InfoHub Logo

(Aqynnyń 70 jyldyq mereıtoıyna jasalǵan baıandama)

Jazýshylar odaǵynan Berik Shahanuly telefon shalyp, Jumeken mereıtoıyna oraı birer aýyz sóz aıtsańyz degende oılanbastan lyp ete kelise qoıyp edim. Oǵan sebep, Jumeken Nájimedenovpen aralasa syrlasyp, kóp mundasqan adammyn. Jigit jasynan bergi ár janrdaǵy barsha shyǵarmalarymen de tanyspyn. Kezinde ol týraly estelik te jazyp, óleń de arnaǵanmyn.

Biraq ne aıtsam eken dep oılana kelgende, ájeptáýir tyǵyryqqa tirelip, biraz terlegenim de ras. Ortaqol ǵana talanty bar aqyndy maqtaý da ońaı, dattaý da ońaı. Ysqyrǵany da, qyshqyrǵany da aýyl-úı arasynan árige uzaı qoımaıtyn ondaı aqyndy belgili bir mereıtoıyna oraı maqtap bere ǵoı dese, amalsyz bolsa da, eshqandaı qınalmastan sydyrtyp óte shyǵýǵa bolar edi. Óıtkeni ondaı-ondaı ortaqol aqyn neni jazýdy, qalaı jazýdy jaqsy biledi, taqyrybynan áste bir jańylmaıdy. Aıtpaq oı, ıdeıasy da Abylaıhan dańǵylyndaı túp-túzý, burylys-bultarysy bolmaıdy. Olar keshegi keńestik kezeńniń kemeldigin qalaı-qalaı asqaqtatyp áıdik jyrǵa qossa, búgingi egemen elimiz jaıly da egile sóılep, táýelsizdik týraly tógile berer edi. Tipti til másslesin kóterip, kún tártibine qoıdyńyz bar ǵoı, aldyna jan salmaı sol jaıly óleń jazyp, óli-tiri shýmaqtarymen oqyrman oıyn shyrmaýyqsha shyrmap alary jáne sózsiz.

Al shyn mánindegi qalamger, týa bitti talant ıesi týraly qısyndyryp aıtý qıynnyń qıyny. Olaı deıtinim, bularda aldyn ala josparlanǵan, "osyny da aıtyp tastasam-aý, osy tusta da bir kórinip, el kózine túsip qalsam-aý" deıtin pendelik oı bolmaıdy. Olar aldyna aq qaǵaz alyp, jazý stolyna baryp jalǵyz qonjıǵan sátterde de áli ne jazaryn anyq bilmeýi, qarsy aldyndaǵy qyr-syry beımálim tylsym dúnıeniń qaqpasyn qalaı qaǵyp, oqyrman kóńilin qalaı selt etkizýdi bilmeı daǵdaryp qalýy da múmkin. Sebebi onyń qýanyshy da dara, qaıǵysy da elden erekshe bólek. Ol óz oqyrmanynyń aýzyna shaınap as salmaıdy. Oıqy-soıqy, kedir-budyr qaýqarly dúnıesin bólip-jarmaı, qyrnap-minemeı ǵana sol kesek kúıinde aldyńa aqtara salady. Ezesiń be, egilesiń be, mújısiń be, múdiresiń be – ári qaraıǵysy endi seniń óz sharýań. Biraq sen ájeptáýir kidirseń de, tyjyrynyp teris qaraı almaısyń. Shetinen ustap tamsanyp, tańdaıyna sap tatyp kórip, endi óri ysyryp tastamaı, sólin syǵyp, tamtyǵy qalǵansha talǵajý qylasyń. Kekirelep toımaısyń da, kerdeńdep keri shegine qoımaısyń. Bul shyn aqynnyń ózi baıqamaı otyryp saǵan tartqan tabaǵy, taǵdyrdyń dara syıy.

Mine Jumeken Nájimedenov sondaı alaýly poezıanyń jalań qylysh jalaýly ıesi bolatyn.

