InfoHub Logo

Tań qylań bere baǵyp júrgen bar sıyryn jınap kelgen Ázirbaı kóshetin bolǵandyqtan ba, álde sar-saıǵaq tartqan jaılaýdyń kóńili qalǵandyqtan ba, áıteýir oıy bir nárseden dúdamaldanyp, qýys keýdege bir kúdik uıalap aldy. Bul kezde oqyra joq, shybyn-shirkeı azaıǵan taý jaılaýynyń tańerteńgi salqyny sıyr ekesh sıyrdy da manaýratyp tastaǵan. Kún ystyqta quıryǵymen sapalaqtap, tynysh tappaıtyn tana-torpaq, úsh-tórt buzaýlap denesi aýyrlaǵan, múıizine jeti-segiz saqına salǵan saqa sıyrlar ıirgen jerde typyr etpeı qatyp qalǵan. Tipti qarap turǵan asha múıiz sıyrlardy túrtkilep tynyshtyq bermeıtin, páleketti bastaıtyn qara tana da bir ornynda kól ortasyna jalǵyz bitken jartastaı qańqaıyp qatyp qalypty.

Turysyn qarashy, turysyn. «Sypyr kelgir», «qarasan kelgir», «topalań tıgir» dep oqyra kelgende quıryǵyn shanshyp alyp, kezi alaryp, tyraǵaılap, saı-saıda órlep tura qashqanda, osy Ázirbaıdyń ózi talaı qarǵaǵan qara

tana. Endi qara jibekteı «Qara tana emes, qara pále dep talaı súdigeı sóz aıtqan ediń, endi qarashy, sap-salaýatty sıyr bolǵan joqpyn ba» degendeı bir ornynan tapjylmaıdy. Biraq... Biraq"osy kóńili qurǵyr naǵyp dunǵan bolyp tur? Nege muny dáleldik basa beredi? Múmkin taýdaǵy oıqıǵan-shoıqıǵan qara tastardyń túbinde birer sıyry qalyp qoıyp, júrek sorly sony sezip tur ma eken.

— Qoı,— dedi Ázirbaı,— kúdigimdi kúsheıtpeı, odan da joq bolsa, izdeýime de jaqsy, sıyrymdy sanap túgendep alaıyn. Basqa jurtqa barǵanda qaıta izdep áýre bolarmyn.

— Tursyn, Tursyn!— dedi Ázirbaı jappa ishindegi áıeline aıqaılap.— Anaý sıyrlardy beri qaıtarysyp jibershi. Topalań kelgirler qaıta óre bastaǵanyn qarashy! Baǵanadan beri typ-tynysh edi. Meniń sanamaq bolǵanymdy bilip qoıǵandaı. Oı ákeńniń... Ana qara páleni qaıyr bermen!

Ázirbaı demniń arasynda irkitteı irip, bir-aq sátte kádimgi boqtampaz, beıaýyz sıyrshy qalpyna túse ketti. Sıyrshy baıǵus jibekteı bolyp júreıin dep oılamaıdy deısiń be, bola ma oǵan myna eńkeı sıyr degen sasyq nemeler, sandary sap-sary ala, satal-satal bolyp alyp, jerden otty bir úzbeı máńirep-máńirep júrip ketetinin qaıtersiń. Qazaq baıqus bilmeı aıtty deısiń be? «Jylqy baqtym,— jylmań qaqtym, túıe baqtym,— túıme taqtym, qoı baqtym — qońyraý taqtym, eshki baqtym,— eńirep baqtym, sıyr baqtym,— sıdań qaqtym» dep. O, sıyr bolǵanyńdy...

Naq osy jerde Ázirbaı sıyrdyń jeti ata, jeti pustysy — Zeńgi babadan bastap túk qaldyrmaı qaıta sybap ótti.

— Talaıdy sıdań qaqtyrǵan pálelerdi qaıyr beri, Tursyn!

