InfoHub Logo

Eslı by sny shlı v posledovatelnostı, to my ne znalı by chto — son, chto — deıstvıtelnost
Paskal

Balabek yrshyp oıandy. Shoshynǵany sonsha, qaıda jatyp, qaıdan turǵanyn bile almaı, tósegi ústinde meń-zeń bop oıǵa shomdy: ózi qalaı boldy? Qapelimde jadyna eshteńe oralmady — neden bastaldy, nemen tyndy? Tula boıynyń dirilin endi ańǵardy. Julqyp áketer iri emes, júıkeniń belgisiz tamyrlaryna ǵana aıan buqpa, usaq diril. Bar báleden osymen qutylaıyn degen kisishe tereń bir kúrsingen, demi qaltyrap shyqty. Úp etken jel astyndaǵy kól beti syndy o da ýaq, maıda. Al keshkeni iri ýaqıǵalar edi. Iá, munyń óz basy úshin iri. Netken sumdyq!
Bul ǵoı Jaıyqbaı shoshaǵynyń arqa baýyrynan atqa qondy. Baltyryna batqan taralǵy tabyn áli sezinedi. Aldy da shapty. Sodan Ashaqtyń qońyryna túse bere baıqady: O, masqara! Astyndaǵy aty shappaıdy, shapshıdy. Manadan solaı, shapshyp otyrypty. Minerde tusaýyn alǵan syqyldy edi, baqsa, umyt qapty. Mundaı da bolady eken?! Osynyń bárine mán berip, tyrsyldap alǵan. «Bu ne qyrsyq, munysy nesi?» — dep kúıine kúbirledi. Eńbek, qaıran eńbek! Eńbekten de buryn úmitti aıt daǵy, úmitti! Báriniń zaıa ketkeni me?!

Ǵumar aýylynan qymyz iship attanǵan. At qazyqtyń basyna sheıin Ǵumardyń ózi erip keldi. Aıaǵyn úzeńgige salyp jatyp, qoltyǵynan demep turǵan kisiniń júzine kózi túsken, úreıi ushyp ketti. Mynaý Ǵumar — kádýilgi saıqymazaq Ǵumar emes, Ǵumardyń ákesi, sona bir jyly kókirek aýrýynan qaıtqan Qarmys qart. Eki ezýi eki qulaǵynda, ezýiniń ezý sıaǵy da shamaly, aqsıyp qýraǵan tis pen jaq. Qozǵalǵan saıyn súıegi saýdyr-saýdyr etedi. Erge taqymy iliner-ilinbeste aldy da shapty. Sóıtse shappapty. Jıren aıǵyr qara sý. Kekilinen eki jaqqa aıyryla tógilgen uzyn, qoıý jalynyń ushynan ter tamshylaıdy. Qamshynyń qaıys búldirgesi bilegin býnap sapty, bosatyp almaq bop qolyna qaraǵan, qamshy orynynda Qarmystyń bútin bir qary, qý súıek. Eki jilik bir-birine áldenendeı sıqyrly taramyspen ilinip júr. Sumdyq!.. Kenet jıren aıǵyr shyńǵyryp turyp bir kisinedi, sonsoń qosaıaqtap óz quıryǵyn ózi, yńyrana, teýip-teýip jiberdi. Qalaı ekeni belgisiz, sol tepki munyń mańdaıyna tıdi. Qabaǵy ústin tuqaı oıyp-oıyp berdi. Balabektiń bet-júzin sıpaýǵa ǵana shamasy jetti. Sodan, endi qarasa bul qaıdaǵy bir shegen qystaýdyń ishinde et jep otyr. Joq, et te emes, ylǵı súıek. Mańaıy toly jurt, báriniń maı talmaǵandaı urttary bultyldaıdy. Tiske tıgen súıektiń dybysy qaıda? Nege qytyrlamaıdy? Balabek osylaı oılap, tańdana shoshynady eken deıdi. Bu ne qyrsyq! Bu nesi? Jańa, alǵash oıana kelgende qýanyp edi, tirligine qýanǵan. Qazir, túsinde kórgenderin birtindep esine túsirgen saıyn, shybyny shyrqyratyp barady. Qasiret pe, ókinish, uıat pa, qorqynysh pa, ne solardyń bári qosylǵan aty beımálim bir-aq túısik pe, áıteýir áldene zil janyn janshyp aldy. Bas jaǵyndaǵy torsherdi toqqa áreń jalǵady. Bólme ishine kógildir sáýle tógilgende ǵana ózine ózi kelgen, biraq kókiregi — kúl, kóńili — quıyn. Sham jaryǵynda jaıshylyqta qanyq boıaýly ajar, túr beretin dúnıe-múlik bir túrli qulazyp, óli kórinedi. Qatardaǵy tósekte eki balasy, biriniń aıaǵyna biriniń basy ketip, uıqtap jatyr. Sodan... shegen úıdiń tórt kózdi terezesiniń ekeýi joq, orynyna alashanyń bir enin tutqan eken deıdi. Arjaǵynan lyp-lyp jel bilinedi. Áldebireý túshkirip kep qaldy. Qatty túshkirdi. Osynsha ún bergen keńsirikti kórmek bop jalt qaraǵan. Mássaǵan! Álgi Qarmys qart, Qarmys-qańqa. Tirilerdiń kóbi jarymaı júrgen keńsirikti ólige kim bersin, qańqanyń bet-aýyzynda lypa joq, súrgi júrip ótkendeı, bir kezde muryn qonǵan jer sańyraıyp tur. Áı, Alla-aı. Sonda ol nesimen túshkirdi? Jigit osyǵan tańdanyp úlgergenshe taǵy bir ýaqıǵanyń ushy kórindi: bireý pesh túbinen syqyrlaı kóterilip buǵan bettedi. Áli júrip keledi, áli júrip keledi. Bir kezde jetti bilem, toqtaı qaldy. Oqys, taǵy da ersi birdeńe kútip, demin jutyp bul otyr. Anaý qannen-qapersiz, eki qoly qaltasynda, jalań aıaq. Anda-sanda bir aıaǵynyń úlken bashaıymen ekinshi aıaǵynyń tilersegin qasyp qoıady. Betine qansha úńilip tanı almady. Sonsoń balaǵyna qarady, tanys balaq sıaqty, jyrym-jyrym. Qyzdy aýyldyń ıtteri talap tastaǵan bireý boldy-aý dep oılaǵansha bolǵan joq, balaq ıesi tistene til qatty:

