InfoHub Logo

№16 kolej MKQK  
Sapa menedjmenti júıesi
Oryndaǵan: Tu-43 top stýdenti Seılbekov Adılhan Mýhanovıch
Jetekshisi: ÓOSH  Dosaeva Ýlbala

Shyǵarmashylyq jumys

Pikir

Búgingi tańda azyq-túlik problemalaryn basshylyqqa ala otyryp, oqýshy óziniń jumysynda sıtrýsty ósimdikterdi úı jaǵdaıynda ósirý jáne  onyń adam aǵzasy úshin paıdaly ekendigin jazyp kórsetken. Oqýshy óz jumysynda apelsındi úı jaǵdaıynda qalaı ósirýge bolatynyn jáne ósimdiktiń ósýine qajetti jaǵdaılardy anyqtaý arqyly jumystyń mazmunyn asha túsken. Apelsınniń turmysta qoldanylýy,  densaýlyqqa paıdaly jemis ekendigin oqýshy óz jobasynda aıqyn kórsetip jazǵan.

Anotasıa

Zertteý maqsaty:

Sıtrýs ósimdikterimen tájirıbe júzinde jumys jasap, jaqyn tanysý; 
Ǵylymı-shyǵarmashylyq jumyspen aınalysýdy úırený. 

Gıpotezasy:

Sıtrýs ósimdigin ıaǵnı apelsındi úı jaǵdaıynda ósirý tıimdi  me?

Zertteý rásimi:

1 Kezeńderi:

Sıtrýsty ósimdik túrlerimen, taralý aımaǵymen, álemdik mańyzymen tanysý.

Sıtrýsty ósimdikterdiń mańyzy týraly materıaldar jınaqtaý, qorytyndy jasaý.

Sıtrýs  ósimdikti  úı jaǵdaıynda  ósirý

2 Eksperımenttik ádistemesi:

1. Dándi jınap  keptirý

2. Topyraqqa kómý, mezgilinde sý quıý.

3. Qosymsha málimetter jınaqtaý.

3 Zertteýdiń jańalyǵy:

Apelsın dánnen kókteıdi, japyraqtary jyltyr  qoıý jasyl tústi bolyp  ósedi. Qys  mezgilinde  bólme temperatýrasyna  ósýi  baıaýlaıdy.

4 Jumystyń nátıjesiniń qorytyndysy:

Dánniń ósýin baqylaı otyryp, onyń ósý prosesi aıaǵyna deıin júrý úshin durys tabıǵı orta kerektigi, kún sáýlesi, qorektik zattardyń jetkilikti bolýyna, qunarly topyraqtyń, sýdyń qajet ekendigine kóz jetkizý. İzdený jumystarynyń nátıjesinde óz isiniń mamany bolý, kózdegen maqsatqa qol jetkize bilýge daǵdylaný, sıtrýs ósimdikterin úıde ósirýge tájirıbe jasaý. 
 

Mazmuny

İ Kirispe

İİ Negizgi bólim

2.1. Sıtrýs ósimdikteri týraly maǵlumat. 
2. 2. Turmysta qoldanylýy 
2. 3. Sıtrýs ósimdikteriniń densaýlyqqa paıdasy 
2.4. Sıtrýs  ósimdikti  úı  jaǵdaıynda  ósirý.

İİİ Qorytyndy

Paıdalanǵan ádebıetter

Kirispe

Mandarın — sıtrýstar tuqymdasyna jatatyn máńgi jasyl alasa aǵash. Otany Qytaı, ataýy da qytaılardan kelgen. Erte zamandarda Qytaıdaǵy baı, aýqatty adamdarǵa «mandarın» degen laýazym berilgen eken.

Ereksheligi – qys mezgilinde tumaý, salqyn tıý jáne S dárýmeni qajetti barlyq aýrýlarǵa shıpa bolyp tabylady. Basqa sıtrýstarǵa qaraǵanda japyraǵynyń sabaǵy jińishkeleý jáne ol eń tez pisetin ári kóp jemis beretin aǵash. Mamyr – shilde aılarynda gúldeıdi. Gúli aq tústi, maıda. Qarasha – jeltoqsan aılarynda jemis beredi. Mandarın – qońyrjaı beldeýlerinde ósetin tátti, sýly jáne hosh ıisti jemis. Apelsınge uqsas erekshelikteri bar jáne aıryqsha S dárýmenine óte baı. Quramynda A, V, E dárýmenderimen qosa kalsıı, kalıı, magnıı, natrıı, temir, brom jáne fosfor mıneraldary bar. Al qabyǵy R dárýmenine baı. Paıdalary:

- Qandy tazalaıdy.
- Júrek pen tamyr aýrýlaryna qarsy qorǵaýshy.
- Holesterındi jáne joǵarǵy qan qysymyn túsirýge kómektesedi.
- Qan tamyrdyń qataıý jáne sal aýrýlaryna paıdaly.
- Júıkeni tynyshtandyrady.
- Keshki astan keıin 1-2 dana jelinse, uıqysyzdyq aýrýyna paıdaly.
- Imýnıtetti kúsheıtedi. Jótelge, tumaýǵa qarsy paıdaly.
- As qorytýdy jaqsartady.
- Terini tazartady. Mıkrobtardy joıyp, asqazandy juqpaly aýrýlardan saqtaıdy.
- Shóldi jaqsy qandyrady.
- Qan aınalym júıesin jaqsartady.

Mandarındi jemis kúıinde jáne tosap kúıinde jeýge bolady. Qabyqtarynan efır maıy jasalynady. Qabyqtaryn úkkishten ótkizip, keks, tort sekildi tátti taǵamdarǵa qosylyp pisirilip jelinse, júrek jáne qan tamyrlary aýrýlaryna paıdaly bolyp keledi.

Negizgi bólim

Mandarın - jemistiń bir túri. Mandarın (Citrus reticulata) — rýtalar tuqymdasyna jatatyn máńgi jasyl alasa aǵash. Shyqqan jeri Úndiqytaı, Qytaı, Japonıa. 1805 jyldan Eýropa elderine jersindirile bastady. Qytaı, Ispanıa, Meksıka, Japonıa, t.b. elderdiń sýbtropıktik jáne tropıktik aýdandarynda ósiriledi. Bıiktigi 2 — 3 m, dińgeginiń butaqtary tarmaqtalyp ósedi. Sabaqtary jasyl. Japyraǵy jumyrtqa pishindi sopaqshalaý keledi. Basqa sıtrýstarǵa qaraǵanda japyraǵynyń sabaǵy jińishkeleý jáne ol eń tez pisetin ári kóp jemis beretin aǵash. Mamyr — shilde aılarynda gúldeıdi. Gúli aq tústi, maıda. Qarasha — jeltoqsanda jemis beredi. Jemisiniń salmaǵy 60 — 80 g, túri qoıý sarǵysh, dóńgelekteý. Jemisiniń shyrynynda 7,4% qant, 0,8 — 0,9% qyshqyl, S jáne R vıtamınderi, al qabyǵynyń quramynda biriktirgish zattar, kóp mólsherde efır maıy, t.b. bar. Kósheti otyrǵyzylǵannan keıin 3 — 4-jylda jemis bere bastaıdy. 1 jylda 10 — 12 jyldyq aǵashtyń 1 ga-synan 500 s-deı ónim alynady. Sýyqqa tózimdi, japyraqtary –6,5°S-qa deıin úsimeıdi. Ák jáne qarashirigi mol qunarly topyraqta jaqsy ósedi.^[1]

Taralýy

Otany Qytaı, ataýy da qytaılardan kelgen. Portýgaldar qytaı feodal, chınovnıkterdi Mandarın dep ataǵan eken. Al osy jemiske tek Mandarınder ǵana ıe bolǵan. Keıbir elderde Tanjerın dep atalady eken, sondyqtan bul jemistiń keıbir gıbrıdteri tanjelo (mandarın h greıpfrýt), tangor (mandarın h apelsın), ıchandarın (ıchang h Satsýma mandarıni) dep atalady. Satsýma - shemeshkisiz mandarın sorty.

Emdik qasıetteri

•    Astma men bronhıttiń birden bir emi, tańerteń 1 staqan mandarın shyrynyn iship tursańyz ókpeńizdi tazartady
•    Shóldi jaqsy qandyrady
•    Jótelge qarsy paıdaly
•    Mandarın qabyǵynan tábet ashý jáne as qorytý úshin dáriler jasalynady
•    Qysqy ýaqytta adam aǵzasyna óte paıdaly vıtamınderge ıe
•    Antımıkroptyq qasıetteri de bar
•    Mandarın shyryny teri jáne tyrnaqtaǵy jaralardy jaqsy emdeıdi