Sonaý bir ózimizden basqa pende balasyn mensine qoımaıtyn jıyrma jasar kezimizde-aq Jumekenniń "Balaýsa" degen bir óleńin álde qazirgi "Juldyz", álde sol kezgi "Mádenıet jáne turmys" jýrnalynan ba eken, solardyń birinen oqyp, onyń birazymyzdan góri tuńǵıyq tereń, birazymyzdan góri talantty, adýyndy, daryndy, áıteýir bir men ǵana emes, sol kezgi jubymyz jazylmaı júretin birqatar keýdemsoq kóbimizden góri shalymdy ekenin qaltyqsyz moıyndaǵan bolatynbyz.

Osy jerde bul óleń jazylǵan mezgil ótken ǵasyrdyń sol keshegi elýinshi jyldardyń aıaǵy men alpysynshy jyldarynyń basy, qazaq poezıasyna darıanyń jarǵa soqqan tolqynyndaı bolyp, birimen biri jarysa, úzeńgi qaǵysa, alysa-julysa kelip jatqan jańa bir qýatty tolqynynyń tusy ekenin, óleń-jyrdyń arnasynan asyp-tógilip, býyrqana aǵyp-quıylyp jatqan kezi ekenin eske sala ketýdiń oǵashtyǵy joq. Sol aryndylar men daryndylarǵa qosyla aǵyp, sý aıaǵy qurdymǵa kóppen birge sińip kete bermeı, óz arnasynda ǵana lyqsyp, jeke dara tolǵan, tolysqan qalpynda qala berý úshin de aıryqsha bir tegeýrindi qýat, talantty tabandylyq qudiret kerek edi. Sol talanttyń Jumekenge molyraq daryǵandyǵyn bárimiz de ishteı sezgenbiz.

Aqyn da sol sezim, sol senim údesinen shyǵa bildi, bizdi de, bizden ózge oqyrmanyn da aldamaı, óziniń qysqa ǵumyry ishinde toqyrap toqtamaı, kidirip-múdirmeı, kibirtikteýdi bilmesten ylǵı ǵana ilgerilep, izdenip, ózin-ózi qamshylaı otyryp kóp pende qyzǵanyp ta, qyzyǵyp ta qaraıtyn bıik shyńnyń basyna qaraı tynymsyz órleı bergen edi.

Áldebir aqyndy maqtaǵanda "óleńderinen ózi ómir súrgen ýaqyttyń tynys-demi sezilip turady" dep te jatamyz.

Ol qandaı tynys, qandaı dem? Áýdem jerge entigip qalar eptilik pe, alaókpe asyǵystyq ústindegi alqynys pa, ony ajyrata aıyryp jatpaımyz. Jumeken bolsa, qashan da óz demimen tynystaıtyn, jaltara sóılep, jasqana qaraýdy bilmeıtin, shyndyqtyń da, jalǵandyqtyń da kózine taısalmaı týra qaraıtyn jaratylysy da, qalam siltesi de bólek aqyn edi.

Anaý kelgen kim boldy eken, bilip kelshi kim eken,
Batyrlyq pa? – óz tórimde kútip alam, túnetem,
Baılyq bolsa qýlaý bolar, túra qara kózine,
Kimde bolsa aldamasyn, aldanbasyn ózi de,
Qaıǵy bolsa – artynda onyń qýanyshy bar shyǵar,
Biri kirlep, biri jýyp, keýdem meniń arshylar.
Baqyt bolsa – denem álsiz, kótere alman (óz oıym)
Arman bolsa – ómir baqı arqalaıyn, tózeıin
Adalym bop arnap kelse – barym ázir, kóńil hosh.
Túsir jyldam, atyn baıla, qyraýyn qaq, tonyp shesh.
Shyndyq bolsa – kilem tóse, dastarqanym jaıamyn,
Jalǵandyq pa – týlaq tasta, súrtip kirsin aıaǵyn.

