InfoHub Logo

Serikbaeva Záýresh Shaıhıslamqyzy

Astana qalasy, №60 mektep-lıseıiniń qazaq tili men ádebıeti muǵalimi

Mekteptegi negizgi bilim kózi – oqýlyq. Sondyqtan qazaq zıalylary mektepterde oqýdyń ana tilinde júrgizilýine aıryqsha kóńil bóldi. Sondaı ǵulamalarymyzdyń biri – Ahmet Baıtursynuly. Ol qazaq balalarynyń óz ana tilinde saýat ashýyn kózdep, qazaq til tarıhynda tuńǵysh ret «Oqý quraly» dep atalatyn álippeni jazyp jarıalady. Bul onyń qazaq tiliniń gramatıkalyq quramyn ana tilinde taldap berýdi maqsat etetin «Til-qural» atty eńbegin jazýǵa negiz boldy. Eńbekterde balalardyń jas ereksheligi men olardyń minez-qulqynyń qalyptasýyna ıgi áser etetin materıaldardy iriktep alý máselesi atalyp ótilgen.

A.Baıtursynuly bastaǵan bilim berýdiń jańasha júıesi búgingi tańda odan ári jalǵasýda. Sondaı ulttyq pedagogıka men psıhologıaǵa negizdelgen mindetterdiń biri aýyzsha jáne jazbasha túrde naqty, anyq, júıeli jetkize alatyn jeke tulǵany qalyptastyrý. Mundaı zertteýler Keńester Odaǵynda 40-50-jyldardan jekelegen pánder boıynsha balaǵa bilimdi ıgertý joldaryna baǵyttalǵan bolatyn (SL.Rýbınshteın, A.NLeontev t.b.). Bul zertteýlerde ártúrli bilim mazmuny men oqytý ádisteriniń balalardyń psıhıkalyq damý erekshelikterine áseri anyqtaldy.

50-60-jyldarda bul ádis odan ári jetildirilip, oqytý ádisteri men oqý úderisine jańa, burynǵydan kúrdelirek mazmun berý arqyly balalardyń tanym qyzmetin keńeıtý, oılaý qabiletin jetildirip damytý mindetteri qoıyldy. Osyǵan baılanysty zertteý ádisteri de ózgerdi: tutas synyptarmen eksperımentter jasaý bastaldy. Mundaı oqytýdyń tıimdi tusy bilim men daǵdyny jetildirý úderisimen baılanysty synypta oryndalatyn jumystardyń oryndalýyn jyldamdatyp, damytýǵa qatysty boldy. Mysaly, D.B.Elkonın jazbasha til aýyzsha sóıleýdiń qyzmeti, qoldaný ereksheliginen ǵana emes, ishki qurylymynyń qalyptasýy jóninen de erekshelenetinin, onyń túrli jaǵdaılarǵa táýeldi emes ekendigin, balanyń aýyzsha sóıleýinde onyń erikti ekendigin dáleldeý úshin óziniń zertteýlerin bastaýysh synyp oqýshylarynyń jazbasha tiline, bala psıhıkasynyń áserine jáne onyń qalyptasý kezeńderine sáıkes qurdy. Ol jazbasha tildi balanyń jas ereksheligine sáıkes pikirlesýdiń, oıdy qalyptastyrýdyń erekshe tásili retinde túsingisi keldi jáne onyń gramatıkalyq formalarǵa emes, psıhologıalyq kúıge qalaı áser etetinin zerttedi. Sóıtip ol bastaýysh synyp oqýshylarynyń jazbasha tilin qalyptasyrýda erkin sóıleýdiń negizgi múmkindikteri kóshirý men jazdyrýdyń emes, erkin hat jazýǵa úıretýdiń psıhologıalyq mańyzdy ekendigin kórsetti. Onyń oıynsha, jazbasha til oıdy tártipke, júıege keltiredi. Balanyń oılaý múmkindikterin rettep, ony aýyspaly maǵynada jazbasha jetkize bilýge úıretedi. Biraq balanyń oıdy rettep bere alýy, onyń pikirlesýi, ortaǵa, sonda paıda bolǵan jaǵdaıatqa beıimdelýi, qabiletiniń qalyptasýy, jazbasha tildiń psıhologıalyq mehanızmderin meńgerý erekshelikterine qaraı olardyń aýyzsha tili de damıdy jáne ıkemdi, erkin ári júıeli bola túsedi. Sondyqtan da zertteý jumysynda balalar tili degen tirkestiń bastaýysh synyp oqýlyqtary mátinderindegi sóz, sóz formasy men sóılemderdiń balalar tili arqyly qoldanysqa túsetindigin, ıaǵnı mekteptegi oqytý barysynda bul sózderdi olardyń tolyq meńgergendigin esepke ala otyryp alynǵan tirkes ekendigine nazar aýdaryldy.