Mandarın qabyǵynyń paıdasy Mandarın qabyǵynyń paıdasy Mandarın qabyǵynda efır maıy, fıtonsıd, karotınoıd, dárýmen, antıoksıdant jáne basqa da paıdaly zattar kóptep kezdesedi. Sondyqtan onyń qabyǵyn da qajetke jarata bilińiz. Kezekti maqalamyzda onyń adam densaýlyǵyna paıdasyn aıtamyz. 1. İshińiz keýip, dısbakterıoz bolsańyz Keptirilgen mandarın qabyǵyn kofe untaqtaǵyshqa salyp untaqtap, súzbe, botqa sekildi taǵamdarǵa 1 shaı qasyqtan qosyp jeńiz. 2. Keńirdekshe qabynýy kezinde Keptirilip, untaqtalǵan 2 as qasyq mandarın qabyǵyna 1,5 staqan qaınaǵan sý quıyp, 5 mınýt baıaý janyp turǵan otqa qoıyńyz. Daıyn bolǵan soń bul tunbany kúnine 2-3 ret tamaq isherden jarty saǵat buryn tutynyńyz. Mindetti túrde jylytyp ishý kerek. 3. Jótel kezinde 2 as qasyq untaqtalǵan qabyqqa 1 staqan sý quıyp, bir apta qarańǵy jerde saqtańyz. Sodan soń súzgiden ótkizińiz. Daıyn bolǵan soń kúnine 3 ret tamaqtan buryn 20 tamshydan tutynyńyz. 4. Sýyq tıip tumaýratsańyz, jótelseńiz ıngalásıa jasańyz. Bir ýys untaqtalǵan mandarın qabyǵyn sýǵa salyp qaınatyp, býymen 10-12 mınýt dem alyńyz. Bul ádisti jasaǵan soń 1-2 saǵat salqyn jerge shyqpaı kútinińiz. 5. Tyrnaq tez syna berse Tyrnaǵyńyzdy kem degende kúnine 2 ret mandarın qabyǵymen súrtip otyryńyz. 6. Sharshaǵanda, júıke júıeńiz juqaryp, kúızeliske túskende Usaq-usaq týralǵan mandarın qabyǵyn kólemi shamamen 10x7 sm bolatyn matadan tigilgen qapshyqqa salyp, ózińizben birge alyp júrińiz. Eger joǵaryda aıtylǵandaı jaǵdaılar bolsa, qapshyqtaǵy mandarın qabyǵynyń hosh ıisimen dem alyńyz. 7. Júrek soǵysy artyp, arterıalyq qysym kóbeıse, uıqysyzdyqqa ushyrasańyz 1 staqan untaqtalǵan qabyqqa 3 lıtr qaınaǵan sý quıyp, qospaly sýdy qaıtadan qaınatyńyz. Vanaǵa quıyp, osy sýǵa túsińiz. 2 kúnde bir ret uıyqtar aldynda osy ádisti paıdalanyp tursańyz, atalǵan aýrýlardyń aldyn alasyz.
Mandarınniń otany – Ońtústik-SHyǵys Azıa elderi: Úndiqytaı, Qytaı, Japonıa bolyp sanalady. «Mandarın» sóziniń shyǵý tarıhynyń ózi óte qyzyq. Erte zamandarda Qytaıdaǵy baı, aýqatty adamdarǵa «mandarın» degen laýazym berilgen. Sondaı-aq, geografıany jaqsy meńgergen bolsańyz, Úndi muhıtyndaǵy Mavrıkıa aralynyń burynǵy ataýy Mandarın ekenin biletin bolarsyz. Jemis ataýy da osy aralǵa baılanysty shyqqan degen tujyrymdar bar. Mandarınniń kóptegen túri Eýropaǵa XVI-XVIII ǵasyrlarda jetkizildi. El aýzynda 1840 jyly Italıaǵa mandarındi jetkizgen - Mıshel Tenor esimdi jatplanetalyq degen ańyzdar da joq emes. Qalaı bolǵanda da, mandarın - az ýaqyt ótpeı jurtshylyqtyń eń súıikti jemisteriniń birine aınala shyqty. Búginde ol apelsınnen keıingi ekinshi orynda tur. Bul eki jemis alǵashynda tek qana jylyjaılarda ósirilse, keıinnen Fransıanyń ońtústiginde, Italıada ashyq qabattarda paıda bola bastady. Mandarınniń: tanjelo (apelsın dámin eske salady), tangor, natsýmıkan, satsýma (súıeksiz) degen túrleri bar. Jemisiniń shyrynynda 7,4% qant, 0,8 — 0,9% qyshqyl, S jáne R vıtamınderi, al qabyǵynyń quramynda biriktirgish zattar, kóp mólsherde efır maıy bar. Mandarınniń emdik qasıetteri joq emes. Birinshiden, ol shóldi jaqsy qandyrady. Jótelge de qarsy paıdalanýǵa bolady. Astma men bronhıttiń birden-bir emi, tańerteń 1 staqan mandarın shyrynyn iship tursańyz, ókpeńizdi tazartady. Mandarın qabyǵynan tábet ashý jáne as qorytý úshin dáriler jasalynady. Qysqy ýaqytta adam aǵzasyna óte paıdaly vıtamınderge ıe. Mandarın shyryny teri jáne tyrnaqtaǵy jaralardy jaqsy emdeıdi.

