdaıyn talǵamaı ósetin bolǵandyqtan, ósirgende hımıalyq preparattardy qoldanbaıdy, ósh kúshimen ósedi. Júrek álsizdiginen júdegenderge em retinde qoldanatyn asqabaqtyń jumsaq máıegin dárigerler qaýymy aıtatyny, otqa nemese sýǵa kúıgen naýqastarǵa jarasyna tańýǵa bolatyny. Asqabaq nesep júrgizetin, ystyqty túsiretin qasıetteri belgili Júrek qan tamyry aýrýlary, gıpertonıa, zat almasýdn qıyndyqtary bar naýqastarǵa dıetalyq taǵam retinde usynylǵan. Asqabaq dáni balmen aralastyryp jep, ishek qurttaryn túsirý úshin paıdalanylady. Búırek, baýyr, aýyrǵan kezinde, kúnine 1 staqan shyrynyn ishý kerek. Shyrynyn, ıaǵnı sólin jańa paıdalanǵan kúıinde ǵana ishedi, óıtkeni úıde saqtalýy shyryny qıyn. Mıneraldy tuzdar men dárýmenderge baı asqabaqtyń baǵaly dánderiń quramynda aqýyzdar, omege-3, qanyqtyrylmaǵan maı qyshqyldary, selen, magnıı, myrysh, S, V, tobynyń dárýmenderi de jetkilikti. Nesep jynys júıesiniń kóptegen aýrýlaryn emdeýge kómegi zor. Nesep aýdaýshy, qabynýǵa qarsy, ót aıdap, paazıtterdi qurtatyn asqabaqtyń ózi.

Quramynda jasandy talshyqtyń, sýdyń, kóp mólsheriniń arqasynda asqabaqty aryqtaýǵa bolatyn emi de bar. Asqorytý úderisterin tezdetedi, ýyttardan tazarady.
Densaýlyqqa paıdaly tabıǵı ósimdikterdi maılardyń biri asqabaq maıy. 90paıyzǵa jýyq qanyqpaǵan maılardy, 60 paıyzǵa deıin lınoldi qyshqyldan jáne 15 paıyz shamasynda lınolen qyshqylynan turady, omege-3, omege-6 maı qyshqyldaryna baı.Asqabaq maıy qýyrylǵan asqabaqtyń dáninen syǵyp alynady. Qoshqyl jasyl nemese qoıý qońyr túsi bar, ótkir hosh ıisti, tátti dámi bar. Bıologıalyq belsendi zat retinde qoldanylady. Quramynda maı qyshqyldary; palmıtın, stearın, oleın, lınol, sterın qyshqyldary, fosfolıpıdter, karotınoıdtar, dárýmender men mıkroelementter bar. Dániniń maıyn túrli dárilik formalarda qoldanady. maıynyń quramynda qanyqpaǵan maı qyshqyldarynyń bolýy janýar eń jaqsy almastyrǵyshy bolyp tabylady Sebebi janýar maı qyshqyldary qanyqqan, ıaǵnı emýlsıa túzbeıdi de aǵzaǵa sińiýi qıyn.