— Ońba-aaǵan, dám soqqyr. Kózińe kók tigildi me, men «Jańa turmys» kolhozyndaǵy Sálimgereı qoıshymyn ǵoı? Qyzyl qoıdy men soıyp jedi dep pe eń? Taıqyma, sen solaı jorısyń. Shyndyq kerek bolsa, má: men emes jegen, qasqyr. Al kes k..., sen meni baı sanaısyń, a? Paıda kóp, solaı ma? Paıda taýyp júrgen kisi mynadaı bola ma? Mine, kór! — Sálimgereı tilik-tilik tabanyn munyń aýyzyna taqaıdy,— Osy mórdi bylshıtaıyn ba betińe! Ottap! Qyrshyp! Men seniń ákeńmen asyq oınaǵan kisimin! Bildiń be?!— Jaryq taban bajbıyp betine taıaı túsedi. Jaqyndaǵan saıyn tiligi ulǵaıyp, yrsıyp-yrsıyp kórinedi. Kóz aldy qarala, kókala birdeńe bop barady. Bu nesi, bu ne qyrsyq? Sonan... qap-qara bireý qaqyrynyp kirdi:

— Iá, sharýashylyqqa zıandy adamdy tapqan ekensiz, joldas. Meni kolhozǵa kesapat keltirip júr dep oılaısyz-aý áli. Men zıankespin ǵoı, solaı ma? Basqarmaǵa basqa adam qoıǵyńyz keledi. Solaı, tak, meniń de oq qaǵarym bar jigitpin, baıqańyz. Siz tipti meniń kim ekenimdi de bilgińiz kelmeıdi eken, tanysyp qoıalyq, men «Jańa turmys» kolhozynyń basqarmasy Saǵynaımyn. Siz qansha jamandaǵanmen, kórip tursyz, ázirge ólgem joq. Jáı, ha-ha, qaljyń ǵoı, aınam, kóńilińizge almańyz, men bir oqymaǵan aǵań bolam, álgi jeńgeń sháı qaınatyp jatyr ma edi, ıá, saǵan dám tattyram deı me...

