InfoHub Logo

— So-onaý shaǵyldy kóresiń be? — Men qart saýsaǵynyń baǵytymen kóz shalymy jeter jerdi kózben tinte bastaımyn. Shaǵyldan kóp nárse joq, jaǵalaı sary qula qum, jar-jar. Aqsaqaldyń qaısysyn megzep otyrǵanyn bilmesem de kórgen, tanyǵan bop basymdy ızeımin. Batekeń baǵzy hıkaıasyn bastarda óstip kóne jerdiń bir bıigin kýáǵa tartady degendi estigenim bar, ne de bolsa sonysyn aıtqyzyp, tyńdap alǵym kep, bas ızegenim azdaı, «Iá, kórdim, tanımyn» dep elp ettim.

— Kórseń, Ashaq degen dyraýyńnyń ózi. Ashaqtyń jaıyqbas-arqasy mola — qaýym. Qaýymdy sen bilesiń, al onyń nege olaı atanǵanyn uqpaýyń móńkin. Móńkin, — dep qaıtalap shal bir shekesine jalt qarady. Onysy shaý tartqan kári qyrannyń óleksege túsken nazary sekildi qaıǵyly kórinedi. — Ashaqtyń batys jaq jyǵylar astynda kóne zamanǵy kúl men kóńniń oryny jatyr. Ashaq — Máshiniń ata kúldigi. Ýa, Ashaq, Máshi aǵaıyndy jigitter eken. Pánde qaı ýaqytta da ataq, dańqqa qyzyqqan ǵoı, olardyń kózderi tym qyzarǵysh boldy. Ákeleri Eskeldi baı erte ólip, myńǵyrǵan mal, abdyra-abdyra altyn, kúmis qaldy. Erdiń arýaǵyn tasytatyn taǵy bir uly qazyna — óner, jomart Qudaı ony da osy ekeýinen aıamapty. Ekeýi attan at tańdady, júırik tazy, alǵyr qyran, oıhoı, dúnıe-aı deseńshi, solaı kúrkirep júrip jatty. Bólip-jarǵandy qaı aqymaq jaqtyrǵan, kóp uzamaı árqaısysy ishinen bir-birinen baǵyn, ataǵyn kúndeı bastaıdy. Ár-qaısysy bir ózim ǵana bolsam deıdi. Qudanyń qudireti de, eki myrza qus salsa — ilgen ańdarynyń sany da, sapasy da teń; Ashaqtyń tazysy úsh qoıan ustasa, Máshiniń ıti de súıtken; báıgege qosqan attaryna sheıin qatar keledi. Qoıshy, áıteýir, ne bastaryńdy aýyrtaıyn, men qusaǵan kári-qurtańdardyń kóne túsiniginshe — Qudaı, al, qaǵaz, sóz qýǵan sender, álgi ne deýshi edińder, ıe, ómir, taǵdyr atanǵan Qudaılaryń onsyz da bir-birin basa almaı júrgen eki kókirekti, óstip, egestire, taqastyra túsipti. Ýa, adam balasynyń kúpirliginde shek bar ma, bir kúni ekeýi bir-birinen jasyryn mal aıdatyp Ashtarhan asady, úı saldyrady. Birin-biri kórmeı saldyrtqan saraılarynyń sán-saltanaty, boıaý-túsini, muqym, terezeleriniń sanyna sheıin birdeı bolyp shyǵady. Oramda eki adam Ashaq baıdyń úıine tańdansa, Máshi baıdyń úıine sonsha adam súısiner edi. Budan da birin-biri ala almaıdy.

