InfoHub Logo

Kóz qaryqtyrǵan appaq qardy ombylaı, Alataýdyń bıigin bet ala jetektesken shyrsha men qaraǵaı sulbasy qara-kóktenip erekshelenedi. Úsh salt atty sol betkeıge qarsy kújireıgen bıik jonnyń shoqtyǵyna shyǵyp, kilt kidirdi.

Ormanshy — Almas, jyqpyldy orman-toǵaıdyń arasyn tinte dúrbi saldy. Qybyr etkendi qalt jibermeıtin jiti kózi — zerdesine ilingenniń sıpatyn saralap, elekten ótkizgendeı, eksheı qaraıdy.

Qoıshy — Orazbek, janqaltasynan temekisin shyǵaryp, aldymen joldastaryna usyndy. Olar bir aýyzdan bas tartty.

Almas: — Tútinniń ıisin ań tez sezedi. Murnyńdy qurt jep bara jatsa da shydaı tur! — dep eskertý jasady.

— Láppaı taqsyr! — dep Orazbek eki aýyz sózge kelmesten kóne ketti. Bularmen eregesip, ańnan aıyrylǵansha, onanda murny nege túsip qalmaıdy.

Zootehnık — Esen, osy kúzde ǵana eńbek jolyn bastaǵan jas maman edi. Ertoqymnyń qasyna aıaǵyn ilip, aldyndaǵy alyp kilemdeı jaıylǵan, tabıǵattyń tamasha sýretine tańdana qarap qalǵan. «Tabıǵat-Ana degen — osy eken ǵoı! Netken ǵajap! Meniń qorǵanym da, qorshaýym da ózińsiń, men — seniń tólbalamyn, oTabıǵat!» degen  áýende onyń júregi lúp-lúp soǵady. Al, astyndaǵy aty aýyr júristen soń entigin basyp, ıesiniń endi qashan tebinerin tosyp tur.  

Kenet, keshegi Orazbektiń úıinde túnegendegi túńgi áńgime Esenniń esine sap  tústi. Otaǵasy júzine asa bir qupıalyqty oınatyp, qonaqtaryna saýal qoıyp, ózi sonysyna jaýap bergen-di.

— Shynymdy aıtsam, keı kezde dúzge shyǵýǵa qorqam. Nege deısiń ǵoı? Sebebi, myna jelkedegi jotadan jaý áskerleri yldı-tómen quıryqtarymen syrǵanap kele jatqan sıaqtanady. Sosyn olar uıyqtap jatqan bizdi qoısha baýyzdap tastaıdy. Áldenege kúndiz ol úreıdi umytyp ketem. Taýdyń bergi beti bizdiki, arǵysy jaýdiki. Maǵan qýat beretini — artymyzda alyp Otanymyzdyń turǵany...

— Ol Otanyń jetkenshe qurt-qumyrsqa jeıtin páleler bizden jurnaq ta qaldyrmas! — dep ormanshy-Almas kúńk etken. Orazbek pen Esen myna sózden yrshyp tústi. Tipti, bar-joǵy bilinbeı peshtiń túbinde laǵman sozyp otyrǵan qoıshynyń áıeli de kóziniń aǵy jalt etip, ormanshyǵa qadaldy. «İrigen aýyzdan shirigen sóz shyǵady» degen osy bolar. Mynadaı azǵyn oıdy daýystap aıtýǵa kimniń dáti barady? Bul sumdyqty estigen qulaqty kesip tastasa da artyq emes edi. Qazaq atamyz «Úı syrtynda kisi bar» dep árdaıym aýzyn baǵyp sóılegen halyq qoı. Úrpıisken úsheý — ózderin kýáger retinde áldekim súıreı jóneletindeı quttan aıyryldy. Ormanshy da sup-sur bolyp, berekesi ketken úsheýge jaltaqtaı berdi. Osy álginde ǵana ámpeı-jámpeı áńgimeleri jarasyp otyrǵan jurt - aıaq-asty bir-birinen jaýdy kórgendeı shoshynysty.

Úsheýdiń oıy bir jerge toǵysty. Demek, ormanshy-Almas arnaıy qyzmettiń tyńshysy. Anandaı pikir aıtyp, bulardyń tilin shyǵarmaqshy. Sóıtip, shalǵaıdaǵy memlekettik shekara mańyndaǵy halyqtyń nıetin barlamaq. Eger, bul úsheý ormanshynyń sózin tıisti organǵa jetkizbese, aram pıǵyldy qoldaǵany bolyp sanalady.