1. Mandarın shyryny paıdaly emdámdik shyryn bolyp tabylady. Ásirese balalar men aýrý adamdarǵa kóp ishken durys.
2. Ystyq kezde mandarın shyryny shóldi jaqsy qandyrady.
3. Mandarın demikpe, bronhıt aýrýlaryn emdeýde paıdalanylady. Onda isinýge qarsy emdeýde paıdalanylatyn sınefrın dep atalatyn fenolı amın qyshqyldary bar. Ókpe shyryshyn ketirý úshin, kúndelikti tańerteń bir staqan mandarın shyrynyn ishý kerek.
4. Mandarınnniń kepken qabyǵyn 1:10 mólsherinde sýǵa qaınatyp ishse, jóteldi basyp, qaqyryqty túsiredi.
5. Asqazan-ishek aýrýlary ish ótýmen ulasqan kezde, mandarın shyryny óte paıdaly.
6. Mandarın qabyǵy tábetti ashýǵa, asqorytý júıesiniń jumysyn jaqsartý úshin jasalatyn ashshy tunbanyń quramyna kiredi. Ondaı tunbany 15-30 mınýt saıyn 10-20 tamshydan qabyldaıdy.
7. Sondaı tábetti ashý úshin, keptirilgen mandarın qabyǵynan qaınatylǵan tunbany ishýge keńes beriledi.
8. Mandarın shyrynyn jıi ishý gelmıntke qarsy da kómektesedi.
9. Mandarın jemisi qys kezinde aǵzany dárýmenmen qamtamasyz etetin emdimdik jemis bolyp tabylady.
10. Mandarın adam aǵzanyń zat almasýyn jaqsartady.
11. Mandarınniń efırli maıy kóńil-kúıdi kóteredi.
12. Qant dıabeti kezinde mandarın qabyǵynan qaınatylǵan tunba qan quramyndaǵy qanttyń deńgeıin túsiredi. 3 mandarınniń qabyǵyna 1 l sý quıyp, 10 mınýt qaınatý kerek. Qaınatpany tońazytqyshta saqtap, kúndelikti iship turý kerek.
13. Mandarın jemisi men shyryny quramyndaǵy fıtonsıdterdiń arqasynda mıkrobtardy óltiretin qasıetke ıe.
14. Mandarın shyryny aýyz ýylǵan kezde de jaqsy kómektesedi.
15. Mandarın jemisi men shyryny dızenterıa kezinde jaqsy kómektesedi.
16. Mandarın shyryny klımakterıalyq jaǵdaıda qandy toqtatý úshin keń qoldanylady.
17. Teri aýlary kezinde mandarın shyrynynyń quramyndaǵy fıtonsıdterdiń kúshtiligi sondaı, keıbir grıboktardy joıa alady (trıhoftıa, mıkrosporıa). Grıboktan zaqymdanǵan aıaqtyń terisin emdeý úshin, zaqymdanǵan jerdi mandarın shyrynymen jıi-jıi súrtý kerek.
Mandarın shyryn osyndaı emdik qasıetterge ıe bola tura, adamǵa zıan keltiretin de tustary bar. Mandarın asqazan qyshqyly joǵary bolǵan kezde, toqishek aýrýyn ýshyqtyrýy múmkin. Sondyqtan asqazanda jara bolǵanda, toqishek aýyrǵan kezde, basqa da asqazan aýrýlary kezinde mandarın jemisin jeýge, shyrynyn ishýge keńes berilmeıdi.

Men úshin Mandarınniń shyǵa bastaýy Jańa jyldyń jaqyndaǵanyn bildiredi. Eń alǵash ret kishkentaı kezimde, qalaǵa kóshken kezimde Jańa Jyl qarsańynda jedim. Bizge beriletin syılyqtardyń arasynda mindetti túrde mandarın bolýshy edi. Al aýylda esimde ol kezde mektepte oqıtyn apaılarym ákelýshi edi jańa jyl syılyqtaryn, ol kezde paket joq dápterdiń eki betin jippen tigip paket isteıdi, barlyq táttiler soǵan salynady. Mindetti túrde ishinde alma bolýshy edi. Alma — men týǵan aýyl balalary úshin álemdegi eń tátti, qol jetpes jemis bolyp sanalatyn edi. Almany qadirlep, asyqpaı jaılap, sozyp jeýshi edik. Keıin qalaǵa kelgesin súıikti jemisim Mandarın boldy. Ókinishke oraı sol kezde jaǵdaı solaı boldy ma toıyp jep kórgenim esimde emes, tek JJ syılyǵy retinde berilgen kezde ony da asyqpaı bólip bólip jeýshi edim. Qazir sol qasıetti mandarınniń burynǵydaı qadiri joq sıaqty. Tátti syılyqtar da burynǵydaı qoldan jasalynbaıdy, kez kelgen jerde daıyn túrde satylady.

