InfoHub Logo

...Aýyldyń qotanyndaǵy dóńeske uzynshalaý salynǵan aǵash úı birden kózge túsedi. Aǵashy jańa. Tórt terezesi bar. Mańynda qoqyrsyǵan qora-qopsy joq. Biraq, bala kóp: byqyp jatyr, qaınap jatyr, bireý kirip, bireýi shyǵyp jatyr. Máz-meıram bop oınap jatyr; ózderinshe qýanyshty, shattyq toıyn toılap jatyr...

— Bul ne qylǵan úı? — dep surasań, selsovet múshesi Qalı jelbeıin kótere túsip, kókiregin joǵary kóterip:

— Bul "Bekbergen mektebi!"— deıdi.

Qalıdy janyńa ertip, qatarlasa otyryp, mektepke barsań, jas balalar oıynyn toqtatyp, aldyńnan shyǵady. Kózderi jaýdyrap tesile qaraıdy. Kim ekenińdi bilgisi kelgen sekildenedi. Aıtqanyńdy yntamen tyńdaǵysy kelgen sekildenedi. Jan-jaǵyńnan qaýmalaǵan, jaýdyraǵan kóz, ózińdi de eritpeı qoımaıdy; erısiń, tula-boıyń shalqıdy, kóńiliń kóteriledi, yrjyńdap kúle beresiń... Ári-beri turǵan soń, nege aıtqanyńdy óziń de bilmeı:

— Jasa, balalar, jasa! — deısiń.

Mektepke kirip kelseń, aldynda qatarlaǵan parta tur. Muǵalimniń stoly tur. Úıdiń keregesin qaptap qara taqta tur. Bárinen de joǵary, mekteptiń tórgi qabyrǵasynda ilýli sýretter tur: Lenınniń sýretteri... Solardan bálkim tómen, "Kespe álippemen" qatarlasa bir qazaqtyń sýreti ilýli: basynda seńseń bórki bar, aıaǵynda bastamaly etik, ústinde sholaq ton. Jaqyn kelip, olaı ótip, bylaı ótip, qansha úńilip qarasań da esh ózgesheligi joq, aýyldyń jabaıy qazaǵy. Ári-beri qaraǵan soń Qalıǵa burylyp:

— Bul kimniń sýreti? — dep surasań:

— Bul Bekbergen otaǵasynyń sýreti ǵoı,— deıdi.

Mektep Bekbergen atynda. Mektep úıinde Bekbergenniń sýreti ilýli. Munsha ardaqtalǵan bul ne qylǵan Bekbergen degen oıǵa qalasyń.

Mektepten shyǵa kelgende, aldyńnan ózenniń qabaǵy kezdesedi. Qabaqqa kelip qarasań, kóz ushyndaı jerdiń bári kórinedi, erip jatqan qar, oıdym-oıdym qara jer, kólkip jatqan sý, qardan qardy saǵalap, ıtinip bara jatqan júrginshi, andaǵaılap jaıylyp jatqan mal, asyr salyp asyq oınap jatqan jas balalar, sýat basyna alqa-qotan tura qalyp áńgime soǵyp jatqan qyz-kelinshek, ekeý-úsheý bas qosyp el qydyrǵan qydyrma — bári de kóz aldyńda, bárin de kózińnen ótkizip kenelesiń, qaraısyń...

Aýyl adamdary birtindep jınala bastaıdy. Aldymen jazdy áńgime qylyp ótedi.

— Qardyń erýin kórdiń be, jaqsy erip jatyr-aý ózi, oıpań jerdiń bári sý bolyp ketipti,— dep Ábish bastaıdy.

— Qar sýynan qaıyr shamaly ǵoı, jazǵy jańbyrdy aıtsaıshy, jaz jańbyr bolsyn dep tile.

— Jyl basynyń yrymy jaqsy, egin-pishen bitik bolǵaı da.

— Bıyl bitse kerek...

— Qaıyrbek, osy seniń boljaıtynyń bolatyn edi ǵoı, sonyńdy qoıyp kettiń be?— dep, bir jigit Qaıyrbekti qajaýǵa kirisedi.

