InfoHub Logo

Bir palatada saýsaqtyń salasyndaı tizilgen tórt tósek qatar tur. Saǵat onnan soń sham óshirilip, dúnıeniń tórt buryshynda tynyshtyq ornaıdy. Desek te, kezekshiliktegi medbıkeler men sanıtarkalardyń ary-beri júrgen aıaq tyrpyly talaıǵa deıin tynshymaıdy. Palata esigin janap ótip, keıde tyń tyńdaǵandaı kidiredi. Sosyn kúrsinis sıaqty bir aýyr dem esitilip, tyrpyl jolyn qaıta jalǵastyryp, úzilgenshe uzaı beredi.

— Gera, túıilip qaldym, sý ápershi!

— Qomaǵaı! Seniń ajalyń tamaqtan!

Osynda jatqan tórteýdiń ishindegi «atqamineri» osy Gera. Tolyq aty-jóni German Sımbelman. Evreı me, nemis pe qasyndaǵylarǵa ol mańyzdy emes. Eń mańyzdysy qos baldaqpen atsha shaba alatyn júrdektigi. Bir aıaǵy urshyǵy erı-erı, tek sińirine ǵana ilinip júr. Basýǵa kelmeıdi. Taıaýda ota jasamaqshy. Gera: «Bir basqa bir aıaq ta jetedi!» dep ózinshe mátel shyǵaryp alǵan. Ezýi jıylmaıtyn kúlegesh, eldi de kúldirip júrgeni. Osynsha erneýinen asyp tógiletin shabyt — sheshindirseń ar jaǵynan kún kórinetin kókiregine qalaı sıyp júr dep tańyrqaısyń. Al, ójettigi — ózgeshe áńgime...

Bular «ashtyq» jarıalaǵaly búgin — buıyrtsa, úshinshi kún. Etek jaqtaǵy irgeles palatadaǵy jigitter de osylardyń týy astyna keshe kirgen. Biraq taıaýda otadan shyqqan bireýi túski asqa jetpeı talyqsyp, jansaqtaý bólimine jóneltildi. Sonymen saptaǵylardyń uzyn sany jeteý. Bári bir synypta oqıdy.

Bulardyń sabaǵy tústen keıin. Tegi, bilim izdep alysqa barmaıdy. Ár palatada taqta ilýli. Tek, syrt oqýshylardyń júre alatyndary ózderi kelse, júrmeıtinderdi tósegimen súırep jetkizedi. Sabaq aldynda ary-beri sapyrylysyp, bútkim aýrýhana ishi dar-dur, saldyr-kúldir bolyp ketedi. Iyqty, nán sanıtar aǵalar tórt dóńgelekti tósekti urshyqsha ıirip, tasymaldaýǵa kirisedi. Júrýge jaramaıtyndar: sabaqty jatyp oqyp, tamaqty da jatyp ishýine týra keledi. Tipti, dúzge shyǵý úshin de sol tósekten uzap kete almaısyń.

Erteńgilik egý, tańý sıaqty «qınaý jumystary» atqarylady. Ásirese, tańý — qylmyskerdi suraqqa aparyp qınaǵanmen birdeı. Tek, tyrnaq astyna ıne júgirtpeıdi. Degenmen, jaraǵa jabysyp qalǵan dákeni jibitip, sypyrý men jandy jerdi qan-josa ǵyp qaıta tazalaý odan kem túspes, sirá!..

Ádette, sabaqqa deıin tárbıe saǵaty jáne túrli úıirmeler ótedi. Em domdar aıaqtalǵan soń «Tórtbaq» keledi. Ivan Ivanovıch — bulardyń tárbıeshisi. Ol alapat qan tógisti óz kózimen kórip qaıtqan erjúrek maıdanger. Bir aıaǵyn da sol Otan qorǵaý jolynda qurban etken. Ol kisiniń maqsaty: taǵdyr tálkegine túsken osy balaqaılardy myqty, qaısar azamat etip ósýine óz úlesin qosý. Ol ár sóziniń arasynda spartandyqtardy mysalǵa keltiretin-di. Tek, áskerı tártip qana er balany erazamat etedi degen túsinik onyń basty qaǵıdasy edi... Basynda ony ózimsinip «Ivanych» dep júrip, keıin turqyna saı balalar arasynda «Tórtbaq» atanyp ketti. Kóńil-kúıi bolmady ma, ol kisi áldenege ashýly:

— Sender, kúni erteń Otan qorǵaıtyn azamat bolasyńdar! Sondyqtan men sıaqty ómir kórgen ákelerińdeı adamnyń ulaǵatyn qaperlerińe myqty saqtańdar. Senderge keıde, tek jaqsy bolsyn dep qana urysamyn...

— Ivan Ivanych! Aıtqanyńyzdyń barlyǵy durys. Biraq, biz — Siz úmit artqandaı Otan qorǵaýǵa talpynsaq ta jaramaımyz!

— O ne degeniń!? Keýdeńde janyń barda, Otan úshin qasyq qanyńdy aıamaý kerek! Osyndaı sózdi maıdan shebinde estisem, eshqandaı sotsyz, óz qolymmen atyp tastar edim!!!

— Atyńyz! Báribir eshteńege jaramaımyz. Ásirese men! Kúni erteń toǵyzynshy ota jasamaqshy, men odan tiri qalam ba joq pa belgisiz!..

Gera jasqa býlyǵyp, jylap jiberdi. Onyń kózinen kúlkiden ǵana jas shyǵatynyna úırengen joldastary, abyrjyp bir-birlerine qarasty. Biraq Gera kózin kóp ýqalaǵan joq, basyn silkip tastap, qaıta jaırańdap shyǵa keldi. Ol, qara qazandaı qaınap jatqan ókinishin, ómirge degen ottaı ystyq qulshynysyn jyr etpeı, tek, óz ishinde saqtap qaldy. Osy «Ivanychtaı» batyr bolsam dep ol da armandaıtyn...

Osyndaǵy jatqan barlyq balalardyń da bir emes, neshe bir armandary bar-aq. Solardyń ishinde osy bir aıaǵyn salaqtatyp, qos baldaqpen shapqylap júrgen Geranyń mereıi bıikteý. Óıtkeni, ol, baram-kelem degen jerine óz yqtıarynsha júrip-tura alady. Al, Aman men Sultan tósekke tańylǵaly qansha jyl boldy deseńizshi. Olar endi qaıtip, aıaqtarymen jer basa da almaıdy. Jyldan jylǵa ıyqtary ósip, qarýdyń bári qos qoldaryna aýysyp, al aıaqtary qýyrshaqqa aınalyp, semip barady. Aman osydan bes jyl buryn aryqtan sekirgende beli kilt etip, qulaǵan eken. Sodan bergi keship kele jatqan kúıi osy. Ata-analary aparmaǵan jer joq. Aqyry osy sanatorıadan meken tapty, mektep bitirgen soń, eresekter bólimine aýysady. Odan ary bir qudaıym ǵana biledi. Samatqa da qatarynan qos ota jasaldy. Bir jyldan astam gıpske oranyp, arqa etteri jalaq jaýyrǵa aınalǵansha jatty. Biraz taıaqqa súıenip júrgen bolyp edi, jambas tusynan taǵy bir nárse keýlep, tósekke qaıta jyǵyldy.

Tún ortasyna taıaǵanda sonoý bir túkpirden ańyraý bastalady. Qasyndaǵylary túgil, neshe qabyrǵadan ótip, bulardyń qulaqtaryn tundyratyn ashshy sarnaý, tań ata ǵana qaljyrap baryp, saıabyrlaıdy. «Bul netken sarnaýyq!» dep osyndaǵylardyń barlyǵy jaqtyrmaıdy. Rasynda, jetisip jatqan eshqaısysy joq. Dertiń janyńdy qyshqashqa salyp buraǵanda, ol — shybynǵa aınalyp, kóz aldyńda yzyldaıdy-aý... Ol azdaı, bir dárilerdi salǵan soń, saı-súıekterińdi qań-qaqsatatynyn aıtsańshy. Qabyrǵaǵa ekken dárilerdiń kestesin ilip qoıyp, kún sanaǵandaı sanaıdy. Júzi ketti, eki júzi... Áıteýir, aýyrǵannan basqa ermek joq dersiń, sirá. Osynyń bárine tózip, kóz jastaryn kórpe astynda ǵana aǵyzyp, ary ketse, tistene yńyrsý ǵana bar tabatyn yǵyttary...

Ivan Ivanychtyń sońǵy tárbıe saǵatynan soń, bular narazylyq bildirip, ol kisini aýystyrýyn talap etti. Biraq, mektep dırektory men bas dáriger bulardyń isin soraqylyqqa saıyp, qulaq aspady. Uly Otan soǵysy ardageri, óńiri toly orden-medal, qan maıdanda bir aıaǵyn joǵaltqan qaharman matrostyń saǵyn syndyrý — olar úshin aqtalmas qylmyspen teń edi. Bulardyń taqqan aıybyn — balalyq dep sheshti.

Sol kúngi túski astyń sonshalyqty shyryndy bolǵany olardyń ómir-baqı esinde qaldy. Shirkin, jaıshylyqta osyndaı mázir tartylsa, saýsaqtaryn soryp otyryp, meıirlene isher me edi. Kelgen as: ábden sýyp, betine maıy qatyp qalqyǵansha, stol ústinde syny buzylmaı qala berdi. Sonymen, ómiri oryn almaǵan «Ashtyq» atty — keleńsiz, narazylyq túri jarıalandy...

— Aqyryn sóıleńder!

— Men prándikti jerge túsirip aldym, Gera...

— Neǵyl deısiń maǵan, qolyń jetken jerdi sıpala...

— Taptym! Maǵan buıyryp tur eken!...

