InfoHub Logo

№16 kolej MKQK
Sapa menedjmenti júıesi
Shyǵarmashylyq izdenis jumys
B-ÁB-A-41/2017
Daıyndaǵan: Iskandır Erasyl
Jetekshi: Ibraemov A

Mazmuny
1. Tarıhy
2. Kólik geografıasy
3. Kólik túrleri 
4. Qurlyq kólikteri 
4.1 Avtomobıl kóligi
4.2 Temirjol
4.3 Qubyr kóligi
5. Teńiz kóligi
5.1 Ózen-kól kóligi
5.2 Áýe kóligi
6. Qazaqstandaǵy kólik júıesi
7. «Batys Eýropa – Batys Qytaı» tranzıttik joly
8. Kólik qurylysy 
9. Derekkózder

Tarıhy
Arheologıalyq derektemeler neolıt zamanynan bastap kóliktiń sharýashylyq salalaryna ene bastaǵanyn baıqatady. Kóne obalardan tabylǵan ábzel qaldyqtary maldyń kólik retinde ejelden-aq paıdalanylǵanyn kórsetedi. Ejelgi zamannan kele jatqan kólikke negizinen jegin maly men minis maly: túıe, jylqy, qulan, qashyr, esek, sıyr, buǵy, ıt, t.b. jatady. Árbir kólik malynyń turmystyq-sharýashylyq jumystarda qoldanylýy onyń tabıǵı erekshelikterine baılanysty boldy.Minis maly kóne zamandardan beri shól dalaly, ormandy, batpaqty, taýly-qyratty jerlerde negizgi kólikke aınaldy.Jegin maly arba, kúıme, shana sıaqty kólik quraldaryna jegilip, jolaýshy, júk tasymaldaýǵa, kóship-qonýǵa paıdalanyldy. Mundaı kólik túrleriniń birazy ejelgi Mysyrda, Vavılonda, t.b. jerlerde bizdiń zamanymyzdan burynǵy 3-myńjyldyqta qoldanylǵanyn tarıhı-arheologıalyq derekter dáleldeıdi.Áskerı arbalar shyǵystaǵy ejelgi memleketterde soǵys kezinde keńinen paıdalanyldy. Áskerı jáne júk arbalardyń tasqa qashap salynǵan sýretteri Qarataý óńirinen de tabyldy. Qazaqstan jerindegi jergilikti halyqtyń ejelgi turmysyn kórsetetin petroglıfterde nemese basqa da arheologıalyq buıymdarda, eskertkishterde kólikke qatysty derekter kóptep kezdesedi. Ásirese kóshpeli qazaqtardyń turmys-tirshiliginde jylqy men túıeniń orny erekshe bolǵan. Túıe shólge jáne uzaq júriske shydamdy bolǵandyqtan, ejelgi jáne orta ǵasyrlarda Uly Jibek joly boıyndaǵy saýda kerýenderinde, sondaı-aq mal qamymen kókteýge, jaılaýǵa, kúzdeýge, qystaýǵa kóship-qoný kezinde negizgi kólik retinde paıdalanylǵan. Jylqy da kóshpendi halyqtyń turmys-saltyna asa qolaıly kólik boldy. Qazaqtar “at – erdiń qanaty” dep eseptegen. Baǵzy bir zamandarda “attyń jalynda, túıeniń qomynda” júrgen kezder de bolǵan. Adamzat qoǵamynyń damýy barysynda ǵasyrlar qoınaýynan kele jatqan dástúrli kólik túri men quramy da ózgeriske ushyrap otyrdy. Ǵylymı-tehnıkalyq jetistikterge oraı kólik malyn birte-birte avtomobıl, poıyz, ushaqtar yǵystyra bastady. Sóıtip, tehnıkalyq kólik túrleri qoǵamdyq damý satylaryn aıqyndaıtyn kórsetkishterdiń birine aınaldy. Qazirgi kezde de minis maly – avtomobıl, traktor bara almaıtyn jerlerde kólik retinde paıdalanylady.

