InfoHub Logo

— Baqsy keldi.

Men ǵoı ólem, dep oılady Ańsaǵan úı-ishine súzile, kirpik arasynan qarap, sosyn ne bolar eken? Ájem, belgili, daýys etip joqtaıdy, sebebi jaqsy kóredi. Jańa zarlap qoıa berdi. Jasaǵan-aı, jalǵyzymdy alyp ketpese ıgi edi, áı-áı, Qudaı-aı! Kókesi jibı qoımas. Mana: «Syrqatynyń beti qaıtpaı, baqsy shaqyrý jón emes», — dedi-aý. Sonda alyp ketkenin kútkeni me? Alyp ketetin kim, qaıda alyp ketedi? Árıne, ólim, sol áketedi. Ashaqqa. Kádimgi úgitilip jatqan eski, balshyq molalarǵa. Bir qabyrǵasy opyrylyp túsken tórt qulaqty eń úlken beıittiń ishine burnaǵygúni eshki kirip, sonda kórgen: eki kózi úńireıgen bas súıek, ıá, kisiniń basy. Ájesiniń aıtýynsha, o dúnıeniń maqulyqtary muryndy, aýyzdy, betti, kózdi oıyp, bárin jep qoıǵan. Óziniń, ájesiniń sar tentegi Ańsaǵannyń basy...— osy arada balanyń tula boıy túrshigip ketti. Zorlana yńyrsyp, janǵa jaıly, kóńildi birdeńelerdi oılaýǵa tyrysqan — túk shyqpady. Aqyly baıaǵy beıittiń ishinde bólinip qap zyr-zyr júgirgen egiz laqty qara eshkige qaıyra soqty. Kóz aldyna taǵy da shashylǵan qý súıek, úńireıgen eki kóz elestedi,— jo-oq, Ańsaǵannyń kózi ondaı bolmaıdy, óıtkeni tym kishkentaı. Balalar ylǵı kóziń syǵyr dep kemitedi. Bir sát muǵalim apaıdyń «bes» salǵanda aıtatyn baıyrǵy sózin esine ap, jymıyp qoıdy: mallades! O kisi solaı sóıleıdi, mallades, bes! Aıtpaqshy, apaı o dúnıe joq deıdi. Joq bolǵany-aq durys. Áıtpese, ájesi aıtatyn Áńkúr-Náńkúr kúrzisin kóterip jetip kelse... tas qarańǵy kór, Allanyń ámirimen muny tiriltedi, biraq úıge jibermeıdi, zirkip turyp jaýap alady: anada, hanjappaı oınaǵanda Salyqpaıǵa nege qaralyq ettiń? Buzaý emip qoıǵanda ájeńe nege ótirik aıttyń? Sháı-sandyqtaǵy azǵantaı táttiniń shetinen jymqyryp taýysqan da, mundar, sensiń, onda kókeń aýyryp jatqan-dy, aýzynyń dámin alar dáneńe tappady. — Áńkúr-Náńkúrdiń ólgende ózine qoıar barlyq kinásinen osy sońǵysy — sháı-sandyqtan qant urlaǵany aýyr kórindi. Eki samaıy, tamaǵy astynyń jipsip ketkenin sezindi. Taǵy da ólem ǵoı, ólem, ólem dep oılady. Ólse, baqsynyń qajeti qansha?! Bul 45-jylǵy sáýirdiń aıaǵy edi.

