InfoHub Logo

Shyr etip jerge túskennen jarqyrap qabaǵy kúlip, aýzy ashylmaǵan baıǵuspyn. Jo-joq, kúlmeńiz! Kúlki emes, ol oıyma túskende ishkenim iriń, jegenim jelim bolyp, birneshe kún tamaq ishpegen artynda, jortqanda joly, mızer oınaǵanda qoly ashylatyn adamdarǵa meniń qyzyl ıti qyryn ketken ómirim kúlki kórinetin shyǵar. Meniń tipti de kúlkim kelmeıdi, basymdaǵy bul bir jaǵdaıym esime túskende Qojanásirdiń molasyn kórsetseńiz de, eki búıirimnen on saýsaǵyńyzben qytyqtasańyz da kúlmeımin. Tipti keıde osymnyń ózi jaqsy ma dep te qalamyn. Óıtkeni búgin kóp kúlip qoıyp, erteń jylap otyrmasymdy kim bilipti?!

Tipti de meniń basymdaǵy jaǵdaı kúlkili emes. Ózińiz oılańyzshy, jıyrma bes jyl «Órken» zavodynda sheberlik qyzmet atqaramyn. «O, jaqsy ǵoı» deısiz be? Joq. «Jaman isteıtin shyǵarsyń» deısiz be? Olaı demeńiz, jaǵyńyzǵa jylan jumyrtqalasyn. Men bir stanokta jıyrma bes jyl turyp, tehnıkalyq baqylaý bóliminen nemese álgi qazir eń sándi, eń mándi qyzmet — memlekettik qabyldaý ókilderinen jonǵan bir boltym qaıtyp kórgen emes. Osy jaqsy jumysym úshin de, shekesin sherýen attyratyn sheberligim úshin de bir jerden qozǵalmaımyn. Áıteýir, bastyqtarym maqtaǵanda, zeńgir kók aspannyń jeti qaty bolmasa da, bir beseý-altaýyna barǵanmyn-aý dep qalamyn. Ásirese zavod dırektorynyń orynbasary Kóseýbaı meni kesile bir maqtaǵanda kórseńiz, týra tósten qashqan túlkige qosylǵan tazydaı zymyraıdy, aýzy-aýzyna tımeı sóılegende aýzyńyzdy ashyp, kózińizdi jumasyz. Men de ondaıda lepire túsip, «Jaqsy sóz jarym yrys» deımin. Kim biledi, qazirgideı kásiporyn dırektorlary saılanyp qoıylyp jatqan zamanda Kóseýbaı sıaqty dýaly aýyzdan shyǵyp, erteń baryp dırektor kreslosyna qonjıa túspesimdi kim biledi. «Úmitsiz saıtan-daǵy».

Naq sondaı kúnderdiń, maqtaýdy kóp estigen sáttiń birinde úıime kire salyp, sheshinbesten, jýynbastan qoınyma syımaǵan qýanyshymdy áıelime jetkizetinimdi qaıtersiz. Sóıtsem, meniń álgi baz aýyz báıbishem kergip:

— Estip kele jatyrmyz, ósip kele jatyrmyz ǵoı,— deıdi. Mundaıda jigerińiz qum bolmaı kórsinshi, qane! Moınyma sý quıylǵandaı, súmireıip dastarqan basyna zorǵa kelemin.

Bir kúni esek dámeli bolǵanymdy qaıtersiz. Álgi men isteıtin seh bastyǵynyń orynbasary Tózimtaı aıaq astynan úlkeıip, kórshi sehqa bastyq bolyp taǵaıyndaldy. Sonan soń oǵan kirip jańa ornymen quttyqtaıyn dep barǵanmyn. Sehtyń kishkentaı keńsesiniń tórindegi maıly kúıe battasqan, bir kezde qyzyl bolǵan, bul shaqta túri qandaı ekeni belgisiz, ústi temir bólshekke toly bujyr ústeldiń arǵy jaǵynan bir bas kerindi. Shynyn aıtsam, anyq kórgenim — eki qalqan qulaq. Qalqandaı, jup-juqa qulaqtardyń ortasynda balalar dop oınap, ortasyn taqyrlap tastaǵan aladaı, qasqalanǵan basty artynan zorǵa baıqadym. Sóıtsem, álgi beıtanys qasqamyz ózimizdiń Tózimtaı bolyp shyqty. Onyń basynyń qandaı ekenin kim baıqapty. Seh ishinde únemi taqıa kıip, taıtańdap júretin Tekeńniń basynda qansha qyl bar ekenin jumysbasty men baıǵus sanap kórippin be, kezdi jumyp óte berippin ǵoı. Sonymen Tókeńdi quttyqtap, qolyn aly, qaıtyp kettim. Nesin aıtasyz, shyny, sol kúni tamaqqa qolymdy jýmaı otyrdym, eshkimge qol berip amandaspadym da. Óıtkeni joly bolǵysh Tókeńnen qolyma juqqan birdeme bolsa, eń bolmasa atqa mingen kisiniń esegi tıe me degenim ǵoı.