Kólik geografıasy
Kólik memlekettik jáne halyqaralyq eńbek bólinisiniń materıaldyq negizin kuraıdy. Barlyq baılanys joldary, kólik kásiporyndary men kólik quraldary dúnıejúzilik kólik júıesine birigedi. Kólik júıesin damytýdyń, ásirese aýmaǵy ete úlken elder úshin mańyzy erekshe. Sondyqtan kólik júıesiniń salalaryn damytýǵa bul elder kóp qarjy jumsaıdy.Ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa kóliktiń barlyq túrleriniń karqyndy damýyna negiz boldy. Bul kólikter jyldamdyǵynyń artýynan, olardyń júk kóterý jáne tasymaldaý múmkinshilikteriniń keńeıýinen aıqyn kórinedi.
Kólik qatynasy joǵary damyǵan elderde jaqsy jolǵa qoıylǵan. Shyǵys Eýropa elderi men Reseıdiń kólik júıesi joldardyń jıiligi men sapasy, júk aınalymynyń mólsheri jóninen Batys Eýropa elderi men AQSH-tan áldekaıda tómen dárejede. Damýshy elder boıynsha osy zamanǵy kólik júıeleri tek jekelegen elderde ǵana joǵary damyǵan, al kópshilik elderde at-arba, adam kúshimen júk tasý áli de bolsa, keń oryn alyp keledi. Aýǵanstan, Nepal sıaqty elderde temirjol múldem joq. Sol sıaqty Parsy shyǵanaǵy jaǵalaýyndaǵy munaı óndirýshi elder men Muhıt araldary, Karıb teńizi alabyndaǵy keıbir elderde de temirjol joq.[1]

Kólik túrleri
Kólik eki iri tarapqa bólinedi:
1.  óndiristik ishki kóligi
2.  kópshilik paıdalanatyn kólik
Óndiristik ishki Kóligi
Óndiristik ishki kóligi (zaýyttardyń ishki temir jol pýnktteri, avtomobıldik jáne kólik joldar, konveıer, transoporter, kran, t.b. kótergish qondyrǵylar) ádette belgili bir kásiorynǵa qyzmet etedi jáne ol tikeleı óndiris prosesiniń quramdas bóligi bolyp esepteledi.

Kópshilik paıdalanatyn kólik
Kópshilik paıdalanatyn kólik:
•    eńbek ónimderin (daıyn ónim, shıkizat, shala fabrıkada t.b.) bir kásiporynnan ekinshi kásiporynǵa, óndiris ornynan tutyný pýnktterine tasymaldaý isin júzege asyrady. Bul topqa kópshilik paıdalanatyn kóliktiń barlyq túri - temir jol, ózen, teńiz, avtomobıldik, áýe, qubyr joly kólikteri jatady.Kópshilik paıdalanatyn kólik eńbek ónimderin tutynatyn oryndarǵa (óndiristik jáne jeke tutyný) jetkize otyryp, óndiris prosesin odan ári jalǵastyrady.
•    jolaýshylardy tasymaldaý isin de júzege asyrady.

Qurlyq kólikteri
Qurlyq kóliginiń quramyna
•    avtomobıl kóligi
•    temirjol kóligi
•    qubyr joly kóligi

Avtomobıl kóligi
Avtomobıl kóliginiń úles salmaǵy jyl saıyn arta túsýde. Oǵan dálel — tasjoldardyń uzyndyǵynyń kúrt ósýi; qazirgi kezde dúnıejúzi boıynsha olardyń jalpy uzyndyǵy 25 mln km-ge jýyqtady.Bul kórsetkish jóninen ásirese AQSH aıryqsha kózge túsedi: munda 1000 adamǵa shaqqanda 600 avtomobılden keledi. Avtomobıl joldarynyń uzyndyǵy jóninen de (5 mln km) AQSH jetekshi oryn alady. Al joldardyń jıiligi jóninen Batys Eýropa men Japonıa alǵa shyǵady.Avtomobıl kóliginiń óte qarqyndy damýy kóliktiń jyldamdyǵyna ári júkti shalǵaı aýdandarǵa jedel jetkizýine baılanysty. Jalpy alǵanda, dúnıejúzilik júk aınalymynyń 10%-y, jolaýshy tasymalynyń 80%-y avtomobıl kóliginiń úlesine tıedi.[1]