Esik aldy opyr-topyr bola qaldy. Áldekim sóıleı, amandasa kirip kele jatty. «Oıbaı, tezirek jabyńdar, jel tıedi». Ájesiniń daýysy. Kóktemniń jyly kúninde ot jaqqan shegen zilmáńkeniń ishi onsyz da tunyp, kúıip turǵan-dy. Sekóntke ǵana balanyń júzin salqyn, raqat lep ópken, artynsha qaıta tunshyqty. Eki shekesi shym-shym etip, jipsip ketti. Kózin shala jumǵan kúıi, qabaǵyn jıyryp, yńyrsyp til qatty: Aldaı, ashyńdar daǵy! Bosaǵa jaqtaǵy aıaq dybysy, kúbir-sybyr jym basyldy, sol tynyshtyqta qulaǵyna ájesiniń kúızele aıtqan myna sózderi shalyndy: «taǵy sandyraqtaı bastady-aý, Jasaǵan Iem-aı!» Aýadan, lebinen ańǵardy: bireý tez-tez basyp janyna keldi. Otyrdy. Ózi qatty júrip, tipti júgirip jetse kerek, demin jıi-jıi alady. Ádette, úlkender anda-sanda bir tynystaıdy ǵoı, al mynaý qozy qýyp kelgen Salyqpaı sıaqty, alqynady. Qandaı adam boldy eken, kórer me edi? Nege ekeni málimsiz, óz oıynsha, baqsy bet-jaǵyn túgel túk basqan, mańdaı, moıyny qatpar-qatpar, aýyzyn ashsa kómeıi úńireıgen, ústi-basy ylym-sylym kári bireý bolýǵa tıis. Kózin ashpaq-ty, qabaǵy zildeı, kirpik kótertpedi, ári shekesindegi buryn belgisiz bir tamyr zyrqyldaı jóneldi. Sonyń arasynsha, mańdaıyna jap-jalpaq alaqan tónip qaldy. Qol sarǵysh, bul soqqy kútkendeı, jasqanyp shytyna bergen, alaqan qonyp úlgerdi. Salqyn, jup-jumsaq. Baqsynyń alaqany buj-buj, qaptaǵan súıel bolmaı ma? Tańdanǵanynan kózin ashyp aldy; baqsy úńilip otyr eken, kúlip jiberdi. Júzi jyp-jyly. Saqal-murtyn qansha qaýqıtqanymen jastyǵy bilinip tur. Úlken qońyr kózderinen meıirim shýaǵy tógiledi. Balanyń mańdaıynan sıpaı kep, murynyn qysyp-qysyp qoıdy. Munyń onsyz da at shaptyrym aýyzy jaıylyp kele jatty da, aýrýyn esine ap, kirjıe saldy. Baqsy: «Hal qalaı, balaqan»,— dep surady. Ańsaǵan «jaqsy» dep qalǵanyn ańǵarǵan joq. «Myna jeriń aýyra ma?» «Azdap». «Myna jeriń she?» «Aýyrmaıdy». Qoryqpa, qazir-aq jazylasyń». Ana jaqtan ájesiniń daýysy shyqty: «Qart-aý, otqa qaı kúrekti salaıyn?» Baqsy balanyń qulaǵyna eńkeıip sybyr etti: «Qazir men zikir salam, saspa». Ańsaǵan bu sózge túsinbedi, biraq baqsynyń túrine qarap, zikiri jaqsy nárse shyǵar dep túıdi.

Túregelgende bildi: jigittiń tulǵasy shaǵyn, boıy da balaǵa jaqyn. Ańsaǵannyń odan saıyn ishi jylydy. Tipti, talaıdan etene, týys adamyndaı ystyq sezindi. Bir mezet óziniń kishkene kezinde ásker áketken ákesin oılady. O da osyndaı jyp-jyly, jap-jas kisi me eken? Bala qansha qınalsa da, áke beınesin elestete almady, sebebi kóz aldynda baqsy ǵana turdy. «Men qazir zikir salamyn». Osylaı dep taǵy bir qaıtalady. Bul jolǵysy zor ýaqıǵa, qorqynyshty bir nárse bolatynyn aldyn-ala habarlaý, sodan saqtandyrý sekildi estildi.

Qazyq basynan dombyra ap qaıta burylǵan qarttyń júzi, rasynda, úreı týdyrardaı edi: kózi shapyrash, alasynan aǵy kóp, eki qasy qosylyp ketken; bir ezýi ántek sozylyp, joǵary shyǵyp barady. Kókiregi gý-gý. Ájesi ana jaqtan sambyr-sambyr etti: «Alla sátin salǵaı daǵy». Sol-aq eken, baqsy qaqpaǵy jaryq qara dombyrany sabalaı jóneldi. Aýzy-basy qısań qaǵady. Álsin-álsin dombyrany basynan asyra, bulǵap-bulǵap tastaıdy. Kempir-shal ań-tań bop bir sát sileıisip qalysqan, artynsha qart sasqalaqtap: «Álgi kúrek qaıda, kúrek, kúrek»,— dep kúbindi. Baqsy ydyryna tepsinip, árli-berli júre bastady. Dombyranyń qulaq kúıi kelmepti, ári birde-bir perne durys basylmaıdy. Estilip júrgen án-kúıden bóten byldyq-bydyq birdeńe. Álde arýaqtyń kúıi basqa ma?

Ańsaǵan bul eldiń ánshi, kúıshileriniń talaıyn kórgen, ózi de eptep kúı qaıyratyn. Mynanyń ishek qaǵysyna qarap kúlkisi keldi. Óstip te kisi dombyra tarta ma! Sonyń arasynsha ájesi bir aıaq sý ákeldi. Bessmelláhı dep, balanyń kópshigin kóterip, basyn bıiktetti. Endi bul esik, tórdi túgel kóre alady.