Naq sol kúni sehqa kelgen Kesebaı meniń istegen isimniń minsizdigin maqtamasy bar ma.

— Jumysty Balbaqtaı isteý kerek. Eshteńege qaraılamaıdy da, alańdamaıdy da, mánsap ta oǵan mánsiz.

Shynyn aıtý kerek, «áı, osy joly ilindim-aý deımin» dedim áıelime. Baz aýyz báıbishe:

— Sary maıdan dámetken...— dep ándetip kele jatyr. Ol aıaǵyn aıtpaǵanymen, «keýdeń qursyn» degendi ózim ishteı bilip turdym. Amal neshik, esek dámelenip atqa mingen Tekeńniń esegi tıe me dep júrsem, esek turmaq kúrá de, kúrá turmaq kódek te joq bolyp shyqty. Er bolsańyz, býdan keıin kúlip kórińiz. Kúlý túgil yrjıa alar ma ekensiz. Qabaǵymnyń qars jabylyp ketkenin kórgen ejelgi dosym Orekeńe bárin aqtaryp salaıyn. Ánsheıinde jurtqa sypaıy kórinetin ol, menimen sóıleskende erkindeý, saıqymazaqtaý bolyp ketetin:

— Sen bórkińdi alshy,— dedi ol. Oıymda eshteme joq, men baıqus bórkimdi julyp aldym.

— Sen ázir bastyq bolmaısyń,— dedi Orekeń.

— Nege?— deımin men sasyp qalyp.

—«Baqyt tazdyń basyna, pushyqtyń murnyna qonady» degen. Seniń qara shashyńnan shanshyǵan ıne ótetin emes, sen áli aman bolsań, meniń janymda uzaq isteıtin bolasyń,— dedi. Senińiz, senbeńiz, naq osy jerde kózime keshe ǵana seh bastyǵy bolǵan Tózimtaıdyń, kesile sóılep, keptire maqtap, bos sózben búırek-betekemdi bútindep berip júrgen Kóseýbaıdyń bastary elestep-aq ketkeni. Sonymen qabaq qurǵyr qalaı ashylsyn, kúlki kúmirem qapqyr qalaı kelsin, barlyq kináli ózim, ózim emes-aý tikendeı qapty, jańbyrly jylǵy báıekteı kebe, qalyń qara shashym kináli eken. Ne qylsam eken, ony? Jular ma edi, bir-bir taldap. Sóıdemegende ne deıin?! Bir kezde maqtanysh tutatyn qap-qara qalyń shashtyń endi mansap degen naısapqa qarama-qarsy jaratylǵan pále ekenin bilgende, ne isterimdi bilmeı sandaldym. «Basqa pále tilden» deýshi edi, shashtan ondaı sumdyq keledi dep kim oılaǵan?! Ne istesem eken?

Bala kezinde meniń qudam Qalekeń aıaq astynan basyna bórtken túsip, bir kúni aýylǵa dárigerler kelip balalardy qaraǵanda, ony Qaraqystaqqa aldy da ketti. Sodan on-on bes kúnnen keıin Qalekeń keldi. Shashy attyń eki búıirindegi qorjynnyń eki basyndaı eki samaıynda qalypty. Basqa jeriniń bárin jıditip túsiripti. Oǵan kádimgi toktyń paıdasy tıse kerek. Men de solaı basymdy elektr qýatymen jıditin, shashymdy túsirsem be ekem dep bir oıǵa ettim. Biraq naq osy jerde araǵa úsh aı salǵanda Qalekeńniń shashy kıizdeı qalyńdap ósip, qyzdar qyzyǵatandaı bup-buıra bolǵany da esime túse ketti. Demek, elektr toǵynan qaıran bolmady. Maǵan kelgende báriniń de qısyny ketip turatyn ádeti. Ádette qazekem «eı osy nemeniń mańdaıy tym taıqy, basyna baq ornamas neme bolar ma» deýshi edi, eshkim joqta bas kıimimdi julyp tastap, aına aldynda uzaq turyp mańdaıymdy da zerttegenim bar. Mańdaıym taıqy da emes, qaıqy da emes, kádimgi yrysqa laıyq-aq aqpa mańdaı sıaqty. Degenmen sol halyq aıtsa beker bolmaıdy, pále shashtan kelip tur degen qorytyndyǵa aqyry bekine tústim.

