InfoHub Logo

Alpysqa kim kelmeı jatyr, aman-saý júrgen adamnyń aldynan áp-sátte shyǵa keletin bıik bir beles qana ǵoı ol degen. Qýanyshbaı, tek, bizdiń qatarymyzǵa birazymyzdan keıinirek kelip qosyldy da, "qolda ósken býranyń taılaq aty qalmaıdy" degendeı, biz úshin áli kúnge botatirsek bozbala syndy bolyp kórinetini bar. Sodan ǵoı, alpysqa kelip qalypty-aý dep tańyrqap jatqanymyz. Áıtpese, ol jaı ǵana kóptiń biri emes, kóp ishinde erekshe kózge túser kórnektisi. Oǵan eshkimniń daýy joq.

Aralas-quralas aǵalary da, ilip-qaǵa qajasyp júretin ázili jarasymdy dostary da, qurmetpen qaraıtyn inileri de kóp. Ony árdaıym arqaǵa qaǵyp aıalap kele jatqan Sherhan aǵasy, Tumanbaı, Qaldarbek sıaqty kókeleri de qaǵyta sóılep, qaýqyldasyp júrgenderi. Qashan kórseń azý sala qaljyńdasyp, tiresip, "tistesip" jatatyn Qadirbek, Beksultan, Serik Ábdiraıymov, Aqseleý, Dýlat Isabekovterdiń jóni tipten bir bólek. Olar keıde maǵan Qýanyshbaıdy "jýas túıe" sıaqtandyra júndep jatqandaı da bolyp kórinetini bar. Biraq, ábden eti úırenip, kónteri de kónbis bolyp ketken be, artyq-kem aıtyla beretin ájýa-mysqyldyń birine qyńk etip kóńil bólip jatqan Qýanyshbaı da joq, sol bylq etpegen qalpy sırek murtyn shırata bir syıpap qoıyp, mıyǵynan myrs ete kúlip alady da: "Aýyz ózderińdiki, aıta bersin!" — dep miz baqpaı otyra beredi.

Basqalar sıaqty artyq-aýyz ázil-ospaqqa baryspaǵanymmen, men de Qýanyshbaıdy, mine, qyryq eki jyl boıyna tanyp-bilip keledi ekenmin. Eń alǵash biz "Lenınshil jas" ( qazirgi "Jas alash") gazetiniń redaksıasynda, 1960 jyldyń jazy aıaqtalar tusta tanysyp edik. Bizdiń redaksıaǵa tikenek shashty, tiksheleý kózdi ýyzdaı jas balań jigit aıaq-asty tap bolǵan. Hat bólimin basqaratyn Salyq Moldahmetovtiń koltyǵyna kire jaıǵasyp, bir buryshta buıyǵyp qana úndemeı otyratyn edi. Óńkeı ǵana "sen tur, men ataıyn" dep jalanyp turǵan sol kezgi jas peri jýrnalıser bastapqy ázirde oǵan tipti kóńil bólip qaramady da ǵoı deımin. Tek árkim-árkimniń: "Salyqtyń inisi kórinedi, hat tirkeýshi etip ornalastyrypty" — desip júrgenderin estigenbiz. Jasymyz da úlken, kim kóringendi teń tutyp, qatarǵa ala qoıýǵa da qulyqsyzdaý kezimiz edi.

Sol jyly qystyń basynda men aýylǵa qaraı qaıta qonys aýdaryp kettim de, Qýanyshbaımen etene qaýyshýdyń da, durystap tanysýdyń da sáti araǵa on shaqty jyl salyp baryp túsip edi.

... Men sóıtip araǵa biraz jyldardy salyp Almatyǵa oralǵanda Qýanyshbaıdyń edáýir ilgerilep ósip, óz tustastarynyń keýde tusynda júrgenin baıqadym. Ásker qatarynda bolyp qaıtqan, ofıser. Jýrfakti syrttaı oqyp bitirgen, sol ózi eńbek jolyn bastaǵan "Lenınshil jas" redaksıasynda bólim meńgerýshisi eken. Bul kezde ábden ysylǵan, kópti kórip kósem bola bastaǵan, pisip qatqan azamattyń biri bolypty. Sodan bergi tirlikte biz bir-birimizden kóz jazbaı, aǵa dos, ini dos bolyp, baýyr-týys bolyp, qaptaldasa, qatarlasa ǵumyr keship kele jatyr ekenbiz.