— Molda moldalyǵyn, baqsy baqsylyǵyn tastap jatqanda Qaıyrbek tastamaı qaıtsin,— dep ekinshi bireýi Qaıyrbekti jaqtaýy beker, byltyr Shońbaı baqsyny mılısıa ustaıtynda Qaıyrbek jaman sasypty ǵoı. Jibektiń úıine baryp: "Oıbaı, jeńeshe, meni jasyra kór", dep aıtady,— deıdi...

Jurt ha-ha-lap kúlisedi.

— Ras pa, Qaıyrbek?

— Ýaı, qoıshy, qaıdaǵy joqty aıtatyndaryń ne? Men baqsy bolyp bal ashqanym joq, molda bolyp sadaqa alǵanym joq. Shońbaıǵa uqsap, almasty dári dep berip, eshkimniń qatynyn óltirgenim joq, mılısıanyń mende nesi bar?.. Bas qosqanda qysyr sózben ýaqyt aldyrǵansha, ortalyqtan kelgen myna jigit te tur, sharýashylyqtaryńnyń jaıyn sóılesip, bilisip, bilmegenderiń bolsa surap alsańdarshy,— dep Qaıyrbek salmaqpen sóılep, jurttyń betin ekinshi áńgimege aýdarady.

Jurt áńgimesi ekinshige burylady. Sharýashylyq jaıyn qolǵa alady. Artel aty kerek, kollektıv bolý kerek. Qalaı ashady?

— Bekbergen bısharanyń ólip qalǵandyǵy ǵoı, áıtpese arteldi de, kollektıvińdi de áldeqashan ashyp tastamas pa edi dep bireýi kúrsingen tárizdenedi.

Taǵy Bekbergen? Bekbergen kim? Jumbaq. Endi suramaı, anyǵyn bilmeı ne ǵyp shydarsyń?

"Bekbergen degenderiń kim edi?" deseń jurt betińe ajyraıa qalady. Bet álpetteri: "Bekbergendi bilmeı júrgen bul kim ózi?"— degendeı bolady. Qalı ortaǵa taman kelip, shaljıa otyrady. Saqalyn tutamdaı túsip, basyn joǵaryraq kóterip, baısaldy daýyspen Bekbergen jaıyn jyrlaýǵa kirisedi:

— Shette júrgen balasyz ǵoı, bilmessiz, Bekbergen deıtin otaǵasymyz bolǵan,— dep bir bastap qoıady.

— Bul bala qaıdan bilsin, bizdiń elge buryn kelgen joq qoı,— dep ekinshi bireýi qostap qoıady.

— Bekbergen degen otaǵasymyz bolǵan. Osy aýyldiki. Atalaspyz, jaqyn aǵalarymyz edi. Kedeı edi. Biraq pysyq edi. Kórmegeni joq. Kisi esiginde ómiri ótken. Osy sovet kelgennen bylaı ǵana kózin ashqan. Sodan bylaı eptep sózge kire bastady. Saılaý bolǵanda Bekbergen selsovetke ilikti. Zaempomoshqa saılandy. Odan aýylnaı boldy. Odan bolystyń orynbasary boldy. Odan ýeziń, gýbernıanyń sıezerine de saılanyp baryp júrdi... Júre-júre múlde ysyldy Jańalyqtarmen tanysty. Sol jańalyqty elge ákelip ornatam dep tyrysty...

Jurt basta unatpaı qarady. "Qulqyny úshin júr",— deýshiler de boldy. Biraq sol júrisinde Bekbergen qyl shaınap, dán jutqan joq, obaly nege kerek, ol dúnıege ketti ǵoı, maqtaǵanym emes, shynyńnyń ózi osy. Kúndiz-túni júrse de, bireýden "rasqodym" dep, "shyǵynym" dep sabaqty ıne alǵan adam emes, ne kórse de ózi kóredi... Ózi qaýqyldaq adam edi, bıshara: "Budan jamanymda da toıǵa barǵam. Qazir — atym bar, sıyrym bar, budan artyq maǵan ne kerek? Endigi eńbegimdi, el, sender úshin sińirem",— deýshi edi...