Bar bolǵany on eki jol óleńde qanshama salmaq jatqanyn ańǵaryp otyrǵan bolarsyzdar. Bul jıyrmadan jańa ǵana asqan, áli ózi de balaýsa, balǵyn darynnyń aıtqany edi.

Ómir degendi, tirshilik degendi tynyshtyq túske de kirmeıtin máńgilik maıdan dep bilem. Aq pen qaranyń aıaqtalmas arpalysy. Baıaǵy aq pen qyzylǵa bólingen azamat soǵysy sıaqty. Aq jaǵynda Ar men Iman, Ar men Uıat, Ar men Ojdan, al qara jaǵynda qatygezdik, qanysherlik, zulymdyq, zálimdik, arsyzdyq, betsizdik deısiń be, oıdan-qyrdan jınalǵan qara nıet qanypezerliktiń bári bar. Jumeken sol aq jaǵynyń ólmeı berispeýge bel býǵan, álgi aıtylǵan Ar men Imandy, oǵan qosa Aqıqat pen Shyndyqty qorǵaý úshin ǵana týǵan jalańtós jaýyngeri, sertten taımas saqshysy edi. Onyń jolynda altyn da jatty, aldaý men arbaýdyń da alýan túri kezdesti. Biraq pende bolyp sonyń bireýine yńǵaı tanytyp, bir sátke kidirip, bir sátke múdirip kórgen emes, ańyrǵan da, jańylǵan da kezderi bolǵan joq. Kúni-túni kirpik ilmeı álgi aıtylǵan taza ǵana adamı qasıetterdi aıarlyqtyń bar túrinen qorǵaı bildi. Aýytqı aıtqan, kezdemeı atqan jeri joq. Ony biz sıaqty dos-jarandary ǵana emes, kózine kúlimdep, teris qarap tyjyrynatyn kúnshilderi men kúńkilshilderiniń ózderi de erte, tym erte moıyndaǵan bolatyn.

Joǵaryda mysalǵa keltirilgen óleń joldary osy sózimniń aıqyn aıǵaǵy sıaqty estiledi.

Men budan ári Jumeken óleńderinen mysaldar keltirip, kerek tusyna tyqpalap otyrý arqyly sózimdi shubarlaı bergim kelmeıdi. Jumeken óleńderiniń bireýin oqyp shyqsań boldy, "men de barmyn ǵoı" degendeı ekinshisi eminip, endi meni oqy!" – dep úshinshisi suranyp shyǵa keledi. Onyń ústine Jumeken óleńderinen úzip-julyp mysal alý qıyn, aýzyńa alsań bastan-aıaq túgel oqyp shyq, áıtpese jigin buzyp, dámin ketirip áýrelenbeı-aq, tıispeı ǵana qoıa salǵan durys.

Ár aqynnyń taǵdyry da, ádebıettegi joly da biri birine uqsamaıtyn, ártúrli bolyp keledi. Bir jyl týǵan tól, bir mezgildiń perzentteri, Keńes mektebinde oqyp kemeldengen Qadyr, Tumanbaı, Jumeken úsheýin ǵana alyp qarańyz. Úsheýi qurdas, kezinde syrlas ta, muńdas ta bolyp, qatar júrip qýanyp, jastyq atty ortaq merekeni birlese júrip birge toılaýdary da yqtımal. Bir mezgil, bir kezeńniń aqyndary. Zamany ortaq, qoǵamy ortaq, biraq syrt pishinderi, bet-beınesi, minez-qulyqtary bir-birine qalaı uqsamasa, jazý-syzý jaǵy da árqıly, kereǵar, bir-birine múldem jaqyndaspas edi.