2000-2009 jyldary jaryq kórgen bastaýysh synyp oqýlyqtary men balalar ádebıeti mátinderin lıngvostatıstıkalyq ádispen zertteý nátıjesinde balalar tiliniń damý dınamıkasyn anyqtaý úshin bastaýysh synyp oqýlyqtary men balalar ádebıeti mátinderinde sóz qoldanystardyń ıgerilý, meńgerilý shamasyn anyqtaý maqsatynda qala jáne dala mektepterinde arnaıy eksperımentter júrgizip, alynǵan nátıjelerdi lıngvostatıstıkalyq ádispen zertteý arqyly alynǵan qorytyndylarmen salystyra otyryp, mektep oqýlyqtaryndaǵy mátinderdiń oqýshylardyń ádebı sózdik qoryn molaıtý men baıytý maqsatynda birshama jumystar júrgizildi.

Endigi maqsat – bastaýysh mektep oqýlyqtaryna beriletin tildik materıaldardy ǵylymı turǵydan suryptap, bala tiliniń damýy, meńgerilgen leksıkanyń sandyq jáne sapalyq erekshelikterin eskerý. Sol sıaqty oqyp-úırenýge arnalǵan mınımým sózdikterge tilimizde jıi kezdesetin jáne jańa mánge ıe sózderdi suryptap ala bilý. Mundaı jumystar tildik tańbanyń maǵynalyq tutastyǵynan turatyn, tildik qatynastyń iske asýyna negiz bolatyn qatysymdyq birliktiń negizgisi mátin qurý arqyly júrgiziledi.    

Sońǵy kezderi ádistemelik eńbekterde mátin  tek oqý jáne oqytý materıaly retinde ǵana emes, sóıleý kezinde oıdy basqaǵa jetkizý quraly turǵysynan qarastyrylýda. Sóıleýshiniń  aıtatyn oıy mátin arqyly júzege asyrylatyny jónindegi oı-pikirler, zertteýler F.Sh.Orazbaeva, T.Ábdikárim, G.Smaǵulova, Á.E.Jumabaeva t.b. kóptegen ǵalymdardyń ǵylymı-ádistemelik eńbekterinde qarastyrylǵan [1-4]. Al mátindi lıngvısıkalyq bilimniń jeke salasy turǵysynan qarastyrý HH ǵasyrdyń 60-70-jyldarynan qalyptasa bastady. Lıngvısıkanyń zertteý nysany retinde mátinge berilgen anyqtamalar da jeterlik. Olardyń birqataryna tán ortaq pikir boıynsha, mátin degenimiz – aıaqtalǵan tutas oıdy bildiretin sóıleýdiń basty birligi.

Mátindi tolyǵyraq tanýda mátin men sóılemder araqatynasyn anyqtap alýdyń óte mańyzy zor. Sebebi birshama ǵalymdar mátindi bir ǵana (jaı nemese kúrdeli) sóılemnen turady dep sanaıdy. Bunymen kelisýge bolmaıdy. Tek bir ǵana sóılemnen mátin quralýy múmkin emes. Sondyqtan mátin qurý men sóılem túzý zańdylyqtaryn bir-birinen ajyrata bilý qajet. Osy turǵydan alǵanda S.I.Gındın mátin men sóılemniń aıyrmashylyǵyn bylaısha kórsetedi: «birinshiden, sóılem daıyn formýlaǵa sáıkes qurylady da, mátin jalpy ustanym boıynsha qurylady; ekinshiden, sóılemniń negizgi belgisi onyń gramatıkalyq qurylymynda bolsa, mátinde maǵynalyq qurylymynda; Úshinshiden, sóılemdi gramatıkalyq jaǵynan qurǵanda qatań ustanymǵa negizdelse, mátindi maǵynalyq jaǵynan uıymdastyrý, ıaǵnı sóz taptarynyń ishki baılanysy erkin (ıkemdi) ustanymǵa negizdeledi» [5, 17 b.]. Buǵan qosa, mátin stılısıkalyq jaǵynan ár avtordyń jazý ereksheligine baılanysty sóıleý túrlerin qarastyrady. Olaı bolsa, bastaýysh synypta mátinniń ádebı tildiń fýnksıonaldyq tıpteri (sıpattaý, áńgimeleý, paıymdaý) oqytylýy, solardy qurastyrý joldary úıretilýi kerek. Sebebi balaǵa kórgen-bilgenin ózgeshe sıpattaý, áńgimeleý tán. Solar arqyly bala oılanady. Oılaý úderisi kezinde tildik materıaldardy rettep qoldanady, nátıjesinde óz oıyn jazbasha túrde júıeli mazmundaý mádenıeti qalyptasady. Sondyqtan áńgimeleý, sıpattaý jáne paıymdaý mátinderin, olardyń maǵynalyq qurylymdaryn meńgertýde oqýshyǵa mátinniń belgili bir taqyrypqa qaraı qurylatyny; mátin taqyryby men negizgi oıdyń baılanysy; mátin bólikteriniń arasynda baılanys bolatyndyǵy; mátin túrleri jáne olardyń qurylymdyq erekshelikteri bolatyndyǵy; mátindegi sóılemder tildik quraldar kómegimen baılanysatyndyǵy berilýi tıis.