Asqabaq shyryny balmen jatar aldynda ishse, júıke júıesin tynyshtandyryp, uıqy dárisi sekildi áser etip, tynysh uıyqtaısyz.
Júkti áıelderdiń júreginiń aınyǵanyn asqabaq shyryny basady.
Aǵza júdegende, álsizdik kezde asqabaqty sútpen daıyndap, qaımaq, maı, jańǵaq, badammen qosyp jeıdi.
Asqazan ishek joldary, asqazannyń shyryshty qabatynda dert bolsa, asqabaqtan ezbe daıyndap, ishińiz.
Búırek aýyrǵanda táýligine jarty staqan shyryny nemese qaınatylǵanyn jeıdi.
Teridegi qyshyma, esekjem shyqqanda, ne bolmasa kúıik shalǵanda úkkishten ótken máıeginen kompres jasaıdy.
Sary aýrý dertinde 4 aı qatarynan úzbeı máıegin jeý kerek. Baýyrǵa óte jaqsy, ári qyzmeti jaqsarady, ári paıdaly.
İshektegi qurt dertinde asqabaqty alyp, dáni men máıegin oıyp alyp, jyly sý quıady. Jart saǵat beti jabyq ydystyń ishinde bolýy kerek. Daıyn kezde tunbadan kúnine 4 ret astan 20 mınýt buryn jarty staqan ishedi. 20 kún. Bir aıdan keıin qaıtadan jalǵasy.
İshektegi parazıtten eń tıimdi tásili qabyǵy arshylǵan dánin ashqarynǵa jeıdiń. 7 shaqty dándi ezip, sútpen ishedi.
Prostatıt kezinde, 0,5kg tazalanǵan asqabaq dánin, shıkisin, ettartqyshtan ótkizip, 1 staqan balmen aralastyryp jeý kerek. On shaqtysyn bankaǵa salyp, qalǵanyn tońazytqyshqa saqtaıdy. Kúnine 1 ret ashqarynǵa 30 mınýt buryn jeıdi. Emdi jylyna 1 ret ǵana jasaıdy. Kóp jeý júrekti nasharlatyp jiberedi.
Uıqysyzdyq bolǵanda qaınatylǵan, býǵa pisken asqabaq máıeginen botqa daıyndap kúnine 2 ret 50gr ishedi. Jatar aldynda qaınatpasyna bal qosyp, 3 staqannan kádege jaratady. Ekinshi jaǵdaıda; 20 badam jańǵaǵyna 1 sháı qasyq asqabaq dánegin qosyp, ústine qaınaǵan sý quıyp, 8 saǵat tundyrady. Keshke taman ishý kerek.
Asqabaq dáneginiń paıdasy.
Júrek pen qan tamyryna paıdasy. Asqabaq dánekteriniń quramynda júrek jumysyn qalypqa keltire alatyn magnııdiń jetkilikti mólsheri bar. Magnıı júrek bulshyq etteriniń jumysyn jaqsartyp, yrǵaqtyń buzylýyna tosqaýyl qoıady. Ǵylymda dáleldengendeı, holesterınniń joǵary deńgeıi júrek, qan tamyrlary aýrýlaryn týdyrady. Al dánekterdiń quramyndaǵy fıtosteroldar qandaǵy holesterın deńgeıin tómendetedi. Qan qysymyn turaqtandyratyndyqtan, gıpretonıktarǵa jıi shaǵyp turýǵa keńes beriledi.

Mı jumysyn jaqsartady. Asqabaq dánekteriniń quramyndaǵy trıptofan amınqyshqyldary aǵzamyzdaǵy serotınniń ónýine jol ashady, bul uıqynyń tolyqtaı jaqsarýyna septigin tıgize alady. Dánek boıyndaǵy sınk bas mıdyń jumysyn qalypqa keltirip, este saqtaý qabiletin jaqsartyp, aǵzadaǵy sharshaýdy basady.
İshek úshin paıdaly. Dánekterdegi jasunyq ishek jumysyn belsendi etip, bosata alady. İsh qatý qıyndyqtaryna tap bolatyn oqyrmandarymyzǵa kúndelikti taǵamǵa asqabaq dánekterin qosýǵa keńes bergen bolar edik.

İshek qurtymen kúrese alady. Asqabaq dánderi – halyq medısınasynda ishek qurtqa qarsy qoldanylatyn eń áserli qural. Parazıttermen alysyp júretin adamdar dánekterden keıin kóp ýaqyt ótpeı jatyp, bar qıyndyqtan arylyp jatady.
Vestıbýlárlyq apparat úshin. Teńiz aýrýyna shaldyqqan naýqastarǵa asqabaq dánderi aýadaı qajet. Olar qatty aýytqý kezinde paıda bolatyn júrek aınýyn basady.
Júkti áıelderge. Júktiliktiń eń alǵashqy aılarynda maza bermeıtin júrek aınýlarmen jaqsy kúrese alady. Kóptegen bolashaq analar asqabaq dánekteriniń arqasynda jeriktiktiń eń qıyn kezeńderin jeńe alady.