Bular kúbirlesip jatyp, esik kózinde tyń tyńdap turǵan «jansyzdy» ańǵarmapty. Esik aıqara ashyldy da: — Qane, nege jatpaısyńdar! Ýaqyt qansha boldy! Senderge osy, densaýlyq emes, basqa birdeńe kerek-aý deımin, shamasy! ¬— dep búgingi kezekshi medbıke shamdy jarq etkizdi. Samaladaı tunǵan ashshy jaryq kóz qaryqtyrdy. Bul orta jastaǵy, temeki tartqysh áıel edi. Daýsy qashanda qarlyǵyp júredi. Ivanychtyń syńary. Jumysyna myqty, biraq talaı jyl osy sıaqtylardy kóre-kóre olardyń muń-qaıǵysyna eti ólip ketken tárizdi. Bulardyń biri jazylsa, ekinshisi ólip jatyr. Taǵy biri dertin ábden asqyndyryp jany muryn ushyna taıaǵanda ǵana súıretilip jetedi. Qaısy birine eljireı beresiń, birinikinen-biri soraqy. Kózindegi qalyń áınekti kózildirik ony osy qasiretterden arashalap turǵan bir qalqan syndy ma deısiń... Ara-tura onysyn qolyna alyp, áınegin aq halatynyń etegine súrtip qaıta taǵady. Sol kózáıneksiz kezde kózderi shamyrqanyp, oty ósheıin degen oshaqty elestetedi. Jyldan jylǵa sozylǵan suryqsyz kórinis — onyń tek kóz janary emes, surlanyp, jıyrylyp bara jatqan óńine de solǵyn izderin salǵan. Zikinegen sózine qarap: «Osy kiside sirá, bala joq shyǵar» dep oıǵa qalasyń. Bul oıdan aryltqan bir jaǵdaı ǵana, ony joldastaryna Samat aıtty.

Ekinshi otadan keıin Samat ózin jaqsy sezinip, buıyrtsa, taıaý arada elge qaıtatynyn estip qýanyp qalǵan-dy. Biraq jaǵdaı olaı bolmady. Ata-anasyna alyp ketińder degen habar da jetken-di. Olar sabylyp kelgende, Samat dene ystyǵy kúrt kóterilip, esi kiresili-shyǵasyly sandyraqtap jatty. Jambasty keýlegen taǵy bir dert — syrtqa jol izdep, betine túsken saýsaq izi qaıtpaıtyn, qyzara bórtken, keseldi isikke aınaldy da aqyry jaryldy. Bir-jar kún jany tynshyǵandaı bolyp edi, qaqsaý qaıta bastaldy. Taǵy bir tustan «temir tisti qurt» úńgýge kirisken tárizdi.

— Qaltany tazalap, pýnksıa jasap izdeý kerek.

— Balam, shydaısyń ba?

— Iá.

— Eki qolyn tańyńdar, bolmaıdy...

Qalta degeni — jara paıda bolǵan tus ishindegisi aqtarylǵan soń bosap, qaltalanyp ketedi. Ony koherdiń basyna tampon tistetip, eshqandaı jansyzdandyratyn dári qoldanbastan — tirideı ishin aralatyp, tazalaýǵa kiristi. Shalbardyń qaltasyna qol salǵanmen teń emes! Samat bastapqyda batyrsynyp jatqan-dy. Koher bir-eki aınalyp shyqqanda, kózi sharasynan shyǵa dárigerlerge qarady. Olar jumystaryn alańsyz jalǵastyrýda. Ýaqyt shekten shyǵa sozylyp, myna beınet máńgi bitpesteı kórindi, Samatqa. «Y-y-y!» dep yńyraǵannan basqaǵa dármeni jetpeı, kózinen parlap jas quıyldy. Bir kezde maı quıryǵy tusynan kirkildetip bir temirdi neshe qabat júgirtti. Oǵan deıin ýyt jaılaǵan tustan bastalǵan ot búkil denesin orap alǵan edi. Jańaǵy pispekti ol shybyn shaqqandaı da kórmedi. Kúlli denesi jansyzdanyp ketken syńaıly. Eńkildep jylaǵan Samattyń basyn sıpap:

— Batyr balam! Naǵyz partızan ekensiń! Jasyń neshede! — dedi, ózderi jaqtyrmaıtyn medbıke.

— On bestemin!...

— Men, seniń jasyńda keremet óńdi bolǵam! Unatatyn qyzyń barma?

— Qyzy qursyn!... Qashan bolasyzdar!!!

— Qazir balapanym, sál ǵana qaldy, shyda!

Bul kisiniń qolynan urysý men zikineý ǵana emes, meıirbandyq ta keletinine Samattyń kózi sonda jetken.

... — Balalar! Senderdiń myna qylyqtaryń múldem durys emes. Soǵysta basynan zaqym alǵan adammen eregesip, óz densaýlyqtaryńǵa zıan keltiresińder. Qabyldap jatqan emderiń dalaǵa ketkenmen birdeı. Meni tyńdasańdar, tańerteńnen bastap, sheshimderińdi ózgertińder. Mynaý senderge arnap pisirgen bálishterim, barlyǵyńa jetedi, mynda sýsyn...

Manadan beri bir qolyn artyna kólegeılep turǵan sebebi, jasyrǵan dorbasy bar eken. Olar sener-senbesterin bilmeı ańtaryldy. Taǵy Gera sýyrylyp:

— Sizge kóp rahmet! Biraq bizge sadaqa kerek emes! Bizdiń maqsatymyz ádildik! — dep shanshyla qaldy

— Maqul, ádildik qajet bolsa, talaptaryńnan taımańdar! Samatjan mynany saǵan tapsyrdym. Sebetin keıin alam...

«Mektep» kóshesiniń bas jaq pushpaǵyn «Besshoqpar» aýyly dep ataıdy. Baıaǵyda minezderi óte shataq, bes aǵaıyndy jigit bolǵan eken. Toı-tomalaq, astarda ózderine qalaýly jilik tartylmasa daý kóterip, aıaǵyn tóbeleske aınaldyratyn syńaıly. Sonymen bir saqaýlaý jeńgeleri bulardyń qarasy kórinse: «Oıbaı, Besshoqpaı kele jatyı! Degendeıin jashap, aman-eshen qutylaıyq!» dep báıek bolatyn kórinedi. Aqyry, sonoý arǵy atalarynyń dańqy keıingi urpaqtaryna «tańba» bolyp jabysty. Biraq namystanatyn tańba emes — masattanatyn madaqqa aınaldy. Tegin adam minezdi kelmeıdi ǵoı. Col atalarynan taraǵan urpaq ara-jikteri jazylmaı úrkerdeı jınalyp, el ishinde ózderi bir el bolyp otyr. Osy aýyldyń ózinen eresek bes-alty bala órip, mektepke barady. Solardyń eresegi osy Samat. Ony qurdastary judyryǵynyń qattylyǵy úshin «Qaratemir» dep ataıdy. Onyń sebebi: uldar arasyndaǵy kúsh synasýdyń bir túri judyryq tóbelestirý bolatyn-dy. Osy saıysta Samat eshkimge des bermeıdi. Árıne, judyryǵy tastan jaralmaǵany ras, biraq syr bermeý de úlken óner ǵoı. Salysyp qalǵanda janyń shyǵyp kete jazdaıdy-aý! Ol kezde budan da shyrqaý azaptardyń tosyp turǵanyn «Qaratemir» qaıdan bilsin. Álde, Jaratýshy ony sol synǵa aldyn-ala ázirleı bastady ma eken...

Qysty kúnderi dop qýa almaısyń. Biraq, keı jyldary qardy ombylap júrip oınady da. Degenmen ortalyq «Quıyn» kóshesiniń bastaýynda turatyn jigitter hokeı komandasyn quryp, oıynnyń jańa túrin qolǵa alypty. Ashyózek ózeni arnasynyń keı tustary qyzyl sý jaıylǵan kezde muz aıdynyna aınalatyn. Samat óz jigitterimen baryp, álgi oıynmen kózbe-kóz tanysyp qaıtty. Qatty tańyrqady. «Mektep» kóshesi de toqaldan týǵan joq dep, bular da ázirlikke kiristi. Aýdan ortalyǵy «Ándirepkege» baryp, orys bazarynan káńkı satyp aldy. Buryn teýip kórmegen nárse, talaı ábigerge saldy. Kerzi etikke baılap kórip edi, qıqalaqtap býyndary ustamady. Sonan tas qylyp, qaıyspen pımaǵa bekitti. Analardan ozý maqsatynda keýdelerine nómir jazyp, ony tórt buryshynan kóktep tigip qoıdy. Komanda kapıtany etip, osyny uıymdastyryp júrgen Samattyń ózin saılaǵan-dy.

— Búgin «Quıyn» kóshesimen kezdesý, káńkılerińdi qaırap, baýlaryn myqtap alyńdar! ¬— dep komanda kapıtany Samat, jigitterine tapsyrma berdi. Taıaqty klúshke retinde qaıqybas taldan tańdaǵan-dy. Bular bastapqy kezde talaıǵa deıin aýlada sıyrdyń qıyn jaıaý qýalap oınady. Jalpy oıyn tehnıkasynan habardar. Degenmen, ynta bolsa almaıtyn qamal joq sekildi, kele-kele káńkımen aldy turmaq, artqa syrǵanaýǵa mashyqtandy.

Osy aýyldaǵy myqty komandanyń biri «Quıynnyń» kapıtany Amantaı — Samattyń klastas dosy edi. Ol — óte qyljaqpas, qashanda beker júrmeı, bir kebisti bir kebiske kıgizip ketetinniń ózi. Oǵan jolyqtym degenshe taǵy bir kúlki-mazaqqa dýshar boldym deı ber. Ar jaǵynda kekesindi zalaly joq, tabıǵı ájýaǵa sheber. Bireýdi bireýge shaǵystyryp, eki ańqaýdy qyzyl sheke qylyp qoıý ol úshin shyrt túkirgenmen birdeı. Búgin asa mańyzdy kezdesý. Bir jeti boldy «Besshoqpar» komandasynyń qyzý daıyndyqqa kóshkenine. Ashyózek ózeni arnasyndaǵy «Jabaıytal» ıiriminiń keń aınalǵan ıinine shelektep sý tasyp, aıdyn jasap qoıǵan. Eki basyna qaqpalaryn ornatyp, búgin jeksenbiniń tańyn ertelete atyryp, taǵy sý tógip, aıdyndy aıazǵa qatyrdy. Esh jerinde kirtik joq, kádimgi taýyq taıyp jyǵylatyn kók muz.

Amantaı kele sala: — Ultaraqtaı jerge bir ojaý sý tógip, jasaǵan aıdyndaryń osy ma?! — dep tıisýden bastady.

