InfoHub Logo

Kenet kenep dorba moda boldy da ketti. Moda syrttaı oqıtyndarǵa tez sińe qoımaıdy. Dekan aǵaıdyń aıtýyna qaraǵanda, bizge bilim de jarytyp darymas. Ol kisi bizdiń aýdıtorıaǵa jıyrma bes adam jetelep, jıyrma bes adam aıdap kele jatqandaı azapty keıippen kiredi. Keıde ǵana kúlimsirer. Onysynyń ózi de júz paıyz mysqyldan ǵana quralar.

Dekan aǵaı syrttaı oqý degendi tipti de jaratpaıdy. Ol kisiniń anyq biletinindeı, osy aýdıtorıada otyrǵan elý stýdenttiń birde-biriniń basynda «birdeńeni bilsem-aý, bilim alsam-aý» degen oı joq. Báriniń oıy — qaıtken kúnde de, qalaı etkende de emtıhannan qulap qalmaý, qulap qalsa da súıretilip, súmetilip júrip, áıteýir tapsyrý. Sóıtip, túptiń-túbinde dıplom alý. Iá, áıteýir dıplom alý ǵana. Ol kisiniń tájirıbesi tipti de az emes. Syrttaı oqyp bitirip ketkenderdiń birde-biri «men osy ınstıtýtta oqydym-aý, meni osyndaı adamdar oqytyp edi-aý» dep eske almaıdy da, eskermeıdi de. Dıplomdy alyp, qaltaǵa salǵan kúni-aq bárin umytyp ketedi. Shirkin, oqyǵan soń ishteı oqyǵanǵa ne jetsin! Olar kádimgi aǵaıyndaı aralasyp, baýyrdaı bite qaınasyp ketedi. Umytpaıdy. Sálem berip turady. Talaı-talaıy oqýdy odan ári jalǵastyrady, dısertasıa qorǵaıdy. Instıtýt bitirgenderine on jyl tolǵanda, on bes, jıyrma jyl tolǵanda kezdesýlerge keledi, oqytýshylaryn, dekandary men rektorlaryn shaqyrady. Mine, olardiki — naǵyz oqý, naǵyz ómir. Máselen, jıyrma bes jyldyń (dekan aǵaıdyń jumys stajy ǵoı) ishinde syrttaı oqyǵandardyń bas qosyp, kezdesý ótkizgenin kórse, kózi shyqsyn aǵaıdyń. Syrttaı oqyǵandarda meıirim de az bolady, uıymshyldyq ta nashar, bilim de tómen.

Mine, dekan aǵaı osylaı deıdi. Ol kisi bizge keshirek keldi. Eger birinshi kýrsta kezikkende, qudaı biledi-aý, birimiz de qalmaı, kúndizgi oqýǵa aýysar ma edik nemese syrttaı oqyǵany qurysyn dep, eki qolymyzdy tóbemizge qoıyp, bet-betimizge bezip jóneler me edik. Bul aǵaıdyń bizge keshirek dekan bolǵanyn-aı. Biz bul kezde syrttan oqýdyń naǵyz sarbazdary bolyp úlgergenbiz. Bizdi alǵan betimizden qaıtarý ońaı emes endi. Otqa salsa kúımespiz, sýǵa salsa batpaspyz. Tipti ózgeni bylaı qoıǵanda, Orhon-Enıseı jazba eskertkishteriniń tilin jilik-jilik etip jatqan batyrlarmyz myna biz.

— Pishtý-ý-ý, — dedi mıssıs Maıra moda bola bastaǵan kenep dorbasynan kosmetıkalyq jasaý-jabdyqtaryn alyp otyryp.

— Bizdiń júnimizdi jyǵyp, aldyna salyp bir shybyqpen aıdamaq. Polı-ı-tı-ka! Áıtpese dekan adam da osyndaı sóz aıta ma?

Dekan aǵaı taǵy birde kelip, sazaryp otyryp aldy. Taǵy da syrttaı oqýdyń bos áýreshilik ekenin eskertip ótip, biraq, ókinishke qaraı, osyndaı oqý bar bolǵasyn, ózin dekan qoıǵasyn, talaı-talaı nárseni talap etetinin, oqımyn degender oılanýy kerektigin, ózgeleri ózderi biletinin aıtty.

— Sonda bul kisini bireý bizge dekan bol dep zorlaǵan ba? — dedi mıster Mamyr.

— Syrttaı oqýdyń ıt terisin basyna qaptap alyp, talapty kúsheıtemin degenine jol bolsyn? — dedi mıssıs Maıra.

Biz, obaly ne kerek, jaman oqymaıtynbyz. Tipti dekannan ózge oqytýshylarymyz bizdiń kýrsqa aıryqsha rıza. Ótken sesıa kezinde aǵylshyn tili aptalyǵyn ótkizgenbiz. «Mıssıs Maıra» men «mıster Mamyr» — sol aptalyqtyń nátıjeleri. Fılologtar emespiz be, taǵy birde nemis tili aptalyǵyn uıymdastyrdyq. Bizdegiler úshke bólinip, aǵylshyn, nemis, fransýz tilderin oqıtyn. Qostanaılyq Ajar aǵylshynsha tap-taza sóıleı jónelgende, jalpy til bilimi kafedrasynyń meńgerýshisi Saǵymbaev aǵaı kózáınegin jerge túsirip aldy.