Qýanyshbaıdyń jurt nazaryna kóbirek ilinip, kózge túse kóringen kezi — "Jalyn" baspasynyń ashylýyna tuspa-tus keldi ǵoı deımin. Baspanyń alǵashqy dırektory, jalyndy da alymdy aqyn Qabdikárim Ydyrysov óz mańyna kileń bir yǵaı men syǵaı jigitterdi jınap alǵandaı kórinip edi. Qaldarbek, Beksultan, Qastek, Erkinbaı, Júsip, qoıshy, áıteýir, sol kezgi ádebı ortada kózge túsip júrgen ıgi-jaqsy azamattardyń birazy osy baspada bas túıistirgen bolatyn. Qýanyshbaı da sol ortada júrip, asyǵyp-aptyqpaı ǵana satylap ósip, joǵarylaı berdi. Ásirese, bas redaktordyń orynbasary qyzmetine qadalyp kóbirek otyryp qaldy-aý deımin.

Laýazym retinde birshama qomaqty hám tıimdi bolǵanymen, bul jer qyp-qyzyl ottyń ortasy, údeı soqqan yzǵyryq jeldiń óti sıaqty bolatyn. Óz basymyzdan da ótken, sondyqtan da jaqsy bilemiz. Avtorlardyń ataqtysy da, shataqtysy da bar. Kerdeńi de, menmeni de kezdesedi. Sonyń báriniń babyn taba bilýiń kerek. Keıde basshylar da, baǵynyshtylaryń da neshe bir daýly qoljazbany "bildirmeı" ǵana saǵan qaraı syrǵyta salyp otyratyny bolady. Ol kezde senzýra degen pále jáne bar edi. Haltýramen de kúresý ońaılyqqa túspeıdi. Jan-jaǵyńnan osylaısha lap bergen sol ot pen órttiń ortasynan jol taýyp shyǵý, jaǵalasa, jaýlasa kelgen dáýkes avtormen de til tabysyp, basshylardyń da qyrǵı qabaǵyna shalynbaı ótý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtin. Ol bilimpazdyqty da, tabandylyqty da, tózimdi de, ádildikti de qajet etetin jumys bolatyn. Biraz jurt mertigip jatqanda Qýanyshbaı sol qajet deńgeıden kórine bildi, syı-qurmetke bólendi.

Budan keıin Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq komıtetiniń organy "Qazaqstan kommýnısi" jýrnalynyń redaksıasynda bas redaktordyń orynbasary, "Qazaq ensıklopedıasy" Bas redaksıasynda redakdıa meńgerýshisi sıaqty "men baraıynshy!" dep julqynǵan kóptiń ilýde bireýi áreń jetetin qyzmetterde júrdi. Qaıtadan kelip sol "Jalyn" baspasynda bas redaktor bolyp biraz jyl tapjylmaı taǵy otyrdy.

Qýanyshbaı ekeýmizdiń áńgimemiz jarasyp, syılas, syrlas júretinimizdi biletin aqyn dostarymyzdyń biri menen: "Osy jigit sonshalyq qabiletti, isker me, joq, qoldaýshy, qolpashtaýshysy kóp pe?" — dep te suraǵan bolatyn. Dál osy saryndaǵy suraqty men ózim de áldebir áńgimeniń retine qaraı "Qazaq ensıklopedıasynyń" bas redaktory (Qýanyshbaı sonda istep júrgen) áıgili ǵalym Rymǵalı Nurǵalıǵa da qoıǵan edim. "Páli, Sáken, — degen Rymǵalı sonda, — basqa barlyq qasıetin bylaı qoıǵanda dál Qýanyshbaı sıaqty keńse jumysyna ornyqty, yjdahatty, uqypty, orys, qazaq tilderinde daıyndalatyn qujattarǵa birdeı saýatty jigitti men kóp kezdestire qoımaı kelemin". Ras ta shyǵar. Mine, ol alty-jeti jyl boldy, taǵy sondaı qaınaǵan ottyń ortasy — Bilim jáne ǵylym mınıstrligine qarasty alǵashynda respýblıkalyq baspa kabıneti, keıin "Ǵylym" ǵylmı baspa ortalyǵyn basqaryp, abyroımen kele jatyr. Mundaı jerde de sol joǵaryda aıtylǵandaı mol bilim, bilgirlik, ynta-yqylas, ásirese, tabandylyq qajet. Ekiniń biri atqaryp kete beredi dep oılaýdyń ózi ábestik.

