InfoHub Logo

Bizdiń aýylda úlken-kishi, kári-jas demeı, jurttyń bárine syıly, jalpyǵa juǵymdy Omardyń Raqymy deıtin aq saqaldy adam boldy. Án men kúıge áýes, óleń aıtyp, dombyra tartatyn, qysqasy óner ataýlyǵa úıirsek bala kórse, úıine shaqyryp, qoshemettep, qolpashtap, árdaıym qamqorlyq jasap júretin ádeti bolýshy edi. Aýdan dárejesindegi laýazymynyń ájeptáýir ekendigine qaramaı (men joǵary klastarda oqyp júrgende ol kisi aýatkom tóraǵasy bolatyn), endi-endi óleń jaza bastaǵan, birli-ekili shýmaǵy aýdandyq gazette jarıalanyp júrgen meni ol bir kúni óz qasyna shaqyrtyp aldy. Álgi áljýaz shyǵarmalarymdy ádeıi bólek saqtap qoıǵan eken, kótere sóılep, abyroıly bolýyma tilek bildire otyryp, birqatar kókeıge qonymdy pikirin de aıtty. Qaǵazdaryn aqtaryp otyrǵanda sýsyp jerge túsken bir sýretti edennen kóterip aldym. Sýaǵarynda barmaqtaı murty bar, sustylaý kelgen kelbetti adamnyń sýreti eken. Syrtyndaǵy eki jol arnaý óleńdi oqyp úlgerdim, sondaǵy:

Aıaýly baýyrym Raqym,
Janyma jan eń tym jaqyn... —

degen sózderi men "İlıas Jansúgirov", dep qoıylǵan qol áli kúnge deıin kóz aldymda. Raqań aqsaqal qalt qımyldap, qolymdaǵy sýretti bir qaǵazdar arasyna tyǵa salyp: "Bunyń saǵan keregi joq, bilmeısiń!" — dep jýyp-shaıǵan boldy.

Arada birshama jyldar ótken soń baryp, 1958 jyly İlıas Jansúgirovtyń qalyń bir tomdyq qońyr kitaby shyqty da, sondaǵy beıneler ishinen ózime tanys sýretti de ushyrattym. O kitapqa ózim súıip oqıtyn qazaqtyń úlken aqyny Qalıjan Bekhojın aǵamyz alǵysóz jazǵan eken. Endi men bul qońyr kitapty qoldan túsirmeı oqıtyn boldym, oqyp qana qoımaı, ataqty "Qulager" poemasyn jattap ta alǵam, úlkender aldynda qıssa maqamyna salyp, san ret aıtyp ta bergen kezderim bolǵan.

Sóıtsek, ol kezde İlıas aǵa esimin ataýǵa bolmaǵan eken ǵoı. Ol "halyq jaýy" atalyp, sonaý surapyldy surqıa jyldardyń qurbany bolyp ketken eken de, shyǵarmalary oqýlyqtardan alynyp, kitaphanalardan qýylǵan eken. Araǵa jıyrma jyl salyp (1937-1957), aqyn jyrlary oqyrmandaryna qaıta oralypty.

Men, bálkı, İlıas jyrlaryn onsyz da súıip oqýym múmkin-aý, biraq Raqym aqsaqaldyń qolynan kórgen eń alǵashqy sol sýretiniń de aıryqsha áseri bolǵany aqıqat edi. Sodan keın "İlıas Jansúgirov" degen esimdi ushyratsam boldy, kez aldyma "Jetisý sýretteri", "Aǵyndy meniń Aqsýym" sıaqty óleńderindegi ǵajaıyp ólke qaıta bir elestep, aqyn shyǵarmalaryn qaıtalap oqı bergim keletin edi:

Aǵyndy meniń Aqsýym,
Aqyryp áli aǵasyń,
Aqılanǵan ashýmen
Aqtardy asqar sabasyn,
Tas tarpýyn, shapshýyn,
Qarasań, qaıran qalasyń, —

degen joldar da, nemese Jetisý sýretterindegi:

Jer tappan jerge jeter Jetisýym,
Kúrkildek, Kóksý, Lepsi, İle, Shýym,
Asqardyń aspan súıgen silekeıin
Jan bar ma tatpaıtuǵyn, aıtpaıtuǵyn,
Bólengen bultqa máńgi meńireý quz,
Ný toǵaı, qoǵaly kól, qońyr qumyn,
Asqardan aqtaryla arqyraǵan
Jókeńniń kim ańsamas baldaı sýyn, —

dep bastalatyn alǵashqy shýmaǵy-aq seni de eliktirip, buryn kórip-bilmegen ertegideı asa sulý, tańsyq óńirge jeteleı jónelgeli turǵandaı emes pe.