Temirjol
Dúnıejúzindegi temirjoldyń jalpy uzyndyǵy 1 mln 250 myń km-ge jýyq. Temirjoldyń uzyndyǵy jóninen de AQSH alda keledi. Biraq joldardyń jıiligi Batys Eýropada óte joǵary, onda 100 km² jerge 10 km temirjol tıesili bolady. Júk aınalymyndaǵy temirjol úlesi 15% shamasynda.
Keıbir elderdegi temirjol men avtomobıl joldarynyń uzyndyǵy, myń km[1]

Elder	Temirjol	Avtomobıl joldary (qatty jabyndyly)
AQSH	245	5640
Reseı	86	620
Úndistan	62	834
Qytaı	58	880
Fransıa	35	745
Germanıa	45	481
Japonıa	27	1131

Qubyr kóligi
Qubyr kóligi sońǵy jyldary munaı óndirýdiń artýyna baılanysty jedel qarqynmen damýda. Uzyndyǵy 4,5—5 myń km bolatyn munaı jáne gaz tasymaldaıtyn qubyrlar Reseı, Kanada, AQSH jerinde ornalasqan. Qubyr kóliginiń úlesine júk aınalymynyń 10%-y tıesili.

Teńiz kóligi
Teńiz kóliginiń úlesine elder arasyndaǵy júk tasymalynyń 80%-y, dúnıejúzilik jalpy júk aınalymynyń 60%-y tıedi. İri teńiz derjavalary arasyndaǵy ózara báseke saldarynan kóptegen iri kemeler salyq turǵysynan utymdy bolatyn damýshy elderdiń týy astynda júzedi. Sondyqtan teńiz júk tasymalyndaǵy jetekshi elder qatarynan Panama, Lıberıa, Grekıa, Kıprdi kórýge bolady. İri saýda kemeleriniń úlesi Ulybrıtanıa, Japonıa, Norvegıa, AQSH, Reseı, Qytaı elderinde de joǵary. Teńiz jolynyń ejelden belgili aýdany — Atlant múhıty. İri porttary: Rotterdam (Nıderland), Jańa Orlean (ASHP), Marsel (Fransıa), Gambýrg (GFR). Sońǵy kezde Azıanyń jańa ındýstrıalyq elderiniń qarqyndy damýy Tynyq jáne Úndi muhıttaryndaǵy teńiz joldaryn ıgerýge múmkindik berýde. Bul aımaqtaǵy halyqaralyq mańyzy bar iri porttar qataryna Kobe, Nagoıa, Iokogama (Japonıa) jáne Sıngapýr jatady. Teńiz joldarynyń túıisken jeri jińishke buǵazdar men teńiz kanaldary bolyp tabylady. La-Mansh buǵazy arqyly táýligine 500, Zond buǵazy arqyly 175, Gıbraltar buǵazy arkyly 140 keme ótedi. Sonymen qatar Ormýz, Malakka, Bosfor buǵazdarynyń mańyzy zor. Adamzattyń aqyl-oıy men eńbeginiń nátıjesinde paıda bolǵan jasandy buǵazdar — Sýes, Panama jáne Kıl kanaldary ekonomıkalyq jaǵynan asa tıimdi teńiz kaqpasy bolyp tabylady.[1]
Keme júzetin iri kanaldar

Kanaldyń aty	Tereńdigi, m	Eni, m	Uzyndyǵy, km	Orny
Sýes	16,2	120—318	161	Jerorta teńizi — Qyzyl teńiz
Panama	12,5	150—305	81,6	Atlant muhıty — Tynyq muhıt
Kıl	11,3	104—214	99	Soltústik teńiz — Baltyq teńizi

Júk aınalymynda munaı men munaı ónimderi aldyńǵy oryndy alyp, sol sıaqty qurǵaq júk dep atalatyn temir keni, kómir, astyq, aǵash jáne t.b. júkter de kóbeıýde. Mamandandyrylǵan kemelerdiń, ásirese tankerlerdiń úlesi artýda.