— Aınalaıyndar-aý, — degen dosent Saǵymbaev kózáınegin súrtip turyp, — kúndizgi bólimde tap osylaı taza aǵylshynsha sóıleıtin bala bar ma eken?!

— Osy biz aǵylshyn tili aptalyǵyn ótkizdik, nemis tiline erekshe nazar aýdardyq, fransýzsha gazet shyǵardyq. Al nege Orhon-Enıseı jazbalaryna aptalyq arnamaımyz? — dedi Qanshaıym.

— Osy onkúndik, aptalyq degender moda bop barady. Odan da emtıhandardy aman-esen tapsyryp alaıyqshy, — degender de bar. Qanshaıymnyń aıtqanyn jerde qaldyrý múmkin emes-ti. Dekan aǵaı syrttaı oqýdyń mánsizdigi týraly talaı-talaı áńgimeler aıtqanda, Qanshaıym qatyspaǵan. Eger ol bolǵanda, dekan aǵaı dál sondaǵydaı kósile almas pa edi? Qanshaıym bizge ekinshi kýrstyń sońyn ala qosylǵan. O basta kúndizgi bólimde bolǵan kórinedi. Qazirgi dekan aǵaıymyz sońyna túsken deıdi. Sońyna qalaı túskenin, nege túskenin kim bilgen, áıteýir, Qanshaıym syrttaı oqýǵa aýysyp tynǵan. Sodan birer jyl jolamaı ketip, bizge ekinshi kýrsta qosyldy ǵoı. Ózi eshkimmen de sheshilip syrlasa bermeıdi. Eki qasynyń ortasynda zorlyqpen, beımezgil túskeni birden biliner tereń-tereń eki syzyq bar. Solarǵa qarap-aq eshqaısymyz batyl suraq qoıa almaımyz. Kerek deseńiz, erkin ázildep, ońaı ospaqtaýǵa sheberlerdiń ózi shermende. Sál de bolsa menimen shúıirkelesedi. Sebebi, syrttaı oqýǵa aýysý jaǵynan ekeýimizdiń taǵdyrymyz azdap uqsas. Myna men de birinshi kýrsty kúndizgi bólimde oqyp, stýdenttik ómirdiń shyryn dámin shyndap tatyńqyraǵan adam edim. «Sen oqý bitirgenshe tórt búktetilip tiri júre turarmyn» deıtin sheshem sóz údesinen shyǵa almady. Kózderi jaýtańdaǵan inilerimdi qaıda tastap ketermin, sóıtip segizjyldyq mektepke muǵalim bolyp, syrttaı oqýǵa aýystyq. Dekan aǵaı mundaıdy bilmeıdi ǵoı, syrttaı oqýǵa adam máz bolǵanynan aýysa ma?

Syrymdy ábden tyńdap bolyp, Qanshaıymnyń beınebir meniń úlken ápkem sekildenip, shashymnan abaısyzda sıpap qoıǵany da ras. «Taǵdyrymyzda uqsastyq bar eken, men de alys aýyldaǵy segizjyldyqtamyn. Qaıta seniń inileriń bar, otbasy qurypsyń, al meniń eshkimim de joq, bolmaıtyn da shyǵar...» — degen.

Bir tań qalǵanym, dekan aǵaı kezdeısoq kelip, beseneden belgili áńgimelerin qaıtalaıtyn kezde Qanshaıym joq bolyp shyǵady. Osy kisiniń kele jatqanyn kórip, syrtta sytylyp qala ma, bildirmeı shyǵyp kete me, bilmeısiń. Qanshaıym ekeýimiz qala kóshesimen bıikke qaraı órlep kelemiz. Emtıhannan shyqqan betimiz. Saǵymbaev aǵaı ekeýimizge de «óte jaqsy» degen baǵa qoıyp, kózáınegin qaıta-qaıta súrtip:

— Sen ekeýiń nege kúndizgi bólimde emessińder, a? — degen. Kózáınegin kıip, Qanshaıymǵa qaıta qaraǵan. — Sen osy, Serperova, ochnyıda biraz oqymadyń ba?!

— Men de oqyǵanmyn, aǵaı, — deımin men.

— Sen esimde qalmapsyń, a vot myna Serperovanyń oqyǵany oıymda. Ekeýiń de qyzyl dıplom alatyn-aq adamsyńdar. Biraq syrttaı bitirgenderge qyzyl dıplom berý bizdiń ınstıtýtta áste bolmaǵan nárse. Ekeýimiz ún-túnsiz kele jattyq. Bir kezde ekeýimiz de úsh qabatty, terezeleriniń astynda aq beldeýleri bar sary úıge jalt qarappyz. Bul jataqhanada ol da bir jyl turypty. Men de bir jyldaı ýaqyt ǵumyr keshkenmin.