Erlerge paıdasy. Asqabaq dánekterinde jetkilikti mólsherde omega-3 maıly qyshqyldary men sınk bar, olar erkekterdiń aǵzasyndaǵy temir deńgeıiniń tómen túsip ketýiniń aldyn alady.

Eskertý! Asqazan-ishek joldary qatty buzylǵan, ishek joldary zaqymdanǵan, asqazan shyrynynyń qyshqyldyǵy joǵary adamdarǵa asqabaq dánekterimen áýestenbeýge keńes beriledi.

2. 3 Asqabaqtan daıyndalatyn taǵamdar

Paıdasyna kóz jetkizdik. Úıde asqabaqty kóbine mantyqazanǵa salyp, býǵa nemese sýǵa qaınatyp jeýdi bárimiz de bilemiz. Al ony faryshtap, arnaıy peshke salyp pisirip jeýdi bilesiz be? Bilmeseńiz úıreteıik. Bul as ári paıdaly ári dámdi, tipti qonaqqa usynar erekshe mázirińiz bolaryna senimdimiz.

Asqabaqtyń syrtyn jýyp, ortasyn oıyp, ishindegi pistelerin tazalaımyz.

Aldyn ala jýyp, tazalanǵan kúrish, usaqtalǵan et, pıaz, tuz, túrli dámdeýishter qosylyp daıyndalǵan farshty salamyz. Eskerte keteıik, farshty óz qalaýyńyz boıynsha daıyndaýǵa da bolady. Mysaly, meıiz qosyp, usaqtalǵan kartop, sábiz, tipti qyzanaqty týrap aralastyrsańyz da bolady. Bul tábetti ashar as bolýyna múmkindik bermek.
Eskertý: Asqabaqtyń ortasyna salynatyn et, pıaz, túrli dámdeýishterdi aldyn ala az ǵana maıǵa bir qýyryp alýǵa da bolady.
İshine farsh salynyp bolǵan soń, ortasyn oıyp qoıǵan abzal. Oıyqqa mólsherlep sý quıyńyz. Ol kúrishtiń pisýi úshin qajet. Bolmasa kúrishti aldyn ala sýǵa bir qaınatyp alyp et, kartoptarmen aralastyrýǵa da bolady. Bul asyńyzdyń tez pisip, shıki bolyp qalmaýyna kepildik bermek.

Daıyn bolǵan asqabaqty gaz plıtanyń astyńǵy peshine, bolmasa túrli elektrli peshterge salyp pisirýge bolady.
Eskertý: peshtegi asqabaqtyń syrtqy qabyǵy qyzaryp, kúıip bara jatqandaı bolýynan qoryqpańyz. Solaı bolýǵa tıisti. 25-30 mınýttan soń shanyshqymen nemese asqanalyq istikpen shuqyp tekserip kórýge bolady.