Ózen-kól kóligi
Ózen-kól kóligi kóbinese jeke elderdiń, sondaı-aq halyqaralyq júk tasymalynyń da bir bóligin qamtıdy. Eýropada Reın, Dýnaı, Elba, Oder, Amerıkada Áýlıe Lavrentıı, Parana ózenderi men Uly kólder iri halyqaralyq sý joldary bolyp sanalady. Bizdiń elimizdegi Kaspıı teńiziniń de osyndaı mańyzy bar.[1]

Áýe kóligi
Áýe kóligi — kóliktiń eń jańa jáne qarqyndy damyp kele jatqan túri. Áýe kóligi kóbinese jolaýshy tasymaly men tez buzylatyn (jemister men kókenister) júkterdi tasymaldaýda úlken mańyz alýda. Sońǵy jyldary týrbovıntti jáne reaktıvti ushaqtardyń engizilýi áýe kóliginiń tıimdiligin arttyrýda. Olardyń qatarynda kóbinese halyqaralyq áýe tasymalyn qamtamasyz etetin "Boıng— 747" (AQSH), "Il—86" (Reseı), "Aerobýs" (GFR— Fransıa — Ulybrıtanıa), jyldamdyǵy 2—3 myń km/saǵ-qa jetetin "Konkord" (Fransıa — Ulybrıtanıa) ushaqtary bar.Áýe kóligi eń kúshti damyǵan el — AQSH, ol dúnıejúzindegi jolaýshylardyń 50%-yn tasymaldaıdy. Dúnıejúzindegi eń iri áýejaılar: "O' Hara" (Chıkago), Dallas, Los-Andjeles, Atlanta, "Hıtroý" (London), "Haneda" (Tokıo) jáne t.b.[1]

Qazaqstandaǵy kólik júıesi
Sý kóligi – kólik júıesiniń ajyramas bóligi. Ol munaı men munaı ónimderin, aǵash jáne qurylys materıaldaryn jappaı tasymaldaýǵa tıimdi. Sý kóliginiń kóliktiń basqa túrlerimen, eń aldymen, temir jol kóligimen “toǵysatyn” ózindik erek-sheligi bar, ıaǵnı kemelerden vagondarǵa jáne kerisinshe vagondardan kemelerge tıeý múmkindigi zor. Búgingi tańda sý kóligi Qazaqstanda ózen jáne teńiz kólikterine bólinedi. Ózen kóligi keme qatynaıtyn ózenderge (Jaıyq, Ertis, Syrdarıa, Esil, İle, Qaratal ózenderine, Balqash kóline); teńiz kóligi Kaspıı teńizi alabynda qyzmet kórsetedi.
Temir jol kóligi – respýblıkanyń kólik keshenindegi mańyzdy qatynas quraly, kólik ınfraqurylymyndaǵy basty býyn. Qazaqstannyń geografıalyq jaǵdaıy (teńizge tikeleı shyǵý múmkindiginiń joqtyǵy), onyń ulan-baıtaq aýmaqty alyp jatýy, óndiristiń shıkizattyq qurylymy, óndirgish kúshterdiń ornalasýy, avtojol ınfraqurylymynyń jetkilikti damymaǵandyǵy sebepti temir jol kóliginiń el ekonomıkasyndaǵy róli aıryqsha mańyzdy. Tasymaldanatyn negizgi ónimder – kómir, astyq, munaı, kentas, mıneraldyq tyńaıtqysh sıaqty avtomobıl kóligimen tasymaldaýǵa tıimsiz sýsymaly jáne suıyq júkter.
Avtomobıl kóligi – júkterdi taıaý jáne orta qashyqtyqqa jedel jetkizetin tıimdi kólik quraly. Ol Qazaqstanda kezeń-kezeńmen damydy. Qazaqstandaǵy halyqaralyq avtomobıl tasymaly, negizinen, halyqaralyq mańyzy bar avtomobıl joldarynda oryndalady. Olar 7 dálizge bólinedi.