— Torybaıdyń týǵan kúninde tvıst bılegenim ǵana esimde qalypty, — dedi ol kekesindileý keıippen. Ol osylaı degen, biraq esinde kóp-kóp nárse bar ekenin, tvıst bılegeni tek bergi betkeıdegi oqıǵa ekenin sezingenmin. — Ol qazir ǵylym kandıdaty, bizdiń dekannyń adal shákirti.

— Aýylda júrip osy sary úıdiń qońyr qandalasyn saǵynyp óle jazdaımyn, — dedim men ony oıdan seıiltpek nıetpen. — Al osynda qandalaǵa talanyp jatqanda, aýyldaǵy qoı qoranyń qıyn ańsaıtyn bálem bar edi.

— Keti ary-ı, qaıdaǵyny aıtady ekensiń, — dep kúldi ol. Qanshaıymdy osylaı kúldirgenime tóbem kókke jetti. Ol sırek kúletin. Jumyr-qońyr baltyryna shybyn qondy ma, boıaýsyz da qyp-qyzyl tyrnaǵymen shertip jiberedi eńkeıip. Jan adam joq asfált alańqaıǵa shyǵa kelgenbiz.

— Tvısti bylaı bıleýshi edim, — dedi de Qanshaıym ándete julynyp ala jóneldi. Sálden soń meni de julqylap, ilestirip áketti. Dir-ir-r, dir-ir-r etken qos anarǵa qaramaýǵa bolmady. Bir kezde ol betin basyp turyp qaldy. Qulap keterdeı kóringen soń, batylsyzdaý jaqyndap, súıemeldegen boldym. Sóıtip em, moınyma asylyp, solqyldap jylap qoıa berdi. Endi qaıttim? Endi bular óstedi. Mıster Mamyrdyń aıtýynsha, syrttaı oqıtyndardyń bári osyndaı. Bá-á-ri osy ǵoı, osy... Ol jylap tur. Men neshe túrli oılardy basymnan zýyldatyp ótkizýdemin-aı. Bul sátte men basty keıipkermin. Aspaı-saspaı kóz jasyn súrtemin qazir. Sosyn ne bolady? Belgili ǵoı arǵy jaǵy, bári de bas keıipkerdiń óz erkinde... Biraq batylym barar emes. Segizjyldyq mektebimdi, úıime baratyn jalǵyz aıaq súrleýdiń ajyryq basqan sorabyn oılap kettim be-aý... Selt etip oıanyp ketkendeı boldym. Oıandym da, «oralyńnyń barynda oına da kúldi» ishteı qaıtalap alyp, oń qolymdy onyń beline endi ǵana oramaqqa bekindim. Belinen joǵaryraqqa ketip qalsam kerek, áldebir ilmeshik-túımeshikterge tıdi qolym. Sol shirkinderdiń ózderi de kúıip-janyp, órtenip turǵandaı ma, qalaı?! Ol keýdemnen keri ıtergendeı boldy. Janushyra qaıta umtylǵym keldi. Qolymnan kelmedi. Aldymda ses kórsete jymıyp tur Qanshaıym. Óń de, tús te osymen támám...

— Keshir, mınýtnaıa slabost — dedi ol. Kenep dorbasynan betoramal, taǵy birdeńeler alyp jatyr.

— Kenep dorba saǵan da jetipti ǵoı, — dedim men de eshteńe bolmaǵanyn aıryqsha atap kórsetkim kelgendeı.

— Modaǵa eliktemeıtin sıaqty ediń.

— Yńǵaıly, qarapaıym jaǵyn jatyrqamaımyn. Odan ári ne deýim kerek. «Mınýtnaıa slabost. Sonda jańaǵy qıal-ǵajaıyp ertegi bir-aq mınýtqa sozyldy ma? Múmkin emes. Nege qysqa qaıyryldy? Qap!.. Taǵy da bıikke qaraı aıańdap kelemiz. Eń bolmasa, endi aıtar ǵumyrnamasyn. Nege syrttaı oqýǵa aýysty? Basynan nendeı oqıǵa ótti? Bárin aıtatyn bolar. Jańa ǵana moınyma, myna meniń moınyma asylyp, aǵyl-tegil jylady ǵoı. Biraq ol eshteńe aıtpady. Tar kóshe taýsylar tusta qoshtasty. Jaldap turatyn páterine ketip bara jatyp, qaıta kidirdi.

— Orhonsha sóıleýge úırenip júrsiń be? — dedi. Qarańǵylyq qoıýlana bastap edi. Ol sol kóne tarıhı jazbanyń arasynan shyǵa kelgen jumbaq qyzdaı qorqynyshty kórinip ketti. Ekeýimiz eni tar kóshede emes, Enesaıdyń boıynda nemese Ańqaranyń ańǵarynda turǵandaımyz. Quıyndy jel kóterilip, onyń qońyr shashyn jaıyp kep jibersin.

— Orhon-Enıseı jazbalaryna arnap kesh ótkizemiz dep edik, esińnen shyǵyp ketken be? — dedi ol úshkir temirli qorshaýdyń janynda turyp. Dýlyǵaly, naızaly jaýyngerler qorshaýynda qalǵandaımyz.