Apelsın  otany – Ońtústik  Qytaı.  Ol  týraly  alǵashqy  derekter  2200  jyl  buryn  hatqa  túsken Qytaı  jazbalarynda  kezdesedi.  Onda  apelsın  men  mandarınniń  27-ge  jýyq  túri  kórsetilgen  eken.  Jemis Qytaı jerinen Úndistanǵa, sodan keıin Egıpetke taralady. Ǵylym apelsınniń shyǵý tarıhy týraly osylaı dep syr shertedi. Eýropaǵa apelsın HV ǵasyrlarda ǵana jetti. Ony 1429 jyly Úndistannan jetkizgen - saıahatshy Vasko da Gama.

Kóptegen halyqtarda apelsın – yrys pen yntymaqtyń nyshany. Máselen, qytaılyq turǵyndar apelsın aǵashy ósip turǵan úıde baqyt pen bereke patshalyq qurady dep senedi. Sondyqtan olar ózderiniń eń jaqyn adamdaryna apelsın aǵashtaryn syıǵa tartady. «Apelsın» sózin nemis tilinen aýdaratyn bolsaq, «Qytaı almasy» degen maǵynany bildiredi.

Apelsın – rýtalar tuqymdasynyń sıtrýs týysyna jatatyn jemis aǵashy. Shyqqan jeri – Ońtústik Qytaı jáne Úndistan. Apelsın – jemisi tátti qyshqyl, japyraǵy jyltyr qabyqty aǵash tárizdi ósimdik. Basqa sıtrýstar sıaqty apelsınde jaryq kúndi, ylǵaldy aýany unatady. Jerorta teńizi, Túrkimenstan, Iran sekildi memleketterde jemis aǵashy sanatynda aýlada ósiriledi. Aýa temperatýrasy -50S-deıingi tómengi sýyqqa shydaı alady. Jemisti mol salatynymen erekshe. Tabıǵatta 8-10m bıiktikke jetip, 4 metrge jaıylyp ósedi.Úı jaǵdaıynda 1,5-2,5m bıiktikte ósedi. Óte jaı ósetindikten, qansha ýaqyt ótse de pishinin buzbaıtyndyqtan, úı jaǵdaıynda sándik maqsatta ósiredi. Apelsın jylyna bir ret naýryz aıynda gúldeıdi. Gúlderi aq tústi, bes kúlteli, keremet hosh ıisti. Gúldep bolǵan soń túıin salyp, jemis beredi. Biraq, jemisin qarasha aıynyń ekinshi jartysynan naýryz aıyna deıingi aralyqta jınaıdy. Úı jaǵdaıynda ósetin apelsınder durys kútim kórsetilse ǵana gúldep, jemis beredi. Ydysta ósirilgen apelsındi jyl saıyn kúzde ydysyn aýystyryp, qaıta otyrǵyzý kerek. Ósimdiktiń jas kósheti 7-8 jyldan soń ǵana jemis beredi.

Apelsınniń tátti jáne ashshy túri bar

Tátti apelsın jabaıy túrinde kezdespeıdi. Bıiktigi 10-12m, japyraǵy qalyń, sopaqsha, joǵary jaǵy súıirleý bolyp keledi. Gúlderi qos jynysty, aq, jupar ıisti, gúl shoǵyryna birden, keıde birnesheýden ornalasady. Jemisi kóp uıaly, surpyna baılanysty syrtqy túri, túsi (aqshyl sarydan, qyzyl saryǵa deıin) ártúrli bolyp keledi. Tátti, shyryndy. Jemisiniń ortasha salmaǵy 50-400g, quramynda 75-88%sý, 8-9% qant, 1.06-1.97% qyshqyl, 70mg S vıtamıni, 0.9% ılik zattar bolady. Ósý jaǵdaıyna baılanysty 2-3 kezeńge bólinedi. Apelsın jyl boıy ósip, gúldep jemis beredi. Ár gektardan 20-25t ónim alynady. Apelsın tuqymynan jáne ulastyrý arqyly kóbeıedi. Tuqymynan egilse 10-15 jylda, al ulastyrylǵanda 3-4 jylda jemis beredi. Jemisin sol kúıinde nemese qaınatyp kondıterlik (varene, djem, shyryn, t.b.) taǵamdar jasap jeýge bolady.

