InfoHub Logo

Jaqynda men qyzyq bir ǵylymı maqala oqydym. Ol ǵylymı maqalanyń aıtýynsha, kóptegen ósimdikter aldyn ala erteńgi kúnniń, tipti, odan keıingi kúnderdiń de aýa raıyn tap basyp, dóp bile alady eken. Iaǵnı bul — esigińizdiń al­dyn­da, kóshe boıynda, japan túzde myń-mıllıon quı­ta­qandaı «meterologıalyq tiri stansıalar» jumys istep tur de­gen sóz. Sen úshin emes, árıne. Ózi úshin. Erteńgi kúnniń aýa raıyna búginnen bastap beıimdelý úshin, soǵan daıyn bo­lý úshin. Ol ósimdikter ony qalaı biledi, qajetti ın­for­ma­sıalardy qalaı jınaıdy deısiz ǵoı? Olar ony búginnen, bú­gingi aýa raıynan — jańbyr tamshylarynan, kún nu­ry­nan, jel lebinen, topyraq qyzýynan, t.b. tolyp jatqan ózin qorshaǵan ortanyń tabıǵı qubylystarynan jınaıdy eken. Olar ózderiniń sezimtal talshyqtary arqyly áligindeı júzdegen, myńdaǵan tabıǵat qubylystarynan túsip jatqan ınformasıalardy áp-sátte qabyldap, olardy sol sátinde iriktep-qorytyp, nátıjesin shyǵara qoıatyn, sóıtip, búgingi kúnniń jaımashýaǵynan erteńgi kúnniń aptabyn, búgingi kúnniń aptabynan, erteńgi kúnniń tumany men yzǵaryn «kóre» alatyn qasıetke ıe kórinedi. Iaǵnı ósimdik ekesh ósimdik te erteńgi aýa raıyn bilý úshin búgingi kúnniń aýa raıy men búgingi kúnniń tabıǵat qubylystaryn úzdiksiz «zertteýden» ótkizip otyrady. Túsinip otyrsyz ba? Erteńdi boljaý úshin búgindi zertteýden ótkizedi.

Aqyndar da osy ósimdikter sıaqty. Olar da ózin qorshaǵan ortada, ýaqyt pen zaman lebinen, qoǵamdyq oılar men áleýmettik qubylystardan, adamdar qarym-qatynasy men qımyl-qareketterinen, olardyń harakteri men psıho­logıasynan, dúnıetanymy men bolmys-bitiminen tolassyz túsip jatatyn ınformasıalardy sol sátinde qabyldap, olardy tvorchestvolyqpen kórkem iriktep, qorytýdan ótkizip otyrady, tek olardyń bir ereksheligi — búgingi kún qubylystarynan, ara-tura bolmasa, erteńgi kúnniń qoǵamdyq-áleýmettik jaǵdaıyn, onyń psıhologıasy men moralyn boljap berip jatpaıdy. Onyń esesine, olar búgingi kún tájirıbeleri arqyly erteńgi kúndi eskerte alar qasıetke ıe. Sondyqtan da olar, eń aldymen, búginniń óze­ginen búgindi izdeıdi. Iaǵnı ol búgingi kún ınfor­masıa­lary­nan búgingi kúnniń rýhanı beınesin jasaqtaýǵa atsalysady.

Endi biz sol búgingi kúnniń rýhanı beınesin jasaqtaýǵa atsalysyp júrgen, ádebıetimizge sońǵy jyldary kelip qosylyp, qazir ózderiniń tvorchestvolyq usta-dúkenderinde ónimdi jumys istep jatqan úsh aqyn poezıasyna toqtalyp kóreıin.