Kúnderdiń bir kúninde Máshiniń qatyny bosanyp, egiz ul tabady. Tap osy joly anyq ozdym dep, baı áke tasyp otyrǵanda, Ashaq aýylynan shapqynshy jetedi: «Súıinshi, taqsyr, Ashaq úıindegi kelinińiz egiz ul tapty». Mine, naq, bul arada Máshiniń shydamy jetpedi. İshtegi talaıdan jasyrynyp kelgen shıqannyń aýyzy bir-aq julyndy: habarshyny qaıyń qazyqqa tańyp qoıyp, esin aýdarǵansha sabatty. Sodan bastap aǵaıynshylyq, týystyq atty jyltyraq sózderden jylý qashty. Bir ananyń qos emshegin tartqylap ósken ekeý — kúndeske, kádimgi qatyn-kúndeske aınaldy. Ýa, myna boq dúnıe! Seni terip qaı qońyz tońqańdamady! Atan túıeni ap dep atqan barys bilek balýan túımedeı altyndy ustaǵanda qaltyl qaqpaı ma! Arystannyń aýyzyna qarsy shapqan batyryń gaýhartastyń qyryndaǵy jaltarmaı ma sáýleden! Ýa, shoq, dúnıe, saǵan kúımegen qol qaısy! Az dáýlet azap bolǵanda, kóp dáýlet tozaq demeýshi me edi?! Sol, sol batyrdyń janaryn, balýannyń talabyn shaqqan sıqyr dúnıe aǵaıyndy eki azamattyń arasyna jaryq bop endi, syna bop qaǵyldy. Balam, men bunyń bárin dúnıeniń saıqaldyǵynan kórem.

Batekeń bir mezetke toqtaı qap, árqaısymyzdyń júzimizden áńgimesiniń áserin izdeıdi. Ózi keýdesi gýildep, sharta júginip otyr. Eki myqynyn taıanyp alǵan — «f» árpinen aýmaıdy.

— Ýa, dep, sál alǵa qaraı ıtine túsip, sózin jalǵaıdy, — ýa, azamattar, kókeılerińdi kózderińnen kórip otyrmyn, anyq batyr men anyq balýan jyltyraqqa qyzyqsa jylańqynyń jarany jas bop aǵyp túspeı me demeksińder ǵoı — meıilderiń. Dúnıeni árkim óz qara basynyń qaıyryna bola jısa, eshkimniń ózegi órtenbes edi, áńgime, balalar, artyq dáýlette — astamshylyqta jatqan joq pa! Maqtan úshin, óńkeniń kózine túrtý úshin ádeıi qyzartqan múlikten ne qaıyr, ne qasıet! Batyr da, balýan da — pánde. Bári baıaǵy Qudaı atqan qý maqtan, jurttan artyq qasıet tanytý... solaı emes pe? Bilem, sender kelispeısińder, sebebi, álgi muǵalimderiń olaı úıretpegen. Maqul, maqul. Árige barmaı-aq qoıalyq. Osy otyrǵan atalaryńa — Batekeńe artyq jyltyraq ǵumyry bitken emes. Qońyr úı, qońyr qazan, qońyr tumaq, qońyr kúı. Kúndelikti keregińnen aýyspaıtyn turmysty kim kúndeıdi?! Áne, kórdiń be? Sóıtip, Ashaq pen Máshi jaýlyqtan, birine-biri oılaǵan qazaýattyqtan jyndana jazdady. Betterin samal bolyp, raqattandyra jelpigen aýqymdy mol qazyna quıyndaı uıtqytyp júre berdi. Teń-teń asyl buıym qańbaqtaı ushty. Aq úılerdiń áýeli túndigi jelpildedi, sosyn úzigi qaıyryldy, beldeýi julyndy. Jel annan da, munnan da burqyrady. Azamat basynan áýeli bórik qulady, sosyn belbeý sheshildi. Sóz ben ǵaıbat esirigi onymen qaıdan tynsyn, irgeniń, bókseniń osaldyǵyn sezgen soń ekilene tústi. Aqyry shapan etegin bir-aq túrip áketti. Ie-ee, sender eski sózdiń qadirin qaıdan túsineıin dep edińder. A-aa? Meniń neni aıtyp otyrǵanymdy shamaladyńdar ma? Áı, qaıdam. Til men jaqtyń adyra qalǵan zamany ǵoı bul. Ónerdiń, shyn ónerdiń qudiretin sender qaıdan uǵaıyn dep edińder! Al endi taratyp aıtaıyn, bylaı: Máshi bir joly jaqsy ataǵymdy asyram dep, esigindegi qulǵa shapanyn sheship usyndy. Ashaq sondaı jalshysynyń birine bórkin syı etti. Máshi qańǵyrǵan bir jolaýshyny qudaıy qonaq dep álpeshtep, shapan jaýyp, at mingizdi. Ashaq áldekimge bir toǵyz nar jetektetti. Máshi jetim qyzǵa jeti úıir jylqy aıdatty. Ashaq kúńniń kúıeýine arnap on eki qanat aq orda tikti. Máshi qaladaǵy kók úıin tatarǵa syılady. Ashaq sur úıge orys kirgizdi. Ejelgi baılar arasyndaǵy qazyna quraý, múlik kóbeıtý básekesi, endi óstip tozdyrý, shashý básekesine aınaldy. Onymen aǵaıyndy eki azamattyń jomart ataǵy jaıylmady. Buryn Máshi-baı, Ashaq-sal degendi urt toltyra sóıleıtin bylaıǵy el endi ekeýine bir-aq at, bir-aq aıdar taqty: esýas! Dala ýáláıatynda bul ekeýdiń esimin estigender ne myrs-myrs kúldi, ne tyrjyń etip teris qarady. Ýa, úshbý pánıde kóz qurty — dúnıeni jıyp ta, shashyp ta jaqpaısyń ǵoı, pánde balasynyń qýlyǵy men haıarlyǵynda shák bolǵan ba, áp-sátte halyq ishi alaıaq pen sýaıtqa toldy. Eki baıdyń sonsha ysyrap-qorlyǵy, túıinsiz tókpeliginiń ózi kópti qanaǵattandyrmady. Olarǵa shyqshytty sharýa áli de shaıqalmaǵan, áli de tunyq, tutas tanyldy. Aqymaq qolda jez de jyltyraıdy eken, egesken beıbaqtardyń erikterimen usynǵandary qunsyz, ári az kórindi. Sodan Ashaq — Máshi arasyndaǵy báseke shoǵyn qýlar qoldan úrlep qyzarta bastady. Aramzalar laqapty bylaı taratady: «Ashaq — márt, jomart, maǵan eki qystyq soǵym berdi». Muny estigen Máshi álgi zyrqıanyń aldyna qysyraqtyń bir úıirin túgel saldy. Mine, kórdińder me berekeniń ushýyn?