Tursyn qaıta óristeı bastaǵan sıyrdyń aldyna shyqpaq bolyp, ýyqtan ǵana tikken jappashaqtyń esigi kózinde jatqan kóp kek shybyqtyń birin ala umtyldy. Onyń kele jatqanyn kórip, shettep bara jatqan qyzyl sıyr kezi alara ári qaraı jóńkı jóneldi. Ázirbaı áıeline boı bermeı bara jatqan qyzyl sıyrǵa qosa túk jazyǵy joq Tursyndy beıaýyzdylyqpen qosa bastyrmalatyp jiberip, qora shetinde qańtarýly turǵan kóksholaq atqa qaraı júrdi. Qysqa, sary saqaly ashýdan býlyqqandyqtan tushtań-tushtań etip ketti. Al Tursyn bolsa, qyzyl sıyr qaıtarý bermegen soń, beri qaıtty. Meni sypyrtyp Ázirbaı boqtady-aý degen oıy turmaq tanazaryna da kirgen joq, Ázirbaı áldebireýdi tildep, bul sonyń kýási ǵana bolǵandaı. Ázirbaıdyń aýzynan shyqqan beıaýyz sóz «aınalaıynnan» aıyrmasy joq sıaqty. Ol baıpań basyp kelip jappanyń ústindegi úzigin sypyryp óz sharýasymen aınalysa berdi.

Saqaly tushtańdap janyna júgire basyp barǵan Ázirbaıdy kóksholaq kúndegi ádetimen ernin qymqyryp, qulaǵyn jymyryp qarsy aldy. Bul da kádimgi sıyr baǵýǵa minip erqashty bolǵan kóp attyń minezi. At meni tisteıdi-aý, álde tebedi-aý, maǵan aıbat kórsetip tur-aý degen Ázirbaıdyń oıyna kelgen joq. Syry ózine málim kókıý laqtyń úzeńgisine sol aıaǵy tıisimen ústine dik ete tústi. Biraq bul tez minip, asyǵys jumysy bar-aý degen kóksholaq joq, shabyna buzaýtis, segiz órme qamshy tıgenshe, tebingenge qaramaı turyp aldy. Tebinip, bir-eki ıteń-ıteń etip, bolmaı bara jatqan soń, borbaılap qamshymen osyp-osyp jibergende, kóksholaq artqy eki aıaǵyn kóterip shoqań etti. Quıryǵyn sıpaqtatyp, shyjbyń qaqty da, erine jelip ketti. Kóksholaqtyń at ekenin anyq sezinetin qyzyl sıyr Tursyndy mensinbegendeı bura tartqan joq, qaıta burylyp eńkildep tabynǵa tyǵyldy.

— Jan kerek eken, sasyq, ákeńniń...— dep Ázirbaı qolyndaǵy syryqpen qyzyl sıyrdy birer ret jondatyp ótti. Qaıqań-qaıqań etken shańǵalaq múıizdi qyzyl kóp sıyrdyń arasyna kirip, joq boldy.

Endi Ázirbaı kóksholaqpen sıyrdy jolǵa beıimdep shubatty da, sanaýǵa kiristi.

— Bir, eki, úsh... toqsan toǵyz, júz. Bir, eki, úsh... Júz toqsan eki. Á, ákeń... túgel eken!

Ol at ústinde turyp aıǵaı saldy.

— Tursyn, sıyr túgel. Art júgindi!

Jaılaýǵa jeńildep jappamen ǵana shyqqan Tursyn negizgi júkti shomdap, qomdap qoıǵan bir túıege artyp bolyp, endi eki qyzyl ógizdi ustap ákelip, ústine yńyrshaq saldy. Eki qyzyl ógizge úıdegi sý tasıtyn temir ydystar, úıdiń synbaıtyn múlki — jappaǵa jabatyn eki úzik, tekemet, tósenish degender artyldy. Eki ógizdiń de bas jibi joq basy bos. Bul olar kóp sıyrmen birge erkinshe aıdalady degen sóz. Balalar aýylǵa ketkeli qashan! Oqý jaqyndaǵanda-aq jiberilgen. Tursyn ekeýi qalǵaly beri Ázirbaıdyń aýzy tym beıpildeý bolyp ketti, biraq ony Tursyn sezbeıtindeı.