Ulyqbek Esdáýletov — óz tustarynan ádebıetke áldeqaıda erte kelip, jurt kózine erte ilingen jigit. Ol shákirttik mektepten shuǵyl túrde ótti de, óleńdegi óz jolyn, óz únin birden-aq belgilep aldy. Únemi izdenis ústinde júretin bul aqyn óleńderi búginde burynǵydan da aýqymyn keńeıtip, burynǵydan da tereńdeı tústi. Onyń óleńderi endi qazirgi qazaq poezıasynyń prınsıpti sáttilikterimen perspektıvti tendensıalaryna arnalǵan eńbekterde sóz bola alatyndaı deńgeıge kóterildi deı alamyz. Onyń obrazdy oılaý júıesi búginde keń aýqymdaǵy, keıde búkil­adam­zattyq, keıde turmystyq harakterlerdegi assosıalardy qamtı alatyn qabiletke ıe. Bul sóz joq, aqyn masshtabynyń keńdigin, onyń tolysyp óskendigin kórsetse kerek.

Ýaqyt pen adam janynyń psıhologıasy men moralin qarastyrýǵa qumar aqyn bir detaldan biregeı oı aıtýǵa, faktynyń ózin aıtqannan góri, onyń qozǵaýshy kúshin izdestirýge beıim. Sondyqtan da ol bir detaldan ekinshi detaldy, bir faktiden ekinshi faktini taba alady. Taǵy da, olar belgili bir oqıǵanyń protokoldyq faktileri emes, psıhologıalyq, moraldyq faktileri.

Aqynnyń «Ázázil» atty óleńin qarastyryp kóreıik:

Kóshbıkenniń tizeden shalǵyny bar,
Kóshe qalsa, shalynyp, shal jyǵylar.
Qalyń shópti taptaǵan tobyr toptyń
Eleýregen júzderi san qubylar.
— Ybyraıda yzam bar san talaıǵy,
Qysas bolmaı, qyjylym tarqamaıdy.
— Al qaptańdar!
Abaıdy sabaımyz! — dep,
Sámen sumnyń kózderi qantalaıdy,

— dep bastalatyn óleń bizdiń bárimizge belgili oqıǵany — Abaıdy soqqyǵa jyǵý oqıǵasyn arqaý etken. Fakt. Bárimiz biletin áleýmettik-tarıhı fakt. Shıryǵyp bastalǵan óleń tek osy faktymen shektelip qalmaǵan. Oqıyq:

Jylpos bireý
Sámendi janasalap,
Dyraý qamshy ustatty ońashalap:
— Bárekeldi!..
Abaıdy aıamaı ur!
Ala almasyn eshkimde arashalap.
Qandy qamshy aqynǵa jaýyp ketti...
Álgi jylpos turdy da baǵyp kópti:
— Oıbaı, Abaı aǵamdy sabady! — dep,
Habarlaýǵa oıazǵa shaýyp ketti...

Kórdińiz be, myna sońǵy eki shýmaq arqyly bárimiz jaqsy biletin áleýmettik-tarıhı fakt astarynan psıhologıalyq-moraldyq fakt sopań etip shyǵa keldi. Kózge kórinbeı kep: «Abaıdy saba», — dep Sámenniń qolyna qamshy ustata salǵan, artynsha-aq «Oıbaı, Abaı aǵamdy sabady», — dep oıazǵa shaýyp bara jatqan ol adamnyń óleńde aty atalmaǵan, «jylpos bireý». Ar-uıattan jurdaı ondaı jannyń atynyń atalýy mindetti emes. Áńgime onyń atynda emes, qımyl-qareketinde, eki júzdi moraldyq beınesinde. Aqyn sony eki shýmaqtaǵy eki áreket arqyly tap basyp, dóp kórsete bilgen. Sonymen birge, tarıhı oqıǵany arqaý etken bul óleń, sóz joq, búgingi kúnge de tikeleı qyzmet etip tur. Qazir de bireýdi bireýge óz qolymen aıdap salyp, artynsha-aq onyń áreketin, jany kúıingen bolyp, bıik moraldyq kategorıalarmen aıyptap otyratyn, adam men adam arasyna búlik salyp, ózi sútten aq, sýdan taza bolyp shyǵa keletin, adaldyq pen ádildikke tasada turyp tas laqtyryp, ol áreketin bireýge jaba qoıatyn adamdar az ba? Aqyn búgingi kún ózegindegi áleýmettik problema arqyly keshegi tarıhı oqıǵany tiriltip otyr.