Bular osyndaı ekiudaı kúıge tap bolyp, ańyrǵan kezde as ta aldyǵa keldi. Orazbektiń ymymen sandyq túbinen bir jarty «Máskeý» araǵy shyǵarylyp, dastarhanǵa qalqaıdy. Sol jaryqtyqtyń sebi tıip, oılary bólinip, úreı de tarady. Endigári ondaı áńgime kóterilmesteı — ishterinen ant-sý da ishilgen-di.

Esen aldyndaǵy taýdy - bir betin ǵana kórýge usynǵan Aıǵa uqsatty. Typ-tynysh alshıǵan Alataýdyń arǵy betinde de beımálim, ustanymy jat tirshilik bar. Olardan yzǵar, al óz tóskeıińnen shýaq esetin tárizdi.

— Tý-ý, aqyry tańdary jarq etti ǵoı! — dep ormanshy-Almas kóńildene til qatty. — Báse, bular qaıda sińip ketti dep qaıran bolyp tur em...

— Kánekı, biz de syǵalaıyq, — dep Orazbek qolyn sozdy. Ormanshy oǵan qaı tusqa qaraý kerek ekenin meńzep, dúrbini ustatty. Ol ary-beri shaıqaı qarap, jaıylyp júrgen bir top maraldy tap basty. — Shirkinder, ústileri jylt-jylt etip, ábden semirgen eken! Sorpasyn oılasam silekeıim shubyrady. Má, kórgiń kele me? — dep dúrbini Esenge usyndy. Ol alǵashqyda aspany qaıda, taýy qaıda ekenin aıyra almaı, kóz aldyndaǵy alabajaqtan jańylysty. Sosyn jaı kózben urlana qarap, dúrbini eldiń qaraǵan orman-toǵaıyna túzýledi. Taǵy sol qarakók alabajaq. Eń qurmasa, jaıylyp júrgen bir aqsaq maraldy da kóre almady. Ózinshe syr bermegensip, tamsana tańdaı qaqty. Onyń qýlyǵyn eki serigi lezde ańǵardy. Biraq, syr bildirmedi. Dúrbige jattyǵa qoıý da ońaı emes ekenin olar jaqsy biledi.

Ary qaraıǵy sharýanyń tizginin ormanshy-Almas qolyna aldy.

— Birazdan soń olar sýatqa quldaıdy. Sol tustan qarsy alamyz. Yqpen júrýge tyrysý kerek, — dep qamshysyn shart etkizdi. Salt attylar bir-birimen quıryq tistese jónep berdi. Bulardyń sońynda betke túsken tyrtyq tárizdi tyń qardy tilgen qıyr-shıyr iz qalyp bara jatty.  

Mejeli jerge jetkende, maraldar da sýattan shyǵyp, qaıqy tóske bet buryp, uıysyp tur eken. Yqtasynmen daldalap kelgen ańshylar — osylardyń ishinen semiz degen bireýin ǵana qulatýdy uıǵardy. Atatyn bolsa, moıynnan nemese jaýyryn qaqpaqty ǵana kózdeý kerektin-di. Bular sybyrlasyp jatqanda qıyrdaǵyny estıtin, saqqulaq qus saýysqan jerden jeti qoıan tapqandaı shyqylyqtaı jóneldi. Bundaıdy kútpegen ańshylar abdyrap, bir-birine qarady. Osy kezde toptan sál syrttaý turǵan múıizi qyryq tarmaqty ker buǵy, aq qardy burqyrata bir tarpyp, qol sozymdaǵy qalyń jynysqa qaraı jalt berdi. Onyń sońynan tańdary jalt-jult aǵarańdap, qalǵan maraldar da ilesti. «Tıse terekke, tımese butaqqa» dep, úsheýlep sońdarynan oq jaýdyrdy. Shaǵyn kalıbrli vıntovkadan shyqqan qumalaq-ajaldar tıgen kezde tunshyǵyp, tımegeni shyrqyraı dalaǵa ketip jatty.

Eki-úsh orǵyp, maraldar ný toǵaıǵa sińip ketti. Tizeden keletin qardy maltyǵa ombylaı, úsh qara álginde ǵana mańqıyp ań turǵan alańqaıǵa jetti. Aqsha qarǵa qyzyl sıa tamǵandaı, sirkireı sozylǵan iz baıqaldy.

— Meniki tıgen sekildi! — dep Esen elden buryn shúıinshi surady.

— Tıse, tıgen shyǵar... tek qaı jerine deseńshi? — dep ormanshy-Almas basyn qasydy.