Oǵan eshkim úndemedi. Eger, bálen dep onyń jynyna tıseń, alyp soǵyp oınaǵan bolyp, silimtigiń shyqqansha astyna salyp ılekteıdi. Ózi qatarlas túgili talaı eresekterdiń Amantaıǵa júregi daýalaı bermeıdi. Boıynda býyrqanǵan sózben qatar, jylpyńdyqpen astasqan kúsh te mol. Ol — týa bitken palýan. Onyń nókerleriniń jyrqyldap, shekten shyǵyp bara jatqanyn baıqaǵan Samat:

— Já, boldy! Til jaǵyńa súıenip, taǵy bireýdi arandatýǵa keldiń be, álde oıynǵa kiriseıik pe? — dedi túsin buzyp...

— Esi kirdi, qarǵamnyń! — dep, Samattyń anasy aýyz bólmede qısaıyp jatqan otaǵasyna daýystady. Samajan temir tósektiń býyn-býyndaryn bezildete aýyr turdy. Jalǵyzdary tósek tartqaly ol kisi de kúızelip, sirkesi sý kótermeı, tula boıy da aýyrlap, qıp etse jantaıa ketkisi kelip turatyn. Buǵan deıin ondaǵan jyl jeke otar ustap kelgen ol, osy jalǵyzdyń jaǵdaıyna bola maldy tastap, aýyl ishindegi kúıki jumys — kúzetke aýysqan. Tynysy keń saıyn dala men aýasynan saýmal ańqyǵan qaıran jaılaý kózden bul-bul ushyp, tabıǵatyna týys kásibi malshylyqtan da qol úzip, jarǵa qamalǵandaı kúı keship júrgende myna jaǵdaı eńsesin ezip-aq jiberdi. Uzaq ómirdiń talaı ótkelinen ótip, jaman men jaqsyǵa da ábden eti úırengen adamnyń osyndaı kúırek minez tanytýy jaıshylyqtan bolmas, sirá. Ne bir qımas jandardan da aıyrylyp, taǵdyrdyń qatygez syndarynan synyp baryp qaıta ońalǵan ol úshin — endi eshqandaı quqaıdyń qudireti qorqynyshty emesteı kórinetin. Sóıtse, bári bekershilik eken. Taǵdyr onyń eń bir jandy jerinen soǵyp ótti. Soqqanda aıaýsyz eseńgiretti.

Samajan balasynyń mańdaıynan sıpap:

— Sadaǵań bolyp keteıin, saǵan tıgenshe bu dert maǵan nege tımedi eken?! — dep ıegi kemseńdeı, kóz jasy murtynyń ushyn qýalaı tómen tamshylady. Otaǵasynyń bundaı bosańsyp, borkemiktik tanytqanyn alǵash kórgen Ǵaınıjamal: — Úıbı-aı, saǵan ne boldy, balany shoshytasyń, saqtaýshy Táńirim qashanda osylaı jar bola bersin! — dep aqsaqalynyń oqys minezinen ózi sekem alyp, kúdigin jamandyqqa joryǵysy kelmeı, Samajan men Samattyń arasynda qyzǵyshtaı shyr ete qaldy. Samat qabyrshyqtana kezergen ernin tiliniń ushymen áreń jalap, keıipteri býaldyrlana buǵan tóne qarap turǵan ata-anasyna ish eljireter shólirkegen saǵynyshpen kezek-kezek kóz tastady. Ol ózin áldebir alys, beıtanys sapardan oralǵandaı sezindi. Aldynda turǵan eki adam osy dúnıedegi eń asyl da, qımas jandar eken-aý! Bunyń oralǵanyn uzaq tosqandary olardyń qaljyrap, qamyqqan júzderinen aıtpaı-aq kórinip tur.

Úshinshi kún degende esin jıǵan Samattyń alǵash suraǵany sý boldy. Ákesi onyń basyn demep, anasy syrly qasyqpen aýzyna sý tosty. Erinderi ıkemge kelmeı, keı jerleri tilimdenip, shyp-shyp qan shyqty. Anasy onyń urttaı almasyn sezip, sańlaýlaı ashqan aýzyna erin jibiterlikteı álsin-álsin tamshylatty. Ezý qýalaǵan osy azǵana ylǵaldyń ózi onyń býyn-býynyna túsip, meıirli kúıge bólep, talyqsytyp jiberdi. Shekesi dymdanyp, aq shúberekteı bozdanǵan óńine juqa qylań júgirip, tátti uıqy baýrady. Ata-anasy aıaqtaryn ushtarynan basyp, aýyz bólmege aýysty. Júrekteri oryndaryna túskendeı bolǵanymen qýanýǵa dátteri jetpeı, ymdasýǵa qorqyp otyrǵanda, apyr-tapyr basyp, saldyrlaı sóılep Samajannyń aǵasy kirip keldi. Mamajan súıegi iri, palýan pishindi, minezi «qojanasyrlaý» alańǵasar adam edi. Ǵaınıjamaldyń «Balany oıatasyz!» dep shyr-pyr etkenin qaperine iler emes. Baıaǵyda Samattan keıin taǵy bir qursaq kótergen kelinin taǵy osyndaı urdajyq qylyǵy arqasynda túsik tastatqan edi. Osy joly da óz oıyndaǵysyn bastyrmalatty:

— Ul qaıda?! Baqsy tappasam da, toqpaǵyn taýyp ákeldim. Osynyń da oqýy bar deısiń be, jel úzgendi qaı qazaq bilmeıdi. Anaqy-mynaqyny qoıyp, ózim-aq jelin qýyp shyǵam!

— Qaıynaǵa, sabyr etińiz. Esin jańa jıyp, bir qasyq sýmen erin jibitti de qaıta uıyqtap qaldy. Biz sháı iship bolǵansha ol da oıanar. Tórletińiz. — dep Ǵaınıjamal aqsaqaldy dastarqan basyna jaıǵastyrdy. Samat tósek tartqaly bul kisiden de maza ketip edi. Ózi biletin baqsy-balgersymaqtardyń bárin adaqtap shyqqan. Myqty degenderi baıaǵyda ólip qalǵan eken. Áıteýir bireýiniń úıinde otqa janyp ketpeı eki aǵash toqpaq saqtalyp qalypty. Qasıetti adam ustaǵan kıeli zat tıgen jerine emdi ózi-aq darytatyn syńaıly. Tek, bar bolǵany jel turǵan tusqa taqap toqpaqtaı ber.

Mamajan aqsaqal azamat soǵysy jyldary Bódenıdiń áskerinde soǵysqan. Bir joly bulardyń atty áskerin jaý úlken ózenniń jarly jıegine aparyp tyqsyrady. Sonda atamyz: «Sýǵa júzbeıtin at joq!» dep bıik jardan bir tebinip, ózenge quldyraıdy. Qalǵandary da ilese qarǵyp, arǵy betke ótip aman qalypty. Sondaǵy erligi úshin qolbasshynyń ózi qylyshyn syılapty, atamyzǵa. Keıin jalaqor bireý Mamajan atamyzdy aqtyń áskerinde bolǵan dep ústinen jala jazyp jiberedi. Atamyzdy aparyp qamap, tergeýge sap, ábden esin shyǵarady. Aqyry, aqıqattyń basy ashylyp, olar keshirim suraýǵa májbúr bolady. Sonda qatty nalyǵan atamyz: «Osy túrmeden men emes, endi súıegim shyǵady!» dep qasarysyp jatyp alǵan kórinedi...

Amal neshik, uıqysy qanyp esin jıǵan Samattyń segiz kózi men kúreńitip isingen sol jambasyn Mamajan aqsaqal qansha toqpaqtasa da esh jerden irkildegen jel tabylmady. Boıy súısinbeı azapqa tózgen balasyna arasha bolýǵa ekiudaı bolyp irkilgen ata-anasy da jandaryn bir shúberekke túıip, is aıaǵyn tosqan-dy. Balanyń beti beri qaraǵannyń ornyna naýqasy órshigendeı qaıta esinen tanyp, bar jurtty shoshytty. Osyndaı ne boldymǵa jolyǵyp otyrǵanda kim habar bergeni beımálim, aýyldaǵy jalǵyz dáriger — feldsher Nadá kele qaldy. Ol orys degeni bolmasa el ishindegi jón-josyqty qazaqtan kem bilmeıtin jáne aýyldaǵy talaıdyń táni men janyna daýa taýyp, kindigin kesip «sheshe» atanǵan, eńbegine aqy surap kórmegen adaldyǵy mol, qarapaıym adam edi.

— Bul ne qylyqtaryń?! Balany óltireıin dep jatyrsyńdar ma?! — dedi, Samattyń tamyryn ustap, dene qyzýyn ólshep kórgen soń: — Endigári, óz em-domdaryńdy qoıyńdar! Álin jınaǵansha ózim kelip, qarap turamyn. Sonan keıin aýdanǵa aparyp kórsetińder. Jambas súıegi synyp, asqynǵan...

Saǵat tańǵy altydan tirshilik qaıta bastalady. Medbıkeler uıqyly-oıaý jatqan naýqastarǵa dárilerin egip, sanıtarkalar saldyr-suldyr eden jýýǵa kirisedi. Sóıtip, tańǵy asqa deıingi kúndelikti sharalar múltiksiz atqarylady.

— Myna sumdyqtaryń ne!? Astylaryńnan qum tógile bastaǵan ba?

Balalarda ún joq. Bári betterin kórpesimen búrkep, teris aınalǵan. Shydaı almaı tyrq-tyrq kúlip jatqandary da bar. Sanıtarka apaı etjendi, egdeleý kórinetin kisi. Yńqyldap, burqyldap júrip sybyrtqymen sypyryp, bir ýys qoqym jınap, tanaýyna ákep ıiskedi de:

— Mynalaryń pirándiktiń úgindisi ǵoı, ókimettiń tamaǵyna toımaı, ústemege kóshkensińder me?! — dep bularǵa alaıa qarady. Geradan sóz qalǵanba:

— «As adamnyń— arqaýy» as turǵan jerde aýrýǵa oryn joq! —dep tálimsidi.

— Bilem, men senderdiń túnimen neǵyp urlap jep júrgenderińdi! Ashtyqty synyn buzbaı ustaý kerek. Mysaly biz sıaqty...