Úshinshi jyl bolyp barady. Bolystyń qyzmetinde júrgende gýbernıaǵa baryp keldi. Kelgen yńǵaıynda osy otyrǵan bárimizdi jınap alyp: "Artel ashyńdar, kollektıv bolyńdar? Mektep salyńdar!" dep úgit aıtyp edi kelip... Yńq ete almadyq, aıtqanyn istemekshi boldyq. Artel ashtyq. Osy aýyldaǵy "Qaıyńdysaı arteli" sondaǵy Bekbergenniń ashyp bergen arteli. "Osy kúni ýez qol astynda birinshi artel", dep bizge maqtaý berip otyr ǵoı...

Mynaý turǵan mektep — Bekbergen atynda. Mektep ishinde ilýli turǵan Bekbergenniń sýretin de kórdińiz ǵoı... Osy mektepti salýǵa Bekbergennen kóp eńbek sińirgen adam joq Bekbergen bolmasa bul mektep bizge joq edi.

Tórtinshi aýylnaıǵa qaraıtyn on aýyl barmyz, on aýyl tórt ataǵa bólinedi. Tańsyq degen atanyń balasy bes aýyl. Sońǵylary bir aýyl, eki aýyldan. Tańsyq beldi ata, baı aýyldar. Tórtinshiniń taǵdyry solardyń qolynda bolyp kelgen. Olarǵa qarsy kelip sóz aıtatyn adam tórtinshiden shyqqan emes... Oqyǵandar da sol Tańsyq tobynda boldy Aýyldyq, bolystyq keńesiniń qaı jerinde bolsa da, Tańsyq tuqymy otyratyn boldy. Sosyn, óz tobynyń tilegin úske shyǵarmasyn ba?! Tańsyq tuqymy burynǵy kúıinde dáýirlep júre berdi...

Aınalaıyn sovet kedeıdi qoltyqtady. Arqa súıer soveti bolǵan soń kedeı de burynǵy jasqanshaqtyǵyn qoıady eken. Buryn Tańsyq tuqymynyń jel jaǵynan júre almaıtyn bolsaq, sovet kelgennen bylaı sanǵa kirip, qaq tórine baryp otyratyn boldyq. Áńgime bıligin Tańsyq tuqymyna ǵana berip qoımaı, keńesip sheshetindi shyǵardyq.

Biraq aýzy tushyp qalǵan tuqym ońaılyqpen basylmaqshy emes qoı, Tańsyq toby da kópke sheıin qarsylasty. Oqyǵan balalaryn keńse bitkenge jaýyp jiberdi. Bolysta da, gýbernıada da adamdary otyrdy. Solar arqyly jumystaryn astyrtyn bitiretindi shyǵardy. Biz daýryǵyp dalada qalyp ta júrdik. Taýymyz qaıtyp, toqtap qala jazdaǵan kúnderimiz de boldy...

Bekbergen bısharanyń erekshe jumysyn aıtpaqshy bolyp kelem-aý. Bekbergen solarmen salǵylasýǵa jarady. Baılar jumysty astyrtyn bitirse, Bekbergen solardyń sońyna túsip, urlyqtaryn ashyp otyrdy. Kóptiń aldyna salyp, talqyǵa berip otyrdy. Bekbergenniń bastaýymen kóp óziniń qaýlysyn shyǵaryp, tıisti oryndaryna berip otyrdy.

Tórtinshidegi yńyrshaǵy aınalǵan kedeı bizdiń aýyl. Bizdiń aýylǵa ómirde shyr bitken emes. Kedeıliktiń kesirinen tamaq úshin tozyp, osy aýyldyń ornynda jan qalmaǵan kezder de boldy. Aýyl bolsaq, bas qossaq, óz keregimiz ózimizden tabylsa — osy keńes tusynda bolyp otyr...

Sol kezde Jaken deıtin bireý aýylnaı boldy. Kedeıdiń balasy edi. Biraq, ońbaǵan shirkin, saılanyp alǵan soń, kópshigi qısaıyp ketti. Kedeı namysyn aıaqqa basyp, atalyq jolyna tartty. Tańsyq tuqymynyń tilegin ústem qylýǵa tyrysatyn boldy. Úkimet járdemi bolsa, aldymen solarǵa beretindi shyǵardy. Elmen keńespeı óz betimen is istep ketetin de boldy... Sol kezdegi jumysynyń biri mektep edi. Úkimet tórtinshi aýylǵa bir mektep berse, Jaken aýylnaı kóptiń qaýlysyn jıyn qaǵaz túsirip, mektepti Tursynnyń aýylyna ornatypty. Tursyn deıtin Tańsyqtyń tuqymyndaǵy birinshi baı. Bıyl ózin konfıskelep, jer aýdaryp jiberdik. Sol Tursyn mektepke as úıin berip, úıine aılap aqy alatyndy shyǵarmasyn ba?!