Mátin quramyndaǵy sóılemderdiń ózara baılanysýyn ańǵartý arqyly bastaýysh mektep oqýshylaryna júıeli oıdyń damýyn, óristeýin baıqatýǵa bolady. Sondyqtan balalarǵa arnalǵan mátin quramyndaǵy sóılemderdiń ózara baılanysý ereksheligin, sóılemderdiń uzyndyǵyn ózara qatar kelgen eki sóılemniń qalaı baılanysyp turǵanyn anyqtaýǵa úıretýdiń mańyzy zor. Sebebi bular mátindik ishki baılanys arqyly júzege asady. Ol bir sózdiń ekinshi sóılemde qaıtalanýy nemese bir túbirli sózder arqyly jasalady. Birinshi sóılemde kelesi sóılemde aıtylatyn oıdyń elementi, ekinshi sóılemde úshinshi bir sóılemde beriletin oıdyń elementi júredi. Sóıtip mátinde aıtylatyn oı qashan bitkenshe bul tizbek ózara baılanysyp, jalǵasa beredi. Bastaýysh synyp oqýshylaryna mátin quramyndaǵy sóılemder baılanysynyń jasalý joldary jaıly túsinik berý arqyly balalardy jas ereksheligine, synyp-synybyna qaraı júıeli oılaýǵa, minez-qulqyn ulttyq psıhıka negizinde tárbıeleýge bolady. Munyń bári mátindegi sózderdi oı eleginen ótkizý, paıymdaý arqyly júzege asady.

Mátinniń sóılemnen aıyrmashylyǵy, onyń bólikterge jiktelýi, negizgi oı men taqyryptyń mátindegi sóılemder baılanysynyń teorıalyq bilim berýde mátin qurastyrý úderisindegi erekshe kezeń bolyp tabylady. Mátindi maǵynalyq, qurylymdyq jaǵynan taldaýǵa úıretý tildik erekshelikterdi tanyp bilýge septesedi, mátinniń aqparattyq baǵytyn túsinýge, mátindegi tutastyqty qamtamasyz etetin elementterdiń arasyndaǵy baılanysty sanaly túrde uǵynýǵa múmkindik ashady. Bastaýysh synyptardaǵy «Qazaq tili» oqýlyqtarynda jeke-jeke sóılemderden qurastyrylǵan mátinge qaraǵanda, jazýshylardyń kórkem shyǵarmalarynan balalardyń jas ereksheligine qaraı iriktelip alynǵan úzindiler oqýshyǵa qazaq ádebı tiliniń kórkemdigin, sóz beıneliligin tanýǵa kómektesedi. Balanyń qorshaǵan ortany, bolmysty durys túsinýi, ómirde neniń jaqsy, neniń jaman ekenin ańǵara bilýi, ulttyq psıhologıanyń qalyptasýy jazýshy shyǵarmalarynan alynǵan úzindilerdi taldaý  barysynda birtindep júzege asady.