Áý basta baılyq, baq taqastyrǵan ekeý endi qyrsyqty, eserlikti de eristirip otyrǵan joq pa?! Bu sózderdiń astarynda ne jatqanyn ańǵardyń ba, balam? Já, já! Shulǵyspaı-aq qoıyńdar! Bas shulǵyǵanmen, kóńil tushynyp, kóz kórmeıdi, álgi kıtaptaryń mundaıdy jazbaǵan-dy. Tasqa basylmasa, tiske basylǵandy sender sóz tanymaısyńdar. Áıtpese, kúkimet tyńdar edi azamattaryn! Áı, áı, balalar-aı! — Qart tereń kúrsinedi, sosyn, aınala berip, ekeýimizdiń betimizge kezek jaltaqtaıdy. Janarynda jalynysh bar: «Ári qaraı aıtqyzyńdarshy, aıaǵyna sheıin tyńdańdarshy». Men ana jigitke qaraımyn. Ol áńgimeshiniń qybyn baǵyp, qylpyp qalǵan sıaqty, demek, Batekeńniń syryna qanyq. Sonyń yńǵaıymen otyrsam qartqa ket ári kórinbespin degen nıetpen basymdy ızep-ızep jiberem, ara-tura qabaq jıyryp, qaıysqan, qaıǵyrǵan kisiniń keıpine enem. Sebebi men ózim tilenip keldim. Batyrǵalı áńgimesiniń de nemen tynaryn jobalaımyn. Biraq, serigim Sapardyń syrttaı tanystyrýynsha, myna shaldyń sóıleý máneri, jalpy minez-qulqy qyzyǵýǵa turarlyq. Aqsaqaldyń qazirgi qylyǵy sol dámeme dáme qosty. Sapar da eskermegen áldenendeı qupıa jatqan syndy sezindim. Sózin onsyz da aıaqtamaı qoımaıtynyn túısine tura, qosymsha ynta, ústeme peıil tanytpaq bop elpildeı túsip em, Sapardyń yńǵaıyn baıqap tyıyla qoıdym. Serigim — aýdandyq gazettiń qyzmetkeri — túrli adamnan sabaqtap syr tartyp úırengen ákkiligin taǵy bir pash etti: ekindige taqap qalǵan jazdyń qyzyl kúreń Kúnine shytyna kóz tastap, bir ıyǵyn sál kóterdi de, saǵatyna úńildi. Batekeń erek mazasyzdanyp, qozǵalaq qaqty, «q-qaı jerge kelip em áli?» dep tutyqty.