1-dáliz: Qorǵas – Almaty – Tashkent. Ózbekstandy Qazaqstannyń ońtústik-shyǵys aımaqtarymen jalǵastyrady jáne shyǵysta QHR-na shyǵady. Batysta avtojol Ózbekstan arqyly Ortalyq Azıa elderine aparady. Shymkent qalasynda 1-dálizge shyqqannan keıin Qytaıǵa, Ortalyq Azıa elderine jáne Túrkıaǵa shyǵýdy qamtamasyz etedi.

2-dáliz: Reseı Federasıasy shekarasy – Oral – Aqtóbe — Qyzylorda – Shymkent. Ortalyq Reseıdi Qazaqstannyń ońtústik aımaqtarymen baılanystyrady.

3-dáliz: Reseı Federasıasy shekarasy – Petropavlovsk – Astana – Almaty – Qyrǵyzstan shekarasy. Soltústikte avtojol Oraldyń ónerkásipti aımaǵyna shyǵady. Qazaqstandy ortalyq bólikte kesip ótip, Soltústik Qazaqstannyń astyqty aımaǵyn, Qaraǵandy ónerkásiptik aımaǵyn respýblıkanyń batysymen ózara baılanystyrady, Qytaı jáne Pákstan arqyly Úndi muhıtyna shyǵady. Baǵyt Qazaqstannyń elordasy Astana qalasyna kóshirilgennen keıin erekshe mánge ıe boldy.

4-dáliz: Reseı Federasıasy shekarasy (Omby) – Pavlodar – Semeı – Maıqapshaǵaı. Batys Sibirdiń ónerkásiptik aımaqtarynyń, Pavlodar aımaǵynyń, Shyǵys Qazaqstannyń Qytaıǵa shyǵýyn qamtamasyz etedi.

5-dáliz: Reseı Federasıasy shekarasy (Chelábi) – Petropavl – Reseı Federasıasy shekarasy (Novosıbırsk). Qazaqstan aýmaǵy boıynsha uzyndyǵy 220 km bolatyn marshrýt – Sibir aımaqtaryn ortalyq Reseımen jalǵastyratyn magıstraldyq avtojoldyń bir bóligi.

6-dáliz: Reseı Federasıasy shekarasy (Qorǵan) – Petropavl – Esil – Arqalyq – Jezqazǵan – Qyzylorda – Ózbekstan. Ortalyq Qazaqstannyń aımaqtaryn (astyq ósiretin jáne ken óndiretin) kesip ótedi. Soltústik Qazaqstannan, Oraldyń arǵy jaǵynan jáne Batys Sibirden Orta Azıaǵa jáne Úndi muhıtyna shyǵatyn eń qysqa jol.

7-dáliz: Reseı Federasıasy shekarasy (Astrahan) – Atyraý – Beıneý – Túrikmenbashy.

