Aýyz ádebıeti úlgileriniń tabıǵatpen sabaqtastyǵy
Shyǵys Qazaqstan oblysy
Aıagóz qalasy
Sadýakasova Gýlnaz
Qazaq halqy balalarǵa tabıǵat týraly óz bilgenin úıretýdi maqsat etip, ony retti jerde júzege asyrǵan. Tabıǵat adamnyń aqyl-oıy men tárbıesiniń sarqylmas qaınar kózi ekendigin kóre bilgen.
Bar ómir tirshiligi tabıǵatqa táýeldi bolyp, onyń aıasynda tól balasy bolyp ósken ata-babalarymyzdyń týǵan jerge, tabıǵatyna degen qarym-qatynasy halyq pedagogıkasynan aıqyn kórinis tapqan. Kópshilik jurt, jalpy qaýym ózin qorshaǵan ortany, tabıǵat pen qoǵamdaǵy ózgeristerdi, jeke adamnyń basyndaǵy qubylystardy túsinýge, basqalarǵa túsindirýge áreket jasap, óz tanymyn keńeıtip otyrǵan. Tabıǵat tanym prosesi urpaqtan-urpaqqa jarasymdy jalǵasyn taýyp, jetilip damyǵan.
Osy kózqaras negizinde halyq pedagogıkasy sıaqty halyq fılosofıasy da bolǵanyn, aýyz ádebıetiniń úzdik úlgilerinen kórinis tapqanyn atap aıtý kerek. Bala sábı shaqtan bastap-aq halyqtyń baı murasyn boıyna sińirip ósse, tabıǵattyń san syryn, qorshaǵan ortany qadirleýge, qorǵaýǵa, saqtaýǵa, yntasy zor bolatyny belgili. Ol halyq pedagogıkasyndaǵy, halyq aýyz ádebıetindegi ertegiler, maqal-mátelder, tabıǵat jaıyndaǵy jyrlar men jumbaqtar, jańyltpashtardyń mán-maǵynasyn túsindirip, jattatqyzý barysynda júzege asatyny belgili.
Tabıǵattyń ásemdigin kórip, sezine bilý balalardyń ómir tájirıbesin baıytyp, olardyń estetıkalyq talǵamyn damytady. Týǵan jerge degen ystyq sheksiz súıispenshiligin kúsheıtedi. Ata-babamyz maqal-mátelder, sheshendik sózder, aıtystar, ertegiler, ańyzdar, jumbaqtar men jańyltpashtar, tyıym sózder arqyly ul-qyzyn jaman ádetten tıyp, eń jaqsy nyshandarǵa úndegen.
Halyq uǵymynda tabıǵat degen sóz Jer – ana, týǵan jer, atamenen sózderi túrinde kóp aıtylady. Osyǵan oraı halyq arasynda naqyl, danalyq sózder jıi kezdesedi. “Jolǵa aǵash ekken – saýap, shólge qudyq qazǵan – saýap, ózenge kópir salǵan saýap” dep ata-babamyz tabıǵattyń janashyry bolyp, keler urpaqty adamgershilikke tárbıelegen. “Jeri baıdyń eli baı”, “Kúte bilseń, jer jomart”, “Jer – baılyqtyń kózi”, “Jer – yrystyń kindigi”, “Jerin qorlaǵan eline syımaıdy” sıaqty naqyl sózderdiń túp-tórkininde qanshama tárbıelik mán jatyr. Tabıǵattyń bar baılyǵy jermen tikeleı baılanysty, sodan ǵana nár alady. Bul tabıǵattyń qubylystary, zańdylyqtary men baılyqtary bir-birimen ózara baılanysty, ári olar bir-birine táýeldi degen uǵymdy bildiredi.
Halqymyzdyń erekshe qasterlep, talaı ǵasyrlar boıy aıaly qamqorlyq jasap kelgen tabıǵat baılyǵynyń bir toby - ósimdikter álemi. Ósimdik ósse – tamaq, saıaly baspana, kúndelikti malyńa óris, ózińe qonys bolǵan. Ata-babamyz óz urpaǵyna “Taý bulaǵymen kórikti, bulaq quraǵymen kórikti”, “Atadan mal qalǵansha, tal qalsyn”, “Bir tal ekseń eńbegińniń janǵany, abzal adam ósirseń basyńa baq qonǵany”, “Bir tal kesseń on tal ek”, “Shópti julma, kókteı solasyń”, “Aǵash ekseń aıalap, basyńa bolar saıa baq”, “Myń shabaq shanshyp ósirseń, halqyńa olja salǵanyń, ózińe qorǵan salǵanyń”, “Orman kóp bolsa, oljań kóp” dep tabıǵattyń kóz toımas ásemdigin, ný orman barda jer sulý bolatynyn, aǵashtyń tıgizer paıdasyn túsindirip, ásemdiktiń belgisi, taza aýanyń kepili ekenin, tabıǵattyń sulýlyǵyna mán berip, kútip baptaý qajettiligin mindettep otyrǵan. Osyndaı naqyl sózderdi balalardyń tabıǵat jaıyndaǵy bilimin keńeıtý maqsatynda oryndy paıdalaný árbir tárbıeshiniń basty mindetine aınalýy tıis.