Osy kúni oılaımyn, Raqań aqsaqal maǵan álde sol sýretti baıqamaǵansyp otyryp, ádeıi kórsetti me eken dep te. Meniń óleń jaza bastaǵanymnan habary bar, kezinde Muhtar Áýezov, İlıas Jansúgirovtermen dámdes bolǵan, qastaryna ergen, aqylgóı qart kózi qanyǵa, qulaǵy estı bersin, túbi keregi bolar da dep oılaǵan shyǵar. Dál sol jyldary İlıas, Sáken, Beıimbetter jýyq mańda aqtala qoıar dep ol kisi oılaı qoımaǵany kámil. Ózi de qýǵyn-súrgindi kóp kórgen, árdaıym eki shoqyp, bir qaraıtyn saqtyqqa úırengen adam, İlıa atyn maǵan aıtyp, kim ekenin taldap jatýǵa áli erterek de túıgeni — sýretti kórsetip alyp, tyǵa qoıǵanynan-aq ańǵary lyp edi.

Qarap otyrsam sol sýretti kórgennen beri de attaı qyryq jyl ótip kete beripti. Men de búgin jasamys aqynǵa aınalyp baramyn. Aqyn bolyp qalyptasýyma dál İlıas Jansúgirovteı qatty áser etken aqyn boldy dep áli kúnge aıta almaımyn. Aqynnyń "Tapansha" dep atalatyn óleńi bar. Sondaǵy qaladan aýylyna mılısıoner bolyp oralǵan balasyna ákesiniń:

— Apyrmaı, balam túneýgi
Ketkennen jańa keldiń be"?
Aı joǵaldyń, neǵyldyń?
Amanbysyń? Tegin be?
Myqynyńdy myqshıtqan
Mynaýyń ne belińde?
Úlpershek pe, úırek pe?
Tikken be ózin terige?
Qudaǵı baıǵus qunttap,
Jibergen shyǵar kelinge, —

deıtini bar edi. Sonda biz tapanshany "Úlpershek pe? Úırek pe?" dep turǵan aýyl qartynyń ańqaýlyǵyna bir kúlip, qundaqtaǵy tapanshany úlpershekke qandaı dál uqsatyp turǵanyna da tańyrqaýshy edik. Sol tańyrqaý, sol tamsanýdyń aıaǵy elikteýge, elikteı júrip úırenýge, óz jolymyzdy tabýǵa yqpal etti. Biz de sondaı sátti teńeý tapsaq degen nıetimizge qamshy bolyp, ilger jeteleı berdi.

Al meniń, men sıaqty biraz aqynnyń shyǵarmashylyq jolyna İlıastyń "Kúı", "Kúıshi", "Qulager" dastandarynyń tıgizgen áseri de óz aldyna bir uzaq áńgime. Ony az sózben tujyrymdap aıtyp shyǵý tipti de múmkin emes.

İlıas Jansúgirov týyp-ósken Aqsý aýdany men bizdiń Alakól arasy eki júz shaqyrymdaı jer. Aýylǵa jolym túsken saıyn Aqsý jerin kesip ótemiz. Sonda aǵyndy Aqsý boıynda İlekeń de qydyryp júrgendeı.

Jalǵyz jazǵy bir keshte
Jaǵaladym jaǵasyn,
Tunjyraǵan torǵyn tún,
Tóndim sulý sýyna.
Tańyrqap taý-tas tamsanyp,
Jymıar juldyz munyma, —

dep kúbirlep sóılep bara jatqandaı áserde qaldyrady.

Ózimniń "Aqsý boıynda" dep atalatyn eski bir óleńim árdaıym qaıta jańǵyryp esime túsedi.

Turatyn aspany da búrkip óleń,
Osy, dos, Jansúgirov jurty degen,
Anaý ǵoı asaý ózen Aqsý atty,
Alqynyp, alys baryp kúrkiregen.
Bastalyp baıaǵydaı demikpeden,
Aıtýdan aqyn ánin zerikpegen.
Bul jerdiń balaýsa áýen bulaǵy da
Aryndy Aqsýyna eliktegen.
Shetinen — arýy ma, nar uly ma, —
Shaldyqqan İlıas-jyr shalyǵyna,
Estilip turǵandaı-aý Mataı jaqtan
Molyqbaı qobyzynyń saryny da.
Bar arman Balqash bolyp, barlyq úmit,
Bas burmaı burqyraǵan jarǵa urynyp,
Aqsýdyń nýynda da, sýynda da
Jatady aqyn daýsy jańǵyryǵyp
Kópten-aq kórsem deýshi em kezigip bir,
Aqsýym, endigisin óziń uqtyr!
Áıteýir, İlıastaı áýlıe lep
Aınala árbir únnen sezilip tur.
Kóńilge daýań qaısy kóp tilese,
Júregim shymyrlap ta ótti neshe,
Senýim sózsiz edi... İlıasty
Dál qazir qalǵyp qana ketti, dese!

"Ulan" gazeti, sáýir, 1994 jyl

---