Bul áńgimeni Tosá apaı qatelespese, osymen on neshe ret aıtqaly tur. Jasóspirim kezderinde nemister aıdap áketipti. Konslagerde bolǵan. Balamysyń degen ǵoı, temir tordyń ishinde qamaýda jatsa da oıyndaryn umytpapty. Birde, óz qyılaryn qaǵazǵa orap, kórshi baraqta jatqan qyzdardyń aýlasyna laqtyrady. Biraq, ol qapshyq kúzette turǵan nemis soldatynyń basyna tıedi. Orystyń nájisine bylǵanǵanyna namystanǵan álgi, bulardy qyryp tastaı jazdapty. Áıteýir, áýpirimmen aman qalyp, esesine bir jeti jeke qapasqa qamalyp, tamaqtan qaǵylady. Qara sýdyń da eshteńege bergisiz dámin sonda sezedi. Al bulardiki ne, toıynǵannyń ermegi. «Ivanychtan azat bolý» degen — bostandyq úshin kúres. Adamnyń kúlkisin keltiredi. Onymen qoımaı, túnimen urlap tamaq jeıdi.

— Sender meni túrime qarap, kempir dep oılaıtyn shyǵarsyńdar. Joq. Men qyryqtan endi ǵana astym. Ne kórmedi deısiń! ...

Tosá apaı arakidik óstip jylap ta alatyn. Óz ýaıymy azdaı bularǵa da jany ashıdy. Soǵys kezinde baýyry jaý granatasyn oıynshyq dep oılap, qolynda jaryp alǵan edi. İshek-qarny aqtarylyp, bir ajaldan qalǵanymen — qanattyń tuqyly sıaqty qos múltek ne as ishýge, ne basqa haraketterge jaramady. Jastaı ǵaryp bolǵan ol, osy Tosá apaıynan basqa eshkimge de kerek emes-tin. Jáne kúıeýi jol apatynan qaza taýyp, óziniń úsh balasy azdaı, endigi soqtaldaı azamat bolǵan sol baýyry da masyl. İshki reseıden aýyp, qazaq eliniń osy óńirinen qutty qonys tapqan — tálkek taǵdyrly otbasy edi — bul.

— Tosá apaı, sonda bizdiki durys emes pe?

— Meniń pikirim eshteńe ózgertpeıdi. Biraq, senderge bir aqyl aıtaıyn, «Ivanych qala bersin, tek ol kisi kelip keshirim surasyn» dep talaptaryńdy ózgertińder. Men biletin Ivanych bolsa, bireýden keshirim suraǵansha ólgendi qalaıdy. Sóıtip, eki jep bıge shyǵasyńdar...

Dárigerlerdiń erteńgilik aralaýy bastaldy. Bas dárigerdiń orynbasary men mektep dırektory jáne emdeýshi dáriger óz nókerlerimen bulardyń palatasyna saý etip kirip keldi. Orynbasar — osy mekemedegi jumysshylar men naýqastardy qoıǵanda bas dárigerdiń ózi seskenetin óte qatal jáne tym ádil adam edi. Sonymen qatar bilgir dáriger-hırýrg retinde de tanymal maman.

— Aıdar Bolatuly, Sizdiń mektep dırektory retindegi jumysyńyzǵa kóńilim tolmady! Bul - bala-baqshasy emes, eń aldymen emdeý orny. Sondyqtan ishki tártipti buzýǵa jol bermeımin. Al, búgin tańǵy asty ishpegenderdiń ata-analaryn shaqyrtamyn! Sımbelmandy otaǵa ázirleńder...

Samat jetinshi synyptyń úshinshi toqsany aıaǵynda osy jerge tap boldy. Oqý jylyn ol el qatarly aıaqtaǵanymen, lám-mım dep esh sabaqtan bir aýyz sóz aıta almady. Qazaq mektebinde oqyp júrip, orys synybyna túsý oǵan ońaı tımedi. Aýyldaǵy bar orystar qazaqsha saırap tur. Petka, Vaska degenderiń turpaty orys bolǵanymen maqal-máteldi jyrtys jyrtqandaı aıyratyn-dy. Ras, aýyl mektebinde orys synyby boldy. Biraq, qazaqsha oqıtyn balalar olardy «shoqynshyqtar» dep syrttap júretin-di. Sonymen nan surarlyq qana orysshamen osynda keldi. «Qazir jatsań jata ber, biraq kelesi oqý jylynda osy synypty qaıta oqısyń» degende Samat tilimen jetkize almasa da ymmen basyn shaıqap, eki kózi shatynap, keri sheginbeıtinin anyq bildirgen-di.

Bul birdeńe dese, barlyǵy shek sileleri qatady. Birde «poıdem, pobazarım» degendi qulaǵy shalyp qalyp, «na deńgi, kúpı ıablaky» degeni bar, olardy bazarǵa bara jatyr dep oılap. Sonan beri birdeńe der aldynda ishteı neshe qaıtalap baryp aıtýdy, ǵadetke aınaldyrdy. Óıtkeni, orystyń sózine túsetin dybystyq salmaq birese basyna, endi birde ortasy ıakı aıaǵyna aýysa beredi eken. Durys aıtpasań kúlki-mazaqqa qalasyń.

«Chtenıe» degen sabaq buǵan aýylda júrgende-aq ábden yǵyr bolǵan. Bir kúni arnaıy daıyndaldy. Oımaqtaı ǵana áńgime eken. Balalar taýǵa serýenge shyǵady, sondaǵy olardyń bastan keshkenderi týraly. Samat on turmaq, otyz oqysa da áńgime mazmunyn óz tilimen qaıtalap aıta almady. Kerisinshe taqpaq sekildi jattaldy. Sosyn Zoologıa páni bolýy tıis-tin, ol tapsyrmany bir oqyǵannan qaǵyp aldy. Tegi, Samat muǵalimniń túsindirmesine asa zeıin qoıýshy edi. Oıynǵa bet buryp ketken jaǵdaıda sol sabaqta uqqanymen-aq, talaı ret tyǵyryqtan shyqqany bar.

Orys tili páni muǵalimi sózin asa bir mánermen: — Kto hochet rasskazat o vpechatlenıah kotorye polýchılı detı na ekskýrssıı? — dep, oqýshylar arasyndaǵy orysshaǵa jetikteý degen tusqa nazaryn aýdara qarady. Samat oıda joqta qol kóterdi.

— Hochesh, vyıtı vo dvor?

— Netý, gabarıt hoshý!

— Ný, ladno, ıdı k doske...

Shybynnyń yzyńy estilerdeı tynyshtyq. Bul eshkimniń qaperine kelmegen bir sumdyq sekildi oqýshylardyń bári siltideı tynyp, siresip qaldy.

«Stoıalo prekrasnaıa pogoda. I detı reshılı poıtı v gorý, na ekskýrssıý...», beınebir, «Kel, balalar oqylyq...» dep, Ybyraı atasynyń taqpaǵyn zyryldatyp turǵandaı Samattan orystyń nebir sózderi aǵylyp berdi. Sol kúngi barlyq sabaqta tek Samat qana elden erek qol kótergish boldy. Balalar buǵan birdeńe bolǵan shyǵar degendeı kúmánmen qarasyp qoıady. Ásirese, qyzdar máz!

— Orysshany sýdaı aǵyzatyn bolypsyń ǵoı! Tek ýdarenıeń kelispegeni bolmasa, pogodany aýyzeki sózde pagoda dep aıtady, stoıalo emes, staıalo, hı,hı!..

Qanshalyqty úzdik kóringenmen Samatqa «jaqsydan» artyq baǵa esh muǵalim qoımady. Endi mine sol kezde «úzdik» baǵa qoımady dep muǵalimdermen eregesip, oqymaǵannyń zardabyn endi shegip jatyr. «Sen qabilettisiń» dep talaıy aıtyp edi. Rasynda, sál-pál zeıin qoısa... Jalqaýlyq deıin dese, oıynnan sharshap kórgen emes. Ol da talaı eńbek pen qajyrdy talap etedi ǵoı. Tek sýret pániniń muǵalimi: «Sende talant ushqyny bar, biraq sen jalqaýsyń!» degen. Ol kisige yzylanyp, úıdegi jáne kórshilerdiń mal-janyn túgel bir kún, bir tún erinbeı aq qaǵazǵa túsirip, aldyna tastaǵanda: «Aıttym ǵoı, sende birdeme bar dep, biraq kelesi tapsyrmany sen oryndamaıtynyńa kúmánim joq» dedi. Aıtqany keldi. Samattyń oǵan murshasy bolmady. Tipti umytyp ketti. Sheshesi shybyqpen aıdap úıge áreń kirgizetin kúıge túsken. Fýtboldan kóshearalyq jarys qyzyp jatqan tus edi, ol...

Sol kúnder kózden bul-bul ushyp, endi mine tósekke tańylyp, beıbaq kúı keshýde. Bul az bolǵandaı, oqýy da azapqa aınaldy. Eki kúnniń birinde:

— Bedelbekov! Skajı-ka mne... — dep, ylǵı orys muǵalimder qadalyp turǵany. Ras-aý, jumǵan aýzyn bir ashpaǵan oqýshyǵa qalaı baǵa qoımaq. Al bunyń barlyǵyna beretin onyń jalǵyz jaýaby:

— Ne mogý skazat, ponımat mogý...

Samatqa eń aýyr tıgeni aýyzsha sabaqtar boldy. Buryn ózin esepke shorqaqpyn dep oılaıtyn, sóıtse, mán bermegendikten eken. Sóılemeıtin pánderden úlgerimi artyp, kezinde óziniń súıiktisi bolǵan ádebıet, tarıh sıaqty pánderdi ıgerý beınetke aınaldy. Bir jaqsysy: eger solaı dep aıtýǵa kelse, bul baıaǵysha alakún dop qýyp júrgen joq, endigi dosy kitap. Oqýyn oqıdy. Biraq túsinbeıtin sózderi qanshama. Orystyń balalary, bul kitaptan basyn kóterip, betine qarasa qashatyn boldy. Budan qutylýdyń amalymen «Tolkovyı slovar Ojegova» degen jýan kitapty da taýyp berdi. Qyzyq kitap eken, orystyń sózin oryssha túsindiretin...

