InfoHub Logo

Amerıkanyń qaıyrymdy «Djart Qorynan» tegin kómek alǵan amerıkandyq bir top ekonomıser alys saparlarǵa attandy. Kórnekti ekonomıser nashar damyǵan elderde bolyp, olardyń nege nashar damyǵanyn zerttep bilmekshi nıette. Á degende: «artta qalǵan elderdi zertteýge shyqtyń» desti olar. Odan soń, «artta qalǵan» degen sózdi «nashar damyǵan» dep ózgerte qoıdy. «Artta qalǵan» degenimiz halyqaralyq sypaıygershilikke saı kelmeı júrer jáne damyp kele jatqan elderdiń namysyna tıip júrer dep paıymdady.

Qordyń tapsyrmasymen Túrkıaǵa ekonomıka profesory Charlz Ýıtı myrza júrip ketti. Onyń jumysyn jeńildetý úshin Túrkıada kimnen, qandaı maǵlumat alý kerektigin oǵan kúni buryn aıtyp berildi.

Charlz myrza barǵan bette ekonomıka salasynyń sańlaǵy Sytqy baımen suhbattasýǵa tıis boldy.

Djart Qorynyń tapsyrmasyn arqalap nashar damyǵan elderge ketken mamandar men profesorlar eki-úsh aıdyń ishinde barlyq jumystaryn bitirdi de, Amerıkaǵa aman-esen qaıtyp oraldy. Tek profesor Charlz Ýıtı ǵana Túrkıasynan oralmady,— ne óli, ne tiri ekeninen eshqandaı habar joq.

Profesordyń densaýlyǵy onsha emestigin biletin Djart Qory Túrkıanyń resmı ókimet oryndarymen habarlasyp, onyń adresin surap aldy da, 26 aprel kúni profesorǵa hat jazdy, Charlz myrza ol hatqa dereý jaýap qaıtardy. Odan soń Djart qory ekinshi ret hat jazdy, Charlz myrza oǵan da jaýapty tez qaıtardy. Jıyny úsh tom bolǵan ol hattar jaqynda jaryq kórmek jáne, bilgirlerdiń aıtýynsha, Amerıkaǵa ǵana emes, búkil dúnıe júzine áıgili jınaq bolmaq.

Úsh tomdyqty shyǵaratyn amerıkan meniń dosym edi, sol dosym pikirińdi aıtarsyń dep qoljazbany maǵan jiberipti. Al men, ary oılanyp, beri oılanyp, qaısybir hattardy jarıalaýdy jón kórdim.

Minekı, oqyp kórińizder:

24 aprel, 1958 j.

Qymbatty Charlz Ýıtı myrza!

Nashar damyǵan elderdi zerttegen komısıanyń músheleri ortamyzǵa túp-túgel oraldy. Sizdiń tórt aı boıy habar-osharsyz jatqanyńyzǵa alańdaýlymyz. Jaýap berińiz.

Qurmetpen...

28 aprel 1958 j.

Myrzalar!

24 aprelde jazǵan hattaryńyz úshin barshańyzǵa dán rızamyn. Búginge deıin sizderge eshteńeni habarlaı almaǵanyma qatty ókinýdemin. Bul jaqta meıram bolyp, álgi tıisti maǵlumattardy beretin kisilermen, mine, tórt aı boıy jolyǵa almaı júrmin.

Djart Qory júktegen tapsyrmalardy oryndamaıynsha elge qaıtýǵa haqym joq dep bildim de, Túrkıada qala berdim. Sytqy baımen, onyń qyzmettesterimen endi birer kúnde kezdesetin shyǵarmyn degen úmitim bar.

1 maı, 1958 j.

Sizderdiń... Charlz Ýıtı!

Sizdiń toı týrasyndaǵyńyz kádimgi qaljyń bolar dep senemiz. Bizdińshe, áli eshbir elde eshqandaı toı eshqashan tort aıǵa sozylyp kórgen joq, Siz osy maı aıynda Sytqy baımen de, onyń áriptesterimen de qalaıda kezdesesiz, Túrkıanyń nege nashar damyǵany jaıyndaǵy zertteýlerińizdi tamamdap, baıandamańyzdy tujyrymdap, tez arada qaıtyp oralarsyz dep úmittenemiz.

