InfoHub Logo

Erte, erte, ertede, eshki júni keltede, baılar kıip qyrmyzy, jarlynyń tony keltede, jerdiń ústinde, aspannyń astynda álemdi tań etken Kelteń degen bir sarań baı bolypty. Birneshe malshylary, quldary bolypty. Sol kóp malshylardyń biri Qazanqap degen qozyshysy bar eken.

            Qazanqap bir kúni uıyqtap jatyp tús kóredi. Túsinde basynan kún, aıaǵynan aı týyp, qasynda eki qozy qoshqar soǵysyp jatyr eken. Qazanqap «eki qoshqardy aıyraıyn, áıtpese súzise-súzise bastary jarylar da baı maǵan urysar» degen oımen aıǵaılap tura júgiremin degende, óz daýsynan ózi shoshyp oıanyp ketedi. Oıansa, tún áli qarańǵy. Qozylar qotanda typ-tynysh jatyr. Ol ań-tań bolyp biraz otyrdy da erteńine baıdyń balasy Asaýbaıǵa túsin jorytpaq bolady. Tań atyp, el turady. Qazanqap Asaýbaıǵa túsin aıtady. Asaýbaı qyzyǵa tyńdap turady da:

         — Maǵan osy túsińdi sat. Tórt túlik maldan qansha alsań da bereıin, – deıdi. Qazanqap: «Múmkin, satsam satarmyn, jaýabyn úsh kúnnen soń berermin», – dep, qozysyn aıdap kete beredi. Qazanqap dalaǵa baryp, ári oılaıdy, beri oılaıdy. «Tegi, bul túsim jaqsy tús bolar. Sarań baıdyń balasy maǵan mal da bermes, aldar, nemese satpadyń dep sabar, asyly, men qashyp keteıin de aldymnan baqyt izdeıin», – dep, qozyny tastap, qula dúz dalaǵa qashyp ketedi. Júre-júre kún batyp, tún bolady. Tań atyp, kún bolady. Bir kúni sharshap, keshke qaraı bir shoq terekke jetedi de demalyp, tátti uıqyǵa ketedi.

Bul mańda Taýsoǵar degen han bolady eken. Hannyń eki áıeli bolady, eki áıelinen eki qyzy bolady. Biriniń aty - Gúláıim, ekinshisiniń aty - Gúlmahıra eken. Bul eki qyz ári qurdas, ári tatý eken. Ekeýi de aqyldy. Ásirese Gúlmahıra jyn-periniń tilin biledi eken.  Eki qyz bir júredi, bir turady, birge syrlasady. Súıtip júrip, ekeýi ómiri aıyrylmasqa, tipti ekeýi súıgen bir adamǵa, baryp, tatý-tátti ómir súrýge ýádelesedi.

         Kún artynan kún, aı artynan aı, jyl artynan jyl ótedi. Eki qyz ósip, boıjetedi. Taýsoǵar han eki qyzyn eki baıdyń myrzasyna bermek bolyp, quda túsedi. Birneshe kún toı-topyr jasap, kóp mal, dúnıe shashylady. Qudalarymen sóılesip, kelesi jyly osy ýaqytqa toı jasap, eki qyzyn bir kúnde uzatýǵa ýáde jasap, tarqasady. Qyzdar bul baılardyń balalaryn súımeıdi, ózderiniń ýádesinde bolady. Elde ózderi súıip, sóılesip júrgen Saǵıt degen bir jigitti syrttaı jaratyp júredi. Saǵıt qýana quptaıdy. Úsheýi qashpaq bolady. Áýeli Gúláıim men Saǵıt qashyp ketpek bolady, olar ornyqqasyn Gúlmahıra barmaq bolady. Sonymen Saǵıtqa búgin túnde aýyldyń shyǵys jaǵyndaǵy shoq terekte kút deıdi. Gúláıim qos atpen ózi baryp, sol jerden ári júrip ketýge sóz baılasady. Saǵıt asyǵa jolǵa shyǵady. Tún kózge túrtse kórgisiz qarańǵy. Ol júre-júre adasady.

         Aqyry júrip kelip kezdesken bir shoq terekke jata ketedi. Gúláıim ózi erlershe kıinedi. Qalǵan kıimderin qorjynǵa salady. Azyq, jol qarjylyq altyn, Saǵıtqa kıim alady. Sadaq, qylysh, naıza sıaqty qarýlardy da alady, tún ishinde bir atty minip, bir atty jetektep júrip ketedi. Shoq terekke keledi. Kelse, túbinde bireý uıyqtap jatyr.