Qazaq halqy tirshilik úshin qustardyń tıgizer paıdasyn erte kezden-aq túsingen. Olardy qorǵaýǵa erekshe mán berip, qamqorlyq jasap otyrǵan. Jaqsy jigitterin qyranǵa, qyzdaryn aqqýǵa, ánshilerin bulbulǵa teńegen. Aqqýdyń aıdyn kólde júzgen sabyrly da, kerbez qımyly, onyń kez kelgen shalshyq sýda kezdese bermeıtin tazalyǵy, asa talǵampazdyǵy halyqqa unap, tákappar qus ekenin túsinip, qasterlegen. Ony “Qus padıshasy” dep ataǵan. Olardy mahabbat pen tatýlyqtyń jyrshysy retinde dáriptegen. Sondyqtan ata-babamyz “Aqqýdy atpa”, “Qusqa tas atpa”, “Qustyń uıasyn buzba”, “Qustyń jumyrtqasyn jarma”, “Balapandy jábirleme” dep qustardy qorǵap, qadirlep ótken. Mundaı tyıym sózder tabıǵat baılyqtaryn durys paıdalanyp, ony qorǵaý ushin eńbek etýge jeteleıdi. Bala tárbıesin durys jolǵa qoıýymyzǵa kómektesedi.
Sondaı-aq “Bastaý sýalsa – baqyt sýalady”, “Bastaý taptalsa – batpaqqa aınalady”, “Qulazyǵan shól – jetim, qus qonbaǵan kól – jetim, sortańǵa quıǵan sel – jetim”, “Aǵyn sý - ómir, toqtaý sý - ólim”, “Sý bar jerde ómir bar” degen maqal-mátelderde fılosofıalyq tereń oı, tálim-tárbıelik bastaý jatyr. Halyq tárbıesinde balanyń aqyl-oıyn damytyp, oı-órisin keńeıtý, tilin shıratý ushin jumbaqtar keńinen qoldanylǵan. Jumbaqtyń qaı túri kezdesse de, kóbine onyń búkken syry men ishki sheshimi tabıǵattyń kórinisimen sıpattalady.
“Bir nárse kórýge bar, ustaýǵa joq,
Jaz kórki kók shálideı shymyldyq bop” degen jumbaqtarda tabıǵattyń saǵymdy kórinisin, aýany ár túrli oınaqy oımen jetkizip, ony oı eleginen ótkize otyryp, sheshimin tabýdy usynady. Jumbaqtardyń eresek adamdarǵa arnalǵan túri men qatar balalarǵa olardyń jas erekshelikterine laıyqty túrleri bar, ony tańdap alý tárbıeshiniń sheberligine baılanysty jáne tabıǵat obektilerin kórsetip olarǵa arnalǵan jumbaqtar jasyrý, balanyń oılanýyna, oı qorytýyna, qıalyna kómektesedi. Máselen, janýarlarǵa arnalǵan jumbaqtarda jasyratyn janýarlardyń eń basty qasıeti, ne erekshe bir qımyly sıpattalady,
“Kezikti bir janýar,
Ústinde eki taýy bar.”
(túıe).
“Eki aınasy bar, eki naızasy bar,
Tórt jyltyrmaǵy bar,
Bir shybyrtqasy bar”
(sıyr)
Halqymyz ertegini tárbıe quraly retinde paıdalanǵan. Ómirdegi kezdesetin jaman ádetterden, eń jaǵymsyz minez-qulyqtan, unamsyz isterden qutylý, ony boldyrmaý týraly pikirlerin ertegileri arqyly jetkizgen.
Aýyz ádebıetiniń qaı salasyn alsaq ta, tabıǵatpen bite qaınasyp, ony adam minez-qulqyna sińisti etip tabıǵatqa tereń súıispenshilikpen qaraýǵa, onyń syryn túsine bilýge tárbıeleıtindigin baıqaımyz. Aýyz ádebıeti ǵasyrlar boıy shyńdalyp, suryptalyp keledi. Tabıǵatty aıalaý, qorǵaý máselelerine arnalǵan maqal-mátelder, tyıym sózder, ertegiler men jańyltpashtardy balanyń jasyna laıyqtap tańdap alý balabaqsha tárbıeshilerine baılanysty. Óıtkeni bala es bilgennen bastap úlkenderden estigen ónege ósıetterinen sýsyndap ósedi.
