InfoHub Logo

Adamzat Jaratýshynyń qalaýymen dúnıege kelgenimen, ata-anasynyń yqpalymen ómirge beıimdeledi. Anasy men ákesiniń qamqorlyǵynda eseıip, qoǵamda orny bar tulǵaǵa aınalady. Alaıda balanyń jeke tulǵa  bolyp qalyptasýy kúrdeli prosesti quraıdy.  Bul proseste otbasynyń orny erekshe mańyzdy ról atqarady. Sondyqtan da ata-ana men bala taqyryby qoǵamda ózektiligi jaǵynan minberden túspeıtin másele bolyp tabylady. Sebebi, otbasy- qoǵamnyń negizgi tiregi.

Balany josparlap, dúnıege ákelý bir bólek te, ony áleýmettendirip, boıyna jaqsy qasıetterdi sińirip tárbıeleý bir bólek. Balany dúnıege ákelgen áke men ana onyń kámelettik jasqa jetkenshe ómirine jaýapty jandar retinde esepteledi. Demek, bala 18 jasqa deıin  psıhologıalyq jáne fızıkalyq túrde ata-ana aqyly men kómegine zárý bolǵany.

Balany kóńildiń gúli, kózdiń nury dep erekshe jaqsy kóretin halqymyz onyń tárbıesine de basa nazar aýdarǵan. Tarıhymyzda bala utymdy oı aıtyp, kemeńger danalardy aýzyna qaratqan tarıhı tulǵalarymyz da joq emes. Sonymen qatar, ol zamanda, búgingi bizdiń bala dep erkeletip júrgen jasóspirimderimizdi, 13 jas otaý ıesi dep, oǵan otbasylyq ómirge jaýapty er-azamattyń jaýapkershiligin júktegen. Alaıda bul tarıhtyń enshisinde.

Búginde, jańa zaman. Adamzattyń ómir súrý baǵyty ǵana emes, minez-qulqy da zaman aǵymymen ózgergen. Ata-ana men bala arasyndaǵy qarym-qatynas ta ózgeriske túsken. Bala tárbıeleý zaman aǵymyna qaraı qıyndap ketken deýge de tolyq negiz bar. Bala tárbıeleý úshin ata-ananyń aldymen óz tárbıelerine kóńil aýdarýy tıis. Sodan soń bala tárbıesine bel sheshe kiriskeni jón. Alaıda kóp jaǵdaıda, ata-ana bala tárbıesinde tepe-teńdikti baqylaýdyn shyǵaryp alyp jatady. Sol tepe-teńdiktiń bir jaǵynda taqyryp týrasyndaǵy “shekteý” degen uǵym turady. Osy tusta, pikir bildirýshiler, eki tarapqa jikteledi. Bireýleri, balany shekteý arqyly túrli jaman ádetterden saqtap qalýǵa jáne tárbıeleýshi ýysynda berik ustaýyna bolady dese, endi bireýleri, balany shekteý arqyly ony túrli múmkindikterden aıyryp, minezine jasyqtyq qalyptastyramyz deıdi. Balany shekteý onyń tárbıesindegi oz orny men normasy bar tarmaq bolýy qajet. Degenmen, búginde kópshilik ata-analar, balalaryn shamadan tys shektep, tárbıesin kerisinshe aqsatyp alatyn jaǵdaılar kóp kezdesedi. Osy tusta, sózge tuzdyq retinde, elimizdegi ataqty ázilkesh Tursynbek Qabatovtyń:”Balanyń tilin shyqqanyn asyǵa kútemiz de, tili shyǵyp, ár nárseni surap, shamaly kóp sóıleı bastaǵanda, aýzyńdy japshy dep urysamyz, al táı-táı basyp júrgenin kútip, ol bólme arasynda sharq uryp júgirip júrse, bir orynda otyrmaıdy dep shaǵymdanamyz” degen sózin saralaı ketsek, astarly ázilden, balalardy shekteýdiń alǵashqy satylary osy kezden bastalyp ketetinin ańǵaramyz. Sóıleıtin balanyń sózin bógep, onyń til damýyn tejeıtinimiz óz aldyna, onyń suraqtaryn qanaǵattandyrmaǵandyqtan balanyń aqyl-oı júıesine alǵashqy jaýapsyzdyqty  ata-ana engizedi. Ata-ana tarapynan bolatyn osy shekteý bala ósken saıyn ulǵaıyp, balanyń múmkindikterine tosqaýyl bolýy ábden múmkin. Árıne, qazirgi zamanda, bala úshin alańdaıtyn sebepter kóp. Qorshaǵan ortada jas ósip kele jatqan tal shybyqty maıystyrýǵa daıyn san myńdaǵan faktorlar bar. Balasynyń úıden shyqqannan bastap qaıta aman oralǵanyn tileýshi áke men ananyń perzentterine qatysty barsha alańdaýshylyqtary qalypty jaǵdaı. Eldiń bolashaǵy dep sanaıtyn jetkinshekter taǵdyry tek otbasyn emes barsha qoǵamdy alańdatýy tıis. Osyny eskere tura, balany baqylaýsyz erkine jiberý taǵy qate.

Balany osy jaǵymsyz faktorlardan alys ustaýdyń kilti - shekteý emes. Ata-analar kóp tusta balany baqylaý men shekteýdi shatastyryp alyp jatady. Keń maǵynada úńilsek, balany baqylap, onyń jaman ádetterge boı aldyrmaýyn qadaǵalaý bir bólek te, ony baqylaýdy shekteýmen almastyryp, tyıym salý sharalaryn jasaý múlde bólek. Bir anyǵy, balany qatań shekteýler arqyly tárbıeleý múmkin emes.  Tek balaǵa, jaqsy rýhanı qasıetterdi úıretip, boıyna adamgershilikti sińirip, onyń ómiriniń mańyzdylyǵyn uǵyndyryp, jaqsy men jamandy ajyrata bilýge baýlyǵan jón.

Balany shekteý ár balanyń jeke mineziniń qalyptasýyna da áser etedi. Shamadan tys shekteý kórgen bala minezinde tuıyqtyq pen ynjyqtyq paıda bolýy múmkin, al keı jaǵdaılarda tipten qamqorshylaryna degen ishteı narazylyq paıda bolyp, ákesi men anasyna degen eregesýshilikter de oryn alýy ǵajap emes. Mamandardyń aıtýynsha, balaǵa “ol nársege tyıym salamyn, olaı isteýge bolmaıdy, bul múmkin emes” degen shamadan tys qataldyqtyń ornyna, “men saǵan senemin” degen sózdi jıi aıtqan durys. Bul sózder balany jastaıynan jaýapkershilikti sezinip, jetistikterge jetýine jaǵdaı jasaıdy eken. 

Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinine kelsek, esh shekteýsiz balany betimen jiberý ony elsiz dalada adastyrýmen teń. Al qatań shekteý qoıyp, tyıymdardy kóbeıtý balany oqshaýlaýǵa aparyp soǵady. Shekteý durys emes dep, tilge tıek eterimiz oǵan tolyqtaı erkindik berý emes. Otbasy músheleri belgili bir normada balaǵa yqpal etýge tolyq quqyly. Joǵaryda atalǵandaı, ata-ana perzent tárbıeleý barysynda  tarazy basyn teń ustaǵany abzal. Sebebi búgingi bala- erteńgi el bolashaǵyn tizgindeýshi azamat.

Abylaı han atyndaǵy Qazaq Halyqaralyq Qatynastar jáne álem tilderi ýnıversıteti Jýrnalısıka fakúltetiniń 2 kýrs stýdenti Iskakova Adelına Alenovna

---