— Qap, ákeń... balalardyń bireýin sıyr aıdasýǵa alyp qalmaǵan ekenmin,— dep óz balalaryn da taǵy bir sypyrtyp aldy. Áıteýir tuıaǵy qımyldasa, aýzynan shyǵary ákeniń aýyzy.

Júk artylyp bolǵan soń, qulyndy kók bıege mingen Tursyn muryndyqtaǵan túıeniń bas jibin alyp tartyp ketti.

Taý baýyrlaǵan shubyryndy jol izbinderine eń aldymen túıe jetektegen Tursyn túsken soń-aq, kádimgi bireý úıretip qoıǵandaı júk artqan eki qyzyl egiz túıe artynan shubap mańa berdi. Jan-jaǵyn qaıyrmalap, turǵan kóp sıyrdy Ázirbaı kóshtiń artynan saldy. Ánsheıinde birin-biri súzgilep tynysh tappaıtyn sıyrlar jaıyla túsip, aıandaı basty. Biraq Ázirbaıdyń júregi qurǵyry ornynda turmaı-aq qoıdy. Birese lúpildep, birese bulqynyp tynshymady. Bir pále bolmasa jarar edi dep oılady ol.

Naq osy bir sátte oń jaq shette ketip bara jatqan búıirli tarǵyl sıyr jerdi bir-eki ıiskep aldy da, ókirip-ókirip jiberip edi, bar sıyr ókirip-baqyryp dúnıeni kúńirentip tarǵyl sıyrǵa qaraı jóńkidi. Tana-torpaq, buzaý-baspaǵyna deıin qalmaı tarǵyl sıyr kiskegen jerdi olar da bir-eki ıiskep, jerdi tarpyp, múıizdep ókire berdi. Júz toqsan syzar ókirgende, Alataý kúńirengendeı boldy. Sıyrlar aıdaýǵa boı bermeı, bir jaǵyn qaıyrsa, ekinshi jaǵy taǵy jańaǵy jerge júgirip, jóńkilip júr. Kóksholaǵymen shoqańdatqan Ázirbaı qunajyn-qýsaǵynyń árqaısysyn bir qýyp ábden sharshap qajydy. Sonan soń baryp esine túsirip, áldekimdi taǵy sybady. «Ógiz ólgen jerine» degendi bilmeı me eken, ólgen baspaqtyń qan-jynyn kemip tastaý kerek ekenin qalaı umytqan ońbaǵan Ortaqbaı»,— dep bireýdiń ishin ábden keptirdi. Aqyry, ólgende áreń sıyrdy qýyp álgi jerden bylaı taman shyǵaryp edi, sıyry taǵy azaıyp qalǵandaı kórindi. Baspaq ólgen jerden taı shaptyrym jerge aıdap shyqqan soń, sıyrdyń aldyn qaıyryp, Ázirbaı qaıta sanady.

— Bir, eki, úsh. Júz. Bir, eki, úsh, seksen toǵyz, toqsan. Júz toqsan!— Eki sıyr joq bolyp shyqty.— Júz toqsan eki bolýy kerek edi. Ekeýi qaıda ketti? Oı, áke-babańnyń... sıyr bolǵan! Tipti jańa eski jurttan kóshkende ǵana bári túgel edi ǵoı. Oı, topalań tıgen... Jańa ókirip júrgende bir-ekeýi qaıta qashyp ketken ǵoı, topalańnyń.

Ázirbaı, syrtqy beshpentin sheship, artyna bókterip qoıdy da, túıe jetektep bara jatqan Tursyndy aıǵaı salyp toqtatty:

— Toqta, oıbaı, toqta! Eki sıyr joq! Qaıta sanaımyn.