İle óz úzgenin ózi jalǵap ketti. «Qaı jerge kelip em» degeni ánsheıin dáneker, bizdi áńgimesine uıyta túsýdiń taǵy bir tásili syqyldandy. Men osyny ańǵaryp úlgergenshe qart erinin sháı dorbanyń aýyzyndaı búrip tastap, yńyldaı tolǵanyp aldy. Sonsoń tańdaıyn tyq etkizip bir tamsandy: — Súıtip, Máshi, álgi alaıaqtyń qorasyna qyrýar mal qosty. Tegin, eńbek-tolǵaqsyz baılyqtan dámeliler kúni-túni attan túspedi. El aralap, ótirik-shyndy laqap taratýmen júrdi. Al olardyń jelaýyz qatyndary — bir tóbe. Ósek, laǵýdy kúlshe kósep, shoqsha qozdatty. Surqıa erkekterinen de asyp tústi olar. Bir toby Ashaqty, bir toby Máshini maqtady. Ýa, urǵashy halqy qandaı zalym! Zulymattyqqa kelgende kóńilderi qandaı júırik! Azamattyń otyz aýyz sózben jetkize almaǵanyn o betpaqtar emeýrinmen-aq tap bastyrmaı ma! O zamanda ne kóp, shildehana kóp qoı, ondaı jaqsylyqta aýyzǵa ilingen jan erdiń eri sanalatyn ýaqyt. Bir sumpaıy úlkenderden ótirik ruqsat surap alyp, ózinshe uıalǵan syńaımen sóz bastaıdy eken. Ol:

— Aqam renjimese, osy sharanasyna Ashaq myrzanyń atyn qoısa, — dep kúmiljir edi. Al naq osy jerde ata-enege erte jaǵyp, qadir tapqan qaqsal qatyndardyń biri qaqsap qoıa beredi:

— Ataı kórme, qaınym. Máshi qaınaǵa turǵanda Ashaqqa jol qaıda! Átekem uıǵarsa, arýaǵy asyp turǵan sol kisiniń esimi laıyq.

— Jeńeshe, jónge jyǵyl, sózge qonaq, Ashaqtyń erligi, jomarttyǵy Máshi qaınaǵańnan asyp jatpasa, alty aı jazǵa úıime bir qonbaıyn! — dep qarǵanar edi álgi qý.

— Al, Allanyń qulaǵyna shalynsyn, Ashaq! — dep taǵy bireý ádeıi qyzdyryp basady.

— Máshi bolsyn! — deıdi ekinshisi.

— Joq, Ashaq!

— Joq, Máshi! — Kórdiń be, balam, sýaıttardyń tirligin! Basynda oınap, ótirik dýyldasqan top bara-bara shyn qyzaraqtasady. Muny jylpostar san qubyltyp aǵaıyndy eki jarymeske jetkizip turady. Jarymes deımin-aý, balalar, esi bútin kisi súıter me! Pám etip qarap tursań ekeýiniń kózin qabat basqan aq shel — baıaǵy sıqyr dúnıe, baılyq, sonyń býy! Áıtpese, kedeı sorly ataqty qaıtedi, at qyp mine me?! Eı, basy jumyr pánde, seniń qaı qylyǵyńdy qos kórsin Qudaı! Qudaı, shunaq Qudaı! Pándeni jaratqasyn qanaǵatymen qosyp jaratpaısyń ba! — Batekeń barǵan saıyn qyzyp, taýysylyp sóıleıdi. Atam zamanǵy eki baıdyń shashylyp ketken dáýleti osy qazir óz qorasynan shyǵyp jatqandaı, qaraptan-qarap kúıip pisedi. Ara-tura bizge «sender ne túsindińder, ne bilesińder» dep tónip-tónip alady. Qarttyń kózine biz mundaı hıkaıany túsiný bylaı tursyn, tyńdaýdyń ózine qulyqsyz, salqyn, tipti, tatymsyz kórinetin syqyldymyz. Men serigime jaltaqtaımyn.