Sizdiń...

5 maı 1958 j

Qurmetti myrzalar!

Sizder hat jazǵan birinshi maı kúni men Sytqy baıdy kúni boıy izdedim. Birinshi maı Túrkıada kóktem meıramy ótkiziletin kún bolǵandyqtan, baımen kezdesýdiń sáti túspedi. Alaıda meniń taýym shaǵylǵan joq. Meıram bolmaıtyn kúnderdiń birinde onymen qalaıda júzdesetin shyǵarmyn.

Munyń aldyndaǵy hatymda men munda qatarynan tórt aı meıram boldy dep jazǵan emespin. Meıram bolǵandyǵy sebepti Sytqy baımen kezdese almaı júrgenime tórt aı boldy degenmin. Eki uǵymnyń arasyndaǵy kereǵarlyqqa nazar aýdarýlaryńyzdy kópten-kóp ótinemin. Men úmitimdi úzgen joqpyn,— Sytqy baımen, onyń áriptesterimen 6 maıda jolyǵatyn shyǵarmyn.

Sizderdiń Charlz Ýıtılerińiz.

18 maı 1958 j

Qymbatty Charlz Ýıtı!

Sizdiń Sytqy baımen 6 maıda jolyǵarmyn degen habaryńyzǵa qatty qýanyp qalyp edik, biraq sodan beri tym-tyrys jatqanyńyzǵa abyrjyp júrmiz. Jaýabyńyzdy taǵatsyz kútýdemiz.

Djart Qory

2 ıýn 1958 j.

Qurmetti myrzalar!

Sytqy baımen 6 maıda jolyǵyp qalarmyn degenim ras. Biraq ol kúni ony esh jerden taba almadym. 6 maıda Túrkıada İlıas paıǵambardyń týǵan kúnin toılady, ıaǵnı, ol kúni eshkimdi ne úıinen, ne qyzmetinen izdep tabý múmkin emes. Men oǵan vızıt kartochkamdy qaldyrdym da, 15 maı, kúni keletinimdi jazyp kettim. Al Sytqy baı erteńinde maǵan telefon soǵyp, kezdesýdi keıinge qaldyratynyn, óıtkeni 15 maı kúni «Qaza tapqan qaharman ushqyshtar kúni» ekenin, sol kúni saltanatty sóz sóıleıtinin aıtty. Men oǵan 19 maıda tańerteń telefon soǵyp edim, 19 maı— «Sport jáne jastar meıramy» dep taǵy kelispedi. Sizder maǵan senińizder, men mindetime selqos qaraýdan aýlaqpyn; Sytqy baıdyń qyr sońyna túsip-aq júrmin. Osy ıýn aıynyń meıram bolmaıtyn kúnderiniń birinde onymen jolyǵarmyn-aq dep úmittenemin.

Sizderdiń Charlz Ýıtılerińiz.

27 ıýn 1958 j.

Qymbatty Ýıtı myrza!

Sizdiń Sytqy baımen ıýn aıynda jolyǵarmyn-aq degen hatyńyzdy alyp qýanyp qalyp edik, biraq ıýn de aıaqtalyp, Sizden de habar-oshar bolmaı, bárimizdiń eńsemiz taǵy túsip ketti. Sytqy baımen júzdesý múlde múmkin bolmasa, onda basqa mamandarmen jolyǵýyńyzdy, qajet maǵlumattardy solardan alýyńyzdy barlyq áriptesterińiz bolyp qatty ótinemiz. Jaýabyńyzdy kútemiz.

Qurmetpen...

18 ıýl 1958 j

Myrzalar!