— Qap áttegen-aı, eger taba almasaq, aıdalada qansyrap ólip, ıt-qusqa jem bolady-aý, — dep Orazbek te qatty qynjyldy.

— Atqa qonalyq. İzine túskennen basqa amal joq, — dep ormanshy-Almas bılikti taǵy óz qolyna aldy. — Aıtpaqshy, shekara tym jaqyn. Anaý taýdyń usharyndaǵy qaraıǵan «botaıdy» kórip tursyńdar ma? Ol bizdiń shekarashylardyń qaraýyl qaraıtyn munarasy sekildi nárse. Sol baspananyń tóbesinde jarbıyp, eki-úsh sarbazy bizdiń jaqty ańdyp otyrady. Solardy aınalyp, ary ótip ketip júrmeıik.

— Eki arada tikenek sym joq pa? — dep Esen tańyrqaı surady.

— Qaıdaǵy tikenek sym? Sen keshe ruqsat qaǵazyńmen zastavadan óttiń be? Sol jerden qos qaptalǵa sozylǵan, attyly kisiniń boıyndaı qalyń tikenekti kórdiń be?

— Iá...

— Endi qaı atańnyń basy kerek? Bul arada otyzynshy jyldarǵy tordyń jurnaǵy ǵana qar astynda jatyr. Abaı bolaıyq dep qaqsap kele jatsam... anaý qaıda, mynaý qaıda deıdi ǵoı!

— Bizge endi ne qyl deısiń? — dep Orazbek qabaq shytty. Ormanshy-Almastyń tym erkinsip ketkeni oǵan unamady. Bul da ańǵa shyǵyp júrgen azamat. Eshkimniń keńesinsiz-aq: qalaı atý, qaıda atý kerektigin ózi de biledi. Zootehnık-Esendi balasynyp, sonsha muqatqany qaı sasqany. Aldymen óziniń aýzyn tıyp almaı ma? Zastavaǵa baryp sybyr etse, ormanshyńnyń kóleńkesi de qalmas bul taýda. Mynaý qaıtedi-eı?!  

Ormanshy-Almas shyrt ete qalǵan seriginiń kóńilin aýlap, jibip sala berdi.

— Oreke, bylaı etsek qalaı bolady? Úshke bólinip, osy betti ár qaptaldan súzip ótsek... qansyrap jatqan jerinen ústinen túsermiz?

— E-e, óstip jón sózińdi aıtsaı, solaı-aq bolsyn.

— Bizdiń kezdesetin tusymyz — oıystaǵy Sarshilde bulaǵy bolsyn. Esendi laǵyp ketpesin dep ortańǵy baǵytpen jibergen edi. Eki qaptaldan qaýsyra súzýge eresekter tústi. Esen atyn qasqa betke tike salmaı, bir oń, bir solǵa qıalaı bókterlep, órge órmeledi. Bir dóńniń astynan bir dóń týyndap, baspaldaq sıaqty kóterile berdi. Birazdan soń Esen ózine tapsyrylǵan orta baǵytty ajyratýdan qaldy. Áıteýir, jolyqqan jotany asa berdi. Syrt qaraǵanda bir tutastanǵan taýdyń óńirinde san beles bar ekenine tańyrqady. Bir kezde qaıqań etip jazyp alapqa atyp shyqty. Anadaı jerden qotan men malshy úıiniń qarasy shalyndy. Qurylys sıpaty Esenniń kózine jat kórindi. Biraq ol kórshi aýdannyń malshylar qystaǵynyń biri shyǵar dep joramaldady. Aldynan arsalańdap, eki-úsh qara qasqa tóbet jarysa úrip, qarsy shyqty. Toqal tamǵa taıaı bergende on-on bir jasar bala esikten basyn shyǵaryp qarady da qaıta ishke zyp berdi. Shaly qora bos. Sirá, mal jaıylymda sıaqty. Baz mańynda maldyń qystyq azyǵy retinde maıalanǵan shóp baıqalmady. Demek, ala qystaı jaıylymmen shyǵady. Bir ǵajaby, bul tustaǵy qar qyrbaq kórindi. Múldem ózge tabıǵat.

— Assalaýmaǵalaıkúm! — dep Esen shańyraqqa sálem berip, tabaldyryqtan attady. Aıadaı alakóleńke bólmede álgi bala men bir áıel adam jer dastarhanda shaı iship otyr eken.