Anaý kúńirenip, biraz teńselip, tolqyp ap, kenet shyrqap jiberdi. Úni kúshti, ajarly eken. Kádimgi kókjıegine sheıin kóz súrinter daldasy joq dalanyń daýysy; mynaý beıtanys adamnyń arýaq býǵandaǵy bebeý-sarnaýy emes, at ústiniń aıqaı ánshisiniń shymyr úni ekenin bala da bolsa kórip, sezip úırengen sergek kóńilmen birden tanydy. Anaý salǵannan ahoý dep ekilene bir qaıyryp tastap, áldene sózderdi termelep ketti:

Adyraspannyń túbinde
adyraıǵan áýlıe,
súttigenniń túbinde
súmireıgen áýlıe!
Arýaqtarmen talaspa,
jyn-shaıtandy alasta!
Súfıt-súfıt, alasta!—

dep qutyryndy. Álgi aıaqtaǵy sýdan urtyn tompaıta urttap, búrkip-búrkip jiberdi. Tamshylar iri, munyń jamylǵy kórpesine burshaq qusap tasyr-tusyr aýnap tústi.

Ájesi ana jaqtan mástemirmen qysyp ákelgen kúrek qyp-qyzyl, betinen tıtteı-tıtteı ushqyndar yrshıdy, tek uńǵy jaǵynda eki-úsh elideı jer surqaı, kúl reńdes. «Iáh, Alla, sátin sala gór!»— dedi kempir. Qart: «Astyna legen tos!»— dep buıyrdy. Anaý sýdy taǵy búrikti. Birer sýyq tamshy munyń betine shashyrap, jıyryń qaqtyrdy. Biraq kóńili bu kezde saýyǵyp úlgergen-di. Baqsynyń ár qımylyn tańdana, tipti, qumarta qadaǵalap jatyr. Ara-tura kempir-shal qoryqpa dep úbekteıdi. Nesine qorqady? Qaıta qyzyq emes pe? Áýezi, sózderi qandaı tamasha! Bir túrli tosyn, kúlkili.

Qara qańbaq basynan
qalǵyp ushqan áýlıe!
Qara jyńǵyl qasynan
qarǵyp ushqan áýlıe!
Jyn-periden arýaǵy
asyp týǵan áýlıe!
Qabyrǵasyn dıýdyń
Qasyq qylǵan áýlıe!
Báriń shaıtan bolmasań
bydyqtaǵan áýlıe,
Ańsaǵannyń búıirin
qytyqtyǵan áýlıe!—

dep alaqtaǵanda bala aýrýyn umytyp, syq-syq kúldi. Qart kempirine qarata: «Mynanyń zikiri qalaı, osyndaı da, sóz bola ma, Qudaı-aý»,— dep kúńkildegen, ájesi estigen joq, «ıah, Alla, sátin sala gór, Jasaǵan Iem» dep jalbaryndy.

Ushyq-ushyq-ushyq bet,
jatqan aýrý kúshiktep,
Osy býmen ushyp ket, súfıt-súfıt.

Baqsy óstip bir julqynyp, qyzǵan kúrekke aýyzyndaǵy sýdy quıa saldy, kúrek baj etti.

Shynynda da surqaı, qoıý bý jep-jeńil kóterilip bara jatty...

Osy mezgilde esik qaqyraı ashylyp, bir top adam kirip keldi. Aldyńǵy qyzyl jaǵaly ekeý qabattasa, aqyryp kep qaldy:

— Kóter qolyńdy, dzerter!

Jigit dombyrany aldyna kóldeneń ustaǵan kúıi qalshıyp tur. Kelesi sátte kirgender talasa umtylyp, álginiń qolyn qaıyryp artyna baılady. Esikten shyǵarda «baqsy» ıyǵyna burylyp, buǵan qarap jymıyp, basyn ızedi. Ańsaǵan: «Tımeńder oǵan, ol jaqsy kisi dep»,— aıqaılamaq-ty, tamaǵyna birdeńe tyǵylyp, demi shyqpady. Yzalanǵannan jylap qorqytpaq-ty, janaryna jas ta irkilmeı qoıdy. Kenet shekesi solqyp kep berdi. Qulaǵyna tas molada jalǵyz adasqan egiz laqty eshkiniń úni qaıyra shalyndy. Kóz aldynda neshe túrli bas-súıekter — kózderi úńireńdep júzip júr. Sodan keıin jańaǵy adamnyń qısańdaǵan ezýi, maqamy, sózi, ár shóptiń túbinde, kóleńkesinde turǵan túrli tústi áýlıe, nagan, myltyq kezengen áldekim — bár-bári aralas, yǵy-jyǵy kórinis keldi. Osynyń ámmásiniń artynda álgi saqaldynyń shyn beınesi — aýmaqty qońyr kózderinen meıirim tóge qaraıdy. Sonsoń taǵy da qý súıek, qyzyl kúrek, surǵylt bý elestedi.

Men ǵoı ólem dep oılady bala, sosyn ne bolar eken?

---