Samattyń taǵdyry ertegi tárizdi. Baıaǵyda bir kempir men shal bolypty, olar erinderi ábden kezerip, shólden talyqsyǵan kezde qudaı bir uldy bere salypty... Jer ortasynan talaı asqan áke-shesheniń ortasyndaǵy qulynshaqtaı shaýyp júrgen jalǵyzy edi. Olardyń barlyq úmiti de ómiri de osy bir — jalǵyz da. Jylyna neshe márte kelip qaıtady. Aýyldary da ıt arqasy qıanda. Samat naýqasqa ushyraǵaly olardan bereke ketti. Elge barsa da sol jalǵyzdyń tileýin tilep, qudaıǵa ne jazǵandaryn ózderi de bilmeı ańyrap otyrǵany. Ásirese, anaǵa aýyr tıdi. On bir qursaq kóterip, sonyń ishinde bir qyz, bir ul ǵana tiri qaldy. Qyz óz betinshe balaly-shaǵaly. Sút kenjesi Samat týǵanda rasynda óshkenderi qaıta janǵandaı bolǵan. Osynyki durys dep betine jel tıgizbeı ósirdi. Jalǵyz balaǵa juǵysty erkelik buny da aınalyp ótpedi. Jasaǵanynyń barlyǵy ata-ana úshin jarasymdy kórinip jatty...

Tegi, Kólbaı aýylynyń jastary da qarttary da ózge aýylǵa qaraǵanda ózgeshe. Olardyń keýdesinde erekshe bir namys bar. Jón surasa ketseń, barlyǵy kileń batyrlar tuqymy. Sonoý jońǵar shapqynshylyǵy kezinde Kólbaı degen atamyz Qabanbaı, Bógenbaı bahadúrlermen qatar ult-azattyq kúresine belsendi aralasqan jaý júrek adam bolypty. Ańyzdan jetkeni ol kisi — ákki iz kesýshi jáne barlaýshy bolǵan...

Aýylda sport pen óner de jaqsy damyǵan. Aldyńǵy býynnyń ónegesi keıingige úlgi bolyp, jalǵasyn tabýda. Mysaly, Samattyń atalas aǵasy voleıboldy óte tamasha oınaıdy. Ony inisi retinde Samat maqtan tutady. Al, jalpy «Besshoqpar» ishindegi tatýlyq pen ata birligi múldem erekshe. Ol haqynda aýyl adamdary da: «Besshoqpardyń birligi ýyzdaı uıyǵan, sonoý Tastumada turǵanda da bir shoq bolyp, úıirlestiginen tanbap edi, qýalap Kólbaı túsirgende de shashaýy shyqpady!» deıdi.

Rasynda ótken ǵasyrdyń elýinshi jyldarynyń ortasynda Kúrshóp degen patshanyń úkimimen ózderinshe el bolyp, kúneltip jatqan azdy-kópti aýyldardy úrkinge túskendeı qylyp, irilendirý maqsatynda ózge bir mekenge ákep tyqqan. Samattyń alǵashqy synypta júrgen kezi. Tastumadaǵy mektep jabylǵan soń, balalarynyń keleshegine balta shabylyp, osy Kólbaı aýylyndaǵy aǵaıyndardy saǵalaýǵa týra kelgen. «Tastumanyń eli shetinen kóship kelip jatyr eken» degen habar kúnde taraıdy. Bir kúni «Besshoqparlar da jetipti» degen sybys estildi. Sol ýaqyttyń tártibi degen sumdyq-aq edi! Aıtty boldy. Kósh dedi, kóligiń bar ma, joq pa, kóńiliń qalaıma, qalamaı ma onda eshkimniń sharýasy joq.

Qara kúzdiń — qaqaǵan qańtar qysqa aınalǵan tusy. Bunyń tizesine taıaý omby qar adymyn ashtyrar emes, ábden barlyqsa da alǵan betinen qaıtpady. Sóıtip, Samat atalastary aıaq tiredi degen tusqa eńbekpen, arnaıy izdep bardy. Kóz aldyna Tastumadaǵy sıaqty úılerdi elestetip barǵandaǵy kórgeni — tiz qatar tigilgen tórt-bes qamys shoshola... Kúni keshe ǵana qandy soǵystyń zardabyn tartqan bul beıbaqtar endi, beıbit kúnde de atajurttan adaqtalyp, aq qar, kók muz jastanýǵa májbúr. Sol tustaǵy qaıran el — shetinen kónge aınalǵan kónbis edi-aý!..

Ata-anasy malda bolyp, Samat altynshy synypqa deıin aǵaıyn-juraǵattary qolynda páter turyp oqydy. Solardyń kóbisine, balasy úshin eti men shaı-maıyn aıamaıtyn bunyń ata-anasynyń barlyǵy qadirli bolǵan sıaqty. Tegi, jalǵyz bul emes, mal sońynda júrgenderdiń balalary osyndaı kúıde edi. Oqý aıaqtalardan biraz buryn, aýyl tóńiregine qonystana bastaǵan otarlardy kózdep malshy balalary zý tartady. Birazy sonoý oqý bastalarda biraq oralady. Sonyń biri osy Samat. Oqýshylar qońyraý soǵylyp, tarasyp jatqanda bir top malshy balalary údireıisip, dálizde turatyn. Ary-beri júgirgen tanys qyzdar bulardy: «Áı, áı, kák tıbe ne stıdná!» dep mazaqtasyp ótedi. Olardyń óstip turý sebebi, ózderiniń qaı synypqa bararyn bilmeıtindikteri. Óıtkeni, «klasta qaldy ma» álde kelesisine ótti me, odan beıhabar. Jáne kúzgi synǵa qaltyrý degen de dástúr bar-tyn.

— Senderge ne, jeke qońyraý kerek pe? — dep, qońyraý shalǵysh kezekshi apaılary urysady. Bularda ún joq. Mektep dırektory kelip: «Erińder, meniń sońymnan» degen buıryq túskenshe melshıip tura beredi.

— Iá, sonymen... seniń áke-shesheń qaıda kelip qonystandy?

— Kóltabanda,

— Seniki qaıda?

— Qumtoǵanda.

— Jaraıdy, áke-shesheleriń turǵanda sender klasta qalýshy ma edińder, táıiri!...

Kelesi kúni osylardyń birin tańdap alyp, mektep dırektory bir jarty «Máskeýskıi», qorǵasyndy sháıi, qant-kámpıtin bir dorba qylyp teńkıtip, arbasymen malshy aýylyna tartady. Baqandaı mektep dırektory sálem-saýqatymen ózi kelip turǵanda bir isekte turǵan ne bar. Sóıtip, balalardyń da oqýy jaqsy, ata-ana kóńili de jáı, qonaq ta máz.

Sol ata-ananyń arqasynda sholjańdap júrip, oqý-bilimge asa zeıin bermegeni keıin opyq jegizerin oılatpapty. Eldiń qolynda turyp oqyǵan jyldary bunyń sabaǵy kimge zárý edi? Bir japyraq nandy qaltaǵa salyp alyp, keshke deıin oıyn sońynda júrgeni. Attandap júrip, Samatty da óz balalarymen qosa, túneýge úıge áreń jelkelep tyǵatyn-dy.

Radıotehnıka úıirmesi kezinde palata kanıfoldiń tútindegen ısine tolyp ketedi. Bastapqy kezde kózdi ashytqandaı bolyp, jaǵymsyz kórinetin ıis kele-kele etenege aınalǵan. Qos qaýsyrmaly terezelerdi aıqara ashyp tastap, arakidik palataǵa taza aýa qaptyryp alady. Úıirme jetekshisi mosqaldaý adam, qaladaǵy baılanys torabyndaǵy qyzmeti arasynda: jetisine eki qabat bir-jar saǵatqa osynda kelip turady. Tapsyrysy boıynsha balalardy túrli tetiktermen de qamtamasyz etedi. Ol kisiniń maqsaty: radıotehnıka salasymen jalpy tanystyrý jáne tájirıbe júzinde jeńil-jelpi qabyldaǵyshtardy qurastyrýdy úıretý edi. Bul tálimderiniń arqasynda fızıka páni de qurmetti sabaqqa aınaldy.

— Aman, kondensatordyń qurylymy jáne mańyzy nede!

— Ol,..Ol... — dep, balalar bir-birimen jarysyp, aǵaıdan úırengen tálimderin táptishtep aıta jóneledi. Bir ǵajaby, dástúrli sabaqtarda bundaı qyzyǵýshylyq tanytyp, shyn peıilimen elitý tym sırek-tin. Teorıa men tájirıbe qatar júrgendikten be, bárin ejiktep bilýge degen qushtarlyq erekshe ushqyndaıdy. Tipti, tapsyrmaǵa qatysy joq, biraq osy salaǵa saı tyń dúnıelerge izdenis jasaý arqyly bilim tolyqtyrý sıaqty jańashyldyq paıda boldy. Bulardyń túmbóshkelerindegi sabaq kitaptary ústinde radıotehnıkaǵa qatysty arnaıy jornaldar jatty.

Jalpy osyndaǵy oqýshylar birtalaı úıirmelermen qamtylǵan. Bireýleri kınoqondyrǵyǵa áýestik tanytsa, endi biri fotosýretpen shuǵyldanady. Tipti, bı úıirmesi de bar. Bir kemshiligi oǵan nıet bildirýshyler tabylyp jatqanymen bılep júrgender neken-saıaq. Bolsa sol, qyzdar jaǵy qatysatyn syńaıly. Aıaǵy júrýge jaraıtyn uldardyń ishinen bastapqyda Samatty zorlap aparǵan. Orys qyzy eken tálimger táteıleri, onyń úıretýge tyrysqany váls, sosyn ár eldiń ulttyq bıleri... Azyn-aýlaq qımyldardy meńgerip qalǵanda Samat qaıta otaǵa tústi. Sodan beri bı budan, bıden bul kúder úzýge týra keldi...

Endi bular bolsa, jasyryn túrde taratqysh jasaýdy qolǵa alǵan-dy. Bir joly jetekshi aǵaıy: «6P3S» shyǵý shamdaly ne úshin kerek?» dep kúdiktengen. Biraq, ıi jumsaq adam edi, onsyz da taǵdyr táleıine túsip jatqan balalardyń kóńilderine sý sepkisi kelmedi me: «Jaraıdy, taýyp ákeleıin, biraq erteń uıatqa qaldyrmańdar meni, efırdi bylǵap» dep yqtaryna jyǵylǵan.