Sizderdi áne qýantamyn, mine qýantamyn dep júrip jaýap hatymdy keshiktirip aldym. Taıaýdaǵy kúnderde eshqandaı múmkindik bolmaǵannyń ózinde Sytqy baımen qalaıda kezdesýge tyrysyp baǵatynyma kámil senińizder. Keshe, 17 ıýlde, men oǵan taǵy da bardym, biraq taǵy da jolym bolmady, sebebi 14 ıýlde «Jer meıramy» ótkizildi. Aldyńǵy kúni «Qurban aıty» bastaldy. Bul meıram tórt kúnge sozylyp, 20 ıýlde aıaqtalady, al bul kúnderde Sytqy baıdyń mazasyn alý ádepsizdik bolady. Sizderdiń hattaryńyz kelgen 1 ıýl kúni men onymen jolyǵyp qala jazdadym, biraq ókinishke qaraı, kezdesýdiń sáti túspedi, óıtkeni, 1 ıýl — «Teńizde júzý meıramy» kúni. Meni kezdesý ótkizýge qulyqsyz eken deı kórmeńizder. Keshe ony taǵy da izdep bardym. Alaıda 17 ıýlde «ashýra» deıtin dinı meıramdary ótkiziletindikten, ony mazalaýǵa dátim barmady.

Sizder Sytqy baımen, onyń áriptesterimen kezdesýimniń reti kelmegen jaǵdaıda maǵlumatty basqalardan alýǵa aqyl beripsizder. Ol ózimniń de oıymda bolǵan. Biraq Sytqy baıdyń sońyna túskenime segiz aı boldy ǵoı, bulardyń meıramy túgel derlik ótken tusta kezdesýden bas tartsam, qanshama eńbegim zaıa ketpeı me! Basqalardy izdeýime taǵy sonsha ýaqytym ketýi múmkin ekeni esterińizde bolsyn. Sondyqtan men aldaǵy meıram emes kúnderdiń birinde Sytqy baımen tipti ólsem de kezdesýge tyrysamyn. Sizderge osy aıdyń aıaǵyna deıin bir qýanyshty habar berermin dep úmittenemin.

Charlz Ýıtı

2 sentábr 1958

Charlz Ýıtı myrza!

Iýl de ótti, avgýst ta ótti, al Sizden áli habar joq. Hatyńyzdy kútemiz.

10 sentábr 1958

Jigitter!

Ótken eki aıda ne istegenimdi Sizderge qysqasha málim eteıin. Munyń aldyndaǵy hatymda jazǵandaı, men 23 ıýlde Sytqy baıdy izdep bardym, 23 ıýl — birinshi konstıtýsıalary jarıalanǵan kún boldy da, Sytqy baıdy túske deıin taba almadym. Ýaqytymdy bosqa ótkizbeıin dedim de, tústen keıin oǵan telefon soqtym. 24 ıýl kúni Lozanna Kúni atap ótilýge tıis, ol sonyń saltanatyna ketti desti. Men úmitimdi úzbedim, ony endi úıinde ornynan basaıyn degen sheshimmen avgýstyń alǵashqy aptasynda keshke úıine bardym. Biraq ol «Piste keshine» ketip qalypty. Sytqy baıdyń eli piste ósiredi eken de, jylyna bir ret «piste keshin» ótkizedi eken. Biz kelesi kúni de dıdarlasa almadyq, ol kúni Sytqy baıdyń báıbishesi óziniń múshel toıyn jasady. Men úmitsizdikke salynǵan joqpyn, úsh kúnnen keıin taǵy izdep bardym. Biz ol joly da áńgimelese almadyń, sebebi: Sytqy baı meshitke ketkeli kıinip jatyr eken, meshitte onyń marqum ákesine arnalyp quran-hatym ótkerilmek kórinedi. Sonymen 30 avgýst týdy. Jeńis kúni ony kezdestire almaǵanym ózinen-ózi túsinikti ǵoı. Keshe taǵy izdep baryp edim, Sytqy baı Izmır azat etilgen 9 sentábr kúngi meıramǵa qatysý úshin jol júrip ketti desti. Ol Izmırden kelgen kúni-aq qaıtsem de oǵan jolyqpaı qoımaımyn. Odan bir kún de kóz jazbaıtynyma ýáde beremin.