Men Qýanyshbaıdyń aǵa dosy retinde baǵzy bir kezde tasyp ta, taǵy birde jasyp ta júrgen shaqtarynyń kýási bolǵan adammyn. Sondaı bir kóńili júdep, júıkesi juqaryńqyrap júrgen tusta aqyn inime arnap:

Baqshasyn basqalardyń sýaryspaı,
baǵyń da janbaı júr me, Qýanyshbaı?
bireýler anasynyń jatyrynan
Qudaıdyń kindiginen týady ustaı!
Bireýler bireýlerdi aǵalady,
bireýler sol aǵasyn jaǵalady.
Sabyr et, salqyn sózge qulaq túr de,
baǵyń da bir-aq kúnde janady áli! —

dep bastalatyn tórt-bes shýmaq ekspromt-óleń jazyp bergenim bar edi. Ol óleń ózinde bar ma, joq pa bilmeımin. Men, áıteýir, osydan basqa joldaryn esimnen shyǵaryp alyppyn.

"Aqyn inime" degen sózdi men jaıdan-jaı aıtyp otyrǵan joqpyn. Qýanyshbaıdyń óleń jazatynyn bireý bilse, bireý bilmeıdi. Osydan kóp jyl buryn erteli-kesh jazǵan jyrlarynyń basyn qurap, "Arman araly" atalatyn jınaq shyǵarǵan bolatyn. Ózindik qoltańbasy bar, baǵyt-baǵdary aıqyn shyp-shymyr bolyp shyqqan sol kitapqa men barynsha qadalyp, úńile úńgip, keń kólemdi pikir jazyp, onymdy der kezi "Juldyz" jýrnalynda jarıalaǵan da edim. Qazir kóbi esimde joq, biraq az da bolsa saz jazatyn Qýanyshbaı jyrlaryna, ásirese mahabbat pen ǵadaýat taqyrybyndaǵy tereń oıly tapqyr shýmaqtaryna súısingenimdi qaltqysyz aıtyp, birsydyrǵy maqtap shyqqanymdy bilemin. Óıtkeni ol kitaby qalaı maqtasa da jarasardaı, oqyrman synyna tolymdy bolyp shyqqany aqıqat edi. Biraq ózi salaqsydy ma, álde áli de bir qolaıly sátin kútip júr me, o jaǵy maǵan beımálim, áıteýir kópten beri poezıa baǵynan ádemi de áýendi úni estilmeı ketkeni ras. Sony ǵana esine sala ketkim keledi.. Baryńdy bazarlaı júrgenniń de artyqshylyǵy joq dep bilem men. Qýanyshbaıdyń jurt biletin basqa da tolyp jatqan irili-ýaqty eńbegin sanap jatpaı-aq, bir ǵana Muqaǵalı Maqataev pen Tumanbaı Moldaǵalıevterdiń shyǵarmashylyq jolyna tereń úńgı sholý jasaǵan maqalalaryn oqyrman esine sala ketkim keledi. Ásirese, asa bir ystyq yqylas, súısinis, silkinispen jazylǵan Muqaǵalı jaıly eńbegi (ol maqala "Jalyn" baspasy shyǵarǵan aqyn týraly estelikke alǵysóz ornyna berilgen) tutas bir dısertasıanyń júgin arqalap tur desem artyq aıtqandyq emes. Muqaǵalı jaıly jazylǵan júzdegen maqala ishinde eń ótimdisi de, tatymdysy da, tolǵamdy, talǵamdysy da osy. Eger bul sóz aýzy dýaly "aıtqysh" aǵalarynyń biriniń qolynan shyqqanda bar ǵoı, osy kúnge deıin eń kemi on adam sodan sıtata alyp, silteme jasap jatar edi. Biraq, "ózińde barmen kózge urýdy" bilmeıtin Qýanyshbaı aýzynan shyqty, amal ne, "áı, ol da ne aıta qoıdy deısiń, qolynda turǵan soń jaza salǵan da" deıtin qazaqy samarqaýlyq bul jerde de qylań berip qalatynyn baıqaımyz.

Qazaq ádebıetine, mádenıetine, baspasóz, baspa isine bir kisideı úles qosyp, teń tustastarynyń aldynda kele jatqan tanymal da tarlan azamattarymyzdyń biri Qýanyshbaı Qurmanǵalı jaıynda aıtar sózimiz áli de kóp edi. Jasaǵan mursha berse qalǵanyn retine qaraı taǵy da kóre jatarmyz dep túıdim. Bul jerde tek "jaqsynyń jaqsylyǵyn aıtý" paryzynan týyndaǵan aǵalyq, dostyq peıilimizdi ǵana bildire ketýdi maqsat tutqan edik.

"Egemen Qazaqstan " gazeti, 2002 jyl

---