Asyly, U.Esdáýletov adam janynyń qaltarys-túpkirlerin, onyń moraldyq sapasyn anyqtaýǵa, sol arqyly adamdy oılantýǵa, onyń ar-ojdanynyń aınaladaǵy qubylystarǵa únemi sergek bolýyna kúsh salyp, sol úshin beımaza kúı keshedi. Osy beımazalyq ony myna alys pen julysqa, tartys pen talasqa toly nópir ómirdiń syrttaı baqylaýshysy, syrttaı baǵa berýshisine emes, sonyń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońa biletin bel balasyna aınaldyrǵan. «Bulttar men jylqylar» óleńinde aqynnyń sol rýhanı portreti anyq baıqalady.

Kóshege shyǵa kelgen sábı ańtarylyp, aspandaǵy bulttarǵa qarap qalǵan. Kún shapaǵynan órtenip jatqan sol bulttardy tamashalap turǵan bala kózi kenet kóshe boıymen shaýyp kele jatqan qaptaǵan qalyń jylqyǵa túsedi. Bala oıynda qaýip te, qater de joq. Ábden elirip, qutyryp qalǵan jylqylar kóshe ortasynda qalaqtaı bolyp seltıip turǵan balany ne qylsyn.

Tasyr-tusyr...
Taýsylmaıdy mol dúbir,
Jylqy japty aspanymdy, sóndi nur.
Tas — tuıaqtar eý-zý etip tóbemnen...
Qulaǵyma ashshy daýys keldi bir...
Jalt qarasam —
Qolyn sozyp tur anam,
Janary — jas...
(Nemenege jylaǵan)
Jete almaıdy, jolyn bógep jylqylar,
Kóp tuıaqtyń astynda men din aman!..

Aqyn endi osy bir oqıǵadan ómir tabady. Oqıǵa endi ómirlik sabaq, ómirlik tájirıbege aınalady. Iaǵnı bir oqıǵa dramatızmi ómirlik dramatızmge ulasady.

Jyldar degen jylqylardan aýmaıdy
Tasyr-tusyr tas tóbemnen zaýlaıdy.
Tarpań tuıaq tıip keter me eken dep,
qorqyp keıde, qap-qara ter saýlaıdy...
«Úshke shyqqan keziń, — deıdi,
sonda», — anam,
Búgin, mine, otyzdamyn!..
Tolǵanam...
Anam keshe taǵy kirdi túsime,
Qolyn sozyp, jete almaı tur Ol maǵan...

Balasyna qolyn sozyp, jete almaı turǵan Ana áreketinen biz ylǵı bir jel ótinde turǵan, qıyndyq pen qater astynda júrgen óleń keıipkeriniń bolmys-bitimin tanyp bilemiz.

Ulyqbek Esdáýletov, ne bolǵanda da, jalpydan jalqy mán tapqannan góri, jalqydan jalpy mán tapqandy qalaıdy. Iaǵnı ol talshyqtan tamyr tirshiligin, tamshydan teńiz dámin izdestiredi. Óıtkeni ol ómirdegi syrtqy tutastyq ishki úndestik pen sabaqtastyqtyń nátıjesi dep biledi. Sondyqtan da ol bólshekten bútindi tanyǵysy, bólshekten bútindi qarastyrǵandy qalaıdy. Ol oıyn aqyn qurǵaq taqpaqtap aıta salmaı, taǵy da sol oqıǵa, detal tájirıbesine, ómirlik dáleldemelerge súıenip aıtady.