— Kúndizgi bólimdegilerdi de shaqyramyz, jaqsylap daıyndal.

— Qaǵan olýrtym, qaǵan olýryp, chyǵanı býdýnyǵ kop qyltym, — dedim men dýlyǵaly, naızaly qorshaýdan, qorqynyshty álemnen ázilmen shyqqym kelip. «Han boldym, han bolyp, kedeı halqymdy baı qyldym» degen sózder edi, jazbadan jattap júrgenmin. Men mán bermeı-aq aıta salyp edim, ol oılanyp baryp:

— Shynynda da sol bıikten kórindiń. Rahmet, — dedi. Áne, bular sóıtedi ǵoı, sóıtedi. Qazir qýanǵan syńaıda, han kóterip, maqtap tur. Kúnderdiń kúninde mysqyldap kúleri haq. Meniń mınýt ishinde júnjip qalǵanymdy sezdi. Qaıtadan jaqyndap kelip, jyp-jyly alaqanymen júni úrpıgen jaǵymdy sıpap-sıpap qoıdy.

— Týn ýdysyqym kelmeıti, kýntúz olýrsyqym kelmeıti, — dedi de, bıleı basyp kete bardy. «Túnde uıqym kelmeıdi, kúndiz kúlkim kelmeıdi» dep, babalar jazbasynyń búgingi balamasyn qaıtalap, qaıtyp kele jatyrmyn. Árıne, ol ázildep aıtty, degenmen mazaǵy da joq emes. Báribir men oǵan renjı almaımyn. Qandaı sıqyry bar ekenin qaıdam, meni op-ońaı ilestirip ákete beredi. Ózi eshteńe aıta qoımaıdy, maǵan aıtqyzbaǵany qalmaıdy. İshegimniń qyryndysyna deıin biletin jyryndy boldy da shyqty. Áńgimeden áńgime sýyrtpaqtap, keıbir jerin qaıyp tikkendeı, kelinshegim týraly da kóbirek suraıtynyn baıqamaı ne kórinipti maǵan. Syrttaı oqýdyń qanshalyqty qıyn ekenin bastan keshken adam ǵana biler. Dekan aǵaı bilmeıdi ony, bilgisi kelmeıdi. Máselen, myna meni alaıyq. Segizjyldyq mektepte muǵalimmin. Osy myna qalaǵa emes, poıyzǵa otyratyn stansıaǵa jetýdiń ózine jarty kún ýaqyt ketedi. Stansıaǵa jetý onsha qıyn emes-aý, segizjyldyq mektepten sýyrylyp shyǵýdy aıtsaıshy. Shaqyrý qaǵazyn dırektor emes, onyń oqý isi jónindegi orynbasary tabys eter. Jaı tapsyra salmaıdy. Mekteptiń jartysyn órtep jibergen adamǵa qaraǵandaı, túsi sýyp ketedi. «Sesıaǵa barý-barmaýyń meniń qolymda» degendi jelimdep qoıǵandaı jymqyryp alǵan erinderimen emeýrindeıdi. Sesıada tapsyratyn emtıhandarǵa daıyndyq úshin qosymsha ýaqyt bólýdiń ornyna orynbasar qosymsha tapsyrmalardy úıip-tógedi deısiń-aı... «Bala» deıdi. Instıtýtymyzdan shaqyrtý qaǵazy kelgen mınýttan bastap, attanyp ketkenshe «bala» bop shyǵa kelemin. «Bala, qalaǵa baram deseń, Saımasaevtyń, Baımusaevtyń, Barmaqovtyń kabınetterin jóndegin». «Bala, ádebıet úıirmesiniń kezekti sabaǵyn da, kezeksiz sabaǵyn da uıymdastyryp, qabyrǵa gazetteriniń baıqaýyn ótkizbeseń, emtıhandaryńdy jınap-terip jazda tapsyrasyń». «Bala, eki-úsh kún keshigip barsań, botqadan qur qalmassyń, elkaǵa Aıaz ata bop beresiń». Dırektorymyz jaman adam emes, biraq kóbinese sovhozdyń, aýdannyń qoǵamdyq jumystarynda júredi. Partıa, sovet jumysyna alyp ketedi degen sóz bar. Ósse, osyndaılar ósýge tıis qoı, sebebi aldyńnan shyǵa kelgende ańqyldap:

— Áı, sen áli júrsiń ǵoı! — deıdi. Sonysynyń ózine sesıaǵa baryp, bir-eki emtıhanyńdy tapsyryp qoıǵandaı qýanyp qalasyń. Artynsha kúmiljısiń:

— Júrmiz áli. Zavých aǵaı tapsyrma berip...

— Oı, ol kisi de qyzyq eken. Jaraıt, maǵan jolyqshy. Erteńine taba almaısyń. Aýdannan kele jatyp, taǵy da aldyńnan shyǵady.

— Sen áli ketpegensiń be?

— Ruqsat bermeı jatyr.

— Júrshi beri, júr, — deıdi dırektor.