Q.Jubanov – gramatıkany satyly ustanymǵa súıene otyryp, qazaq tiliniń zańdylyqtaryna sáıkes qoldanyp jazǵan, soǵan saı tildiń zańdylyqtaryn júıelep bergen ǵalym. Ol oqýlyq túzýde sóılem músheleriniń ishinen aldymen «baıandaýyshty», sodan keıin «bastaýyshty» bergen: baıandaýysh sóılem ishinen ońaı tabylady, óıtkeni olar qazaq tilinde sóılemniń aıaǵynda turady. Eń áýeli osy ońaı tabylatyn syrtqy belgisin tanytyp alyp, maǵynalyq jaǵyna keıinirek kóshken, suraýyn da bildirgen. Al bastaýyshty baıandaýyshtyń aldyna kim? ne? degen suraýlardy qoıyp, ońaı taýyp alýǵa bolady deıdi [6].

Al qazirgi «Qazaq tili» oqýlyqtarynda bul taqyryptar kerisinshe berilgen: birinshi bastaýyshty tanytyp, sodan keıin baıandaýyshqa kóshedi. Bul orys tili ádistemesindegi sıntaksıstik uǵymdardyń qazaq tilinde sol kúıinshe qaıtalanýyn kórsetedi. Oqýshylarǵa sóılem múshelerin taldatqan kezde aldymen baıandaýyshty tapqyzady. Sodan keıin baryp sóılemdegi qımyl, is-árekettiń ıesin – bastaýyshty anyqtaıdy. Budan taqyryptardyń berilý reti men sıntaksıstik taldaý jolynda sáıkessizdik bar ekeni baıqalady. Al bul óz kezeginde bala psıhıkasyna keri áser etedi.

Q.Jubanov 1936 jyly jaryq kórgen gramatıkasynda qazaq halqynyń ulttyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń dástúrli joldaryn negiz etip ala bilgen. Endeshe ǵalymnyń joǵaryda aıtylǵan oıly pikirlerin óz zertteý jumystarynda qoldanýy qajet, solardy basshylyqqa alý kerek. Bastaýysh mektep – oqýshy tulǵasy damýynyń irgetasy sanalatyn oqý áreketiniń qarqyndy júretin kezeńi. Oqý áreketi oqýshynyń aqyl-oıyn júıege túsirip, belgili bir baǵytta óris alýyn qamtamasyz etedi, psıhıkasyn onan ári jetildirip, turaqtandyryp, birte-birte yryqty zeıin, ózin-ózi baqylaý, amaldyń ishki jospary sıaqty «jańa túzilimderdi» dúnıege ákeledi. Bastaýysh mektepte qazaq tili sıntaksısin meńgerýde oqýshy úshin eń mańyzdysy – orfografıalyq jáne orfoepıalyq saýattylyq. Bul jerdegi saýattylyq sózderdi durys aıtyp, durys jazý degenmen shektelmeıdi. Bul quzyret retinde oqýshynyń budan keıingi satylarda ıgeretin bilimderiniń irgetasy bolýymen qundy. Túpki nátıje bolyp tabylatyn sıntaksıstiń eń bir sheshýshi komponenti – sózderdi durys qoldanýdyń alǵashqy basqyshy orfografıalyq jáne orfoepıalyq daǵdylardyń bastaýysh satydaǵy bilim ózegine alynýynyń máni de osynda.

Orys ǵalymdary F.I.Býslaev, K.S.Aksakov, A.A.Potebnányń til bilimindegi sıntaksıs máselesine arnalǵan zertteý eńbekterinde sóılem logıkalyq, psıhologıalyq baıymdaýmen ushtasyp, qatarlasyp qarastyrylǵan.

Qazaq til biliminde jaı sóılem sıntaksısi boıynsha A.Baıtursynulynyń «Til-qural» kitabynan bastap, Q.Jubanov, R.Ámirov, T.Saırambaev, B.Shalabaı, M.Serǵalıev, A.Qaıyrov t.b. ǵalymdardyń eńbekteri bar. Bul zertteýler qorytyndysy mynaǵan saıady: bastaýysh mektepte sıntaksıs salasy boıynsha oqytylatyn bilim mazmuny til birligi týraly lıngvısıkalyq materıaldy júıelik-qurylymdyq turǵydan sıpattap, ony dıdaktıkalyq maqsatqa saı júıelep, sıntaksıs modelderi men psıhologıalyq-lıngvıstıkalyq erekshelikterin, mátin túzýdegi qyzmetin jańa qyrynan sıpattaý arqyly jańartýǵa bolady.