Pisken asqabaqty dastarqanǵa syrtqy qabyǵyn ashyp ta ákelýge bolady. Tort, pırog keskendeı etip ár bólikke bóle otyryp, dastarqan basyndaǵylarǵa jeke-jeke tárelkege salyp usynǵan jón.
Asqabaqty taǵam retinde paıdalaný sonaý erte zamandardan bastalǵan. Óıkeni, arheologıalyq qazba jumystary asqabaqtyń osydan úsh myń jyl buryn paıdaǵa asyrylǵandyǵyn anyqtady. Onyń dánderi perýlik úndisterdiń tabyttarynan tabylǵan.
Ejelgi Grek jáne Rım turǵyndary kepken asqabaqtardy suıyqtyqtar quıatyn ydys retinde qoldanǵan. Orystardyń 1926 jyly jasaǵan ekspedısıasynyń nátıjesinde jabaıy asqabaqtar Afrıkanyń soltústigindegi mekenderden tabylǵan eken. Ǵalymdardyń boljamy boıynsha, asqabaqtyń otany – Afrıka. Ol kúlli álemge sol jerden taralǵan.
Asqabaq aǵzany shlaktan tazartyp, zat almasýdy turaqtandyrady. Nesep jynys júıesiniń kóptegen aýrýlaryn emdeýge kómektesedi. Nesep aıdaýshy, qabynýǵa qarsy, ót aıdaǵysh qasıeti bar jáne de parazıtterdi joıady.

Asqabaq qosylǵan samsa
Quramy:
4 staqan un
100gr.sary maı
0,5 staqan aıran
1 jumyrtqanyń sarysy
soda jane tuz
500gr. asqabaq
tuz jáne qara burysh
1 dana pıaz
ashshy burysh
quıryq maıy
farsh

Samsa daıyndaý tásili:
Jyly sýǵa jumyrtqa, tuz, sary maı qosyp, jaımen undy salyp qamyr ıleımiz.
Qamyrymyzdy úsh bólikke bólip, betin jaýyp, jarty saǵatqa qoıyp qoıamyz.
Endi salmasyna daıyndap alamyz. Quıryq maıyn maıdalap týraımyz. Pıazdy maıdalap týrap, asqabaqty da tórtburyshtap maıdalap týraımyz da farsh qosyp, tuz ben burysh salyp, dámine qaraı dámdeýishter qosýyńyzǵa da bolady.Barlyǵyn jaqsylap aralastramyz.
Qamyrymyzdyń bir bóligin alyp, jaııamyz da arasyna eritilgen sary maıdy jaǵamyz.Kelesi eki qamyrymyzdy da dál osylaı jaıyp, arasyna maı jaǵyp maıy sińgenshe sál turamyz.
Endi qamyrymyzdy rýlet uqsatyp oraımyz. Qamyrymyzdy birneshe bólikterge bólip ústi ústine qoıyp, shetinen qamyrymyzdy dóńgelektep jaıamyz.
Ár qamyrymyzǵa salmasyn salyp, dóńgelektep, nemese tortburysh etip jabystyramyz ár kim óz qalaýynsha jabystyramyz. Endi tabamyzdy alyp, maılap samsany salyp, samsa betin jumyrtqanyń sarysyn jaǵyp peshke salyp pisiremiz. Samsamyz daıyn. Astaryńyz dámdi bolsyn!

Asqabaq qosylǵan salat
Bizge keregi:
Asqabaq – 150 g
Sábiz – 150 g
Alma – 150 g
İrimshik – 50 g
Gorchısa dánimen – 1 as qasyq
Lımon shyryny – 2 as qasyq
Ósimdik maıy – 2 as qasyq
Tuz dámine qaraı

Sábizdi tazalap syrtqy qabyǵyn arshyp iri úkishten uzynshalap ótkizemiz. Dál osylaı alma men asqabaqty da ótkizemiz. İrimshikti maıda úkishten ótkizemiz. Endi tuzdyq daıyndap alamyz. Ósimdik maıy men jańadan daıyndalǵan lımon shyrynyn jáne gorchısany aralastyramyz. Daıyn tuzdyqty salat betine quıamyz. Astaryńyz dámdi bolsyn!

Qorytyndy

Qoryta kelgende asqybaq bizdiń zamanymyzdan buryn 3 ǵasyrda Meksıkada, Perýde belgili bolǵan. 15 ǵasyrdyń aqyrynda Mysyrǵa ákelingen. Qazakstanda asqabaqtyń iri jemisti, qatty kabyqty jóne mýskatty túrlsri bar. İri jemisti asqabaqty mal azyǵy úshin sgedi. Qatty qabyqty asqabaq túrine kádi men tabaqsha askabaq (patıson) jatady. Olar jas jáne tuzdalǵan kúıinde tamaqqa paıdalanylady.