Áýe kóligi – áýe tasymalyn oryndaıtyn kólik túri. Basqa kólik túrlerinen aıyrmashylyǵy – jyldamdyǵynda. Áýe kóligi Amerıka men Eýropanyń birqatar elderinde 1-dúnıejúzilik soǵystan keıin paıda boldy.Qazaqstanǵa tuńǵysh ushaq 1918 j. ushyp keldi (Mártók – Novosergeevka baǵytynda). 1923 j. “Dobrolet” qoǵamy qurylyp, ol áýe poshtasy men jolaýshylar tasymaldaý isin uıymdastyrýdy qolǵa aldy.1924 j. “Iý-13” ushaǵymen Tashkent – Almaty, Almaty – Tashkent baǵytynda birinshi ret ushý synaǵy ótkizildi.1925 j. Bishkek – Almaty áýe jolymen alǵashqy poshta tasymaly jasaldy.1929 j. Qyzylorda – Máskeý áýe joly ashyldy. Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin birneshe áýe kompanıalary (“Eır Qazaqstan”, “Eır Astana”) quryldy. Áýe kompanıalary ishki jáne halyqaralyq jolaýshylar, poshta, júk tasymaldaýdy, t.b. oryndaıdy.
Qubyr jelisi – kólik quraldarynyń biri; suıyq, sýsymaly júkterdi, munaıdy, gazdy qubyrmen tasymaldaý. Munda jyljymaly quram – qubyr jelileriniń ózi. Ondaǵy júk qysymmen jyljıdy. Árbir 100 – 140 km qashyqtyqta avtomatty túrde jumys isteıtin serop stansalary ornatylady. Qubyr jelisi (munaı qubyrlary men gaz qubyrlary) Qazaqstanda tuńǵysh ret 1970 j. iske qosyldy.
Órkenıetti elderdegi tárizdi Qazaqstan da kólik júıeleri men jelilerin júıeli túrde jetildirip keledi. Oǵan 1998—2005 jyldar aralyǵynda kólik ınfraqurylymy men kólik túrlerin jetildirýge baǵyttaıtyn úkimet jobasy dálel bolady. Bul joba halyqaralyq kólik júıesine kirý maqsatyn kózdeıdi. Jylma-jyl bul salaǵa 320 mln AQSH dollary esebinde ınvestısıa tartylady. Qazaqstandaǵy jolaýshy jáne júk tasymalynyń úlesi asa qarqyndy ósip otyrǵan salasy — temirjol kóligi bolyp tabylady.

«Batys Eýropa – Batys Qytaı» tranzıttik joly
«Batys Eýropa – Batys Qytaı» tranzıttik jolynyń jalpy uzyndyǵy 8445 shaqyrymdy quraıdy. Onyń 2233 shaqyrymy – RF enshisinde, 2787 shaqyrymy QR aýma-ǵynan ótedi. QHR-ǵa 3425 shaqyrym tıesili. «Batys Eýropa – Batys Qytaı» tranzıttik joly Qazaqstan boıyn-sha 5 oblysty qamtydy (Aqtóbe, Qy-zylorda, Ońtústik Qazaqstan, Jam-byl jáne Almaty oblystary). Bul aımaqtarda 5 mıllıonǵa tarta halyq turatynyn eskersek, qanshama adam jumysqa tartylatynyn kóz aldyńyzǵa elestete berińiz. Qarjy daǵdarysy kezinde mundaı úlken jobany qolǵa alý — halyqty bir jaǵynan jumyspen qamtý degen sóz. Uly Jibek jolynyń boıynda qum astynda tunshyqqan kóne shaharlar qanshama (Otyrar, Saıran, Saýran, Taraz, Altyn tóbe t.b.). Óz dáýirinde órkenıettiń shyńy bolǵan bul qalalardy bireý bilse, bireý bilmes. «Batys Eýropa – Batys Qytaı» joly salynar bolsa «ólgen qalalar» tirilip, týrıserdiń «kóz qurtyna» aınalaryna senim mol. Odan búdjettiń qaltasyna túser qarjy da qomaqty bolmaq. Qazaqstan aýmaǵynan ótetin jobanyń quny — 825,1 mlrd. teńge. Onyń 1390 shaqyrym joly 4 qozǵalys jolaǵy bar İ tehnıkalyq sanatqa jatady. Qalǵan 1387 shaqyrymy İİ, İİİ kategorıa bolyp sanalady. Aıtýly jobaǵa álemge dańqy jaıylǵan bankter qol ushyn sozyp jatqanyn aıta ketýimiz kerek. «Eýropalyq qaıta qurý jáne damý banki» (HQDB) 2125 mln. dollar, «Azıa damý banki» İ transh (AZB) 340,0 mln. dollar, “Islam damý banki” (IDB) 170 mln. dollar nesıe bólgen. Aıta keter nárse — nesıeniń 20 jylǵa eń tómengi paıyzben berilgendigi. Aǵymdaǵy jyldyń ekinshi jartysynda 3-transh boıynsha «Azıa damý banki» 173 mln. dollar, 2-transh boıynsha «Islam damý banki» 224 mln. dollar jáne 2-transh boıynsha Japon halyqaralyq yntymaqtastyq agenttigimen (JHYA) 68,0 mln. dollar somasyndaǵy zaım kelisimine qol qoıý josparlanyp jatyr eken.Merdiger uıymdar qurylys jumys-taryn bastap ketken. 2010-2012 jyldar aralyǵynda jol qurylysyna 50 myńǵa jýyq adam jumyldyrylady.14 529 adamnyń 285-i ǵana shetelden[2]