Ashshy apelsınniń bıiktigi alasa 6-8m bolyp keledi. Tikenekti butaqtarynyń uzyndyǵy 6-8sm, jemisiniń syrtqy qabyǵy jyltyr, qyzǵyltym sary, bederli, shyryny óte ashshy bolady. Jemisi kóbinese, efır maıyn alý úshin paıdalanylady, sondaı-aq taǵam, kondıter jáne ıis sý ónerkásibinde qoldanylady.

Apelsın – jylýsúıgish ósimdik. -5ºS temperatýrasynda japyraqtary túse bastaıdy, al -8ºS, - 9ºS-ge jetkende, aǵash ólip qalady. Ósip turǵan jeri qolaıly bolsa 75 jasqa deıin ómir súredi. Apelsınniń seleksıonerler shyǵarǵan suryptary óte kóp, jylda 10-15 shaqty jańa suryptary shyǵyp jatady.

Apelsınniń suryptary 3 topqa bólinedi: kádimgi — qabyǵy qyzǵylt sary, jemisi ashyq qyzǵylt sary; korolekter— ashyq qyzǵylt sary qabyqty, qyzyl nemese qyzyl tamyrlyjemisti; sabaqty — joǵary jaǵynda negizgi jemistiń qabyǵynan sál shyǵyńqy jetilgen jemisi bar. Kádimgi apelsınniń qanty mol, jemisi shyryndy. KSRO-da mynadaı suryptary ósiriledi: Korolek 100, Vashıngton Navel, Tladkokoryı (Vashıngton Navel gladkokoryı), Pervenes.

Sıtrýs ósimdikterin óndirýshi elder: Brazılıa, AQSH, Meksıka Úndistan, Qytaı, Ispanıa, Italıa, Iran, Mysyr, Pákistan 

Turmysta  qoldanylýy

Sıtrýs ósimdikteri shyryn men taǵam túrinde ǵana emes, turmysta da kóp qoldanylady. Túrli úı tazalaýǵa, ydys jýýǵa, aýany hosh ıistendirýge arnalǵan zattarǵa qosylady. Adam gıgıenasyna arnalǵan zattardaǵy sıtrýs ósimdikteriniń qospalary densaýlyqqa paıdaly.
Turmystyq zattarǵa qosylýy:  ıis sabyn, kir jýǵysh untaq,  sýsabyn, tis pastasy,  ıis sý, ylǵaldandyrǵysh súlgi,  hosh ıistendirgish,  tazalaǵysh zattar,  hosh ıisti kir shaıǵysh,  jaqpa maılar t.b.

Sonymen  qatar  apelsındy  kúndelikti  turmysta  kóp  qoldanamyz. Salat túrlerine, shyryn jasaýǵa, tosap qaınatýǵa paıdalanamyz. Men  úıde anammen birigip apelsın shyrynyn únemi jasap ishemin. Daıyndaý tásili: 2 dana apelsındi  muzdatqyshta sál muzdatyp sonan et tartqyshtan ótkizimizde lımon qyshqylyn, seker jáne  2 lıtr sý quıamyz.

Barlyǵyn aralastyryp 45 mınýtqa qoıyp súzip alamyz. Osymen shyryn daıyn. Sıtrýs ósimdikteriniń shyryny tabıǵı dárýmenderge óte baı, adamnyń kóńil-kúıin kóterip, sergitedi. Shyrynnyń adam aǵzasyna áseri mol. Apelsın jemisiniń qabyǵy vıtamınge asa baı, biraq ashqyltym dámi bar. Jemisin  jańa  pisken kúıinde paıdalanady, odan  qaınatpa,  kompot, sýkat  jasaıdy. Apelsınniń qabyǵyn keptirip anam úıde  sýkat  jasaıdy. Ákem  osy  apelsın sýkatymen shaı ishedi.
Sıtrýs ósimdikteriniń densaýlyqqa paıdasy (apelsın)
Apelsınderde S dárýmeni kóp. Sondaı-aq ol folıı qyshqylyna da baı. Jýyrda ǵalymdar R450 sıtohromnyń keıbir enzımderin basatyn sıtrýstardyń birneshe bıoflavonoıdterin anyqtady. Enzımderdiń biri R450 - 1V1 sıtohromy aǵzada temekiniń tútinin, pestısıd pen basqa da zattardy belsendi etýi múmkin, sonyń nátıjesinde olar kanserogenderge aınalady. Apelsın shyrynynda kóp bolatyn hespeterın, bıoflavonoıdter R450 - 1V1 –ń prokanserogendermen metabolızasıasyn azaıtady, bul olardyń kanserogenderge aınalý qaýpin aıtarlyqtaı tómendetedi.