Qadyrdyń urymtal tustan qosylyp, kóbine utyp shyǵar ýytty utqyrlyǵy, Tumanbaıdyń qaqaǵan qysta da qaltyramaı, shildeli jazda pysynap-terlemeı, qashan da bolsyn bir tústi jaıdarlylyǵy arqyly ańqyldap árdaıym alda jýretindigine endi Jumekenniń, ózi qaıtalap kóp aıta beretin, qońyr ǵana kóńil aýanyn, sen tyńdap otyrsyń ba, joq pa, onda isi bolmaı, dombyrasynyń qulaq kúıin belgili bir ne jaıdary, ne qapaly áýenge qaraı yńǵaılap alyp, ózimen ózi bola, sonymen qatar tutas dúnıe tylsymy jaıynda shymyrlap qaınap, udaıy tereńge tarta beretin tuńǵıyq tirligin salystyryp kóre alasyń ba?

Men salystyra almaǵan bolar edim.

Óziniń jalǵandy jalt qaratar jańalyǵymen de, týa bitti daralyǵymen de jurt kóńilin á degennen baýrap, birden-aq jaýlap alyp, ózine tabynǵan oqyrmanyn endi qaıta qushaǵynan bosata qoımaıtyn da ǵajaıyp Poezıa bar.

Al Jumeken Nájimedenovti, araǵa ýaqyt sala otyryp, ara-tura bolsa da qaıtalap oqymaı, "áı, sol bir tusy qalaı edi?" – dep, qaıyra soǵyp, qaıyrylyp otyrmaı tutas kúıinde Qabyldaı qoıý da, eltı qoıý, elige qoıý da qıyn. Ol úshin bir kezde "Qazaqtyń bas aqyny" – dep Abaıdy barynsha jan-jaqty, barlyq qyrynan qarap túsindirýge tyrysqan Ahmet Baıtursynov syndy taǵy bir ǵulama kerek bolar edi. Kúni keshe ǵana "Ádebıet aıdyny" gazetinen Seıilǵazy Ábdikárimov inimizdiń Ramazan Toqtarov jaıly maqalasyn oqyp em, sonda ol: "Jazýshy týraly álde ne sóz aıtý úshin sol jazýshynyń barlyq shyǵarmasyn túgel oqyp shyǵý kerek"– degen eken.

Bul durys qoı, biraq Jumeken shyǵarmalaryn túgel oqyp shyǵýǵa bir adamnyń tózimi de, bilim deńgeıi, qabilet-qarymy da jete qoımas edi. Sondyqtan ony ózgege túsindiremiz dep aram ter bolyp jatpaı-aq, udaıy ǵana eske alyp, dúrsin-dúrsin kitaptaryn qaıtalap shyǵaryp, jurttyń bári qaıyryla qaıtalap oqyp júretin deńgeıge kótere bilýimiz kerek. Qansha ishseń de shólińdi bir qandyrmas móldir taza bulaq sýyndaı onyń óleń-jyrlaryn da úzbeı oqyp, simire berýimiz, boıymyzǵa sińire berýimiz kerek. Sonda ǵana Jumekendi tanyp-biletin bolamyz. Sonda ǵana tutas qabyldap, durys baǵalaı biletin bolamyz.

Óziniń oń jambasyna keletin yńǵaıda Jumekeńniń aıtqanyn ádebıetke onyń ókshesin basa irkes-tirkes kelgen sol Tólegen, sol Ótejan, sol Qastek, sol Sabyrhan, sol Farıza, taǵy basqa birqatar týma talanttar da aıtqan bolar, aıtyp qana qoımaı, tipti keı tustarda sol oıdy odan artylta da, jetildire de túsken bolýy yqtımal. Biraq ómirdiń qaǵaberis qaltarystarynyń bárin túgel tutas sholyp, sony qaýzaı túsip, barynsha tereń, barynsha jan keshti qazymyrlyqpen qapysyz jyrlaý jaǵyna kelgende Jumekeńniń aldyna eshkim túse almasy jáne kádik.