Termometr syndy da,
synaptary
ustatpady, byt-shyt bop biraq taǵy.
bytyradaı pyshyrap,
toz-toz bolyp,
qoldan qashyp, qýysqa turaqtady.
Bet-betimen syzatqa kirip, tegi,
ýysyma biri de ilikpedi.
Ár-ár jerden jylan kóz jyltyraıdy,
mazaq etken sekildi kúlip meni.

Biraq aqyn úshin termometrdiń synyǵy sebep qana. Óıtkeni ol termometrdiń synyǵyna emes, áli de bolsa baıqalyp qalatyn «bir búlinse, birlik pen isi tirliktiń turlaýsyzdyǵyna» kúıinedi. Biraq aqyn senimi kúıgelektikten ada. Sondyqtan da ol:

Men biletin dúnıe — synap bolmas,
men biletin dúnıe jınalady, —

deı alady. Aqyn senimine, aqynnyń azamattyq poezıasyna aqaýsyz senesiń.

Ulyqbek — izdenistiń aqyny. Bizdiń bul sózimizdi aqynnyń «Aq óleńder» sıkli taǵy bir dáleldeı alady. Topyraǵymyzda tamyry, qanymyzda aǵyny bar dástúrdi ol ózinshe ıgere bilipti. Tek bizdiń bir baıqaǵan kemshiligimiz — aqynnyń osy dástúrdi ıgerýge tartynshaqtap, saqtyqpen kelgendigi. Úlken bir kitap nemese bir kólemdi bólimge aınalýǵa tıis dúnıeni bar-joǵy segiz-toǵyz óleńmen shektep qalǵan. Aqynnyń óz múmkindigin ózi munshama tusaýlap, munshama «saqtyqtyq» kórsetkenine túsinbedik. degenmen, biz áli de óziniń tvorchestvolyq strýktýrasyn keń aýqymda ıgerý úshin tańdap alǵan bul ádis-tásildi jetildire, damyta túsedi ǵoı degen oıdamyz.

Ádette, aqyn — ómirdiń shappa-shap kelip jatatyn qaıshylyqtaryna, bizdiń zamanymyzǵa jat, kesirli, kesapatty qubylystarǵa taǵy da basqa tolyp jatqan tolǵaqty problemalarǵa abyzdyq kórsetip, aqı-taqı jaýap berip tastaýshy emes, sol qubylystar men problemalardan týyndaıtyn saýal-suraqtardy kórkem qorytýdan ótkizip, adam men adamzat aldyna másele etip qoıýshy. A.Voznesenskııdiń aıtýynsha, aqyn degenimiz — suraq. Óıtkeni qurǵaq aqyl, qurǵaq boljamnan turatyn jaýaptan góri, shyn júrekten shyqqan suraqtyń áser kúshi áldeqaıda pármendi.

Aqynnyń osy bir mısıasyn jaqsy túsine bilgen Baıbota Serikbaevtyń «Ne dep aıtam sábıge» atty óleńine qulaq salyp qaraıyqshy. Aqyn kishkentaı inisimen áńgimelesip otyr. Bala bárin bilgisi, bárin uqqysy keledi. Suraq sońynan — suraq. Bárine múdirmeı jaýap berip otyrǵan aqyn bir suraqqa, «oqty adamdar nege qoldanady?» degen suraqqa tosylyp qalady. Nege demek?

Ótirikti aıtyp bolmas balaǵa,
Uzaq qarap turyp qaldym dalaǵa.
— Aǵa, aǵa, aıtshy, — deıdi kishi inim,
Únsizdigim tur eńsesin túsirip.
— Inishegim, balalarmen bar, oına,
Men tynyǵyp alaıynshy, jaraı ma?
Ápkeń seniń ázirlesin shaı-paıyn,
Shaı ústindje barlyǵyn da aıtaıyn.
Sanyn sabap, aıtqanymdy uǵynyp,
Inim kenet shyqty aýlaǵa júgirip.
Qazir qaıtyp keledi ol taǵy úıge,
Ne dep aıtam sonda, Adamdar, sábıge?!

