InfoHub Logo

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ótken jylǵy qyrkúıektegi Qazaqstan halqyna Joldaýynda 2020 jyly atalyp ótetin mańyzdy mereıtoılar men eleýli oqıǵalarǵa, sonyń ishinde ál-Farabıdyń 1150 jyldyq mereıtoıynyń atalyp ótetinine toqtaldy. Osy ǵulama tulǵamyzdyń eńbekterin halyq arasynda dáripteý máselesin kóterdi. El ómirindegi osyndaı eleýli oqıǵa¬nyń jas urpaqty naǵyz otanshyldyqqa tárbıeleýge jol ashatynyna senim bildirdi.

Ábý Nasyr ál-Farabı (870-950) – Arıstotelden keıingi ekinshi ustaz atanǵan danyshpan, ensıklopedıst ǵalym. Onyń musylmansha tolyq aty-jóni Muhammed ıbn Muhammed ıbn Ýzlaǵ ıbn Tarhan ál-Farabı. Týǵan jeri – Syrdarıa boıyndaǵy Arys ózeni Syrǵa baryp quıatyn óńirdegi erte zamanda túrki halyqtarynyń ortalyǵy bolǵan Otyrar qalasy. Otyrardy arabtar «Farab» dep ataǵan. Qaı jerden shyqqanyn bildirý úshin aty-jónine óziniń týǵan mekeniniń ataýyn tirkeıtin sol zamannyń dástúrimen uly ustaz Farabı atanǵan.

Ál-Farabı zamanynda búkil Orta Azıa men Túrkistan Arab halıfatynyń yqpalynda bolǵan. Soǵan baılanysty qala halqy saýda-sattyq máselesinde ıslam qalyptasyp, damýyna zor úles qosqan arab, parsy, túrki tilderin qatar qoldanǵan. Sonyń ishinde rýhanı, ǵylymı til arab tili bolǵan. Sondyqtyn osy qalada saýat ashyp, osy qalada bilimge, ǵylymǵa degen qumarlyǵy oıanǵan ál-Farabıdiń osy úsh tildi jetik bilýi zańdylyq edi. Ol keıin bilim-ǵylym izdep, kóp jerdi aralaıdy. Aqyry sol kezde álemniń ǵylym dúnıesiniń ortalyǵy bolǵan Baǵdatqa kelip, sonda turaqtap qalady. Sóıtip, óz ómiriniń kóp jyldaryn arab halıfatynyń saıası jáne mádenı ortalyǵy bolǵan Baǵdatta ótkizdi.

Sol kezdiń ǵalymdarymen kezdesip, solarmen syrlas boldy. Óziniń bilimdarlyǵy, aqylynyń alǵyrlyǵy jáne asqan baısaldylyǵy arqasynda kóp uzamaı olardyń arasynda úlken abyroı-bedelge ıe bolady. Grek, latyn, sanskrıt jáne basqa tilderdi úırendi. Ol, jalpy 70-ten astam til bilgen. Óziniń eńbekterin negizinen arab tilinde jazǵan. Ol óz zamanyndaǵy damyǵan ǵylym salalarynyń bárine, ónerine ózindik úles qosyp, eleýli iz qaldyrdy. Odan qalǵan ǵylymı eńbekterdiń óziniń sany júzden astam. Sol eńbekterdi ǵylym salalaryna qaraı bóletin bolsaq, olar mynadaı: astronomıa, astrologıa, matematıka, logıka, mýzyka, medısına, tabıǵat ǵylymdary, sosıologıa, lıngvısıka, poezıa-rıtorıka, fılosofıa bolyp keledi. Jalpy, Otyrardan Farabı atty birneshe ǵalymdar shyqqan. Ábý-Nasyr ál-Farabıdyń Otyrardan shyqqan basqa Farabılardan aıyrmashylyǵy - ensıklopedıst ǵalym. Onyń tereń maǵynaly pikir aıtpaǵan, jete zer salmaǵan, danyshpandyq boljam jasamaǵan birde-bir bilim salasy joq deýge bolady.

HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan beri qaraı Qazaqstan ǵalymdary da uly ustazdyń baı murasyn jınap, zerttep tanýǵa óz úlesterin qosa bastady. Qazir Qazaqstan Ǵylym akademıasynyń kitaphanasynda ál-Farabıdiń elý shaqty eńbegi bar. Qazaqstannyń Irandaǵy alǵashqy Tótenshe jáne Ókiletti elshisi bolǵan ǵalym Myrzataı Joldasbekov taýyp ákelip, Almatydaǵy ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń kitaphanasyna tapsyrǵan ál-Farabıdiń qoljazbalary óz aldyna birshama qazyna. Uly babamyz «Ǵalymdardyń shyǵýy», «Ǵalymdar ensıklopedıasy nemese tizbegi», «Kemeńgerlik merýerti», «İzgi qala turǵyndarynyń kózqarasy», «Mýzykanyń úlken kitaby», «Aqyldyń máni týraly», «Áleýmettik-etnıkalyq traktattar», «Fılosofıalyq traktattar» jáne t.b. kóptegen eńbekter jazǵan.

Ómiriniń sońyna qaraı ál-Farabı Mysyr, Sham qalalarynda bolyp, aqyrynda Sham shaharyna kelip, sonda turaqtaıdy. Osynda qaıtys bolady. Sham – qazirgi Damask qalasy. Sırıanyń astanasy. Ejelgi mádenıet ortalyǵy. «Babýssaǵır» (Kishkene qaqpa) beıitinde ǵulama ǵalym Ábý Nasyr ál-Farabı jerlengen. Ál-Farabı isin jalǵastyrǵan, ǵylymǵa berilgen shákirtteri kóp bolǵan. Uly ǵulamanyń eńbekteri kúni búginge deıin máni men mańyzyn joǵaltqan joq. Sóıtip, Farabı Shyǵys pen Batystyń ǵylymy men ejelgi mádenıetin tanystyrýda zor ról atqardy. Ál-Farabı dúnıejúzilik tarıhı tulǵalardyń sanatyna jatady.

Jalpy, bıyl ál-Farabı jyly QazUÝ-dan bastaý aldy. Qazaqstannyń aldyńǵy qatarly osy ýnıversıteti ál-Farabı esimimen atalady. Uly fılosof ári ǵalym Ábý Nasyr ál-Farabıdyń týǵanyna 1150 jyl tolý mereıtoıynyń álemde onyń esimimen atalatyn birden-bir ýnıversıtetten bastalǵandyǵy bizder úshin zor qýanysh, úlken mártebe. Ýnıversıtet óz qyzmetinde tanymdyq máselelerge nazar aýdaryp, adamnyń múmkindikterin ashý men qabiletterin damytýǵa umtylady. Shyǵystyń uly oıshylynyń mereıtoıy IýNESKO-nyń ataýly kúnder men oqıǵalar kúntizbesine engizilgen jáne ISESKO, IYU, TÚRKSOI jáne t.b. uıymdardyń qoldaýymen halyqaralyq mádenı alańda keńinen atalyp ótetin bolady.

Sabyrhan SMAǴULOV, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---