Tildegi bolǵan, bolyp jatqan qubylystardy, zańdylyqtardy sóıleý áreketimen baılanystyra zertteý – búgingi tańda tek qana psıholıngvıstıkanyń, psıhologıanyń máselesi emes, lıngvısıkanyń da asa zer salyp zertteıtin negizgi nysanalarynyń biri. Buǵan dálel 1930 jyldary L.S.Vygotskıı bala tiliniń damýyn jáne onyń qalyptasýyn balanyń ósýimen, onyń tanymdyq deńgeıiniń ósýimen birlikte qaraý kerek ekendigin óz eńbekterinde jan-jaqty zerttep, ǵylymı iz tastap ketken. Sol sebepti de, osy ǵylymı negiz bala tiline, onyń ósýi men tanymynyń ósýin jáne tiliniń damýyn birlikte qaraý lıngvısıkanyń bala tilin zertteýdegi baǵytyn kúrdelendirip jáne olardyń damý joldarynyń óz erekshelikteri barlyǵyn taný, bala tilin tek qana psıholıngvıstıkanyń máselesi retinde ǵana sanamaı, ony lıngvısıkanyń da basty máselesi ekendigin tanytty [4].

A.Baıtursynov, J.Aımaýytov, M.Jumabaev oqýlyqtarda balanyń óz betimen sóıleýine múmkindik berý úshin ondaǵy materıal bala uǵymyna sáıkes bolý kerek ekendigin jáne ómir kitapqa qaraı emes, kitaptar ómirge beıimdelip jazylý kerek ekendigin aıtqan. Oqýlyqtaǵy beriletin materıaldar balaǵa, balany qorshaǵan ortaǵa, ómirdegi bala túsine alatyn qubylystarǵa jaqyn, jeńilden aýyrǵa qaraı berilýge tıisti, óıtkeni bala ana tilin meńgerý úderisinde aldymen óz zattary, ózin qorshaǵan orta týraly paıymdaýy qalyptasýy arqasynda oǵan sóıleýge degen qajettilik paıda bolyp, sóıleý tili qarapaıym sóıleýden kúrdelilikke qaraı damıdy. Osyǵan oraı oqýlyqtaǵy taqyryptar, olarǵa sáıkes mátinder balanyń tanymyna, jas ereksheligine sáıkes bolýǵa tıisti [7, 226 b.].

Mundaı oqýlyqtarǵa lıngvostatıstıkalyq ádispen iriktelip alynǵan mátinder balalardyń psıhıkalyq damýyna áser etip, ulttyq patrıotızmniń, otansúıgishtiktiń, ımandylyqtyń qalyptasýyna óte kúshti yqpal jasaıdy. Bala boıynda ulttyq psıhıka, ulttyq namys, ulttyq súıispenshilik paıda bolady. Memleket tarapynan mektep oqýshylaryna jasalǵan qamqorlyqtyń arqasynda Qazaqstan mektepterinde ulttyq sıpattaǵy jańa býyn oqýlyqtar qoldanylýda.

Rezúme

V etoı state rassmatrıvaetsá vlıanıe tekstov ýchebnıkov na osobennostı psıhıcheskogo razvıtıa deteı.

Summury

The article is about the influence of texts from the manuals on the children mental development.

PAIDALANYLǴAN  ÁDEBIETTER TİZİMİ

1 Orazbaeva F.Sh .Tildik qatynas: teorıasy jáne ádistemesi. – Almaty: RBK, 2000. – 208 b.

2 Ábdikárim T.M. «Álippe» men «Ana tili» oqýlyqtarynda mátin túzýdiń ǵylymı-ádistemelik negizderi. ped.ǵyl. dok. .... dıss. – Almaty, 2000. – 295 b.

3 Smaǵulova G. Alǵashqy oqýlyqtar. – Almaty: Mektep, 1976. – 58 b.

4 Jumabaeva A.E. Bastaýysh mektepte qazaq tili sıntaksısin damyta oqytýdyń ǵylymı-ádistemelik negizderi. ped.ǵyl. dok. .... avtoref. – Almaty, 2009. – 46 b.

5 Gındın S.I. Vnýtrennaıa organızasıa teksta: Elementy teorıı ı seman-tıcheskıı analız: avtoref. .... kand. fılol. naýk: – M., 1972. – 23 s.

6 Jubanov Q.Q. Qazaq tili jónindegi zertteýler. – Almaty: Ǵylym, 1999. – 581 b.

7 Aıapova T.T. Sóıleý áreketiniń ontogenezi: sıntaksıstik semantıkanyń damýy. fıl. ǵyl. dok. ..... dıss. – Almaty, 2003. – 295 b.

 

---