Jumekenniń ózgege uqsamaıtyn taǵy bir ereksheligi – ár óleńinde jatatyn zilbatpan oıdyń moldyǵy edi. Árıne, oısyz, sezimsiz poezıa bolmasy haq, árbir daryn ıesi óz jazǵanyn naqtyly bir oıǵa qaraı yńǵaılastyra, jymdastyra qurýǵa tyrysatyny belgili, biraq keıde tek sońǵy eki jolǵa ǵana, "konsovka" dep júremiz ǵoı, salmaq salyp, basqa shýmaqtaryn sol turǵyda qajet bolar qalqa retinde paıdalanatyn aqyndar da bar. Solardyń bireýiniń qolyna tıse Jumekenniń ár shýmaq, árbir jolynyń ózinen jutynyp turǵan jańa óleń jasap shyǵar edi. Bul qalam ustap júrgen kóbimizge buıyrmaǵan qasıet, fenomendik qubylys dep buryn da aıtqanmyn, taǵy da qaıtalaımyn.

Jumekenniń ár joly bir qaralyq oıǵa toly kez kelgen óleńi kemi 200-300 bettik roman-hıkaıalardyń júgin ıemdenip, ıemdenip qana emes, arqalap ta tur.

Soǵan qaramastan ol óz qýat-kúshin, qarymy men darynyn qara sózde de synap kórmekke kirisip, birinen keıin biri "Aq shaǵyl", "Kishkentaı", "Dańq pen daqpyrt" dep atalatyn kólemdi-kólemdi týyndylar berdi. El-jurtqa aqyndyǵymen, aqyn bolǵanda da aldyna jan salmas asqak tegeýrin, alyp tulǵaly aqyn, óziniń myqty ekenin, ádebıettegi, ásirese qazaq jyryndaǵy úles-salmaǵy qansha ekendigin jaqsy sezetin aqynǵa ózge janrǵa qaraı kilt burylys jasaý ońaı bolmas edi. Birden ǵana tóteleı tartyp, kórkem prozaǵa baryp sol turǵyda tanymal bolǵan zamandas-qalamdastaryna ókpe tustan qosylyp, jarysa ketken Jumeken bul rette de tabyssyz emes edi. Men onyń prozalyq shyǵarmalaryndaǵy keıde kóriner, keıde kózge kórinbeı-aq óziniń baryn sezdirip turatyn detaldar toǵysyna tánti bolǵanymdy aıtar edim. Zeınolla Serikqalıev sózimen aıtsaq, "Áli zerttelmeı jatqan" bul shyǵarmalardyń da sóıleıtin, ózi týraly sóıletetin kezeńi keledi dep oılaımyn.

Kóńilge qandaı da bir qozǵaý salmaıtyn, tolǵandyryp-oılandyrmaıtyn, tebirendirmeıtin, seniń boıyńa da tosynnan dúleı jelik bitirip jelpindirip áketpeıtin óleń-jyrdyń eshqaısysyn shynaıy darynǵa telý qıyn. Seniń de shabytyńa shabyt qosyp, jan-dúnıeńdi qaıraq bola janyp, yntańdy oıatyp, jazýǵa qulshyndyra túspese ol Aqyn emes, Aqyn atyn ıemdenip júrgen jaı ǵana óleńshi. Amal ne, bul tańda sondaı óleńshilerdiń baǵy janyp, kóptegen taý tulǵaly darynymen, adamshylyqqa jatpaıtyn qısyq-qyńyr qylyqtyń bárin jasqar arǵymaq arynymen kóringen talanttar qaǵaberiste qalyp júr.

Al Jumeken sıaqty erlikti aıtsyn, órlikti, kemeldik pen keńdikti jyrlasyn, batyr kegin, aqyn sertin sóz etsin, sheri men muńyn qozǵasyn – kókirek jarǵan barsha bet shar-pyr qyzýly qýat-jalynymen irkilmeı tolǵaıtyn Aqyn kóleńkede qalýǵa tıis emes edi. Keıde bir kósile ketip tógile sóılese de, eńseńdi eze, egile sóılese de seni beıjaı, boıkúıez qaldyrmaı, ishki álemińdegi alasapyran almaǵaıyp kúı-qubylystyń bárin aqtara biletin sheberdiń sońynda qalǵan murasyna abaı bolýymyz kerek-aq.