Apelsın quramynda A, S,V1, V2, RR dárýmenderi, magnıı, fosfor, natrıı, kalıı, kálsı jáne temir syndy mıkroelementter bar. 150 gram apelsın quramynda 80 mg askorbın qyshqyly kezdesedi.

Apelsın - adam aǵzasyna, ásirese júrek-qan tamyrlary, júıke júıesine asa qajet jemis. Apelsın shyryny aǵzadaǵy zat almasý prosesin jaqsartady. Qant dıabeti aýrýyna shaldyqqan adamdarǵa apelsınmen, onyń shyrynymen aınymas dos bolýǵa keńes berer edim. Avıtamınoz, sharshap-shaldyǵý kezinde de osy jemistiń kómegine júginseńiz, ókinbeısiz. Jemis adamnyń tábetin ashyp, bezgekke ushyraǵannyń ystyǵyn alady.

Sıtrýs ósimdikteri adam aǵzasynda kezdesetin túrli aýrýlarǵa emdik dári-dármekter retinde kóp paıdalanylady. Sońǵy kezdegi halyq medısınasy osy ósimdikterdiń qasıetterine kóp súıenedi. Sýyq tıý, bas aýyrý, baýyr, ókpe, júrek, qan tamyrlary, demikpe sıaqty aýrýlarǵa arnalǵan arnaıy reseptter bar.  Apelsınniń quramynda askorbın qyshqyly mol  bolǵandyqtan ol qyrqulaqtyń birden-bir emi. Shala pisken apelsındi qabyǵymen sýda qaınatyp, jatyrdan qan ketken kezde qoldanady. Kúnine birneshe apelsın jep tumaýdyń aldyn alýǵa, ishek qyzmetin jaqsartýǵa bolady.  Apelsın qabyǵyn ezip, dene qaltyraǵanda qoldanady. Ondaıda kúnine 3 ret jarty shaı qasyqtan tamaqtan 30 mınýt buryn jeıdi.

Apelsındi qalaı tańdaımyn?

Apelsın tańdaýdyń eń tıimdi joly – ony qolmen ustap kórý. Apelsın neǵurlym aýyr bolsa, sonshalyqtyshyryndy ári dámdi bolmaq. Sondaı-aq, ortasha jemister úlkenderine qaraǵanda táttirek bolatyndyǵyn esińizden shyǵaryp almańyz. Qarashanyń sońy men jeltoqsannyń basynda jınalǵan apelsınder eń sapaly ári uzaq ýaqytqa jaqsy saqtalady.

Sıtrýs ósimdikti úı jaǵdaıynda ósirý.  (apelsın)

Zertteý kezinde

Bólme jemisteriniń basty kútimi týraly málimet jınap aldym. Sıtrýs aǵashtary úı jaǵdaıynda ózdiginen japyraq túsiredi. Bul jaǵdaı as, qonaq bólmelerindegi jemis aǵashtarynyń janyna alma, almurt qoıylsa jıi bolady. Sebebi, dándi jemisterden etılen bólinip shyǵyp sıtrýstarǵa keri áserin tıgizedi. Sonyń saldarynan sıtrýstardyń japyraqtary túgelimen túsip qalýy da múmkin. Al, keıde apelsındi gúldetip jemis berýi úshin apelsın ydysynyń janyna eki dana almany qoıyp, syrtyn polıetılenmen jaýyp qoısa, ósimdik almadan bólingen etılenniń kómegimen jemis salady. Osylaısha úıde ósiriletin jemister úshin almanyń oń, keıde keri áseri bar. Bólmedegi aýa temperatýrasy 100S tómen bolǵan jaǵdaıda sıtrýs aǵashtarynyń japyraqtary, jemisteri túsip qalady. Qys kezinde aýa temperatýrasy olar úshin 12-180S-tan aspaý kerek. Sıtrýstardyń gúlderi jyl boıy qalyptasady, ásirese kóktemde tez gúldeıdi. Gúl túınegi paıda bolǵan soń bir aı boıy jetiledi, sosyn gúl ashady. Gúlderi názik hosh ıisti bolady. Túınek salý men gúldeý úshin qalypty temperatýra +16…+18°S. 
Sıtrýs ósimdikterdiń quramynda 0,9% paıyz ılik, 75-88 paıyz sý, 70mg dárýmen, 1,06-1,97 paıyz qyshqyl, 8-9 paıyz qant bar. 
Jemisteriniń tústeri qyzǵylt sary jáne sary bolady. 