Aıagóz qalasy
Sadýakasova Gýlnaz
Qazaq halqy balalarǵa tabıǵat týraly óz bilgenin úıretýdi maqsat etip, ony retti jerde júzege asyrǵan. Tabıǵat adamnyń aqyl-oıy men tárbıesiniń sarqylmas qaınar kózi ekendigin kóre bilgen.
Bar ómir tirshiligi tabıǵatqa táýeldi bolyp, onyń aıasynda tól balasy bolyp ósken ata-babalarymyzdyń týǵan jerge, tabıǵatyna degen qarym-qatynasy halyq pedagogıkasynan aıqyn kórinis tapqan. Kópshilik jurt, jalpy qaýym ózin qorshaǵan ortany, tabıǵat pen qoǵamdaǵy ózgeristerdi, jeke adamnyń basyndaǵy qubylystardy túsinýge, basqalarǵa túsindirýge áreket jasap, óz tanymyn keńeıtip otyrǵan. Tabıǵat tanym prosesi urpaqtan-urpaqqa jarasymdy jalǵasyn taýyp, jetilip damyǵan.
Osy kózqaras negizinde halyq pedagogıkasy sıaqty halyq fılosofıasy da bolǵanyn, aýyz ádebıetiniń úzdik úlgilerinen kórinis tapqanyn atap aıtý kerek. Bala sábı shaqtan bastap-aq halyqtyń baı murasyn boıyna sińirip ósse, tabıǵattyń san syryn, qorshaǵan ortany qadirleýge, qorǵaýǵa, saqtaýǵa, yntasy zor bolatyny belgili. Ol halyq pedagogıkasyndaǵy, halyq aýyz ádebıetindegi ertegiler, maqal-mátelder, tabıǵat jaıyndaǵy jyrlar men jumbaqtar, jańyltpashtardyń mán-maǵynasyn túsindirip, jattatqyzý barysynda júzege asatyny belgili.
Tabıǵattyń ásemdigin kórip, sezine bilý balalardyń ómir tájirıbesin baıytyp, olardyń estetıkalyq talǵamyn damytady. Týǵan jerge degen ystyq sheksiz súıispenshiligin kúsheıtedi. Ata-babamyz maqal-mátelder, sheshendik sózder, aıtystar, ertegiler, ańyzdar, jumbaqtar men jańyltpashtar, tyıym sózder arqyly ul-qyzyn jaman ádetten tıyp, eń jaqsy nyshandarǵa úndegen.
Halyq uǵymynda tabıǵat degen sóz Jer – ana, týǵan jer, atamenen sózderi túrinde kóp aıtylady. Osyǵan oraı halyq arasynda naqyl, danalyq sózder jıi kezdesedi. “Jolǵa aǵash ekken – saýap, shólge qudyq qazǵan – saýap, ózenge kópir salǵan saýap” dep ata-babamyz tabıǵattyń janashyry bolyp, keler urpaqty adamgershilikke tárbıelegen. “Jeri baıdyń eli baı”, “Kúte bilseń, jer jomart”, “Jer – baılyqtyń kózi”, “Jer – yrystyń kindigi”, “Jerin qorlaǵan eline syımaıdy” sıaqty naqyl sózderdiń túp-tórkininde qanshama tárbıelik mán jatyr. Tabıǵattyń bar baılyǵy jermen tikeleı baılanysty, sodan ǵana nár alady. Bul tabıǵattyń qubylystary, zańdylyqtary men baılyqtary bir-birimen ózara baılanysty, ári olar bir-birine táýeldi degen uǵymdy bildiredi.
Halqymyzdyń erekshe qasterlep, talaı ǵasyrlar boıy aıaly qamqorlyq jasap kelgen tabıǵat baılyǵynyń bir toby - ósimdikter álemi. Ósimdik ósse – tamaq, saıaly baspana, kúndelikti malyńa óris, ózińe qonys bolǵan. Ata-babamyz óz urpaǵyna “Taý bulaǵymen kórikti, bulaq quraǵymen kórikti”, “Atadan mal qalǵansha, tal qalsyn”, “Bir tal ekseń eńbegińniń janǵany, abzal adam ósirseń basyńa baq qonǵany”, “Bir tal kesseń on tal ek”, “Shópti julma, kókteı solasyń”, “Aǵash ekseń aıalap, basyńa bolar saıa baq”, “Myń shabaq shanshyp ósirseń, halqyńa olja salǵanyń, ózińe qorǵan salǵanyń”, “Orman kóp bolsa, oljań kóp” dep tabıǵattyń kóz toımas ásemdigin, ný orman barda jer sulý bolatynyn, aǵashtyń tıgizer paıdasyn túsindirip, ásemdiktiń belgisi, taza aýanyń kepili ekenin, tabıǵattyń sulýlyǵyna mán berip, kútip baptaý qajettiligin mindettep otyrǵan. Osyndaı naqyl sózderdi balalardyń tabıǵat jaıyndaǵy bilimin keńeıtý maqsatynda oryndy paıdalaný árbir tárbıeshiniń basty mindetine aınalýy tıis.