Tek sol kúnniń erteńine ǵana, keıde eki-úsh kún, keıde bes-alty kún keshigip, jolǵa shyǵasyń. Adyr-adyrlardan asyp bara jatyp, arttaǵy aýylǵa qaıta-qaıta qaraısyń. Árıne, mektep dırektorynyń orynbasaryn qımaǵandyqtan emes. Odan emes deısiń-aý, alaıda, ol kisini de kinálaý qıyn. Segizjyldyq mekteptiń tirligi ońaı ma eken?! Orynbasardyń sózi Saımasaev, Baımusaevtarǵa onsha óte bermeıdi. Olar syrttaı oqymaıdy. Sesıaǵa barmaıdy. Olar jasaryn jasaǵan. Asarymyzdy asadyq demeıdi biraq. Qıt etse, osynda ótkergen otyz-qyryq jyldaryn sanap shyǵa keledi. Al, ol otyz jyl, qyryq qysy qalaı ótti, ne berdi, máýesi qandaı? Ol jaǵyn eseptemeıdi. Adyr-adyrdan asyp bara jatyp aldymen oılaıtynyń — óz klasyń. Qaıta oralǵansha biraz balanyń ilgeri jyljýdyń ornyna keri keterine anyq kóziń jetedi. Ony oılasań, orynbasarǵa sýyǵan ishiń azdap jylyǵandaı bolady. Óz klasyńnan keıin ǵana óz bala-shaǵańdy ýaıymdaısyń. Úlkenine ápergen báteńkeniń taban júni tyqyrlaý edi, syz ótip júr me, keshe túnde jótelip shyqty ǵoı. Kishisi myqty-y, sheshesi bolmasa...

Onda qysqy sesıaǵa ketkenmin. «Alańdamaı, synaqtaryńdy jóndep tapsyr, óziń kelgende aldyńnan ulyńdy kóterip shyǵarmyn» degen. Bizdiń jaqta qystyń qytymyrlyǵy joq, biraq keıde qara sýyq degen keseli ustasa, jer dúnıeni úsitip ketedi. Sondaı kúnniń birinde kelinshegimdi tolǵaq qysypty. Aýyldaǵy jalǵyz mashınanyń benzıni taýsylypty. Amal joq, inim ekeýi eki atqa qonyp, taýdan asady. Kishi asýda jeńgesi súıretilip jerge túsedi, sál ýaqyt ótpeı-aq sábıdiń daýsy shar ete qalady.

— Pyshaq kerek, pyshaq! — deıdi jeńgesi.

— Joq mende, joq, jeńeshe! — dep qaınysy jylap qoıa beredi. — Pyshaǵymdy aǵa shopan alyp edi. Tómengi aýylǵa shabaıyn... Qaınysy qaıtyp kelgenshe qaı ýaq?! Myna bala qatyp qalsa qaıtedi? Aınalada shaqpaq tastar appaq bolyp jatyr eken. Eki tasty alyp, ózi-aq kesedi. Kindigi kesilgen balany kóıleginiń ishine salyp jiberip, tómenge quldyraı jóneledi. Tómengi aýylǵa aparatyn jol ekige bóliner. Sondyqtan da Dambalsaı dep atalar. Qaınysy Dambalsaıdyń sol balaǵymen órlegende, jeńgesi oń balaǵymen túsken.

Kómekshi shopan kezeńge shaýyp shyǵa kelse, jantaıyp jatqan jeńge de joq, shyrqyrap qalǵan atbaılar da joq. Máńkıip qoıǵa minetin aty tur...

Kishi asýdyń kezeńinde týǵan kishi ul balpaqtaı bolyp ósti, biraq sheshesi sorly sodan ońalmady. Alys qalalarǵa aparyp emdetetin bul ma, júrisi mynaý ǵoı. Kelinsheginiń kirtıgen kózderin oılasa, sesıany tastaı qashqysy keledi keıde. Meniń osy áńgimemnen keıin Qanshaıym kelinshegim týraly kóp suramaıtyn bolǵan. Mine, syrttaı oqýdyń baǵasy biz úshin osyndaı, dekan aǵaı. Sizge bizdi túsiný qaıda-a-a. Túsingende, sizge biz ózge talap qoımaspyz. Tek syrttaı oqýdy túkke alǵysyz etip jamandamasańyz, onsyz da juqaryp júrgen júıkemizge ózińiz tym ıntellektýaldy dep oılaıtyn betondaý bet-júzińizben tym suǵyna bermeseńiz, sol jetedi. Orhon-Enıseı jazbalaryna arnalǵan keshimizge kelgenińizge raqmet. Onda da kekesinmen kemsitip otyrdyńyz. Keshti ózgeler óte joǵary baǵalady, kúndizgi bólimdegiler qatty qyzaraqtady. Dekan aǵaı, siz nege qýanbaısyz? Syrttaı oqýshylar Orhon-Enıseı jazbalary tilinde qalaı sóıleıdi, á?! Al siz...

Siz...

Siz sol bir kúni mıssıs Maıramen qaıda ketip bara jattyńyz?..

Sesıa da aıaqtalǵan.