Asqabaq – iri jemisti taǵamdyq, dárilik, malazyqtyq jáne sándik, birjyldyq shóptekti ósimdik. Onyń uzyndyǵy 5 metrge deıin jetetin jataǵan sabaǵy bolady. Bes qyrly sabaǵyna tikenekter ósken. Jaı japyraqtaryna qarama-qarsy ornalasqan murtshasy bar. Murtsha túrin ózgertken órnek, jataǵan sabaǵy názikbolǵandyqtan, jan-jaǵyndaǵy basqa ósimdikke oralýǵa tirek úshin qajet. Japyraǵy – iri, taqtasynyń jıegi 5 salaly tilimdengen jaı japyraq. Gúli dara jynysty, birúıli, japyraq qoltyǵynda jeke-jeke ósedi.

Asqabaq jyl sanaýǵa deıin 3 000 jyl buryn Meksıkada mádenı daqyl retinde ósirile bastaǵan. Qazir kádimgi asqabaq elimizdiń barlyq aýmaǵynda ósiriledi. Kádimgi asqabaqtyń san alýan iriktemeleri «qaýaq, bálishqaýaq» bar. Asqabaq tuqymdastar azyqtyq, dárilik jáne tehnıkalyq maqsatta ósiriledi.
Men «Shıpager» asqabaq shyrynyn jasadym. Shyryn jasaýǵa ashyq sarǵysh tústi jumsaq máıegi bar usaq sortty asqabaq qoldanamyn. Asqabaq shyrynyn jasaǵanda onyń dánin de qosamyn. Asqabaq shyrynyn daıyndap alyp oǵan sábizdiń shyrynyn aralastyramyn. Kishkene mólsherde bal qosamyz. 1 kg tazartylǵan ónimnen 750 gr shyryn shyǵady. Bul shyryndy únemi balalarǵa berip turýǵa bolady. Shyryn – aǵza men as qorytý júıesin tazartady, kózdiń kórý júıesin jaqsartady, mı jumysyn belsendi etedi. Búırek jumysyn jaqsartady, ish qatqan kezde paıdaly. Balanyń boıynyń ósýine yqpal etedi.
Usynys:

1. Asqabaqtyń quramynda adam aǵzasyna qajetti vıtamınder kóp bolǵandyqtan asqabaqtyń túrleri jerimizde kóptep ósirilse;
2. Asqabaqtan túrli taǵamdar daıyndaýǵa múmkindiktiń barlyǵyn bile otyryp, óndiriste turmysqa qajetti taǵamdar shyǵarylsa;
3. Asqabaqtyń dáni tazalanyp, qýyrylyp, arnaıy sanıtarlyq zerthanadan ótkizilip, qapshyqqa salynyp, saýda aınalymyna shyǵarylsa;
4. Asqabaqtyń emdik qasıetteri baspa betterinde, teledıdarda keńinen nasıhattalsa.

Paıdalanǵan ádebıetter:

1. Q. Qaıym.Bıologıa Almaty. Atamura 2003j.
2. Álimqulova R. Ósimdik taný. 6-7 synyp, oqýlyq Almaty «Raýan» 1995.
3. Bıologıcheskıı ensıklopedıcheskıı slovar. - M.: «Sovetskaıa ensıklopedıa», 1989.
4. Jızn rastenıı, v 6 tomah. - M.: «Prosveshenıe», 1974-1982.
5. Krasnaıa knıga Kazahskoı SSR. Chast2. Rastenıa. - Alma-Ata: «Naýka», 1981.
6. Qaıymov Q. Qyzyqty zoologıa. - Almaty: «Mektep», 1974.

---