— Sálemshil bolsań tórlet qaraǵym, — dep áıel adam joǵary shyq degendeı ıshara jasady. Esen tórge kóterile bergende bala apyl-ǵupyl betin sıpap ata jóneldi. Áıel adam shaı quıylǵan órnekti kese usyndy. Esen urttap qaldy da tosyrqap, áıeldiń betine qarady. ana kisi kúlimsirep:

— Sender sıaqty qant emes, shaıymyzǵa tuz qosyp ishemiz! — dedi.

— Sizder qaı kalhozdansyzdar?

— Biz senderdiń kalqozyń emespiz. Aınalaıyn, buıyrǵan sháıińdi urttaı sal da kelgen jaǵyńa atyńdy sabalap qash!

— Bizdiki bolmasańyzdar, bizshe qalaı taza sóıleısizder?

— Sebebi, aramyzdy Alataý bólgen bir atanyń balasymyz.

— Ana bala qaıda asyǵyp ketti?

— Ol shekara buzǵandardy habarlaǵany úshin marapatyn alýǵa ketti.

— Bizde de marapat beredi, — dedi Esen eselań halde. Osy sózdiń mánisine jetken kezde tula-boıy muzdap qoıa berdi. Soraptap otyrǵan shaıyn tastaı salyp, syrtqa umtyldy. Qara qasqa tóbetter seni tanımyz degendeı mańqıysa bir-bir qarady da qoıdy. Attyń basyn álginde kelgen jaqqa qaraı salyp, qos ókpesin tepkilep, ońdy-soldy shatyrlata sabap, shaba jóneldi.

Bastapqy betalysy soltústik-batys baǵyty edi. Sol jaqta Esenniń týǵan jeri men eli, Otany bar. Bas-kóz demeı qamshylap, shaba bergenniń kesirinen ol qaıdan kelip, qaıdan shyqqanyn bilmeı, áıteýir, bógde jerge tap bolǵanyn ańǵardy. Álde, «qorqynyshtyń kózi alaqandaı» degendeı, tanys mekenin tanymaıtyn halge jetti me? Bundaı oı-shuqyrdy eshýaqytta kórmegen sekildendi. Bir-jar saǵat qana buryn Tabıǵat-Ana dep tamsanyp turǵan eljiresin múldem umytty. Endi, buny qorshaǵan tilsiz jaý ǵana. Ár qaltarys, qaraǵaı men shyrshanyń daldasy toly buǵynǵan qater syndy. Bir de bir butanyń buǵan qol ushyn bermek bolyp, umsynǵan túrin kórmedi. Attyń omyraýyna jete qabyl oppa qar da eselenip, júrgen saıyn qalyńdap bara jatqan tárizdendi. Keı jerde maltyǵa qarǵyp, ábden entikken jylqy eki búıirin soǵyp, aqyry dymy quryp kilt toqtady. Aq sabynǵa shylanǵan denesi dir-dir etedi. Esen, qar mol ornaǵan saıda turǵanyn endi baıqady. Sál aldynda, jıegi tastaýytpen shektelgen quzdyń erneýi qaraýytady...

Attan túsip, qalshyldaǵan kóligin jetektep, ombydan shyǵyp, tik qulamaǵa tireldi. Tosyn daýys estilgendeı boldy. Artyna buryldy. Bunyń izimen quıǵytyp áldekimder ilesip keledi eken. Sirá, qoltyqtaryna qanat baılap alǵan dersiń. Ań shańqan qardan uıalyp, jasaýraǵan kózin súrtip qaıta qarady. Aıaqtarynda shańǵy bar ekeni kúmánsiz boldy. Áne-mine degenshe quıyndatyp jetip keleri haq. Esen atyna mindi de túbi qaraýytqan tereńge qaraı tebindi. Jany alqymyna kelgen janýar keri sheginshekteı berdi. Jalańash shapty neshe qabat osyp ótken qamshynyń ashshy ýyty shydatpady bilem, quzartqa bir-aq yrǵydy...  