«Kún ıeme, tún ıeme ıadaǵ ıelý tegdimiz...» Kún demeı, tún demeı, jaıdaq jelip jettik-aý. Dıplomǵa da jetkenbiz. Qanshaıym ekeýimizge Saǵymbaev aǵaı jetekshi boldy. Dıplom jumysyn jazýǵa attaı tórt aı beriledi eken. Dırektorymyz jelkesin qasyp jymıdy, orynbasary jylap jibere jazdady. Sol kisini jylatpaıyn dep jaqsy oqysam kerek, dıplom jumysyn jazý maǵan qıynǵa soqqan joq. Tórt aı emes, tórt aptada tap-tuınaqtaı etip bitirip, kafedraǵa kirip, Saǵymbaev aǵaıdyń aldyna qoıǵanymda, kózáınegin parketti edenge taǵy túsirip aldy. Erteńine kenep dorbasyna meniń eńbegimdi salyp alyp, izdep keldi.

— Shyraǵym-aý, mynaýyń jarty dısertasıa ǵoı! — dep, saýsaqtaryn shattana shytyrlatty. — Sen, shyraǵym, balalyq jasama, myna taqyrybyńdy yǵytyn taýyp bekittirip ket. Shyn aıtamyn, shyraǵym. Áne, dekan aǵaı, segizjyldyq mekteptiń syrttaı oqıtyn muǵalimi ınstıtýtyńyzdy úzdik bitirip, jarty dısertasıa jazyp tastady.

Al siz...

Mıssıs Maıraǵa ǵana jetekshi boldyńyz. Bul jáıtti estigen kúni Qanshaıym men Maıra qatty ursyp qalypty. Urystyń qandaı qıan-keski jaǵdaıda ótkenine kýá bolǵan joqpyz. Shet-jaǵasyn estidik. Ózgerip-óńdelip jetýi de bek múmkin.

Bireýler aıtady, Qanshaıymdiki durys dep, ekinshileri boljaıdy, qyzǵanyshtan týǵan urys dep. Qanshaıym: «Jolama, jylaısyń», — depti. Mıssıs Maıra betbaqtyrmaı, aǵylshynsha aǵylǵan sekildi. «Ursysyp qalǵanym ras», — dedi Qanshaıym. Arǵy jaǵyn aıtpaǵan. Taǵy birde ol kúıinip keldi.

— Atańa náleti! — dedi ol. Ońtústiktiń áp-ádemi qyzdary ashýlanǵanda osy sózdi soǵyp jiberetin, amal ne. — Atańa nálet-aı, ádeıi ańdydym, ony da qarmaǵyna túsirip alypty! Sorly kúıeý balamyzdy aıadym. «Kúıeý balasy» — mıssıs Maıranyń joldasy edi. Mal dárigeri. Jyl saıyn áıteýir bir sesıada kelip ketetin. Dekan aǵaı-aı, sizben de yrjıyp, eki ezýi eki qulaǵyna jetip, týǵan aǵasyn kórgendeı qýanyp turyp tanysyp edi, esińizde me? «Maıranyń, mıssıs atanyp ketken Maıra Muqashevanyń joldasymyn, aǵa. Ózińizdiń, sizdiń, tikeleı dekan aǵamyzdyń Maırashqa jetekshi bolǵanyna keremet qýanyshtymyn, aǵa...»

Maıra uzyn boıly, tip-tik júretin, symbatty mıssıs edi. Qatty ózgerip ketti. Ózgeristi baıqamaıtyn bala ma edik. Biz siz oılaǵandaı, siz aıtqandaı bolmadyq, dekan aǵaı. Qyryq qyz (qyzdarymyz otyz alty edi, dóńgelektep qyryq qyz deıtinbiz) ben on shaqty jigittiń bári de syrttaı oqýdy jaman aıaqtamady. Dıplom qorǵalar kúnderi kúıeý balamyz samoletpen ushyp jetti. Mıssıs Maıranyń beti sekpildenip qalǵan. «Eki dıplom!» — dep mal dárigeri máz.

— Bul ul bolýǵa tıis, — deıdi ol. — Ájemiz aıtýshy edi, qyz tabatyn áıel qytymyr bolady dep. Al endi, baıqaısyńdar ma, Maırash mamyrajaı ǵoı tipti, mamyrajaı.

— Mamyrajaı-mamyrajaı... Turyńdar bylaı jamyramaı! — dep mıster Mamyr jaısyzdaý bir habar aıtpaq boldy.

— Ne boldy, jaý shapty ma, túge? — desip jatyr qyzdar.

— Dekan aǵaıdyń duǵaı sálemin ákeldim, — dedi Mamyr demin basa almaı. — Bas korpýsqa bara qalyp edim, eki-úsh kúndeı qol tımeıdi dedi. Goskomıssıanyń predsedateli de qol qoımapty áli.

— Oıbaı-aı, sonda bosqa salpaqtap júremiz be?! — dep shý ete tústi qyryq qyz.

Metodısimiz de, starostamyz da dekrettik demalysyna qatar shyǵyp, qatty qınalǵanbyz. Starostanyń ornyna Qanshaıym belgilengen. Dekan jaqtyrmaǵan, biz saılaǵanbyz. Azýly adam kerek.