         — Tur, myna atqa min! – dep oıatady. Uıyqtap jatqan adam shoshyp oıanady. Qarý asynǵan bos atty adamdy kórip záresi ushady. Ózin qýyp kelgen Asaýbaı shyǵar dep, basyn tómen ıip jylaı beredi. Gúláıim de qaıran qalady. Biraq aıaldaýǵa ýaqyt joq. Estip qalsa, qýǵynshylar ustap ala ma dep qorqyp, aqyryn daýyspen:

         — Tez, myna atqa min de maǵan ere ber! – deıdi. Kisi minedi de Gúláıimge erip tarta beredi. Júırik attar sol túnniń ishinde birneshe patshalyqtan ótip, tań ata bir bulaqtyń basyna kelip toqtaıdy. Bular attan túsip, bir-birine qarasady. Qarap, óz-ózderinen tańqalysady. Ekeýi de birin-biri tanymaıdy. Gúláıim oıǵa ketedi. Saǵıttyń adasqanyn, onyń ornyna basqa bir jigitti alyp qashqanyn sezedi. Qyz jigitke qaraıdy, jigit qyzǵa karaıdy. Qyz abaılap qarasa, qasyndaǵysy - ústi-basy alba-julba, bet-aýzy kir-kir, biraq kózinen oty janǵan orta boıly jas jigit. Gúláıim endi bolar is boldy, ne de bolsa, mańdaıyma jazǵany osy shyǵar dep, bastan-aıaq syrdy aıtady. Syrlasyp, muńdasady, birin-biri unatady, aty-jónderin surasady. Gúláıim tamaq ishkisi kelgenine qaramastan, ózenge Qazanqapty jýyndyrady. Eski kıimderin órtep, taza kıim kıgizedi. Tamaq iship áldenedi. Qazanqap áp-ásem jigit bolady. Aǵashtan kúrke jasap alyp, qus, balyq aýlap tura beredi. Attaryn kózge túsirmeı, tereń saıǵa arqandap baǵady. Gúláıim Qazanqapqa kóńil qosady. Biraq bireý-mireý bile qalsa, ekeýimiz de jetimbiz dersiń dep aıtyp qoıady. Kúnderde bir kún bular ózderi turǵan jerden onsha qashyq emes bir qalanyń bar ekenin biledi. «Asyqpaı aralap kel» dep, eleýsiz bir kıim kıgizip, qyz Qazanqapty qalaǵa jiberedi. Qazanqap qalany erteden keshke deıin aralap qaıtyp keledi. Bul Asaýhan degen hannyń qalasy eken. Han aýrý bolyp, hannyń ornyna qalany bas ýáziri Qasen basqarady eken. Kúnderde bir kún Qasen joldastarymen ań aýlap júrip, Gúláıimderdiń kúrkesiniń ústinen túsip qalady. Ýázir qaıtyp qalaǵa kelgen soń, hanǵa sondaı bir sulý qyz kórgenin, ol qyzdyń tek hanǵa laıyq ekenin jáne qasynda inisiniń bar ekenin aıtady. Han jazylǵan soń alarmyn dep oılaıdy da jazylǵansha inisiniń kózin joıýdy tapsyrady.

         Erteńinde Qasen Qazanqapty shaqyrtyp alyp: «Han naýqas edi. Ol aýrýdyń emi Súleımenniń «aq dárisi» degen kórinedi. Sony taýyp ákelip ber. Barmasań, ne taba almasań, basyńdy alamyn!» – deıdi.

         Qazanqap kúrkesine bir túrli muńaıyp keledi. Ony Gúláıim sezedi de: «Muńaımasym, nege muńaıyp kelesiń?» – deıdi. Qazanqap Qasenniń buıryǵyn aıtady.

         — Ol eshnárse emes, muńaıma, ýázirge bar da hannyń bar jylqysyn ertemen aldymnan shubyrtyp ótińiz, ishinen tańdap bir at alamyn da sony minip dárini izdeımin de, olar ony maqul kóredi, – deıdi.

         Qazanqap qaıta kelip ýázirge aıtady. Han da, ýázir de maqul kóredi. Erteńine Gúláıim men Qazanqap jylqylardy aralap júrip, birneshe júz jylqy ótkennen keıin, basqa bir júz jylqynyń orta sheninde kele jatqan bir qara semiz at pen bir aryq kók atqa kózderi túsedi. Qazanqap qara atty ustaǵysy keledi. Biraq Gúláıim qara atty ustatqyzbaıdy.

         Qazanqaptyń kóńili tolmaıdy. Sonda Gúláıim turyp:

Eı, muńaımasym!

Eshnárseni bilmeısiń.

Erjigitte min bolmas,

Tulpar atta syn bolmas.

Qazanat minip qas batyr

Ómirinde jaý almas, – deıdi. Qazanqap ketetin bolady. Gúláıim bir hat jazyp qolyna ustatady.