Sóıtip, radıýsi bes-on shaqyrym qashyqtyqty qamtıtyn radıotaratqysh, jasyryn túrde eki-úsh kúnniń ishinde qurastyryldy. «Aq aıý» degen aıdar asyndy, bular. Buǵan deıin de qala jaqtan syr-pyr dep, qyryldap jetip jatatyn neshe túrli dybystarǵa ábden tánti bolǵan. Óıtkeni talaıynyń taratqysh áleýetteri nasharlaý, sapasyz daýys shyǵatyny da sondyqtan. Múmkin, olar radıotehnıkamen shala-sharpy ǵana tanys shyǵar... Solardyń arasynda «Sotqar» degen jamylǵy atpen shyǵatyny ǵana elden erek edi. «Men — «Sotqarmyn!», men — «Sotqarmyn!» dep jetken taza daýys qulaqqa jaǵymdy estiletin. «Búgin men, ózimniń turaqty tyńdaýshylaryma arnap, Bıtlz tobynyń súıikti ánderin usynamyn, qabyl alyńyzdar!» Ásirese, Pol Makkartnıdiń sazdary keremet edi. Sol tusta osy toptyń shyǵarmalary saıası sebeptermen bolýy kerek, qalyń buqaraǵa ashyq taratylmady. «İrip-shirip jatqan kapıtalızmniń mádenıeti — bizdiń janymyzǵa jat qubylys» degen ustanym etek alǵan. Áste, «ıt — qoryǵan jerge ósh» dep beker aıtpaǵan da...

Efırge tek, demalys kúnderi ǵana shyǵýǵa múmkindik bar. Barsha bılik kezekeshi dárigerdiń qolynda. Ol kisi de temir emes qoı, demalystyń aty demalys. Tipti, basqa medpersonal da tıisti mindetterin atqarǵan soń, sháılaryn isheme, áıteýir ózdi-ózi bolyp ketedi...

— Men «Aq aıýmyn!», men «Aq aıýmyn!»...

— Sálem, «Aq aıý»! Daýysyń shıraq eken! Adasyp qaıdan júrsiń?!

— Arktıkadan, baýyrym!..

— Jaraısyń! Kópshilikke qandaı tartýyń bar? Ázil me, án be?

— Biz, shynyn aıtsaq aq aıýdyń qonjyǵymyz, sondyqtan...

— Túsinikti onda, «Aq aıýdyń» efırge jańa kelgen qonjyqtarynaarnap, ásem áýen tartý etemin!..

Taǵy da Makkartnıdiń ásem áýenderi qalyqtaı jóneledi. Balalar erekshe nazarmen siltideı tynyp tyńdaýda.

Teristik tustaǵy qaqpanyń tóńiregine sý qatty tógilip, jotalana qatqan edi. Ysqyrtyp kelip, qaıta qaıyrylǵanda káńkıiniń qyry ustamaı, neshe márte sol tusqa bir jambastap jyǵylǵany onyń kóz aldyna anyq keldi. Aqyry, shytynap synǵan súıek dertke aınaldy. Samat jyǵylǵannan beri onyń komandasy da hokeıdi tastady. Túske deıin oqýlaryna baryp kelip, kúnniń qalǵan jartysyn kapıtandarynyń qasynda ótkizýdi dástúrge aınaldyrdy. Buryn, uzyna kún qarasy kórinbeı ketetin balalaryn, kórshi úıden taýyp ala qoıatyn analarynyń da kóńilderi jáı.

Ǵaınıjamal shesheleri balalardyń asty-ústine túsip, úıdegi tátti men dámdini solarǵa usynyp álek. Samat esin ábden jıǵan soń, birer kún taıaqqa súıenip, mektepke barǵan-dy. Biraq, qatardan qalǵysy kelmegen bul yntasy iske aspady. Joldastary shyn máninde arqalap, úıine áreń jetkizgen... Sodan beri kisige súıenip dúzge bolmasa, qatty-qaıyrym qozǵalystan qaldy. Jambasy kúnnen-kúnge isinip, eti ólgendeı kúltildep, bótendenip barady.

Doıbydan birinshilik. Bes komanda. «Ushqyn», «Alaý» taǵy sol sıaqty janyp turǵan aıdarlar asynǵan, árqaısysy. Kún batqansha qyzylsheke aıqas. Jarystyń qorytyndylaryn tirkep otyratyn bir shaqpaq dápter túgesilip, jańadan qalyń dápter ashýǵa týra keldi. «Mektep» kóshesindegi jarysty estip, Amantaı da jigitterimen bir-jar ret bas suqqan. Samattyń sarbazdary doıbyǵa ábden tóselip alǵany sonshalyqty, oıynshymyn dep kúpingenderdiń adymyn ashtyrmas dárejege kóterildi. Qonaqtar qabattasa jeńilis tapqan soń: «Osy da oıyn bop pa!» dep qoldaryn bir-bir siltesip, endi kelmesteı jónep bergen-di. Buryn eshqaısysy mán bermepti, sóıtse doıbynyń da ne bir túrli oıyndary bar eken aý! Eń jeńili kóringen «Er Shapaı» saıysy da asa eptilikti qajet etedi.

— Qaraqtarym, tórletińder! — degen Ǵaınıjamal ananyń jyly daýysy estildi. Óz betterinshe ý da shý bolyp otyrǵan uldar osharylyp, arttaryna qarasty. Tórt-bes qyz. Samattyń synyptastary. Qyzdardy kórgende uldar ózderinshe uıalyp, Samatqa jymyń-jymyń qarasyp qoıyp, tysqa taıqydy. «Samatqa qyzdar keldi» degen bir erekshe, kóńilge qonbaıtyn jáıt sekildi. Aýyl qyzdary uldardyń esigin ashpaq túgili, olardyń mańynan kórinbeýi tıis. Alda-jalda ul men qyz jeke kórinip qalsa, betterine qara kúıe jaqqanmen teń. Bir abyroıy, ondaı shalt kórinis bulardyń arasynda eshýaqytta oryn alǵan emes. Onyń óte kóriksiz qylyq ekenin bári biledi, sondyqtan qoǵam bolyp ony quptamaıdy. Bárinen Samattyń abyroıyna nuqsan keletini olardy qatty abyrjytty. Ana «Quıynnyń» saýysqan Amantaıy estise «Kelin túsirip jatyr!» degen qaýeset taratýdan taıynbaıdy-aý! Mine, bala ekesh, balalar da, qyzdardyń kelgenin asa jaqtyrmaı, tyrq-tyrq kúlisý de...

Samattardyń synybynda bularǵa syrttan kóship kelip, qosylǵan bir qyzyq bala bar-tyn. Onyń qyzyqtyǵy qatarlas partadaǵy qyzǵa «ǵashyqtyǵy». El sabaq tyńdap otyrsa, anaý eki kózin ana qyzǵa satyp, máńgiredi de otyrady. San ret ony muǵalim: «Men, ne dedim? Qaıtalashy!» dep esin kirgizgen. Tipti, balalar da ony talaı ret selk etkizip, elge kúlki etken-di. Bárinen ana qyzǵa obal boldy, onyń ne kinási bar. Jigitti unatqannyń ornyna odan beter jek kórip ketken syńaıly Al, álgi ulǵa esh em qonbady. Bastapqyda ony balalar jyly shyraımen «Májnún» dep atasa, keıin súıekke tańba salǵandaı ǵyp — «Mánjýbasqa» aınaldyrdy. Tegi, qudaı osyndaıdan bek saqtasyn!

Aýyldaǵy boı túzep qalǵan qyzdardyń arasyndaǵy eń sulýy — Maıraǵa, óz synybynyń uldary túgili joǵary oqıtyn jigitter de ǵashyqtyq hat jazyp, burysh-buryshtan jaýap tosatyn-dy. Al, Samat pen Maıra ekeýin ata-analary atastyrypty degen áńgime de tarap ketken. Birde, Samattyń ákesi Maıranyń úıine qonaqqa barǵan-dy. Bastaýysh synypta oqyp júrgen kezderi bolýy kerek. Samat balalalyǵy ustap, ákesiniń artyna tyǵylyp, oınaqtap júrgende ilýli turǵan Maıranyń qasqyr ishigi ústine qulap, astynda qalǵany bar...

— Áp, bárekelde! Meniń qyzym, ulyńdy búrkitteı bas saldy ǵoı! — dep Maıranyń ákesi máz bolǵan-dy. Eki balanyń betterinen oty shyǵyp, qatty uıalǵan. Úlken adamdardyń neni meńzeıtinin bala bolsa da ishteri sezedi, tek, osyndaı uıatty nársege nesine máz bolatyny olarǵa tańqalyshty edi...

Kóńil suraı kelgenderdiń arasyndaǵy eki qyz mektepke birge baryp, birge qaıtatyn taıaý aradaǵy kórshileri. Maıra tósektiń aıaq jaǵyna tize búkti de qalǵandary onyń syrtyn ala turdy.

— Qalyń qalaı?

— Jaqsy...

Osydan ary sóz tabylmady da biraz únsizdik ornady. Sálden soń kórshi qyzdyń biri: — Taýeshki sıaqty sekirip júrýshi ediń, myna jatysyń múldem saǵan jaraspaıdy eken! — dep ózi bastap, qalǵan qyzdar onymen jarysa kúldi. Tek, Maıra ǵana ózge bir oıdyń shyrmaýynan oralǵandaı tosyn kúlkiden selt etip, qurbylaryna tań kózben qarady da kóńiljyqpastyqpen qosa ezý tartty...

Samattyń júregi eljireı jaqsy kóretin bir adamy sol Maıra degen qyz edi. Sonoý es bilgeli: qaratory, kózderi moıyldaı qara, súıkimdi qyzdy erekshe kórdi. Tegi, oǵan uldardyń bári ǵashyq-tyn. Ózge qyzdardyń burymdarynan tartyp nemese áppaq formalaryna sıa shashyp jylatý bolsa — Maıraǵa eshqaısysynyń júregi daýalap, ondaı sotqarlyqqa bara almaıtyn. Maıra edireńdep kele jatqan jaman ulǵa sál túsin buzyp, bir qarasa boldy, álginiń jyny aıaq-asty tarap ketetin-di.