— Qoly tımeıtindeı ne bopty sonsha, áke-sheshesi erterekte ólip qoıǵan sıaqty edi ǵoı, — dep Qanshaıym dekanshalap sazardy.

— Rektordyń jasy alpysqa tolady eken, búkil qala qapylysta, — dedi mıster Mamyr. — Al dekandy aspannan izdeımiz endi.

— Elýimiz bir rektordyń qasynda kimbiz sonsha. Tyrnaǵynyń astyndaǵy kirge tatyrmyz ba? Ózimiz taǵy syrttaı oqyǵan sorlymyz, — dep jylap jiberdi búgin-erteń bosanǵaly júrgen bir kelinshegimiz.

— Oıpyraı-a, suranǵan kúnimniń sońǵysy búgin edi, samoletke bılet alyp qoıyp ek, onda, Maırajan, óziń qalasyń endi, — dedi mal dárigeri mańdaıynyń terin súrtip.

— Estimegen elde kóp. Dıplom tapsyrýdyń ornyna dekandar toıǵa ketedi. Keshe men bir áńgime estidim. Bizdiń Georgıevkanyń roddomynda bir bala týylypty. Týa sala sóılepti. Sestranyń qolynda jatqan kúıi sóılegen eken, álgi baıqus ázer tastap jibermepti, áıteýir, — Muny aıtyp turǵan Jýalydan keletin Jýsanbaı edi.

— Qoıshy zarlamaı...

— Aıtsyn-aıtsyn, oqýyn bitirdik qoı, dıplomy qashpas endi...

— Sonymen, álgi medsestranyń qolynda jatyp sóılegen bala: «Soǵys bolmaıdy, biraq jer júzinde tehnıkadan adam kóp óledi», — depti. Qazir oǵan bes medsestrany bekitip, taǵy ne aıtar eken dep, japonsha jaqsy magnıtofon qosyp qoıǵan deıdi.

— Oıdoıt, soǵyńdar, dıplomdy ósekshiler!

— E, qarap otyrǵansha, qalǵıyq ta. Qanshaıym osy kezde alǵa shyqqan. Bári tyna qaldy. Ol maǵan:

— Júr! — dedi buıyryp. Ózgelerge qarap:

— Bizdi kútińder. Osynda! — dedi shegelep. Men oǵan ázer erip júrmin. Júrisi sumdyq edi sonda. Bas korpýstaǵy oqý bólimine kirip ketti. Jarty saǵattaı shyqpady. Aqyrynda kenep dorbasyn toltyryp birdeńeni alyp shyqty-aý.

— Mynaýyń, nemene?

— Dıplom.

— Qoı, aınalaıyn!

— Aınalaıyndy durystap aıtsaı, ıntonasıasyn keltirip. Kóterip. Dıplom! Seniki de osynyń ishinde. Dorbada.

— Bershi, kóreıinshi! Aı-na-la-ıyn-n-n!

— Súı meni, súıshi... Ol betin tosty. Shynymen-aq. Shirkin-aı, súıýge batylym barmady.

— Onda, kórsetpeımin. Júr tez! Profesor kútip otyr bizdi.

— Qaıda? Ol kim?

— Úıinde. Goskomıssıanyń predsedateli. Áneýkúngi áıel she!

— Shynymen be?! Úıine men de kiremin be?!

— Nemene, profesorlar adam jeı me eken. Bólmeleri keń eken, alyp bara jatqan dáneńesi de joq. Tutasymen jasyl jelek — gúl-álem.

— Qarapaıym turady ekensiz ǵoı, apaı, — deıdi Qanshaıym emin-erkin. Goskomıssıa predsedateli de emen-jarqyn.

— Aınalaıyn, keshirińder. Qatty aýyryp qaldym. Búgin ǵana basymdy kóterip otyrmyn. Dıplomdaryń qutty bolsyn. Bıpýskilerińe bek rıza boldym. Syrttaı oqyǵandaryń bilinbeıdi tegi. Qanshaıym dıplomdardy shetinen bir-birlep ápere bastady. Úlken kisi asyqpaı qol qoıyp otyr. Qol qoıyp bolyp, birneshe jerge telefon shaldy. Qatty sharshady. Júzi qaıtadan qýqyldanyp, erni kógerip, sýdy da ymmen ázer surady. Ózine-ózi kelgendeı bolyp, aıtqandaǵysy sol, dıplom tapsyratyn adam joq eken. Bári de rektordyń ıýbıleıine ketipti.

— Aınalaıyndar-aı, erteń demalys, bekerge sandalyp, aýyldaryńnan keshigesinder ǵoı, —dedi profesor apaı qınalyp. Aýdıtorıadamyz. Úlken daǵdarys ústindemiz. Mór basylǵan, qoldar túgel qoıylǵan bir dorba dıplom bar. Tapsyratyn adam joq. Dıplom toly dorba ústel ústinde jambastap jatyr. Qyryq qyz ben on shaqty jigit japa-tarmaǵaı bas salýǵa bar. Qanshaıymnan bata almaıdy.