Qurmetpen Charlz Ýıtı

8 oktábr 1958 j

Ýıtı myrza!

Djart Qory Siz júrgen eldiń nege nashar damyǵanyn zertteýden bas tartýdy uıǵardy. Kúsh-jiger jumsaǵanyńyz úshin Sizge alǵys aıtamyz. Otanǵa qaıtyp oralýyńyzdy, ózińizdiń baıyrǵy qyzmetińizge kirisýińizdi ótinemiz.

Djart Qory.

16 oktábr 1958 j

Jigitter!

Sizderdiń sońǵy hattaryńyzdan Djart Qory men júrgen eldi zertteýge qarjy bólýdi toqtatqanyn uqtym. Meniń jyl boıǵy eńbegim esh bolmaýy úshin budan bylaı jumsalatyn shyǵyndy óz moınyma alýdy jáne Sytqy baımen, onyń áriptesterimen kezdesý úshin qasyq qanym qalǵansha kúres júrgizýdi uıǵardym. Bul eldiń nege nashar damyǵanyn bilýge men o bastan-aq ólerdeı qumar bolatynmyn, endi ony qaıtsem de anyqtaýym kerek.

Al endi, Sizderdiń sońǵy hattaryńyzǵa qaramastan istegen jumysym týraly qysqasha esep berýge ruqsat etińizder, óıtkeni men munda qol qýsyryp beker júrgen joqpyn ǵoı. 15 sentábrde Barbarosa kúni atalyp ótilýine oraı men Sytqy baımen ushyrasa almasam da, 27 sentábr kúni onyń qyzmette bolatynyn anyqtap bildim. Biraq 27 sentábr — Túrik tili meıramy ótkiziletin kún eken. Aqyry oktábr aıyn asyǵa kútýge týra keldi. Biz 6 oktábrde de kezdese almadyń, sebebi Stambýldyń azattyq múshel toıy boldy. Úsh kúnnen keıin izdep barǵanymda Sytqy baı nekeleskeniniń múshel toıyn toılap jatqanynyń ústinen shyqtym.

28 sentábrden bastap úsh kún boıy Respýblıka Kúni meıramdaldy, al ondaı uly toı kezinde kimniń de bolsyn mazasyn alý, árıne, mıǵulalyqqa jatar edi. Sonymen, noıabr aıyn tospasqa lajym qalmady. Endi aldaǵy meıramdardyń bir aralyǵynda Sytqy baıdy qolǵa túsiremin de, olardyń nege nashar damyp kele jatqandaryn búge-shigesine deıin bilip alamyn.

Qurmetpen...

2 dekabr 1958

Qymbatty Ýıtı myrza!

Djart Qory nashar damyǵan elderdi zertteýge qarjy bólýdi baıaǵyda toqtatqanymen, Siz júrgen eldiń nege sonshama nashar damyǵanyn bilýge áli kúnge yntyqpyz. Eger Siz óz zertteýlerińizdiń nátıjesin bizge habarlaı júrseńiz, biz Sizge myń da bir alǵys aıtar edik.

Qurmetpen...

18 dekabr 1958 j

Myrzalar!

Men tyndyryp júrgen jumystardyń qysqasha nobaıy mynadaı: 10 noıabr — munda Ulttyq aza kúni, Aza aıaqtalsyn dep úsh kún tostym da, 13 noıabrde Sytqyny izdep bardym. Ol astananyń Ankaraǵa kóshirilgeniniń múshel toıyna attanyp ketipti. Ol bir aptadan keıin ǵana keldi. Biraq onymen taǵy da jolyǵa almadym,— Sytqy baı machqa ketip qalypty. Sodan keıin adam pravosyn qorǵaý jónindegi dúnıejúzilik deklarasıa kúni meıramdaldy. Odan soń shybynǵa qarsy kúres aılyǵy bastaldy. Sóıtip, 1958 jyldyń programmasy tamamdaldy. Alda týar Jańa jyldy zor úmitpen qarsy almańpyn. Ol jyl qalaı bolǵanda da, ne meıram, ne múshel toı, ne saltanatty jıyn, ne mach joq bir kúni men Sytqy baıdy báribir ustap alamyn da, onyń eliniń nege nashar damyǵanyn báribir anyqtaımyn!