Amal qansha, biz kóp-kóp jaqsy aqyndy tek data-dataǵa bólingen 70, 80, 90, 100 jastary tusynda ǵana elep-eskerip, keıde tipti úlken-kishi demeı júginimiz de, toı tarqaǵan soń "umytyp" kete beremiz. Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıtý aıasynda "altyn edi" dep árbir jańa urpaqqa júzdestirip, kezdestirip otyrý nege ǵana mereıli toıǵa baryp tirelýi kerek?

Sondaı-aq ısi qazaq moıyndaǵan, "elińdegi jaqsyń kim edi?" degende aýyzǵa iliger iri tulǵalardy atap ótýge kelgende: "Ol Atyraýdan edi, mynaý Alataýdan edi, sol jaq qana atap ótsin dep, taý tulǵany tóbedeı etip kishireıtip, bir aýdan, ne aýyl qushaǵyna qaraı ıtere salatynymyz da bar. Osydan 4-5 jyl buryn, Almaty oblysy ákimshiliginde istep júrip, qala túbindegi Talǵar aýdanynda Jumeken Nájimedenov kúnderin ótkizsek dep, birshama talaptanyp kórip edim, qoldaý taba qoımadym. Taǵy da sol "Ol Atyraý jaqtyń azamaty edi ǵoı, solarǵa nege habar salmaısyń odan da?" – degen kerenaý qylyqqa kezigip, amalsyz keri shegingenim bolǵan.

Men, árıne, ár tusta, ártúrli jaǵdaıǵa oraı Jumeken tvorchestvosyn sóz etip, qomaqty oı-pikirlerin ortaǵa salǵan Ábish Kekilbaı, Qadyr Myrzaly, Zeınolla Serikqalıevterden asyra birdeńe aıta qoıýdy maqsat tutqan emespin. Qyryq qyrly, bir syrly aqyn shyǵarmashylyǵyn az sózben taldap shyǵý múmkin de emes edi. Tek Jumekenniń nasıhatshysy, onyń shyǵarmalaryn qalyń elge tanystyrýdaǵy úgitshisi retindegi azdy-kem oılarymdy ǵana usynyp otyrmyn.

Jumeken atyn áli de óz talantyna laıyq deńgeıge kótere almaı jatyrmyz, soǵan bárimiz bolyp atsalyssaq degen pikirimdi bildirmek boldym.

Osy jerde eske túsedi, fransýzdyń áıgili jazýshysy Andre Morýanyń bir jazǵany bar edi. Ol alys-jaqynǵa belgili aǵylshyndyq Gerbert Ýelstyń 60 jyldyq mereıtoıyna qatysý úshin Londonǵa keledi ǵoı. Kesh ótetin zalda álemge tanymal taǵy bir dókeı dramatýrg Bernard Shoýdy kórip, qasyna baryp sálem beredi de: "Búgingi baǵdarlama senarı boıynsha sizden keıin men sóıleıtin kórinemin" depti. Sonda qyńyr sózden kisige esesin jiberip kórmegen Bernard Shoý turyp: "Apyr-aı, qıyn bolǵan eken, nede bolsa menen buryn sóıleýiń kerek edi, óıtkeni menen keıin aıtylar sóz qalmaıdy ǵoı dep qorqamyn?" – degen eken.

Sol aıtqandaı-aq, Jumeken jaıly menen keıin de sóıleıtinder, sóılegisi keletinder bar shyǵar, solar aıtar da birdeńeler qalsynshy degen jaqsy nıetpen men de óz sózimdi aıaqtaı turmaqpyn.

2005 jyl, qarasha

---