Bizder januıamyzda apelsın jemisin jıi paıdalanatyndyqtan osy apelsın jemisin úı jaǵdaıynda ósirip kórsem qalaı bolar eken  degen qyzyǵýshylyǵymnan osy jobamdy bastadym. Eń  aldymen jemis-jıdek satylatyn dúken satýshylarynynan surastyryp kórdim. Olar tek satyp alyp satatyn bolǵandyqtan adamǵa paıdasy mol degennen basqa  maǵlumat bergen  joq. Sonan soń  ınternet  jelilerinen qarap úı jaǵdaıynda ósirýge bolatynyn bildim. Bir apelsındi  jep ishinen shyqqan dánin qarap otyryp bireýin shaǵyp kórdim,  ishinde jumsaq aq dáni bar eken, dámi sál qyshqyl. Qalǵan dánderdi keptirip qoıdym. 

Kelesi kúni dánderdi súıir jaǵyn topyraqqa 1-2 sm tereńdikte kómdim.  Bul jumysty bastaǵan kúnim 12 qazan 2014 jyl keshki  saǵat  18.25 bolatyn.            

15 kúnnen soń tuqymmen birge óskin kórine bastady. Óskin betine shyqqannan keıin 2-3 kún ótken soń sabaq paıda boldy. Arasyna  4  kún salyp sý quıyp turdym.

Bir aıdan soń sabaǵy 6-7 sm-ge  jetti.  Sodan keıin  bir-birlep jyltyr jasyl japyraqtar shyǵa bastady. 4 kún saıyn sý quıyp,  ósimdiktiń ósýine jaǵdaı jasap otyrdym. 

12 jeltoqsan kúni  jyltyr japyraǵyn ólshep qaradym. Sabaǵynyń uzyndyǵy 13 sm-ge  ósipti.  Jumysymnyń nátıjesine kóńilim  tolyp  apelsın japyraǵyna qarap otyryp áńgimelesemin, án salamyn. Sol kezderdiń birinde

Sińirgen kún jaryǵyn,
Aýmaıtuǵyn sary kún.
Efır maıy bar onda,
Dári deıdi qabyǵyn.
Qabyǵyn da arshydym,
Dámi qandaı bal shyryn.
Ekinshi aty bar onyń:

«Almasy Qytaı» halqynyń dep ósirip otyrǵan apelsınge taqpaqta aıtyp qoıamyn. «Gúldermen syrlassań jaqsy ósedi»  dep anam  aıtýshy  edi.

Úshinshi aıda sabaǵynyń uzyndyǵy 16 sm-ge jetti. Qys  mezgili bolǵandyqtan apelsınniń ósýi baıaýlaı  bastady. Sebebi  qys mezgilinde úıge jylý berilgendikten úıdiń aýasy qurǵaq bolyp ketedi. Osyǵan baılanysty úı jaǵdaıynda ósetin apelsınderdiń ósýi baıaýlaıdy.  Biraq kún jylyna apelsınniń ósý qarqyny ózgerdi. Kúnnen – kúnge kóz tartatyn ádemi jyltyr jasyl japyraqtary kóbeıip keledi.  Qazirgi kezde bıiktigi 24 sm-ge jetti. 

Mine meniń zertteý jumysym. Budan ózime túıgenim qaı bastama jasasańda áýeli eksperıment jasaý kerektigine kózim jetti. 

Qorytyndy 
Osy ǵylymı joba boıynsha jumys isteý kezinde men sıtrýs ósimdikteri týraly kóp bildim. Bul ósimdikterdi úıde de ósirýge bolady eken. Apelsındi ósirý kezinde kóp málimettermen tanystym. Buryn tek jeýdi bilgen apelsınimnen ártúrli nárseler jasaýǵa da tamaqqa da,  emdik sharalarǵa da qoldanatynyn uqtym. Internet jelisi arqyly aqyl-keńester, gazet-jýrnaldardan maǵlumattar jınadym.   Qandaı dárýmender men qorektendirýdi úırendim. Qazirgi tańda osy baǵytta ósirip jatyrmyn. Jaqyn arada jemis bermese de  bolashaqta osy josparymmen baptap kútsem jaqsy nátıje beredi  dep oılaımyn.

Men óskende bul jumystardyń sheberi bolǵym keledi. Bul jumys meni kóp izdenýge, shydamdylyqqa, alǵa qoıǵan maqsatyma jetýge úıretti. 
 

Paıdalanylǵan ádebıetter: 

1. Bıolgıa oqýlyǵy
2. Jýrnal «Dobrye sovety» 
3. «ZOJ» gazeti 
4. «Aıgólek» jýrnalynan aqparattar (avtorlar: R.Álimqulqyzy, B.Dúısebaıqyzy, E.Turbekqyzy) 
5. Internet materıaldarynan mátinder, sýretter.

---