At aldymen tórt aıaqtap tústi de sosyn shońqıyp quıryqqa otyrdy. Sol qalpy biraz syrǵanap baryp, jyldamdyq artqan kezde bir qyryna jambastaı jyǵyldy. Esen aıaǵyn úzeńgiden sýyryp úlgirip, jyǵylyp jatqan jylqy ústine tizgininen aıyrylmaı, tike turdy. Basy arakidik bulǵaqtaǵan at, kúngeı bettiń usaq butalaryn sypyra japsyryp — shana sekildi zymyrap bara jatty. Aryndaǵan qalpy saı túbine burq etti. Esen de etpetteı jyǵyldy. Qolyndaǵy tizginnen aırylmady. Úıelep tura almaı jatqan jylqyny demep, túregelýge septesti. Jaryqtyqtyń múldem esi shyǵyp ketken tárizdi. Qalshyldaýy tym údep ketipti. Sál-pál páńgirip turdy da dúr-dúr silkinip, esim kirdi degendeı oqyrandy. Saıdyń eńis tartqan etegin boılaı, qıalap órge salǵan ańnyń izin qýalap, biraz júristen soń jalpaq alqapqa shyqty. Esen artyna qarady. Jer — ońy, soly belgisiz osinen aýytqyp ketken tárizdendi. Aınalasynyń bári — qol ustasqan Alataýdyń shoqylary. Qaısysy bizdiki, qaısysy jaýdiki ekenin bilip bolmaısyń. Sońynan ergen qýǵyn da toqtaǵan sekildi. Tóńirek shamyrqanǵan aq shaǵyrmaq. Qaıda tap bolǵanyn ol túsine alar emes. Múmkin, irgeles álemge aýyp ketti me eken? Ne de bolsa, qaýip-qater artta qalǵan sıaqty. Qarsy aldyndaǵy jaıylǵan aqtegispen aıańdap keledi. Onyń boıynda qorqaıyn dese de bir túıir qorqynysh qalmaǵandaı. Jankeýdesiniń qańyrap bos qalǵanyn sezdi. Boıyn dármensizdik bıledi. Kúlli dúnıede jalǵyz ózi qalǵany janyn qulazytty. Óstip ózin-ózi aıap kele jatqanda aty súrinip baryp, moıny qaıyryla jyǵyldy. Alańsyz otyrǵan Esen, erdiń ústinen qalpaqtaı ushty. At artqy aıaqtaryn sermep, turyp ketýge talpynady. Aldyńǵy bir aıaǵyn qaqpan tistegendeı áldene bosatar emes. Esen qardy arshyp, shashasynan ustap, yrǵap kórdi. Taǵasy tastyń jaryǵyna qaıshylaı kiripti. Eger janýar qatty-qaıyrym qımyl jasasa, jilinshigi synyp ketýi múmkin. Sondyqtan Esen jylqynyń saýyrynan sıpap, emirene «qur-qurlap» sabyrǵa shaqyrdy. Tasqa shaınasqan taǵany shym-shymdap yrǵap, ár yrǵaǵan saıyn «bissimillá» deı berdi. Janýar da jaǵdaıdy sezgendeı tyrp etpedi. Eger abaısyzda aıaǵy synyp ketse, Esen de jylqy da ıen dalanyń jemine aınaldy deı ber. Anda-sanda alaqtap, bir de jerden, bir de aspannan kómek kútken Esenge — tóńireginiń bári ishten tynyp, bunyń baqytsyzdyǵyn tamashalaǵan sum  ajal sıaqtandy.  

Jylqy oqys julqynyp, ornynan atyp túregeldi. Qystyrylǵan taǵa bosapty. Sol sátte bir aýyr syqyr estildi. Shoshynǵan janýar ata jóneldi. Tizginge jabysqan Esen de ilese ketti. Anadaı tusqa baryp, sońdaryna qarady. Álgindegi ózderi turǵan tustyń qary yrsıa jarylyp, kóship bara jatqanyn baıqady. Bir kezde appaq bolyp shetsiz-sheksizdeı ulasyp jatqan aqtegistiń qabaǵy oıylyp, kóz súıeginiń qaratasty erneýi jalańashtandy. Sosyn jartastyń shekesine kúnqaǵar tárizdi ósken qar — kúrkireı ókirip, qaraqurdymǵa jol tartty.

Myna sumdyqty kórgende Esen Tabıǵat-Ananyń meıirimine de, Jaratýshynyń baryna shák keltire almady. Ony shatastyrǵan pendeshilik úreı eken. Eger attyń taǵasy jaryqqa keptelmeı kete bergende — aqtegis bolyp kóz aldaǵan tuńǵıyqqa bir-aq attanar ma edi...

Osy kezde janýar osqyrynyp, bir qyryna qıǵashtaı qaraı berdi. Aqshaǵyrmaqqa jan bitken tárizdi bulańdaıdy. Sálden soń irkes-tirkes kele jatqan aqhalatty shekarashylar sulbasy anyq baıqaldy. Iyǵyna ilgen qarýlarynyń tumsyǵy qarań-qurań etedi.

---