Kólik qurylysy
Kólik qurylysy – temir jol, avtomobıl, sý, áýe kóligi, qubyr jelisi nysandaryn salý jáne qaıta jańǵyrtý jumystaryn júzege asyratyn qurylys salasy. Oǵan temir jol men avtomobıl joldaryn, aerodromdar, kópirler, týnelder, metropolıtender, alaptar, teńiz jáne ózen aılaqtaryn, kanaldar, magıstraldy munaı jáne gaz qubyrlaryn, vokzaldar, depolar, t.b. kólik úılerin salý, temir jol júıesin elektrlendirý, avtomatıka jáne telemehanıka qondyrǵylaryn ornatý isi jatady.2003 j. Qazaqstanda uzyndyǵy 1500 km-den asatyn Astana – Almaty avtomobıl joly iske qosyldy.

Paıdalanylǵan derekkózderi

1. Aıtalıev Sh.M., Dúzelbaev S.T. Matreıaldar kedergisi: Esepter shyǵarýǵa
2. Amanjol M. Nuǵyman. Teorıalyq mehanıka negizderi. – Shákárim
3. Detalı mashın ı osnovy konstrýırovanıa/Pod red. M.N. Erohına.
4. Dúzelbaev S.T., Altybasarov R.M., Jýmadılov S.K., Taıshýbekova A.J.
5. Dúzelbaev S.T. Mehanıka. Oqýlyq joǵarǵy jáne orta kásiptik
6. Dúzelbaev S.T., Altybasarov R.M., Jýmadılov S.K., Sarymov E.K.,
7. Dýnaev P.F., Lelıkov O. P. Detalı mashın. Kýrsovoe
8. Joldasbekov Ó.A., Saǵıtov M.N. Teorıalyq mehanıka.-Almaty: Atamura, 2002.
9. Ivanov M.N. Detalı mashın: ýcheb. dlá stýdentov vyssh.
10. Qazaqsha-oryssha, oryssha-qazaqsha termınologıalyq sózdik: 7 tom, Mashınajasaý/jalpy redaksıasyn
11. Qazaqsha-oryssha, oryssha-qazaqsha termınologıalyq sózdik: 4 tom, Mehanıka jáne
12. Omarov A.J., Batyrmuhamedov J.Q. Mashına bólshekteri. – Almaty:
13. Proektırovanıe mehanıcheskıh peredach: Ýchebno-spravochnoe posobıe dlá výzov/ S.A.
14. Reshetov D.N. Detalı mashın: Ýchebnık dlá stýdentov mashınostroıtelnyh
15. Serıkbaev D., Tajıbaev S.D. Mashına detaldary: Joǵarǵy oqý
16. Tajıbaev S.D. Qoldanbaly mehanıka: Joǵarǵy oqý oryndary stýdentterine
17. Temırtasov O.T. Proektırovanıe elektromehanıcheskogo prıvoda mashın: Ýchebn. posobe

---