Bul tósek tartyp jatqanda qurbylarymen kelip, kóńilin suraǵandaǵy Maıranyń buǵan muńaıǵandaı qaraǵany kóz aldynan ketpeıdi. Shyn janashyr, qamqorlyqpen eljireı: «Qalyń qalaı?» dep aıtqan bir aýyz sózi de ómiri óshpesteı jadynda saqtaldy. Óziniń baýyrlastary men synyptas dostarymen qatar Maırany da qatty saǵynatynyn sezgende beti dýyldap, ózinen-ózi uıalady. Áıteý, bir keremet saǵynysh eriksiz baýrap áketedi. Aýyldan hat-habar jıi kelip turady. Joldastary mektep jańalyǵynan qur qaltyrmaıdy. Bulardyń synybyna jańa qyz kelipti. Uldar japa-tarmaǵaı ǵashyq bolyp jatqan kórinedi. Keńshar dırektorynyń qaryndasy eken. Óńli jáne óte jaqsy oqıdy. Odan artyq ne kerek!? Bir joldasy buǵan, óziniń jazǵan ǵashyqtyq hatynyń kóshirmesin salypty. «Sútten aq, sýdan taza, aıdyn kólde júzgen aqqýdaı...», bundaı hatty erterekte aǵalary da jazatyn, solardyń anda-munda shashylyp qalǵandaryn taýyp, kóshirip alǵan syńaıly. Al, qý qyzdar: «Sen qalaı oılasań, men de solaı oılaımyn!» dep jaýap qaıtarysatyn. Sóıtse, olardiki de bir-birinen kóshirip alynǵan taptama bolyp shyqty.

Birde qabyrǵa gazetin shyǵarmaq bolyp úsh tórt oqýshy bas qosqan. Baıqasa, analar zym-zıa bolyp, Maıra men Samat ekeýi ǵana qalypty. Sondaǵy Samattyń dirildegenin aıtsańyzshy, Maıranyń tizesi buǵan tıip ketkende ol toq soqqandaı shorshyp, qapersiz otyrǵan qyzdy qatty shoshytqany ómir baqı esinde... Jáne kóz aldynan ketpeıtin taǵy bir tátti kórinis — erterekte bular Tastumada turǵanda, Maıramen kórshiles boldy. Aýyl ortasynda qaz-úırek júzetin kólshik bar edi, aıaǵynda kishkentaı ǵana, shoqaıma, bylǵary etigi bar Maıra sol kóldiń jaǵasynda shybyq ustap, qustardy baqqandaı serýendep júretin. Sol balaqyzdyń beınesi kóńil tórine portretteı ilinipti. Samat balalyǵy ustap, arsalańdap qasyna jetip barǵanda buǵan jalt qaraǵan Maıranyń janary sol kezdiń ózinde tuńǵıyǵy túndeı tereń, oıly bolatyn...

— Ne boldy? Taǵy qaragózińdi saǵynyp jatyrsyń ba?!

— Ketshi, a! Kimdi aıtyp tursyń?

— Iá, meni túk bilmeıdi deısiń be?! Myna sýretter kimdiki?

— Gera! Sen!..

— Aýyldaǵy qyz áldeqashan seni umytyp ta ketken shyǵar, onanda ana Lúdkaǵa janyń nege ashymaıdy. Eki kózi sende. Qoly kem dep mensinbeısiń be? Seniń aıaǵyń aqsaq! Eki jarty bir bútin. Hı, hı, ha,ha!..

Jer betinde osyndaı sózsheń jáne tumsyǵyn tyqpaıtyn jerge tyǵatyn adam kemde kem shyǵar, sirá, sonyń biri aýyldaǵy dosy Amantaı bolar. Iapyraı, jaratylys degen ǵajap qoı, aıdaladaǵy adamdar da bir-birine uqsaı beredi eken.

Pátakova Lúda degen moldavan qyzy bir synyp tómen oqıdy. Tegi ol Samatqa emes, bul oǵan qaraǵyshtaıtyn tárizdi. Kózderi ushyrasyp qalsa, Samat qymsynyp, júzin tómen salady. Onyń sebebin keıin ańǵardy. Bul qyzdyń sharaly kelgen kóz janaryn Maıraǵa uqsatypty. Onyń kelbeti — qońyrqaı túımelerinde kún sáýlesi oınaǵan, úlbiregen júzim baýynyń óńindeı edi. Ádemiligimen qatar janary da erekshe. Kózine kóziń tússe qarashyǵy sıqyr tárizdi tarta jóneledi. Ol kóbinese Sultandy kóp mańaılaıdy. Tek, ol ǵana emes, osyndaǵy ádemi qyzdardyń barlyǵy sony qorshap otyrǵany. Sultannyń qońyr daýysy gıtarmen án salǵanda kimdi bolmasyn baýrap áketedi. Bir ǵajaby ol, ylǵı kóńildi, yrǵaǵy bıge shaqyratyn áserli ánderdi shyrqaýshy edi. Án salǵanda yrǵaqpen tula-boıy qımyldap, shynymen ózi bılep júrgendeı sýretti ańǵartady. Sondyqtan bolar, tyńdaýshylarynyń da quıqyljyp, oryndarynda tynysh otyra almaıtyny. Onyń damymaı bir ýys bolyp qalǵan aıaqtaryn da umytyp ketesiń... Eger deni saý bolsa, aqquba kelgen óńdi jigit bolyp óser me edi. Jáne ónerimen — rasynda talaı arý qyzdardyń júregin jaýlar ma edi... Balalardyń birazy oǵan ishteı qyzǵanyshpen de qaraıdy. Adamnyń aıaq-qoly nemese basqa músheleri kemtar bolǵanymen kóńilge tıym bolmaıdy eken. Basynda qapastaı kóringen bul mekende de ádemilikti tanyp, soǵan degen qushtarlyqtaryn jetkizip jatatyndar barshylyq. Ol jaǵynan Sultan bárinen de baıǵazyly. Júre alatyn nemese júre almaıtyn ádemi qyzdar qashanda sonyń tóńireginde...

Samat tek Maırany ǵana unatatynyn biledi, ózge bireýdi oǵan uqsatqany bolmasa. Ózine qymbat beıneni eki kúnniń birinde qaǵazǵa túsirip, onymen betpe-bet otyrǵandaı ishteı syrlasýdy da ǵadetke aınaldyrdy. Keıde, uıqy keshtetken kezderde terezeden úńilgen aı men juldyzdarǵa qarap, Maıraǵa sálem joldaıdy.

Ótken joly bas dárigerdiń emdeý jónindegi orynbasary: «Sımbelmandy otaǵa ázirleńder!» degen nusqaýy shegine jetken syndy. Tańǵy asty ishkizbeı, «óz aıaǵymen» shapqylap júrgen Gerany ıterme arbaǵa tıep aldy da ketti. Uqyly-oıaý kezinde oǵan bir dári salǵan, sonyń áseri me Gera toıǵa bara jatqandaı máz. Balalar da «osy sońǵy otań bolsyn» dep, ortalaryna tez oralýyn tilep, kóńildi shyraımen shyǵarysty.

Bulardyń kúndelikti taǵdyry — ómir men ólim arasyndaǵy alashubar tuman tárizdi. Otaǵa baratyn joldastarymen ortaq sýretke túsýdi — olar birazdan beri dástúrge aınaldyrǵan. Endi qaıtip bular kórise me, kórispeı me kim bilsin degenderi bolar... Talaıy, rasynda tiri qaıtpaı da jatyr. Gera da osy otadan aman oralsa ábúıir bolar edi. Biraq, «júregi kelesi otany kótermeýi múmkin» degen dáriger tujyrymy kópshilikke áldeqashan aıan. Jáne onyń ata-anasynan qol hat alypty degen alyp qashpa sóz de sol qaýesetti rastaı tústi. Sonymen, osy tańǵa deıin ózine ǵana tán jaırańdy júzden tanbaǵan Geranyń — shyn máninde qandaı kúıde bolǵany tek bir ózine ǵana málim.

...Sarǵysh, dymqyl ótkizbeıtin jabyndyly stólge kóterip jatqyzǵanda sýyǵy arqasyn qarydy. Tas tóbesinen samaladaı janǵan dóp-dóńgelek, tóńiregine kóleńke túsirmeıtin birneshe ot kózder tóngen. Aınalasynda abyr-sabyr júrgen aq jamylǵyly dárigerler. Bilegine ıne saldy. Ol qystyrýly dárige jalǵanǵan-dy. Odan bir, eki, úsh... tamshy tamǵanyna deıin Gera esinde boldy da ary qaraı... Biraq onyń júregi soǵyp jatty. Tek, ol osy jolǵy kóz ilinisten soń qaıta oıanbady. Otanyń sátti ıakı sátsiz aıaqtalǵany bul joly oǵan báribir boldy...

Samattyń jambasy men qara sanyndaǵy jara aýyzdary tartylyp, júrip-turýǵa jaraǵan soń, oǵan emdik deneshynyqtyrýdy taǵaıyndady. Alǵash aıaǵyna turǵany áli esinde. Baıaǵydaı kórdime, aıaqtary jerge tıse júrip ketetin sıaqty, lyp túsken boıy salmaǵyn ustaı almaı jáne kózi de qosa qaraýytyp edennen bir-aq shyqqan-dy. Endi emdik shynyqtyrý kabınetinde alǵash on-on bes mınýt, odan jarty saǵatqa taıaý dáriger tapsyrmasyn oryndap, aq ter kók ter bolyp júr. Jyldan astam ýaqyt gıpste oranyp jatqannyń zardaby endi baıqaldy. Sol aıaǵynyń jambas pen tize býyndary tolyq búgilmeıtin halge jetipti. Eger áıenshektenetin bolsa, olar birte-birte múldem siresip qalýy da múmkin eken. Aıaqtyń basyna jip baılap, etbettep jatyp, tizeni arqa jaqtan búgip, shytyrtala syndyryp tartqanda kóz aldyńda rasynda ot oınaıdy-aý!.. Ózge de ne túrli qımyldardyń arasyndaǵy Samatqa eń azaptysy osy sarsýlanyp qalǵan býyndardy qalpyna keltirý boldy. Bireýge muń shaǵatyn jaǵdaı joq. Halderi Samattan da qıyndar turyp ketkileri-aq kelip, jan talasyp jatyr..