«Kúnniń batysynda Taýsoǵar degen han bar, onyń Gúlmahıra degen qyzy bar. Bul dárini tapsa, sol tabady. Osy hatty sol qyzǵa tabys et, biraq onyń qaqpasyna ený qıyn. Qaqpasyna eki taý qondyrǵan. Ol eki taý lezde ashylyp, jabylyp turady. Arasynda qalyp qoısań atyń da, óziń de janshylyp mert bolasyń. Tek ashylǵanyn baǵyp turyp, tez ótip ketesiń», – deıdi. Qazanqap júrip ketedi. Kúnderde bir kún Qazanqap Taýsoǵar hannyń eline jetedi. Esik ashylǵanyn ańdyp turyp hannyń ordasyna ótedi. Retin taýyp hatty Gúlmahıraǵa tabys etedi. Gúlmahıra hatty oqyp qýanady. Qazanqaptyń atyn da, ózin de ońasha jerge qoıyp kútedi. Bir kún túnde óziniń sıqyr oramaldaryn jelpip, perilerdi shaqyrady. «Súleımenniń aq dárisin» suraıdy. Bul dári bireýinde bar eken. Sodan bir mysqalyn alyp, ózderin taratyp jiberedi. Erteńinde Qazanqapty aman-esen attandyryp salady. Qazanqap kelgenshe, Asaýhan ólip qalady. Ólse de dárini ákep Qasenge beredi. El hannyń ornyna han saılamaq bolady. Bul eldiń zańy boıynsha «baqyt qusy» degen qus bolady eken. Sol qusty úsh kúndik jerden ushyryp, qus kimniń úıiniń tóbesine qonsa, sol kisi han bolady. Mezgildi kúni eldi jıyp, sol zańdary boıynsha qusty ushyrady. Qus Gúláıim men Qazanqaptyń kúrkesine kelip qonady. Bir emes úsh ret ushyrady, úsheýinde de sonda kelip qonady. Qasen elge de, Gúláıimge de qysym jasaıdy. Gúláıim endi qorqady da ákesine hat jazyp, barlyq jaǵdaıdy baıandap, Qazanqapty jiberedi. Taýsoǵar han kóp áskerimen Asaýhannyń eline keledi. Barlyq jaıdy uǵady da eldi jınap alyp, merzimdi jerden baqyt qusyn ushyrady. Qus tórtinshi ret kelip kúrkege qonady. Sonymen búkil el bolyp jınalyp, aq túıe soıyp, toı jasap, Qazanqapty han kóteredi. Qasendi ýázirlikten alyp, halyq aldynda jazalaıdy. Taýsoǵar han men Gúlmahıra birge keledi. Keterde eki qyz ózderiniń oılaryn ákesine bildiredi. Taýsoǵar han maquldaıdy. Qazanqap toı jasap eki qyzdy da alady. Qazanqap óte ádil jáne qaıyrymdy han bolady. Bunyń tusynda urlyq, kisi óltirý, bireýge bireý zorlyq qylý sıaqty ádetter joıylady, han jarlyǵy quldarǵa járdemdesedi. Gúláıim men Gúlmahıradan eki ul bolady. Ekeýi de bir kúnde dúnıege keledi. Biriniń aty Eredik, ekinshisiniń atyn Biredik qoıady. Balalary jaqsy ósedi, birimen-biri tatý bolady.

         Bir kúni Qazanqap kúndegisinen erterek uıyqtaýǵa jatady. Janynda eki uly Eredik pen Biredik asyq oınap otyrady. Ekeýiniń de eki altyn saqasy bar eken. Hannyń kózi ilinip ketkende, bir nárse sart ete qalady. Han selk etip, kózin ashyp, jan-jaǵyna qarasa, biri basynda, biri aıaǵynda eki áıeli otyr. Eki balasy óziniń baıaǵy túsinde kórgen qoshqarsha eki saqany shart-shart soǵystyryp jatyr. Sonda han: «Baıaǵy túsimde kórgen aı men kún – eki áıelim, eki qozym – eki ulym boldy-aý», – dep saqyldap kúlip jiberedi. Qaıran qalǵan Gúláıim men Gúlmahıra kúlgen mánisin suraıdy. Qazanqap bastan-aıaq túsin aıtyp beredi. Qazanqap kelesi jyly Taýsoǵar hanǵa qonaqqa barady. Surastyryp Saǵıtty taýyp alady. Saǵıt orta jasqa kelgen, áıel almaǵan, bir baıdyń qulshylyǵynda júr eken. Elge kelgende Saǵıtty ózderimen birge ala ketip, tańdaǵan qyzyn alyp beredi. Ózine ýázir etip alyp, óle-ólgenshe dos bolady.

            Sóıtip, Qazanqap barsha muratyna jetedi.

---