Mekteptiń ashylǵanyn biz bir-aq bildik. Ań-tańbyz. "Úkimet kedeıdiki. Mektep te kedeıdiki bolý kerek emes pe edi? Tursynnyń úıinen mektep ashqany nesi? Kedeı balasy oqymasyn, kózi ashylmasyn degeni me?.." deımiz. Qur ózara kúńkildeskenimiz bolmasa, ashyp eshnárse aıta alǵan joqpyz. Sabaq bastaıyn dep jatyr degendi esitken soń, balalarymyzdy jetelep alyp barǵan boldyq...

Tobaqabyl deıtin bar. O da Tańsyq tuqymy. Tobaqabyl toǵyz jyl bı bolǵan. Sonyń Sálim deıtin balasy bolýshy edi. Ishannyń medresesinen oqyp shyqqan molda edi. Aýylynda meshit bar, sol meshitte "meshit moldasy" bolyp ta júregin. Sol Sálim jańaǵy ashylǵan mektepke muǵalim bolypty!.. Balalardy alyp barǵanda ózimiz shoshyp kettik... "Mektep degeni qate shyǵar, din oqýyn oqytatyn oryn bolar" dep te dúdamaldandyq. Biraq suraı kele shyn mektep ekenin bildik...

Siz abaıladyńyz ba, jańa mektepke kire bergenimizde bir qara domalaq bala kezdesti ǵoı. Sol meniń balam. Bıyl on ekide. Mektepti bıyl bitirip otyr... Sol balamdy Sálim muǵalimge men alyp barǵan bolatynmyn. Ybyraı deıtinniń úıinde balamdy jatqyzbaqshy bolyp, jetektep mektepke alyp bardym. Úı tolǵan bala jerdi tizerlep otyr eken. Otyrystary burynǵy moldaǵa jınalǵan balalar sıaqty. Burynǵy moldanyń aldyn ózimiz de talaı kórgen adambyz ǵoı. Burynǵydan ózgesheligi bolmaǵan soń, mektep bolǵandyǵy qaısy deımin ishimnen.

— Sálim, shyraǵym, myna bir balamdy ákelip edim,— dep edim, meniń kim ekenimdi tanymaıtyn da shyǵar deımin, qabaǵyn túksıte qarady. Terezeniń aldyndaǵy oryndyqta dalaǵa qarap otyr eken.

— Oryn joq, balalar tolyp qaldy, endi bala alynbaıdy,— dedi.

Men shoshyp kettim. Apalaqtap qaldym. Túsine almadym. Mektep tórtinshige arnap ashylǵan. Tórtinshiniń balasy túgel oqymaǵanmen, jaqyn aýyldardyń balalary oqý kerek emes pe? Munda oqymasa, buǵan kire almasa, qaıda baryp oqymaqshy?..

— Shyraǵym, onyń qalaı, kórshi aýylmyz, bizdiń balalarymyz oqymaǵanda, buǵan kimniń balasy kelip oqymaqshy,— dep bastaı berip edim:

— Otaǵasy, zakonyńdy qoı, aıtqanǵa túsin,— dep shyrt kesti de tastady.

Ózim yzaqor, ashýlanshaq adammyn. Ashýlanǵanym sondaı, tula boıym qalshyldap, ózimdi-ózim ustaı almaı qala jazdadym. Sálimdi bara jaǵadan alyp, úıden súırep shyǵaryp, tópegim de keldi...

Balamdy alyp aýylǵa kelsem, Bekbergen marqum kelip tur eken. Júgirip soǵan baryp, Sálimniń óshin sodan almaımyn ba:

— Sovet adamymyn deısiń, sovettiń basynda júrmin deısiń, bitirgeniń qaısy? Eń arǵysy mektep te ashyp bere almaısyń...— dep.