Bıyl mektep bitirmekshi Kolá degen bir eresek, jigitke tatyr ul da Samatpen birge shynyǵady. Ol jastaıynan kúrespen shuǵyldanǵan kánigi sportshy edi. Jarys kezinde belinen zaqym alyp, mertigip osynda túsken. Samat ony syrttaı tanyǵany bolmasa, aralasy joq-tyn. Biraq ol, bunyń janyn aıamaı shynyǵyp júrgenine tánti bolǵan keıipte, birde: — Sen túski tynyǵý kezinde ne isteısiń? — dep suraǵan. Bul tańqalysyn jasyra almady.

— El sıaqty uıyqtaımyn!

— Onyń durys emes, eger deni saý elden kem bolǵyń kelmese, kúndizgi uıqyńdy qıyp osynda kel.

— Ruhsatsyz, bolama?

— Bireý surasa, dárethanaǵa baram dersiń...

Sanatorıa aımaǵy birneshe gektar jerdi alyp jatyr. Balalar men úlkender bólimi jáne basqa da qyzmetke arnalǵan ǵımarattardy aınala ósken qalyń alma baǵy bar. Sol baqtyń eń túkpirinde jeke qorshalǵan zırat ornalasqan. Ár tómpeshikte aty-jónderi jazylyp, bastaryna ornatqan taqta ushynda bes buryshty qańyltyr juldyzshalar qalqaıady. Talaıdan beri jańarmaǵan zırat shetinde topyraǵy otyra qoımaǵan jas qabir erekshelenedi. Bul beıitter sonoý qandy soǵys jyldary paıda bolǵan deıdi. Osy emdeý mekemesi sol kezde áskerı gospıtál bolǵan eken. Soǵysta jaralanyp kelgen jaýyngerler osynda emdelip, saýyqqan soń qaıta maıdanǵa attanǵan syndy. Keıbiri máńgi tynshyp, sońǵy mekenderin osy jerden tapqan...

Samat, kúndelikti jasyryn shynyǵýlardy birge jasasyp, talaı ter men kóz jasty aǵyzýǵa týra keltirgen jáne jaqsy joldasqa aınalǵan Kolá ekeýi Geranyń basyna bardy. Sońǵy kezde Gera túsine kire bergen-di. Onyń ómirden ozǵanyna eshkim sengisi kelmeıdi. Talaıǵa deıin bular alaǵyzyp, birnárseniń jetpeıtindigine alańdady. Sóıtse, sál tynyshtyq ornasa, sý betin tolqyta jóneletin jelemik tárizdi Geranyń kúlkisi men keıde ashshy, keıde jaǵymdy ázili jetispeıdi eken. Úıindi topyraqtan Samat bir ýys alyp, syrtqa tastady da úlkenderden estigen «topyraǵyń jeńil bolsyn» degen sózdi aıtty. Ony bul jerge neǵyp jerlegeni jaıly naqty derek joq. Bálkim, ata-anasy shalǵaı turǵandyqtan alyp kete almaǵan shyǵar. Endi biri: «Ol jetimder úıinde ósipti, eshqandaı týysy joq eken, Geranyń ózi ánsheıin kóz qylyp ata-anam bar degen kórinedi» sıaqty qańqý sózder de boldy. Ne dese de, keminde alty-jeti jyl ómirin osynda ótkizgen Gera bul óńirdi týǵan jerindeı kórip ketken-di. Endi sonyń bir pushpaǵynan máńgilik mekenin tapty.

Samat ishteı tolqýda tur. Ol ásershildeý edi. Jan joldasy bolmasa da osynda kelgeli ózine san shapaǵaty tıgen, zalalsyz, perishte sıaqty balanyń ólýi qısynsyz jáne ádiletti emes edi. Kózine úıirilgen jasty jeń ushymen ilip tastady.

— Jaqsy joldasyń ba edi?

— Iá, jynyma kóp tıse de jaqsy kóretinmin...

Bular únsiz qaıta oraldy. Almaǵashtar qyzyl, sary, kúlgin tústi usaq gúlderge bólengen. Yzyldaǵan aralardyń qoıý ýili. Tobarsyp baryp, qaıta kók jamyla bastaǵan jer. Tabıǵat túlep, jańa ómirge den berdi. Samat qatar kele jatqan Koláǵa: — Ánsheıin óle salýǵa bolmaıdy eken. Biz de maıdan shebinde júrgen sıaqtymyz ba, qalaı? Ivanych aıtqandaı: «Qasyq qanyń qalǵansha berispeý kerek» dep... Joq! Men tekten-tek óle salǵym kelmeıdi!... — dep, kózderi shatynaı qarady. Kolá da oı jeteginde kele jatqan-dy; selk etkendeı basyn kóterip, serigine buryldy da: — Oı! Seniń myna qaharly túrińnen ólim ózi shoshyp keter! — dep kúlip jiberdi.

El-jurtty kórmegeli úshinshi jylǵa aıaq basypty-aý! Osy jyldarǵa deıingi ómiri kórgen tústeı bolyp alystan buldyraıdy. Almatydan elge qaraı aryndap bet alǵan avtobýs ózin sol saǵynyshqa bólengen ystyq shaqqa jaqyndata túsetinin oılaǵanda jan-dúnıesi tebirenedi. Bul qanaty synǵan qustaı osy kúıge tap bolǵanda — artynda ah uryp, ata-anasy qalǵan-dy. Taı-qulyndaı tebisip birge ósken dostarynyń arasynan jyraqtap, esin bilgeli kóńiline kórkem sezim týdyrǵan sol bir qara kóz qyzdyń beınesi de alystan ǵana qalyqtaýshy edi.

Endi, rasymen de solarmen qaıta qaýyshyp, bet-júzderin kórip, sabaǵy kilt úzilgen baldáýreni taǵy jalǵasar ma eken?! Eki-úsh jylda essiz ul eseıip, tulymy jelbiregen erke qyz boı túzep te ketken bolar. Mine, kúni keshe ǵana judyryq tóbelestirip «Qaratemir» atanǵan Samat ta boz óńdi bozbalaǵa aınaldy. Anaý, ajaryn ýaqyttyń juqa qylańy basqan balań jastyqty qaıta kórýge qushtar bola tursa da, óz bolmysyndaǵy ózgeristeri, saǵynyshpen umtylǵan ol kezeńniń kelmeske ketkenin ańǵartqandaı. Óıtkeni, dostarynyń buǵan jazǵan hattarynan ondaǵy tirliktiń kúndelikti qubylysta ekeni kórinip jáne olardyń da talǵam-tanymdarynyń ózgerip jatqany raı tanytatyn. Bozbala shaqpen qoshtasyp, áne-mine degenshe úlken ómirdiń esigin aıqara ashyp, «men almas asý joq» degen zor qulshynysty kezeńniń de alys emes ekeni ańǵarylady. Osynyń bárin oı eleginen ótkizgen shaqta: kóz aldynda turatyn asyl beıneler basqa bir ólshemde qalyp qoıyp, ol endi ózi sıaqty bolmys-bitimderi ózgeshe tolysqan, jańa jandarmen júzdesetin tárizdi. Jáne osy ýaqyt arasynda rýhanı baılyq retinde kóńiline toqyǵan ónegesi men tatqan tárbıesin bul óz tarapynan bir jańalyq qyp jetkizgisi kelse, oǵan dostary jaǵynan da sondaı bir syı kútip turǵany kúmánsiz edi.

Ol bıyl, onynshy orys synybyna barýǵa týra keletinin oılaǵanda kóńili pás ketti. «Shoqynshyqtar» dep talaı mazaq etken balalarmen oınap-kúlip júrý múldem múmkin emes tárizdi. Tipti, kóz aldyna elestetý qıyn. Baıaǵydaı mektep dırektory sen óz synybyńa barasyń dep jetektep alyp barsa ǵoı, shirkin... Samattyń orysshalap júrgenin kórgen mazaqtaǵysh qyzdar da buny jáıina qaltyra qoımas. Ol «qoıshy, joqtan ózgeni!» degendeı basyn bir silkip, terezege úńildi.

Týǵan ólkeniń jasyl jelekke bólengen taýly-qyrly tabıǵatyn tamashalaýǵa kiristi. Dalanyń keńdigi men erkindigine tamsana qaraıdy. Qaraǵan saıyn tynysy keńip, san jylǵy qapastan soń azattyqqa shyqqan adamdaı arqasy keńip, rasymen qýanyshqa bólendi... Ol, týǵan jer men eldiń ózine óte ystyq ekenin bar bolmysymen túısinip, olar úshin adam tań qalarlyq ǵajap ister jasaı alatynyna jan-tánimen sendi. Árıne, bul sıaqty márttik, kúreskerlik sezim onyń balań júreginde aıaq-asty oıanǵan joq-tyn; ol — talaı ret tynysyn taryltyp býlyqtyrǵan, sarǵaıǵan uzaq túnderdiń jemisi de bolar; ol — tán azaby janyn qınaǵanda kúırektik tanytpaı, shynyǵyp, shyńdala túskennen de shyǵar...

Bir qalypty kólik terbelisinen Samat uıyqtap ketti. Tús. ...Bıik taýdyń basyna qara terge malynyp, áreń degende órmelep shyǵyp, ushar ushynan jalań qolmen tyrmalap, tuma kózin ashýǵa kiristi. Bir kezde laq etip, qara laı tómenge jóńkile jóneldi. Qoly jetkenshe qazyp, tumanyń kózin taǵy tereńdetti. Biraq, qansha qınalǵanmen qara laı túgesilip, tunyq káýsardyń atqylaıtyn túri joq. Ábden tıtyqtap, endi ne isterin bilmeı qatty abdyrady. Jan dármenmen qarmanǵanda qolyna uzyn syryq ilindi. Sony tuma uńǵysyna neshe qabat júgirtip edi, laý etip ot jandy da artynsha Janartaý tárizdi gúrildeı jóneldi...

Avtobýs bir saryndy gúrilmen arakidik kúshenip qoıyp, «el qaıdasyń» dep, aǵyltyp kele jatty...

---