— Mıster Mamyr, gúl ákel! —dep sanq etti Qanshaıym. Gúl jıyrma mınýtta jetken. Oǵan deıin Qanshaıym meni ońasha shaqyrǵan. Erkekkindiktiń eresegi retinde bir dorba dıplomdy myna men tapsyramyn. Solaı sheshildi. Qanshaıym Serperova solaı sheshti. Bul oqıǵa tarıhta qalmaq. Qanshaıymnyń bir sharty bar. Dıplomdardy tapsyra otyryp, qyryq qyzdy túp-túgel súıip shyǵýym kerek. Áıtpese meniń dıplomym Qanshaıymmen birge Ońtústik oblysqa sapar shegedi.

— Solaı. Bir qyzdy súıe almaǵan ynjyqtyǵyń úshin men saǵan qyryq qyzdy súıgizemin... Gúl kelgen soń Qanshaıym sóz sóıledi. Alty jyl boıǵy kórgen azabymyzdy aıtty, neshe alýan qyzyqty okıǵalardy oıǵa túsirdi.

Qyryq qyzdyń birazy jylap ta alǵan. Qanshaıym kenep dorbaǵa qos qolyn salǵan. Ol oqyp, maǵan beredi. Saltanatty túrde. Men qyz-kelinshekterdiń qolyn qysyp, betin súıip, qatyrma qaǵazdy tabys etemin. Dý-dý qol shapalaqtalady. Rektor kelmese de dekanymyzdyń ózi tapsyrar deýshi edik, amal ne. Biraq ózimizdiki de shekki emes-aý. Jıyrma qyzǵa jeter-jetpeste basym aınalyp, kózim qaraýytyp ketti. Mıssıs Maırany súıdim be, súımedim be esimde joq. Álden ýaqytta esimdi jıǵandaı bolyp, qarasam, Qanshaıym jigitter jaǵyna tapsyra bastapty. Jigitter onyń betinen shóp-shóp súıedi. Maǵan da kezek keldi. Ol qolymdy qysty. Men súıe almadym.

— Bomaıdy! Bomaıdy! — desti bári.

— Qanshaıym, seniń dıplomyń qaıda?! Ony da «dekan» tabys etsin! Súısin! —dep shýlaıdy qyryq qyz. «Dekan» degen atqa dıplom tapsyrý ústinde-aq ıe bolyppyn. Óz oıymsha, onsha jaqsy at emes. Kenep dorbanyń túbinde jalǵyz dıplom qalypty. Qanshaıymnyń qolyn qysyp, on shaqty jigit súıgen betinen emes, bul sátte boıaýsyz-aq alaýlap, dymqyldanyp turǵan erninen súıip alǵanymdy bilemin. Uzaq dý-dý qol shapalaqtaldy... Keshir meni, segizjyldyq mektebim! Keshirgeısiń. Keshirgeısiń, kishi asýda bosanyp, kishkentaıymnyń kindigin taspen kesken Talbıkem! Sodan bet-betimizge tarap kete bardyq. Syrttaı okyǵannyń aty syrttaı oqyǵan eken. Jarty jyldaı ǵana biren-saranymyz hat jazysyp, habarlasyp turdyq-aý. Birte-birte umyttyq. On jyl dep, jıyrma jyl dep kezdespeıtin de, kýrstas, ınstıtýttas dep bir-birimizge qol ushyn bermeıtin de bolarmyz. Dekan aǵaıdyń aıtqandary shynymen rasqa aınalǵany ma?! Kúnderdiń kúninde Talbıkeni dárigerlerge qaratqaly úlken qalaǵa barǵanymda mıssıs Maırany kórip qaldym. Jap-jas, baıaǵy kezderindegideı. Tek selqos, yqylassyzdaý amandasty. Maldáriger kúıeý jigitimiz bala jetelep keledi eken. Yrjıǵannan-yrjıyp, qos qolyn birdeı usyndy. Ony da qanaǵat tutpaı, qushaǵyn jaıyp jiberdi. Bári — baıaǵysy!

— Jigitteriń úlken bop qapty ǵoı!

— Baıaǵy eki dıplomnyń bireýi — osy. Men atyn Dekan qoıyp em, Maırajan kónbeı, Dıqan dep ózgertti. Báribir men Dekan deıim. Maırajannyń jetekshisi she, baıaǵy, — deıdi maldáriger.

Mıssıs Maıra qabaǵyn shytyndy. Aǵylshynshalap birdeńeni aıtqan. Oıyma túsire almaı, álektendim. Tilimniń ushynda tur. Jaqsy sóz emes kúıeýine aıtqany. Sosyn qaıbir jyly Qanshaıymdy kezdestirip qalǵanyn, áli kúıeýge shyqpaǵanyn áńgimeledi. Sol segizjyldyq mektepte kórinedi. Ketýge asyǵyp, jańaǵy aǵylshynsha jaman sózin taǵy aıtty maldárigerge. Aýdarmasy tilimniń ushynda turyp, aýzyma túspedi.

Iá, aǵylshyn tilin múlde umytyppyn. Bárin de umytatyn shyǵarmyz. Syrttaı oqyǵannyń aty syrttaı oqyǵan ǵoı. «Kún ıeme, tún ıeme ıadaǵ ıelý...» bizdiki.

---