Taǵy bir ádemi ún syńǵyr etip, Saǵynaıdyń daýysyn bólip tastady:

— Aǵaı, erkek basyńyzben ósek tergenińiz uıat emes pe, meni Kókjal sorynyń arqa jaǵyndaǵy aq tikendi saıda Múkar atty jigitpen tabysyp qaldy depsiz. Birinshiden, Múkar jigit emes, kge-kge-kge, qyz, qyz ben qyz tabysqanda ne bitiredi? Ózińiz túsinip tursyz, uıat emes pe. Pıǵylyńyz buzyq eken, aǵaı. Aıtyp edi-aý, báse. Ekinshiden, Kókjaldyń arqa basynda aq tikendi saı joq, jyńǵyldy saı bar, kge-kge-kge.
Balabek álgiden beri qaterli sózder men qoqanloqy qımyl-dardan qaýip qyp, ári mezi bolǵan-dy, ókpe aıtsa da myna syndy jup-jumyr tory qyzdyń siz dep syzylǵan sypaıy qylyǵy men orynsyz estilse de syqyldaǵan kúlkisine jany jibip qaldy. Ókpe aıtsa nesi bar? Ókpelemeı sóıleıtin qyz bola ma? «Uıat emes pe-ni» qyz kimge aıtpaıdy, qaı ýaqytta aıtpaıdy? Bul: «Qaryndas, ondaı-ondaı bolady, renjimeńiz» degisi kep osynsha oqtaldy, átteń erini ıkemge kelmedi, aıta almady, tym qurysa jymıaıyn degen, o da shyqpady. Qap! Sodan...

— Óstip te shyndyqty aıttym deısiń-aý sen, áı, naısap, naısap!— Bulaı dańǵyrlaǵan qursaýsyz kúbi irge jaqtan domalap shyqty,— Sen meni áıelinen aıyrylysty depsiń. Men aıyrylysqam joq, tek, oılaǵam. Ásirese, álgi Qumanbaı úsh aıaqty motosıklin jýatyn kúni bir bósińkirep ketip, Qasıba ekeýimiz qaqtyǵysyp qalǵanbyz. Naısap, saǵan shyndyq kerek qoı, ıá deshi? Sol túni tańǵa jylap shyqtym. Ótirik aıtpaımyn, men aqkóńil adammyn, álgi tańǵa jylaıtyn kúnniń erteńi bar ma — naq ózim ajyrasqym keldi. Balalar men partkomnan uıaldym, al. Men Qudaı aldynda da taıynbaımyn, o nesi-aı. Bul bir. Sosyn sen meni tusaýly atqa mingizgeniń ne? Ol qaı naısaptyǵyń? Joǵarydan oqymady dep basynǵanyń ba? Esińde bosyn, biz de tegin taz emespiz. Qarapaıym eńbek adamyn bulaı qorlasyn degen zań bar ma? Bolsa kórset, áıtpese... e-e, solaı ma eken! Endi naǵyl deısiń? Tal túste tusaýly atqa mingizip kúlki etkiń keldi seniń, a?

Manadan tereze aldynda otyrǵan taǵy bir qańqa orynynan atyp turǵan; jilik, omyrtqa-qabyrtqalarynyń ara-arasy, jik-jiginen saýyldap qum tógildi.

— Dońyz! Atańa zańǵar! Arýaq qorlaǵyń keldi-aý seniń! — Osy sózdermen syqyrlaı, qaýsaı kep alqymynan aldy.

Bul qylǵynyp, jutyna almaıdy. Tasyraıyp-tasyraıyp eki shekesine shyǵyp ketken óziniń eki kózin ózi kórdi. Kınoda bundaı qańqalardy ıterip qalsa, qulap, byt-shyt bolatyn-dy. Bu da sóıtip qutylaıyn dese, tula boıy aldyrtpaıdy. Saýsaǵynyń ushyn qozǵar dármen joq, qashyp qutylatyn kisishe alaqtaı, zilmáńkeniń o jaq, bu jaǵyn kózben tintip, esik izdedi, sóıtse, o ǵalamat, aınala tutas qabyrǵa, kádýilgi qalyńdyǵy bir qulash shegen. Al sen qum eliniń qystaýyn kelemesh et!