Sizderdiń Charlz Ýıtıińiz.

28 fevral 1959 j

Qurmetti Ch. Ýıtı myrza!

Bizdiń yntamyzdy eselegen sońǵy hatyńyzdan keıin Sizden eshqandaı habar ala almaı júrmiz. Únsiz jatqanyńyzǵa alańdaýdamyz.

Djart Qory.

10 mart 1959 j

Qurmetti myrzalar!

Meniń 1959 jyldan kúterim kep. Alla qossa, bul jyly Sytqy baımen dıdarlasatyn-aq shyǵarmyn. Meniń úmitime Sizder de ortaqsyzdar dep bilem. 1 ıanvar Jańa jyl kúni bolǵan soń ony izdep áýre bolmadym. Odan keıin paıǵambar jaratylǵan kún meıramdaldy da, ol kúni Sytqy baıdy mazalaýdyń jóni bolmady. Odan soń Ineıý túbegindegi jeńis kúni toılandy. Ondaı kúnderde Sytqy baıdy mazalaǵanym jaraspas dep oıladym da, fevraldy tostym. 4 fevralda Paıǵambar paıda bolǵan kún atalyp ótiletindikten Sytqy baı nasıhat saparyna attanyp ketti. Sonsoń men kalendardy muqıat zerttep, 16 fevral kúni bir de bir meıram joǵyn bilip, kádimgideı bir serpilip qaldym. Biraq ol kúni Sytqy baı ózi bitirgen mektepke palaý jeýge shaqyrylyp ketti. 22 fevralda Muhammed paıǵambar balıǵatqa tolǵan tún toılandy. Sytqy baıǵa endi erteń bararmyn dep otyrsam, 11 mart kúni oraza bastalady eken... Qalǵan habardy sodan keıin jazarmyn.

Charlz Ýıtı.

24 aprel 1959 j.

Qurmetti myrzalar!

Sytqy baımen, onyń áriptesterimen áńgimelesý úshin eki jyldyń ishinde men meıram bolmaǵan birde bir kúndi kórmedim. Oraza 12 aprelde aıaqtaldy. Odan keıin aıt kúnderi bastaldy. Sytqy baı aıyzy qanǵansha aıtshylap alsynshy dep birneshe kún tostym da, oǵan 23 aprelde barsam, ol kúni balalardyń meıramy eken... Endi erteń elge qaıtpasam bolatyn emes.

Charlz Ýıtı

* * *

Ekonomıka profesory Charlz Ýıtı Amerıkaǵa qaıtyp oraldy. Djart Qory odan kórgen-bilgeni jaıly leksıa oqýdy surady. Oǵan Charlz Ýıtı myrza:

— Myrzalar, men kúsh-jigerimdi, ýaqytymdy aıamaı-aq jumsadym. Alaıda taýsylmaıtyn meıramdar maǵan bóget bolyp, tiri janmen jolyqtyrmady; men sol eldiń nege nashar damyp kele jatqanyn bile almaı kettim. Bul turǵyda eshqandaı maǵlumat berer shamam joq. Bar-joq aıtarym: sol eldiń nashar damý sebepterin bilýge ózim de ólerdeı qushtarmyn! — dep jaýap qaıtardy.

Eskertý: men ózderińiz úzindisin oqyǵan qoljazbany ıgi nıetpen jibergen baspa ıesine hat jazyp, qoljazbany jeke jınaq etip tezirek shyǵarýyn ótindim. Qurmetti baspa ıesi meniń ol ótinishimdi qabyl alar-almasyn kóre jatarmyz.

Orysshadan aýdarǵan ǴABBAS QABYSHEV

---