Bısharanyń mineziniń jaqsylyǵy-aı, keńkildep kúle berdi. Meniń qarqynym basylǵan kezde, jaılap sózin aıtty.

— Qalı,— dedi,— óziń de kórip júrsiń, bizdiń mekemelerimiz áli kúnge qolaısyz adamdardan arylmaı júr.

Baıdy jaqtaýshylar, baıdyń tilegin oryndaýshylar mekeme adamdarynyń ishinde áli de bolsa bar... Biraq kún sanap ósip kelemiz, olardy ysyryp, bılikti qolǵa alyp kelemiz...— dedi. Sondaı ońbaǵan bireýdiń shylyǵymen bolyp otyrǵan jumys qoı, oqa joq, erteń eldi jınatyp, keńesip kórermiz,— dedi.

Erteńine eldi jınatty. Mektep jaıyn keńesti. Mekteptiń orynsyz jerde turǵandyǵy, muǵalimniń qolaısyzdyǵy aıtyldy. Biz kedeı taby dep júrmiz-aý, kedeılerdiń keıde betaldy laǵyp ketetini bar, sol jıylysta bizdiń tórtinshiniń kedeıi bet aldy laqty.

— Mekteptiń turǵan jeri durys. Basqa jerden asha almaımyn, mektepke beretin úıimiz joq,—dedi.

Bekbergenniń múlde kúıip ketkeni ǵoı:

— Ońbaısyń, kedeı, osyny sóz dep aıtyp tursyńdar ma? Bizdi adam qylyp júrgen baı ma eken? Baısyz biz óle me ekemiz?.. Sóz emes. Úı kerek bolsa, óz úıimdi tegin berem, áıda, qaýlyńdy iste, kóshir mektepti! — dedi.

Mektep kóshpeıtin boldy. Balalarymyz kire almady. Bekbergen tıisti oryndarǵa jolyǵyp, izdenip júrdi. Ne bitirgenin bizge aıtqan emes... Bir kúni jazǵyturǵa salym, Bekbergen aýylǵa keldi de, bárimizdi jınap aldy:

— Mektep kerek pe? — dedi.

— Kerek! — dep shý ete qaldyq.

— Kerek bolsa,— dedi,— mektep osy aýylǵa ornaıtyn boldy. Sálimdi muǵalimdikten shyǵarttym. Mektep saldyrý úshin úkimet aqsha berdi,— dedi.

Oıpyrm-aı, mundaı qýanbaspyz. Aıqaı-uıqaımen aýyldy basymyzǵa kóterdik... Jumysqa kiristik. Qazan basyna aǵash tasydyq. Bir jyl damyl kórmeı júrip, osy mektep úıin qalqıttyq. Sonda salynǵan mektep edi-aý,— dep Qalı sózin aıaqtaǵandaı bolyp, kidirip toqtady.

— Nesin aıtasyń, bizdiń basymyzdy qurap, el qylý týraly Bekbergen bısharanyń eńbegi eleýsiz edi ǵoı,— dep synshy bireýi kúrsindi.

— Bizdiń ıacheıka sol mektep salynatyn jyly ashyldy-aý...

— Iá, sol jyly ashyldy... Mektep ashylardan bir jeti buryn ıacheıkanyń birinshi jıylysy bolyp, Bekbergendi hatshy qylyp saılap edik qoı...

Mektep jaıy, artel-kollektıv jaıy, partıa, keńes, komsomol jumysy birinen soń biri aıtylyp, eske salynyp jatyr. Otyrǵandardyń kóbi partıa múshesi. Ózderinshe aıtsa, Bekbergenniń shákirti! Bekbergen ólgen. Bekbergenge eskertkish qylyp, mektepti sonyń atyna atapty.

Aýyl — jańarǵan aýyl. Jańa ómirdiń tabaldyryǵyn attaǵan aýyl. Mynaý otyrǵan qaýdyr ton, seńseń tymaqtar — jańa aýyldyń uıtqysy, jańa ómirdiń ustasy. Talaı kedergini, qıyn-qystaýdy bastan ótkizip, endi kúrdeli jumysqa betti shyndap buryp otyrǵandar...

---