— Bizdiń úıdiń áıeli ósek tasymaıdy.

— Ǵumyry túıeden jyǵylǵan jan emen.

— Men adal eńbektiń ǵana adamymyn.

— Qara sıyr dónejin emes, besti buqadan qashty.

Aınala yń-jyń, ý-shý. Árqaısysy ókpesi qabynyp sóıleıdi, shaǵym tastaıdy, kiná artady. İzdegenderi shyndyq, aıtatyndary... osy kezde

joǵarydan bir daýys estildi:

— Seniń esigiń munda, shyq beri!— Bul kezde Balabektiń eki kózi tóbesine bitip úlgergen-di, joǵary qaraýǵa ońaı, ıegin kótermeı-aq qaraı saldy. Ǵajap munda eken: qystaýdyń esigi — tas tóbede, murjanyń janynda. Esikti ashyp shaqyrǵan semiz qyzyl shal (sary shal bolý kerek, munyń kózi qantalap ketkendikten qyzyl shalynǵan da) shyǵa beriste búıirin taıanyp tur. Tómennen, tabany astynan qaraǵanǵa ma, qarttyń boıy tym alasa, denesi jýan ańǵaryldy. Sodan keıingisi esinde qalmapty, áıteýir, esin bir jınaǵanda, Ashaq shaǵyly beri sýsyp, ústine qulap kele jatty.

— Sen Ashaqtyń jar qabaǵy arjaǵynda, Jaıyqbaı shyǵysyn-da dep ediń, onyń qate, kórdiń be, bergi, qubyla-batys qabaǵynyń jarlanýyn, áýelden solaı, áýel-de-een! — Muny kim aıtqany, daýystyń qaıdan estilgeni taǵy túsiniksiz. Taǵy bir jumbaq: osy kórgenderiniń mezgili joq, jaz ba, qys pa, kúndiz be, tún be — belgisiz.

Balabek taýysyla, alqynyp ystyq sybyrlady: «Munysy nesi, ónerdi búıtip qabyldaıtyn bolsa nemiz qalady?» Jańa munyń báriniń tús ekenine qýanyp edi ǵoı, endi sol qýanyshtyń orynyn ýaıym men kúdik basty. Túske senbeıdi, degenmen birtúrli ortaıyp, basylyp qaldy. Bári basqasha, ómir, turmys — basqa, anaý bir qushaq býma — basqa syqyldandy. Qarsy aldynda dińkıip turǵan stolyna, sosyn ana jaqta, ashyq esikten kóringen qazandyqtyń ys-ys kómeıine qarady. Odan soń oń qolynyń ortan saýsaǵyna túsken jas kóndi barmaǵymen bir sıpap, aıqasyp uıqtaǵan eki balaǵa nazar aýdardy...

— Áýelden solaı, áýel-de-een! — Osy ún qulaǵynda áli tur. Túsinde bolsa da bas salyp, óli súıektiń qylǵyndyryp jatqany qater edi, sol qaterden qalaı qutyldy? Jeńip qutyldy ma, jeńilip qutyldy ma? Endigi taǵdyry dáp soǵan baılanysty kisishe áli de teksere, áli de oılana túskisi kep, túsin óńimen salystyryp biraz ańtaryldy. Sosyn baryp qol saǵatyna kóz saldy, baýy jańa, bilek tamyryn badyraıta qysypty: tańǵy tórt!

Jazý stolynyń ústinde osydan eki-aq saǵat buryn... soǵan oıy aýǵanda júregi muzdap júre berdi.

* * *

Jazýshy Balabek óz aýyly, aýyldastary jaıly roman jazyp bitirgen. Oıynda sonaý jıyrma-otyz jyl keıinde, qum jotalar-dyń ıirinde qalǵan kishkentaı adamdar men kúıki tirliktiń bolmys-beınesin jańsaq kórsettim be degen qaýpi bar edi. Tús te qyzyq qoı...

---