Ázirbaı shoqsha saqaly tushtańdap, qolyndaǵy sıyr aıdaıtyn syryǵymen árbir sıyrdy, qunajyndy, qýsaqty, buqany, tanany, torpaqty, baspaqty basqa uryp turyp sanady.

—...Júz ...Toqsan. Júz toqsan! Jer jutty ma, eı, jer jutqyrlardy? Topalań kelip, typ-tıpyl bolǵarlardy!

— Qaıt keıin!— dedi Tursynǵa zekip. Ázirbaıdyń shynymen aıtqanyn bilip, áıeli at basyn keıin burdy. Jetektegi sary atan byq-byq etip, zorǵa buryldy. Baqyryp ol da pále saldy. Dalaǵa endi bettegende, taýǵa qaıta burǵanyn jaqtyrmaǵandaı. Dalanyń topyraǵyn, aýyzdy toltyra qarpı asaıtyn ashshy túıetikenin, alabotasyn ańsaǵandaı. Mine, eski jurtqa qaıta keldi.

— Shóger túıeni, túsir júkti!..

Túıe shógerilip, eki egizdegi júk túsirilip, ol ekeýi tabynǵa qaıta qosyldy, Eki egiz ashtan ólip bara jatqandaı jerge qaıta jabysty. Jaıylyp bara jatqan sıyrdy kóksholaqpen qaıyryp, qaıta sanady. «Álgi kók buqa bar ma? Bar. Kók buqa bolǵan soń bári bolýy kerek qoı».

— Bir, eki, úsh... Toqsan toǵyz, júz. Bir, eki, úsh... toqsan, toqsan bir, toqsan eki! Ia, túgel sıaqty. Alaqaı, Tursyn, júgińdi art. Túgel! Oı, ákeńniń...

Ázirbaı kóńildenip, aýzy úırengen «ádemi» sezderdi bir — sypyra jerge aparyp tastap, sıyrdy qaıta sanady.

—...Júz. Toqsan. Toqsan bir, toqsan eki! Túp-túgel!

Endi eki qyzyl ógizdi ákelip júkti ózi artty. Tup-týra alǵashqy kórinispen baqtashy kóshi ilgeri tartty.

Baǵana baspaq ólgen jerden ete berip Ázirbaı kóksholaqtyń tizginin tarta qaldy.

— Tura tur, Tursyn! Sıyrdy taǵy bir sanap alalyq. Oı, sypyr kólgir, bylaı!

Ázirbaı aldyndaǵy sıyrdy taǵy sanap ketti.. Endi óziniń sanaǵanyna ózi senbedi. Taǵy da... Qaıta sanady.

— Júz. Seksen toǵyz, toqsan. Ekeýin jer jutty ma, eı? Qazir ǵana túgel edi ǵoı.— Qaıta-qaıta sanady. Sıyr júz toqsannan bireýi de artpaı qoıdy. Birneshe qaıtalap sanady. Sıfr miz baqpady. Júz toqsan!

Ázirbaı kóshti eski jurtqa ákelip, túıedegi, egizdegi júkti ózi túsirdi. Endi búgin kóshpeýge bekindi. Erteń seısenbi kúni kóshken degen ne sumdyq dep oılady ol. Erteń kóshetin kún emes. Dúısenbi kúni-aq keship edim ǵoı, qalaı boldy, bul?! Ne de bolsa dep, ol qulyndy kek bıeni, kóksholaqty er-toqymdaryn alyp, tusap jiberdi de, sıyrdy jaıaý júgirip júrip qaıta sanaýǵa kóshti.

— Bir... Júz toqsan eki! Iapyr-aı! Túp-túgel!— Taǵy da bir qaıtalady. Taǵy túgel. Taǵy da sıyrlardyń ákesin, tuqymyn tup-tuıaǵyn sypyra kelistirip sybady.