Sonymen sheber degen atym kúnnen kúnge dúrildep shyqqanymen, eń bolmasa eki kisige bastyq bolmaı ketip baramyn. Jatsam da, tursam da saılaıtynym osy boldy. Bastyq adamdardyń basyna da, aıaǵyna da qarap qoıamyn, tipti kóbiniń-aq onsha erekshe týǵan eshtemesin kóre almadym. Múmkin, o basta jaratylysy artyq pa dep te qoıamyn. Biraq aınalyp soǵyp, basyma ornap alǵan «tazdyń basyna» degen maqalǵa kelip aınalyp soǵa beretin boldym. Tym kóp oılaǵandyqtan basym aýyryp, mıym aýzyma túse jazdaǵandaı da boldy, keıde tipti aıran quıyp ashytqan nandaı basym qazandaı bolyp bara jatqanyn da baıqadym. Osydan ba, kim bilsin, álde basyma baqyt uıalap qoly ashyq baǵynyshtylarym bolyp, olar eptep esebin keltirip, baılyqty basymnan asyryp jibererine kórindi me, qaıdam, áıteýir, qalyń qara shash basymnan quıylyp túse bastady. Basyma qolym tıse bitti, bir ýys bolyp qolyma keledi de turady. Qaıyzǵaǵy tógilip, quıqam sógilip, basymdy jara basyp kádimgi taz bolmaǵanmen, bir kúnderi shashtyń azaıyp, qolym quıqama tars-tars tıe bastaǵanyn anyq sezdim. Qudaıekeń bizde o bastan joq, sondyqtan oǵan qoı aıtpaǵanmen, álgi basy taqyraıyp, alpysqa kelgende alpys kisige bastyq bolǵan Qurekeńdi qýyp jetetin boldym-aý dep qarap júrip, isinip-kebinip maqtana bastadym.

Qýanyshta shek joq. Profesor boldym, dosent boldym dep maqtanǵandy ár jerden-aq kórgen shyǵarsyz. Al taz boldym dep maqtanǵandy qaıdan kórdińiz? Kórmeseńiz kórdińiz! Ol qasqańyz, jo-joq, ǵapý etińiz, qasqańyz emes, tóbelińiz (taz degendi qosýǵa aýzym barmaı tur) biz bolamyz. Qane, endi álgi qolǵa qonbaı, aqylǵa aıaldamaı, sheberlikke sherttirmeı ketken baq degen baqyr basyńyz basqa kelip ózi qonatyn boldy emes pe! Jalynsam da janyna torsyq baılatpaı qoıǵan baqytyńyzdy endi júgendemeı, noqtalap, esek qylyp minip almaımyn ba! Mine, sóıtip ony bórikpen uryp alatyn boldym.

Tóbem taqyraıyp, az kúnde otaýdyń ortasyna ot jaqqan jerdeı tap-taqyr boldy da shyqty. Tipti osy zamannyń ushqyr samoletin. qondyratyn aerodrom deısiz be, álde at baılaǵan aqyr deısiz be, bıe baılap, jeli tartqan taqyr deısiz be, endi maǵan báribir, áıteýir, baq degenińiz bizdiń basqa kelip ornady bilem...

Sonymen baq degenińiz áne keledi, mine keledi, kelip qaldy, ornap qaldy dep júrgende biraz ýaqyt ótip ketti. Men baıaǵy shebermin. Mansap ta joq, basta shash ta joq. Bir jaman jeri — árkimniń «taz bas» degenin estip renjip, taqyr bas degenin estip qýanatyn jaǵdaıǵa jettik.

Óstip árkimge úńilip, úmitten túńilip júrgende Orekeńe kezdese qalmasym bar ma?! Eki shekesi shodyraıyp, tóbesi júnin alǵan mes jasaıtyn serke terisindeı taqyraıyp qalypty.

— Oı, Oreke-aý!— deı berip edim, ol qolyn siltedi:

— Muryndy qaıtesiń, muryndy!

— Oıbuı, áli sol pálesi bar ma edi. «Pushyqtyń murnyna...» Endi ne isteımin? Óz murynyńdy óziń qalaı kesersiń?! Biraq muryny joqqa mánsap keler bolsa, bizdi aýyldaǵy Sensenbaıǵa kelmes pe edi. Ol baıǵus muryn ornyna ómir baqı eki eli qara shúberek tartyp ótpep pe edi. Iapyr-aı, á! Bul mánsaby qurǵyrdyń men bilmeıtin áli de syry kóp bolar. Ne dep bolmaıdy. Álgi zavod dırektory Qamqorbaı ornynan bosaǵannan keıin Kóseýbaı men Tózimtaı da bastaryndaǵy shashyn saýsaqpen sanap alarlyq bolsa da, ketip tyndy ǵoı. Sonda bul mansaby qurǵyrdyń yrym-jyrymy da, ilik-shatysy da jeterlik pe, qalaı? Bárinen de álgi muryndy aıtsańyzshy. Ol bar bolǵyr mende qońqıyp, betimniń bárin alyp tur emes pe?! Eger halyq maqalyna qarasam, bárine murnym kináli bolsa kerek-ti. Qalaı etsem eken? Kesip tastap, pushyq bastyq atansam qalaı bolady, á? Qamqorymen birge keter mánsabyn sol, «tazdyń basyp, pushyqtyq murnyna-aq» bersin daǵy dep qoıamyn ba? Osy jaǵyna áli aqylym jetińkiremeı tur.

Qap, páli! Qońqaq muryn!

1987

---