Mine, aqyn janyn qınaǵan suraq. Quldyrańdap qazir qaıtyp keletin balaǵa ne dep jaýap berý kerek? Bul aqynǵa ǵana emes, búkil adamzat balasyna qoıylǵan Erteńniń, Bolashaqtyń suraǵy. Shyn júrekten shyqqan suraq qashanda oılandyrady, tolǵandyrady. Suraq pármendiligi, mine, osynda.

Búgingi kúnde ómir súrip otyrǵan aqyn búgingi kún problemalarynan tys ómir súre almaıdy. Shyn aqyn óleńi sol problemalarmen bite qaınasyp, sol problemalarmen birge órilse kerek. Onyń kóleńkeli tustarǵa kóz jumyp qarap, áleýmettik keleńsizdikterdi kólegeıleýge, bizde bári tamasha dep, óńeshi jyrtylǵansha aıqaılap, alaqany qyzarǵansha qol soǵýǵa moraldyq pravosy joq. Aqyn boıynda óz-ózinen kúpsip otyratyn arsy-gúrsi «ýrapatrıotızmniń» juqanasy da bolmaýǵa tıis.

Qazaq poezıasynda aýyl taqyrybyn jyrlamaǵan aqyn joqtyń qasy. Joqtyń qasy emes-aý, joq. Ol biz úshin uly taqyryp, arnaly ózek. Amal ne, osyndaı uly taqyrypty kóbimiz-aq usaqtatyp baramyz. Qazir qaladan qars adym jerden bastalatyn nemese birer saǵatta-aq salyp-uryp jetip bara alatyn aýyldy ańsap «eńiregende etegi tolatyn» jylaýyq óleńderdiń, bara qalǵan jaǵdaıda, ana tóbesin bir jyrlap, myna saıyn bir jyrlap, aqyrynda bar bolǵany jergilikti ǵana máni bar geografıalyq ataýlardyń týrısik anyqtamalyq kitapshasyn eske túsiretin toptama jınaqtardyń, el aýzynda aıtylyp júrgen asyl qazynalarymyz — ańyz-áńgimelerdi eshqandaı qorytýsyz uıqasqa kóshire salatyn, daıyndyq jaýapkershilikten jurdaı taqpaq tarıhshyldyqtyń shamadyn tys kóbeıip bara jatqanyn jasyra almaımyz.

Júrsin Ermanov ádebıette sonaý jetpisinshi jyldary bir kórinip, uzaq jyldar boıy habar-osharsyz ketti de, tek sekseninshi jyldardyń basynda ǵana óleńderin baspasóz betterinde qaıta jarıalaı bastady. Ol óleńder poezıaǵa qulaǵy túrik júrgen oqyrmandarmen, retsiz ıbalyq, retsiz ımenshektik kórsetpeı, birden-aq tilge kelip, ashyq-jarqyn suhbatqa kóshti. Óıtkeni Júrsinń óleńderinde, eń bastysy, ómirdiń ózi bar. Biz mundaıda, ádette, aqyn ómirdi kóre biledi dep jatatynymyz bar. Áńgime ómirdi kóre bilýde me eken?! Kóre bilgenin kórkem kórsete almasa, ondaı aqynnan ne úmit ne qaıyr?! Sondyqtan, bizdiń oıymyzsha, aqynnyń aqyndyǵy ómirdi kóre bilýinde emes, ómirdi kórsete bilýinde. Óıtkeni aqyn óleńdi ózi úshin jazbaıdy, jurt úshin jazady.

J.Ermanov ta, óz áriptesteri sekildi, negizinen, ómir men tirshilik, beıbitshilik pen eńbek, adamgershilik pen parasat týraly tolǵanyp, mahabbat pen sulýlyq týraly syr shertedi. Onyń bári, negizinen, ómirlik tájirıbelerge súıengen ózindik únmen jyrlanady.