— Saıtan jasyryp turǵan boldy ma jańa! Kim biledi, dúnıeniń shyndyǵyna kim jetipti. Sol saıtany qurǵyr bar bolsa, bar shyǵar. Áıtpese nege búıte beredi?!

Erteńine Ázirbaı kún seısenbi bolǵandyqtan kóshkisi kelmedi. Oǵan endi Tursyn bolmady. Balalaryn saǵyndy. Júk artylmaı turyp, sıyr sanaý bastaldy. Din aman. Tana-torpaǵyna deıin. Tústep-túgendep kórip edi, bári de bar sıaqty. Júz toqsan eki!

— Al kettik,— dedi Ázirbaı zorǵa kónip. Júk artylyp bolǵan soń, Ázirbaı taǵy bir esep júrgizgisi kelip turdy da, taǵy kem bolyp qala ma dep qoryqty. Óıtkeni búgin kún seısenbi edi. Biraq dúısenbiden qaı bir barqadar shegip, jaqsylyq kórip edi.

Kesh keshegi qalyppen tartty. Naq keshegi kesh qaıtqan jerge barǵanda Ázirbaıdyń júregi týlap, sıyrdy sanaǵysy keldi. Tura qalyp, ıirip jiberip sanady. Mine, pále kerek bolsa! Taǵy eki sıyr kem. Taǵy sanady, ózine ózi senbedi. Júz toqsan.

Kesh osharylyp qaldy. Sıyrdy da, kóksholaqty da, Tursyndy da jeti pustydan áldeneshe jiberip aldy. Tursyn:

— Júre bereıik!— dep edi.

— Kolhoz malyna janyń ashymaıdy,— dep ákesiniń úıine ǵana aparyp tastaǵan joq, odan basqanyń bárin qaldyrmaı aıtyp shyqty. Ne isteý kerek? Ázirbaı sharshap, dal bolyp, atynan tústi de, dal bolyp júresinen otyryp, bir sát jer shuqyp qaldy. Kók bıeniń ústinde Tursyn otyr. Ol búgin kún seısenbi túgil qan jaýsa da kóshpeı qoımaıtyn.

Iapyr-aı, bul ne sumdyq! Jolǵa shyqsa eki sıyr joq. Eski jurtqa qaıta barsa mal túgel. Ne ǵalamat?!

Tómennen eki atty kórindi. Ferma meńgerýshisi Aıtbaı eken.

— Keshe kelmegen soń ne bolyp qaldy dep shyǵyp edim,— dedi ol amandyqtan soń.

— Ne bolyp qaldy?!— dedi kekep Ázirbaı, arasyna beıaýyz sózderdi qat-qabatymen aralastyra.— Ne bolyp qalmady? Eki sıyr joq! Seısenbi kúni...

— Eki sıyr?— Aıtbaı surlanyp ketti.— Taýda mal azaıǵan soń' ıt-qus sizdiń maldy ańdymaı, ne isteýshi edi. Túneýgi kúnnen beri dalaǵa kósh dep qudaıdyń zaryn qyldym. Sonda da sanaıyqshy!

Aıtbaı sanaqshy jigit edi. Myń qoıdy aıdaǵanda sol qolynyń saýsaqtaryn búgip, qamshy ustaǵan oń qolymen segizden-onnan bir-aq jiberip, bir siltep qalatyn da, bir qoıǵa qatelespeıtin. Qoı sanaýǵa da mashyqtaný kerek. Sanady. Ras-aq júz toqsan. Aıtbaı sıfrdy jatqa aıta bastady.

— Buzaý on toǵyz. Tana júz. Buqa — ekeý, sıyr alpys toǵyz. Ógiz...

Naq osy bir sátte Ázirbaıdyń jan daýsy shyqty. Aıǵaı salyp:

— Ógiz ekeý, oı ákeńniń...— dep ishek-silesi qata kúlip kekke qulaı ketti.

Áli de uzaq sypyrtyp jatty...

1981

---