Qazaq halqy tirshilik úshin qustardyń tıgizer paıdasyn erte kezden-aq túsingen. Olardy qorǵaýǵa erekshe mán berip, qamqorlyq jasap otyrǵan. Jaqsy jigitterin qyranǵa, qyzdaryn aqqýǵa, ánshilerin bulbulǵa teńegen. Aqqýdyń aıdyn kólde júzgen sabyrly da, kerbez qımyly, onyń kez kelgen shalshyq sýda kezdese bermeıtin tazalyǵy, asa talǵampazdyǵy halyqqa unap, tákappar qus ekenin túsinip, qasterlegen. Ony “Qus padıshasy” dep ataǵan. Olardy mahabbat pen tatýlyqtyń jyrshysy retinde dáriptegen. Sondyqtan ata-babamyz “Aqqýdy atpa”, “Qusqa tas atpa”, “Qustyń uıasyn buzba”, “Qustyń jumyrtqasyn jarma”, “Balapandy jábirleme” dep qustardy qorǵap, qadirlep ótken. Mundaı tyıym sózder tabıǵat baılyqtaryn durys paıdalanyp, ony qorǵaý ushin eńbek etýge jeteleıdi. Bala tárbıesin durys jolǵa qoıýymyzǵa kómektesedi.
Sondaı-aq “Bastaý sýalsa – baqyt sýalady”, “Bastaý taptalsa – batpaqqa aınalady”, “Qulazyǵan shól – jetim, qus qonbaǵan kól – jetim, sortańǵa quıǵan sel – jetim”, “Aǵyn sý - ómir, toqtaý sý - ólim”, “Sý bar jerde ómir bar” degen maqal-mátelderde fılosofıalyq tereń oı, tálim-tárbıelik bastaý jatyr. Halyq tárbıesinde balanyń aqyl-oıyn damytyp, oı-órisin keńeıtý, tilin shıratý ushin jumbaqtar keńinen qoldanylǵan. Jumbaqtyń qaı túri kezdesse de, kóbine onyń búkken syry men ishki sheshimi tabıǵattyń kórinisimen sıpattalady.
“Bir nárse kórýge bar, ustaýǵa joq,
Jaz kórki kók shálideı shymyldyq bop” degen jumbaqtarda tabıǵattyń saǵymdy kórinisin, aýany ár túrli oınaqy oımen jetkizip, ony oı eleginen ótkize otyryp, sheshimin tabýdy usynady. Jumbaqtardyń eresek adamdarǵa arnalǵan túri men qatar balalarǵa olardyń jas erekshelikterine laıyqty túrleri bar, ony tańdap alý tárbıeshiniń sheberligine baılanysty jáne tabıǵat obektilerin kórsetip olarǵa arnalǵan jumbaqtar jasyrý, balanyń oılanýyna, oı qorytýyna, qıalyna kómektesedi. Máselen, janýarlarǵa arnalǵan jumbaqtarda jasyratyn janýarlardyń eń basty qasıeti, ne erekshe bir qımyly sıpattalady,
“Kezikti bir janýar,
Ústinde eki taýy bar.”
(túıe).
“Eki aınasy bar, eki naızasy bar,
Tórt jyltyrmaǵy bar,
Bir shybyrtqasy bar”
(sıyr)
Halqymyz ertegini tárbıe quraly retinde paıdalanǵan. Ómirdegi kezdesetin jaman ádetterden, eń jaǵymsyz minez-qulyqtan, unamsyz isterden qutylý, ony boldyrmaý týraly pikirlerin ertegileri arqyly jetkizgen.
Aýyz ádebıetiniń qaı salasyn alsaq ta, tabıǵatpen bite qaınasyp, ony adam minez-qulqyna sińisti etip tabıǵatqa tereń súıispenshilikpen qaraýǵa, onyń syryn túsine bilýge tárbıeleıtindigin baıqaımyz. Aýyz ádebıeti ǵasyrlar boıy shyńdalyp, suryptalyp keledi. Tabıǵatty aıalaý, qorǵaý máselelerine arnalǵan maqal-mátelder, tyıym sózder, ertegiler men jańyltpashtardy balanyń jasyna laıyqtap tańdap alý balabaqsha tárbıeshilerine baılanysty. Óıtkeni bala es bilgennen bastap úlkenderden estigen ónege ósıetterinen sýsyndap ósedi.
You Might Also Like
-
Qyzylorda qalasyM.Mámetova atyndaǵy gýmanıtarlyq kolejiMatematıka pániniń oqytýshysyJumaǵulova Gúlnaz Abdýllaqyzy