... Jeńispen oralǵan Zábıda degen jaýynger maıdan eki metr barqyt ala keledi. Búkil syılyǵyn bólip bergen jaýynger sol barqytyn eshkimge qımady. Kózdiń jaýyn alar kók barqytqa kim qyzyqpasyn. Biraq...

Jumysy joq — ókpeli me el, yrza ma,
Bir sarańdyq kirdi sahı myrzaǵa:
Talaı táýir jeńgeleri jalynyp,
Sol barqyttan ala almady bir jaǵa.
Kók kamzolmen kórine almaı kópke artyq,
Áıeli de júrdi oǵan ókpe artyp.
Bar aýyldyń bolyp aldy kóz qurty
Jaýdan kelgen eki metr kók barqyt.

Talaı jeńgeleri men tipti jan-jaryna qımaǵan sol kók barqytty Zábıda ne istemek? Bere salsa, nesi ketedi? Álde ol eki metr barqytty da dúnıe, múlik kórekr qý qulqynnyń quly ma? Joq!

Pan barqytty ustaı almaı múlki etip,
Kelinshegi kóz jasyn da irketin.
Al Zábıda,
ýákiske malyp ap
Kók barqytpen kerzi etigin súrtetin.

Myna qyzyqty qarańyz! Zábıda eki metr barqytpen etigin súrtedi. Tapǵy da ol hrom etik bolsa bir sár-aý, kerzi etik. Munysy nesi? Áýmeserlik pe, joq qyrsyqtyq pa? Taǵy da olaı emes.

Qandy keshken ne bir sumdyq jaıdy uqqan,
Qyrǵynyńnan júregi ábden shaılyqqan.
Zábeń bolsa baılyqta dep bar indet,
Bar báleni kórýshi edi baılyqtan.

Osy bir shaǵyn sújetti novela-óleń kóp nárseni ańǵartady. Aqyn keshe ǵana qan keship, qater ishinen kelgen Zábıdanyń ómirlik sabaǵynan ómirlik mán shyǵarady. Bul — Zábıda jaýyngerdiń basynan ótken oqıǵany sol qalpynda baıandap berý emes, búginniń aýlasynan asylyp erteńge qaraı almaıtyn, kıgenimen iship-jegenine máz, el qamy men jer qamyn oılaýǵa óresi jetpeıtin, óńeshinen basqa jaqyny joq Toǵysharlyqqa qarsy kúres. Ol oıyn aqyn keshe ǵana ómir men ólimniń ortasynan kelgen, ómir men ólimniń ne ekenin biletin Zábıda jaýyngerdiń áreketi arqyly kórsetedi. Sondyqtan da eriksiz senip, erkisiz ılanasyń. Ómirlik sabaqtyń ómirlik mánge ıe bolý degen osy.

Júrsin Ermanovta jaqsy óleńder qatary jeterlik. Onyń óleńderindegi oımen birge órilgen yrǵaq áýezdiligi, sózderiniń qysylyp-qymtyrylmaı, erkin ornalasýy, logıkalyq júıeligi men kompozısıalyq tutastyǵy naǵyz qalyptasqan aqyndyqty tanytyp tur. Degenmen, Júrsin Ermanov tvorchestvosyndaǵy bir osal tus — onyń óz sezimin ózi qyzyqtap kete beretindegi.

Biz endi Júrsin Ermanovtan jańa beles, jańa asýlar kútýge haqylymyz. Onyń boıyndaǵy talant múmkindigi solaı mindet qoıǵyzyp tur.

* * *

Jurtqa tanymal bolyp qalǵan eki aqyn tvorchestvosyna qysqasha sholý jasap shyqtyq. Ártúrli tvorchestvolyq endikterde jumys istep júrgen bul aqyndardyń bárine ortaq eń basty taqyryby — búgingi ómir. Olar búginniń ózeginen Búgindi izdep keledi. Eń qýanyshtysy da osy

---