Ol miz baqpaıdy. Áńgimeshi odan beter tyzaq qaǵady.

— Iá, sodan sol eki erikken solaı talasa, taqasa kele, aqyry irgelerine qarady. Qora-qora mal ketti, taı-taı mata qyzarań, kógereń etip, árkimniń qoıyn-qonyshyna kirdi. Kúreńite shubyryp basqur, baý, kilem taýysyldy. Tap ana shaǵyldyń jyǵylar baýyry sol ekeýdiń ata kúldigi, aıttym ǵoı jańa. Sodan, ne bastaryńdy aýyrtaıyn, berekesi bir ushqan sharýa qaıdan ońalsyn, indet te ókshelep bitti, qyr sońynda myńǵyrǵan eki baıdyń jelisinde bir-bir baspaqty sıyr — sháı qatyq qana qalǵan, kóp uzamaı ol da aýsyldan óldi. Mal tozyp, baǵy taıǵan basqa ajal da úıir, bir jyl ótkende Ashaq dúnıe saldy. Alystaǵy ata qaýymyna aparyp qoıatyn kólik tabylmady, oı-dúnıe-oı, «aqyr baıdyń túbi ashtan óledi» degen ras ta, Ashaqty ana jatqan jýsandy qońyrǵa kóme salady. Súıtip, tiride búkil dáýletin shashyp shyǵara almaǵan ataǵyn ol ólip tapty. Áne, kórdińder me sonda Máshi úsh kún boıy bas kótermeı jylap jatyp alady. Áldekim: «Nege munsha baqyrasyń, baıǵus-aý, boldy ǵoı endi, jubansańshy», — dese kerek. Máshi sorly bylaı depti-aý álgige: «Men Ashaqtyń ólgenine jylamaımyn, ataqty buryn alǵanyna jylaımyn». Mine, basy jumyr pándeniń tasqyndyǵy. Myna aldaryńda jatqan uly qaýymnyń ǵumyr-tarıhy osy. Qazir bul elde Ashaq molasyn bilmeıtin aqymaq joq, tek ózderiń qusaǵan... áı, áı, sender ne túsinesiń, túge — dep kúńkildep, Batyrǵalı orynynan tura jambasyn qaqty. Sonsoń: «Sender ne túsinesińder, senderdi kisi kórip», — dep kúńk-kúńk keıidi. Kelesi mınýtta qańtarýly atyna minip, taıyp otyrdy. Men ań-tań bop Saparǵa qaraımyn. Ol kenet keńk-keńk kúldi de, oshaǵy tútindep jatqan qara qosqa qaraı aıańdady. Men artynan erdim.

— Pándeshilik qoı, — dedi tilshi bir kezde kúlkisin tyıyp, — bul qart ǵumyr boıy kolhozda istep edi. Obaly ne, osy sharýashylyqtyń otymen kirip, kúlimen shyqqan adam. Jan aıamaıtyn. Densaýlyǵyn da sodan aýyr jumystan buzǵan desip júr. Al qalaı sovhoz quryldy, solaı kóldeneń shópti kótermeı jatyp aldy. Týǵan inisi sovhoz dırektory. Baı turady. Sirá, qartqa qara-spaıtyn tárizdi. Batekeń qazir pensıasyz otyr. Sodan búkil jaryq dúnıege ókpeli, qyńyr qarap, qyrsyǵyp sóıleıdi. Aıdaladaǵy bizdi kinálap ketkenin kórdiń be? Álgi myljyńyn tyńdaǵanymyz azdaı... Áı, bu jurtqa daýa bolmas.

Men ne aıtarǵa bilmeı tosylyp qaldym. Qarıanyń aǵyl-tegil sózi, Ashaq — Máshi hıkaıasy, olardyń erigip shashqan mol dáýleti — aspan da, myna kúngi qarapaıym turmys, bir kolhozshynyń pensıasyz qalǵany — Jer syqyldy, quldyrap bir-aq tústim, ókpe-qolqam solq etti. Qıal áleminen bolmystyń qatal shyndyǵyna sana baıǵus áreń oıysty. Nege ekeni belgisiz, qarttyń jańaǵy ketken baǵytyna qaraýǵa da batpaı, syrt aınalyp, óz-ózimnen kólegeılene berdim...

---